% | , Θ€κα µαΘηµατα …2ς…εά τήΞ . : - r H I . I ελΜν…η ΜΗ… τα… ' € κ Ρ…… &. µακρ€ς Ε.Μ.>ΐ.Α… © ΘΈξ€ΆΆΩΜΜ€ ΘΑ"1΄΄ Γ©*ί"ξΤζ2έ "21982. τέχνη είναι έκφραση τών παραδοσιακ5ν κοινωνικ5ν μορςόν, δηλαδή έχες- νων στίς όποίες η πείρα τού παρελθόντος, η λογοτεχνία καί οί άντιλήψεις γιά τά βα- σικά Θέματα της ζωής μεταδίδονται από γενιά σέ γενιά μέ τη στοµατική παράδοση. Αύ- 16 βέβαια δέ σημαίνει πάς, σέ περιορισµένη κλίμακα, δέν ύπάρχει καί & γραπτός λό- γος. Είναι καί αύτη τέχνη παραδοσιακή κού, άντίΘετα απ'ότι πιστεύεται, ούτε ανεξέ- λικτη μένει, ούτε αύτοεπαναλαµβάνεται, µόνο πού ή έξέλιξή της ακολουθεί τό ρυθμό καί τίς διαδικασίες τού παραδοσιακού πολιτισμού. Στό δεµατολόγιο, στά ύλικά καί στίς τεχνικές μεθόδους έχει μιά συνεχή αλλαγή, άλλοτε άργή καί άλλοτε γρήγορη, άν- τίστοιΧη µέ τίς γενικότερες κοινωνικές, οίκονομικές καί πολιτιστικές αλλαγές, πού δέν είναι ταυτόχρονες σ'όλόκληρο τόν έλληνικό χώρο. Τά έμπορικά, ναυτικά καί nata- ποιητικά κέντρα είναι περισσότερο άνοιχτά σέ έπιδράσεις ένδ οί γεωργικοί καί οί κτηνοτροφικοί πληθυσµοί είναι πιό συντηρητικοί καί άπρόΘυμοι σέ αλλαγές. 'Η λαϊκή τέχνη δέχεται έπιδράσεις άπό τίς τέχνες άλλων λαόν, έπειδή όμως είναι βαθιά ριζω- µένη στόν τόπο της, &φοµοιώνει τά στοιχεία πού δέχεται καί τά κάνει δικά της, όπως καί ή γλδσσα παίρνει ξένες λέξεις μά τίς προσαρμόζει στό δικό της τυπικό, τίς κλί- νει, τίς πλέκει σέ σύνθετες λέξεις.... . Μιά από τίς πιό διαδεδομένες πλάνες είναι καί τό ότι η λαϊκή τέχνη καθηλώνε… -ται σέ χαμηλό τεχνικό έπίπεδο καί είναι, περίπου, τέχνη αύτοδίδακτων. Ούτε τό ένα ούτε τό άλλο είναι σωστά. 'Η λαϊκή τέχνη στόν τομέα της τεχνικής παρουσιάζει πλήρη έπάρκεια,…άντίστοιχη μέ τούς στόχους της. Τά θαυµαστά έπιτεύγματά της στην άργυρο- χρυσοχοϊα, στην κεντητική, στην ξυλογλυπτικη, στην ύφαντική καί τούς άλλους τομείς της φανερώνουν υψηλό έπίπεδο τεχνικής. Δέν ύπάρχει,'άσφαλ6ς, φοίτηση σέ είδικές τεχνικές σχολές, ύπάρχει όμως η πολύχρονη µαθητεία δίπλα στόν έμπειρο τεχνίτη, πού είναι φορέας μακρόχρονης παράδοσης. 'Η μαθητεία αύτη ακολουθεί σταθερά στάδια, άν- τίστοιχα µέ τό ποσοστό εύθύνης πού ανατίθεται στό µαθητευόμανο, καθώς αύτός ώριμά- ζει μέ την καθημερινή άσκηση. 'Από τίς πιό άπλές βοηθητικές έργασίες φτάνει στίς πιό δπεύΘυνες καί δ πιό προικισμένος γίνεται άρχιµάστορας. Μακροχρόνια είναι καί ή µαθητεία στην οίκοτεχνία, όπου η γιαγιά, ή μητέρα κι άκ6μα & άξια γειτόνισσα μετα- δίδουν τήν πολύτιμη πείρα τους στην ύφαντική, τό κέντηµα, την πλεκτική.>: Γιά νά μπορέσουμε νά κατανοήσουμε σωστά τη λαϊκή τέχνη πρέπει νά τη µελετού- με σέ συνάρτηση µέ τίς άλλες μορφές τού λαϊκού πολιτισμού. ΒϊΒΛΙΟΓΡΑΦΞΑ= 'Βθνικης Τραπέζης της "Ελλάδος. "Επιµέλεια Στέλιου Παπαδόπουλου; N ε- ο ε λ λ η ν ι κ ή Χ ε ι ρ o τ ε χ ν ί α, "Αθήνα 1969. 'Αγγελικπς ΐατζημιχάλη= 'Έ λ- λ η ν ι κ ή Λ α ϊ κ ή T έ χ ν η, 'Αθήνα 1955. STILPON KYRIAKIDfiSz NEUGRICHISHE νο:,κ5κ…ωΒ, Θεσσαλονίκη 1935. ' ΄ ' 2. ΠϊΠΈΞΐ…ΚΛΙ ΈΠΙΆΡ|'ιΣΕΙΣ "-… - Λι ; ι p. ν ξ ., . . l v . _ A: . Κύρια πηγξ της έλληνικξς λαιπης τέχνης ειναι η βυζαντινή τέχνη, συνεχιστης καί αύτη τόσο τών παλιότερων έλληνικ6ν τεχνών όσο καί &νατολικ6ν στοιχείων. Αύτό δέν :, ι …φορΞ μόνο την όρΘόδοξη αγιογραφία αλλά καί όλες τίς άλλες μορφές. Δέν πρέπει νά ξεχνεύυ.ε πώς κατά τη βυζαντινή ξποχή δέν καλλιεργήθηκε μόνον η έκκλησΜστικΞ Μπο- * λογίς καί ή αγιογραφία µα καί "κοσμικ€" λογοτεχνία καί τέχνη.'Η μακρόχρονη όποταγξ της 'Ελλάδας στούς Τούρκους ηταν έπόμενο νά πλουτίσει µέ μουσουλµανικά στοιχεία τη λαϊκή της τέχνη. 'Από τά μέσα τού 170υ αίώνα, καί κυρίως κατά τό 180, η ανάπτυξη έµπορικύν συναλλαγών μέ την Κεντρική καί Δυτική Εύρώπη, οί δραστήριες παροικίες τών 'Ελληνων τής διασπορΞς, ή άνθιση τύς ναυτιλίας, φέρνουν τούς 'Ελληνες σέ γόνιμη έπι- κοινωνία μέ τόν προηγµένο εύρωπαϊκό χώρο. Οί ίδέςςτού εύρωπαϊκού Διαφωτισµού άπηρε- άζουν πολλούς "Ελληνες λογίους. 'Αποτέλεσµα αύτύς τύς έπαφΞς είναι καί ή είσα€;υγη νέων τεχνικών μεθόδων καί τεχνοτροπιών καθώς καί διακοσμητικών θεμάτων. Σημαντική είναι ή έπίδραση τού μπαρόκ, πού θά τη μελετήσουμε σέ ίδιαίτερο µάθημα. Τρείς είναι οί κυριότερες πηγές θεμάτων τής λαϊκής μας τέχνης: τά παλιότερα Ξρ… γα, οί γκραβούρες καί τά μνηµεία τού λόγου. Τά παλιότερα έργα, μέ τό πρόσθετο πλεο- νέκτηµα τού σεβασμού στό πατροπαράδοτο, παίζουν άνασχετικό ρόλο στίς γρήγορες καί ριζοσπαστικές µεταβολές. Μεγάλη διάδοση είχαν οί εύρωπαϊκές χαλκογραφίες πού µετα- φύτεψαν ένα µεγάλο πλούτο θεµάτων. T6 σύνολο σχεδόν τών άπεικονίσεων μεγάλων µακρι- νών πολιτειών σέ τοιχογραφίες.άρχοντικών {fig Βόρειας 'Ελλάδας προέρχεται άπό τέτοιες χαλκογραφίες. Πολλά θέματα προέρρνται άπό άφηγήσεις,λείκόνες, μεταφορές καί παρομοι- ώσεις παρµένες άπό τήν 'Αγία Γραφή, τά Συναξάρια, την έκκλησιαστικη ύμνολογία, τίς ΄λαϊκές παραδόσεις, τά δηµοτικά τραγούδια καθώς καί άπό λόγια κείμενα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Πόπης Ζόρα= ;Η Γ ο ρ'γ ό ν α ΄ε'ι ς τ ή ν ‘E λ λ η ν ι κ 6 ν Δ α- t κ 'η ν T έ χ ν η ν, 'Αθήνα 1960 . Κίτσου 'Α. Μακρύ: Η η λ ι o p ε ίγτ ι κ η-Δ α… ϊ κ ή Φλέ χ ν η - Η η γ έ ς κ α ί ’E π ι δ ρ α σ ε ι ς, 'Αθήνα 1948 . Μανώλη Χα… τζηδάκη: ‘H’ K ρ η τμι κ ή Z ω γ ρ.α φ ι κ η κ α ί & 'I τ α λ ι κ ή Χ α λ κ 0- γ ρ α ο ί α, 'Ηράκλειον Κρήτης 1947. ΄ . ΜΟΡΦΟΛΟ… ' 'Ο χαρακτηρας τής τέχνης είναι πρόσθετος στά λαϊκά άντικείµενα, πού κατασκευά- ζονται γιά νά καλύψουν πρακτικές η θρησκευτικές &νάχκες. "Ετσι, η πρώτη άρετή ένός άντικείµενου είναι ή λ ε ι τ ο υ ρ γ ι κ ό τ η τ α, ή ίκανότητα νά έξυπηρετεί τίς πρακτικές άνάγκες γιά τίς όποίες δημιουργήθηκε. T6 μεγάλο μυστικό (fig λαΈκύς τέχνης είναι ότι φιλοκαλεύ ύπηρετόντας τή χρεία. 'Η καλαισθητικη φροντίδα δέν έκδηλώνεται µόνο µέ τη διακόσµηση &λλά καί μέ τό όλο σχύμα πού, άν καί καθορίζεται ά€3 τη χρήση του, έχει άνεση καί &ρµονία.΄Υπάρχουν περιπτώσεις όπου η διακόσµηση κάνει πιό £5- χρηστα τά σκεύη. Τά παραπάνω ίσχύουν.καί γιά τά σταθερά στοιχεία τών χτισµάτων, τα… βάνια, πόρτες, κάγκελα, µεσάντρες, λιθανάγλυφα κ.λ.π. Σηµαντικός παράγων πού έπιδρΞ στό διαµόρφωση τού σχήματοςκαί τών διακοσµητι… κών θεµάτων…είναι οί δυνατότητες πού προσφέρει τό ύλικό άπό τό δποίο είναι πατασκευασ… μένο τό κάθε είδος. "Η &ξιοποίςση τών τεχνικών καί αίσθητικΞν δυνατοτήτων κάθε ύλης είναι τό κύριο προσόν τού καλού τεχνίτη. "Ετσι, βλέπουµε πώς τό ΐδι0 διακοσμητικό θέµα τροποποιείται καθώς περνάει από όλικό σέ ύλικό. Τό κυπαρίσι, πιχι &λλοιώς έκ… Gav: εται στην ξυλογλυπτικ6, στό λιΘογλυπτική, τό κέντηµα, τόν ύφαντικη, τη δαντέλ… . . .… , ,, > , ! … λα… τό χαλκουρ…ίαη τό ;οτσαλωτό δάπεδο τόν ένθετική κυλ.π. Ακόμα καί & οπτικδ γω… | ! ( ι : ? # Κ…? 4τ &" …' -…" ",- .... "π, , ϊ»? … ΄.….,….΄.….'-. ' . " ," " " νία; (Τ.-»!) "Η ΟΑζ>.ι.'. 'γ…&'9Ξυι.ζ .)-'ν-…ν΄ώς µε ιρι΄9, τ. ιιΝ.=..-..…-!, …)΄…( :,',Ω ;! : '…ζ:".;ς,, an "(Ξ-).], *… πολογίζονται καί οί βραχύνσεις τής προοπτικής. Νά π;ζ % τεχνική πύυ …;η:ιµςπΟ,εζς:; έπιδρΞ στό μορφή κάθε θέματος. Π.Χ. διαφορετικά αποδίδεται τό ίδιο Θέμα στό "μετρυ- τό" κέντηµα από ότι στό "σχεδιαστό". Τό ίδιο συµβαίνει στα χάλκινα, άν είναι χτυπητά 6 χαρακτό κ.λ.π. 'Ε'όλη διεργασία ένός Θέματος γιό νά μεταβληθεί άπό παράσταση σέ κόσµηµα γίνε… ται µέ μιόν ένιαία διαδικασία πού, γιό λόγους καθαρό μεθοδολογικούς, µπορούμε να τή χωρίσουμε στό τρία βασικό της χαρακτηριστικό, στη σ χ η u a 1 o καί η σ η, δηλαδέ στήν µερική ή δλική &ναγωγή τΞς µορφΞς σέ &πλό γεωμετρικά σχέ- ματα, στήν & φ α ί ρ ε σ η, δηλαδή στην &ποβολή χαρακτηριστικών τής μορφύς πού είναι δευτερεύοντα, περιστασιακά 6 παροδικά καί στήν έ ξ'α ρ σ η, δηλαδή στόν τονισμό µέ τό µέγεθος καί τό γρύ- μα µερικών χαρακτηριστικών λεπτομερειών. Αύτό έκδηλώνεται καί στήν παράσταση τού άν- θρόπινου σώµατος "οπου τό πιό έκφραστικό του μέρος, τό κεφάλι γίνεται μεγαλύτερο &… πό τό Ελλα. 'Επισης, σέ συνθέσεις, ό Ήρωας σχεδιάζεται µεγαλύτερος άπό τά ξλλα πρό- σωπα καί, πολλές φορές, µέ λαμπρότερους χρωµατισµούς. Μερικές φορές η διεργασία αύ- τή φτάνει ώς τήν &ποπαραστικοποίηση, έτσι πού τό όρχικό Θέµα νά μήν &ναγνωρίζεται 'πια καί να έχει γίνει ένα παιγνίδι χρωμάτων καί σχημάτων. Αύτό παρατηρείται κυρίως σέ Θέµατα πού δέν έπιδέχονται πύκνωση % πού-είναι ξένα πρός τίς δπτικές συνήθειες καί τή µορφικύ &ντίληψη τού λαού. Οί δύσκολες συνΘΞκες κάτω άπό τίς όποίες &σκήθηκε & τέχνη κατά τούς χρόνους τής Τουρκοκρατίας δηµιούργησε καί τήν έ π ί φ α σ η π ο λ υ τ έ λ ε ι α ς, δηλα… δή τήν δποµίμηση δυσεύρετων καί δαπανηρδν ύλικύν άπό Ξλλα προσιτά καί φθηνό. ΠαρΞ… «Senna ?) ζωγραφική άποµίμπση δρΘουαρµ&ρωσης. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Κίτσου 'Α. Μακρύ: Η o p ο η κ α ί T ε χ ν ι κ ή, "Χρονικό…71" 'Δ8€- να. τού ίδιου: Η έ ε ς Τ ε χ ν ι κ έ ς κ α ί .Η 0 ρ φ έ ς σ τ 6 Χ ε ι ρ o 1 ε χ… ν ί α µ α ς, έφηρ. "το ΒΗΜΑ" 17 Νοεµβρίου 1963. Το ΠΜΠΠΚΟ Ή…ΡΟΚ. Κατά τό 18o αίώνα παρατηρείται όχι μόνο στην 'Ελλόδα µέ καί σίόλη τή Βαλκανι- κή καί τή Μικρά 'Ασία μιά πραγµατική είσβολή τού εύρωπαίκού μπαρόκ. Τό φαινόµενο ea έπρεπε νδ μελετηθεί στό σύνολό του. "Επειδή, όμως, δέν διαΘέτουμε έπαρκύ στοι- χεία γιά όλον αύτό τό χώρο, 06 έπιχειρύσουµε μι& προσέγγιση τού θέµατος μέσα στόν έλληνικό χύρο. ‘H προέλευση τού µπαρόκ δέν είναι % ίδια σ'όλες τίς ελληνικές περιο… χές &λλό έξαρτΞται από τούς πολιτισμικούς καί οίκονοµικούς δεσµούς κάθε περιοχΞς ..…ρ … , … …ο ..… :," µε χωρες της πύρωπης. Αύτου όφειλονται καί οί τοπικές &πχρώσεις του έλληνικου µπα… σ 6 .. … ο » τ.. … | ,… … , … … ροκ. ιτό "Επτανησα προερχειαι από τήν ιταλία, στό Πόλιο, στ Αµπελάκια και στη Δυτική Μακεδονία &πό τό Μεσευρώπη καί ίδιαίτερα τή Βιέννη. Τό συναντούμε οχι μονο Η Ξ.,. .: , , & ο" τ …1» , ΄Όθλ …,…" ια Ε;… ",... . ..! στη διακόσµηση σπιτιου αλλα και στους ρνοδοςους ναούς, παρ ο ο που η ιθµι…Λα…α ε…. . . 1" »… - . "ν …." …. ." ? , , µ,5 …: …) …,"... …, .… …κκΛςσία ειναι δυσιιοτυ προς κανε στοιχιιο που ερχεται απ την μνρυ.ηι ας ση… ι… ., - 7 ! ." .; . . … ώσΟυμε έδω πώς τό µπαρόκ ειναι ξ καλλιτεχνικη έκφραση της ΑνιιαεταρρυΘµισης… :… ." .ιν () . , , : : : . - - - - . τ--υ'.οις, +, οι:ιον=.:υικη ανοδος, ?; αναπτυξη των εµποοι?ιων, ναυτια… να- 11:11:01.2:— τικ5ν κοινωνικΞν στρωμάτων, ή πυ=ν5τερη έπικοινωνία μέ προηγµένους λαούς, πουπςλοΞγ µια γενική αλλαγή στήν ψυχολογία τδν ραγιέδων καί µια καινούργια κοσµοαντίληψη. τά Λ εκφραστικΞ μέσα γίνονται ανεπαρκΞ καί ανοίγει 6 δρόµος για γόνιµη είσαγωγή θα ,αλι νέων µοροδν. Τό µπαρόκ µέ τήν ανησυχία του, τα ευκίνητα φυτικά διακοσμητικά θέµατα, 16 έντονο ανάγλυφο -αντίΘετο απο τα παραδοσιακό Ερεπο "στρωτ6" - ανταποκρίνεται στίς καινούργιες εκφραστικές ανάγκες. ΕΙΒΑΙΟΓΡΑΦΙΑξ Κίτσου "Α. (ακοή: Οί φεγγίτες τών 'Αργοντικ6ν-'Απ6 16 Βυζάντιο 016 Inap6w, Πρακτικά Δ'Συµποσίου Λαογραφίας, Θεσσαλονίκη 1975, σεχ, 177 5. ΠΟΛΕΟΔΟξΠΛ * ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Τα ελληνικά χωριά µποροσµε να τα χωρίσουμε σέ τρείς βασικούς τύπους, που & καθένας τους Έχει πολλές παραλλαγές, στόν & π λ 6, 016 σ 6 ν 0 ε τ 0 καί στον Η α- ρ é λ ι ο. 'Ο πρδτος αποτελείται από Ενα κύτταρο μέ κεντρικό πυρΕνα τήν πλατεία &… που συγκεντρώνεται ή κοινωνική ζωή του χωριου, θρησκευτική, έµπορική καί ψυχαγωγι- κή. 'Ο δεύτερος, & σ 6 ν & ε τ ο ς. αποτελείται από δύο, τρία % τέσσερα, οχι αντε… λδς αποκολλημένα κύτταρα, µέ ίδιαίτερο 16 καθένα τους πυρήνα. Πάντως ένα είναι 16 κέντρο τοδ χωριου. 'Ο π α ρ ά λ ι o ; αναπτύσσεται κατά µ6κος τίς παραλίας καί σέ ΄μικρό Βάθος. "Ολα τα κτίρια έχουν πρόσοψη πρός τή Θάλασσα. Δύο είναι οί βασικοί τομείς τΞς αρχιτεκτονικΞς κατά τήν Τουρκοκρατία, & έκκλη- σιαστική αρχιτεκτονική καί 16 σπίτι. 'Υπάρχουν καί αλλες κατασκευές είδικΞς χρήσης, οπως οί βρ6σες, τα γεφύρια, τα αλώνια .... ΄Εκκλησιαστιπή έρχιτεκτονική.Οί εκκλησίες τής Τουρκοκρατίας έφαρμ6ζουν δλους σχεδόν τους τύπους τΞς βυζαντινξς &ρχιτεκτονικΞς, σέ µικρότερες διαστάσεις καί μέ ευτελέ… στερη κατασκευή. 'Ξπικρατοδν, 8µως, οί τρίκλιτες % µον6κλιτες βασιλικές, ξυλ6στεγες Β Θολωτές σέ ποικίλες παραλλαγές. Στά νησιά καί στούς βενετοκρατούμενους τόπους μπεί… νουν καί μερικα φραγκικά στοιχεία, δπως τα δξυκ6ρυφα τόξα, ή έπιμελημΕνη ίσοδομική τοιχοποιία μέ σκαλισμένες πέτρες καί.τά (ταλίζοντα ανάγλυφα. Στά καθολικά τών μονα- στηριδν συνηθίζεται 6 λεγόμενος α0ωνικ6ς τύπος μέ πλαγινοδς ήμικυκλικοδς "χορούς". Σπίτια. Λίο βασικοί τύποι σπιτιών έπισημαίνονται, 6 βορειοελλαδίτικος καί 6 αίγαισ… κελαγίτικος. 'Ο χωρισμός είναι συµβατικός γιατί σπίτια νησιδν δέν ανήκουν.στ6ν αί- γαιοπελαγίτικο καί 16 αντίστροφοο ‘0 βορειοελλαδίτικος δε προς τή γενικξ του µορφή καί τή διάταξη τδν χώρων παρουσιάζει 16v τύπο έκείνο 105 φρουριακοδ πολυόροφου σπι= τιοδ πού εφαρμόστηκε παλιότερα &π6 τους Βυζαντινοδς καί έπικράτησε κατά τήν Τουρκο… κρατία σ'δλδκληρη τήν ήπειρωτικ€ "Ελλάδα καί σέ µερικα νησιά, δπως σημειώνουν οί είδικοί µελετητές. ‘0 αίγαιοπελαγίτικος παρουσιάζει πολλές αντιστοιχίες μέ τον τύπο τού επικρατε στήν κεντρική Μεσόγειο. σ τ' ΄λ µ π ε … Ρι & ή Ο 6! &? Ό Ώ Ό & & ΒΞΒ…ΙΟΓΡΛ6ΙΑ= ολγα "Αστεριάδη: ? 6 ο π ι Γ΄- λ & κ ι α, ΄λθήνα €928. Δ. Βασιλειάδη: Ξ 6 α γ ω γ η …σ τ η ν & ί γ α ι οπ ε … .. ς µ!" … » : . .: ! " .. ..… . λ e: : C ; ι »: ".": ":; ο κ ι τ 6 ":= "6 0 v ι >! το Μ.,… 1935… κ.κ…. Μ…-.ι……ωσμετ…οω και) φ α λ η ν ι α κ &» ο "Α ρ χ ι τ ε κ τ o ν ι κ ή, λ€Πνα 1962ο "Ιω5ννου Κουμαυοδδηε , ι '-- 9 Ν , . ιΞαρατηρησεις;έκι της Αρχιτεκτονικης τινων &&ήνα .€ήνα 1943. Γεωργίου ΉΞγα: Θεσσαλικαί οίκίσεις, Αθηνα 1946. τοδ ίδιου; ;? 'Ξ λ… ι κ ή o c κ : α, 'Αθήνα 1949. τοπ ίδιου: "Η; Δ α τ κ ή κ α 1 o ι κ ε ς τ [> >» :] € 8 Οι ε κ α ν ή σ ο υ, Δοήνα 1949. Νικ. Μουτσόπουλου: T‘6 "Α ρ χ ο ν 1 ι κ 0 C‘ Ο (: Σ ι 6 ρ Η α ν ω λ & κ η σ τ 6 Β έ ρ ο ι α, 'Αθήνα 1960. Τρί ίδιου: Κ α - σ τ ο ρ ι &, Τ'ά 'Α ρ χ o ν τ ι κ &, 'ΑΘήνα 1962. 105 ίδιου: ‘Hf Δ α ί κ ή ΄Α ρ- & χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Η ς B έ ρ o 1 a ς, 'ΑΘδνα 1967. 106 ίδιου: Σ π ί 1 1 α τ Ξ ς Χ α λ κ ι δ ι κ 5 α, 'λΘήνα 1968. 'Αργόρη Πετρονώτηι Ο ί κ ι σ ο ο ί κ'α ί 'Ο ρ ε ι ν 6 P 0 p 1 υ ν ί α , 'Α ρ χ ι τ ε κ τ o ν ι κ ά M ν η μ ε ί α ο τήν Η 'Αοήνα 1975. Πάνου- ΠικολΞ Τζελέπη: Δ ω Έ κ=ή ‘E λ λ η ν ι κ 6 'Α ρ χ ι τ ε κ τ 0- ν ι κ ή, 'ΛΘήνα 1971. 'ΑγγελικΞς ΧατζημιχάληιιΛ MAISON σπορους, 'Αθήνα 1949. β΄. AIGOI‘AYTITIKH - EYAOI‘AYHTIKH 'H έλληνικ6 λαϊκή λιθογλυπτική τοό 1Θου καί 190υ αίώνα περιορίζεται σέ χαµήλά ανάγλυφα πού είτε κοσµο6ν λίθινα αρχιτεκτονικά µέλη είτε έντοιχίζονται σέ διάφορα σημεία τής τοιχοποιίας. Οί λιθογλίφοι, οί "πελεκάνοι" όπως τους έλεγαν τότε, ανή- κουν συνήθως στίς κοµπανίες τών χτισταδων μαζί µέ αλλες είδικότητες από μαστόρους. 'Η τεχνική τους ξεκινάει από ίσλαµικξ πρότυπα αλλά πλουτίζουν τό Θεματολόγιό τους ικαί µέ αλλες παραστάσεις, όπως ανρρώπινες μορφές, ακόμα καί απόπειρες προσωπογραφίας. τα βασικά θέµατα είναι'τό &νθοδοχείο, τό κυπαρίσι, ή σχηματοποιημένη έκκλησία, µορ- φές αγίων, πουλιά, ζδα, σταυροί, "ήλιοι, δικέφαλοι αετοί καί κλιματίδες. "Ενα ένδι- αοέρον είδος λιθανξγλυφου είναι οί΄κτητορικές έπιγραφές σ'έκκλησίες καί σπίτια, μέ έσώγλυφα Η έξόγλυφα΄γράμµατα καί λογής διακοσμητικά. BE ψηλό ανάγλυφο είναι καµωµέ… νες οί αίνιγματικές ανθρώπινες μάσκες που προβάλλουν σέ τοίχους σπιτιών καί έκκλη… σιδν, για τίς δποίες δίνονται διάφορες έξηγήσεις πού καμµιά τους δέν είναι δριστική. "έ έκκλησιαστική ξυλογλυπτική ασχολήθηκε µέ τήν κατασκευή τέμπλων, δεσποτικδν θρ6νων καί είκονοστασιδν. T6 ψηλό ξυλόγλυπτο τέµπλο έμφανίζεται στήν "Ελλάδα κατά τόν 166*αίώνα καί πιθανόν προέρχεται από τήν περιοχή 106 Νόβγκοροντ τ6ς Ρωσίαςτ T6 παλιότερο γνωστό χρονολογηµένο τέμπλο βρίσκεται στήν έκκλησία του 'Αγίου Νικολάου 016 Βελβενδό Κοζάνης κι έγινε στα 1591. Τά πρδτα ξυλόγλυπτα τέµπλα είναι τα λεγόμε- να "στρωτ&", στα οποία κυριαρχο6ν συμβολικό Θέματα σέ χαµηλό ανάγλυφο… 'ΛΒγότερα, καί κυρίως από τα µισά το8 180υ αίώνα ή τεχνική γίνεται τολμηρ6τερη, 16 ανάγλυφο ένα τουσ µέ διαµπερή κενά ανάµεσα στίς μορφές καί τό Θεµατολόγιο πλουτίζεται μέ σκηνές από τήν 'Αγία Γραφή, τα Συναξάρια καί λαϊκές παραδόσεις. "Επίσης µέ δύναµη καί παλ- µό αποδίδονται είκόνες από τή φύση καί τήν καθημερινή ζωή. Σέ µερικές περιπτώσεις τό ανάγλυφο πλουτίζεται μέ χρώµατα. ΕΞ όλη αίτή τή φάση είναι φανερή & έπίδραση τοΞ ευρωπαϊκοδ µπαρδκα , "Η ξστική ξυλογλυπτική παρουσιάζεται κυρίως στα δραστήρια δμιαστικ& Εµπορικά καί βιοτεχνικά κέντρα τΠς Έδρειας "Ελλάδας καί τ5ν νησιδν. Στολίζει, µέ φυτικά πο… μ0ϊ€βα, τόσο τά σταΘερα στοιχεία τοσ σπιτιοσ …ταβάνια, πόρτες, µεσόντρες, Χέν- s …' .. ".: δι .€-… ,. . ::ξλα… 56€) Με": ΐε λζΥεστά έπιπλα 7:06 χρησιµο;ζοιΟυσαν 13055! '" σπαµν…τια, λασζΐΞλλεζΞ GO“. | 3 ποιµενικΞ ξυλογλυπτική είναι κυρίως τέ:νπ τω; ΒοσκΞν, που γεμίζουν :ίς nu— κριξς ώρες της έναγκαστικΞς τους µοναξιάς σκαλίζοντας μικροαντικείμενα. ?κλίτσες, ρόκες, κουτάλια, πιρούνια, σφραγιστερά, πίπες, βελονοΘηκες, σοοντόλια, χαράζονται μέ πολύ άπλά έργαλεΐα, συνήθως Εναν σουγιΞ, άλλα τό αποτέλεσµα είναι αξιόλογο. 'Η ναυτική ξυλογλυπτική άνθησε στά µεγάλα ναυπηγικά κέντρα της 'Ελλάδας. "Έργα της είναι κυρίως άκρόπρωρα με μορφή γυναίκας, ανάγλυφες ξπιγραφξς πλοίων καί σκαριά, δηλαδή µικρογραφίες πλοίων. ΒΙΒΛΙΟΓ?ΑΦΙΑ= Νίκου Γρηγοράκη: Λ α ? κ ά m υ λ 6 γ λ υ π τ α. Τρίπολη 1978. Νικολ. Φωκά Κοσµετάτου: τα Φ'ξ μ π λ α έν K ε φ α λ η ν ί α, 1972. Δηµ. Σταμέλλου: T ό T έ μ π λ o 1 o 6 "Α η N ι κ 6 λ α Σ τ 6 P‘a λ α ξ ε ί δ ι κ α ί ό T ε χ ν ύ «: η ς τ ο υ, 'ΑΘήνα 1973. 'ΑγγελικΗς Χατζηµιχάλη: τα περιπου sun 13013, Μισή… 1950. K£1oou>'A. Μακρη= 'Η… Ξ υ λ o γ λ υ π τ ι κ ή τ ο 6 Π η λ ί o υ, Βόλος 1958. τοσ ίδιου: 'Β λ λ η ν ι κ & Δ α ϊ κ & κ α ί Η ε τ α β υ ζ α ν τ ι v i Ξ υ Ν δ'- γ λ υ π 1 a, "Αθήνα 1962. "Αντ. Φαρμακιώτηι T ά T'é α κ λ α τ & ν 'E κ κ λ η σ ι- & ν τ o 6 Α ι 8 α 6 ί o υ , Λιβάδι 1977. Βικτωρίας Νικήτα-Σκαρτάδουι T 6 Η σ=ν α- σ τ filo ι ,1 η ς M π ο υ ν ά τ σ α ς κ α ί τ ά Δ ι 0 α ν ά γ λ υ φ ά τ ο υ, Θεσ- σαλονίκη 1977. τ6ς ίδιας: 'ο Γ λ 6 π τ η ς Η ί λ ι…ο ς σ τ 6 ν Φ 6 π 0 τ o υ, περιοδικόΛΡΜΟΛΟΙ, Αδγουστος=Δεκξµβριος 1977, σελ.47. 'Επίσης στήν ξκδοση τΞς 'ΕΘνικης Τραπέζης της 'Ελλ&δος " N ε o ε λ λ η ν ι κ ή X ε ι ρ o τ ε χ ν ί α" τά άρθρα "ΔιΘογλυπτική" της Πόπης Ζάρα καί "Ξυλογλυοτική" του Κίτσου Μακρή.… ?. ΖΩΓΡΑΦΙΞ 'Η" & γ ι o γ ρ α φ ί α, συντηρητική από τη φάση της, συνεχίζει τη βυζαντινή παράδοση σέ χειροτεχνικό ξπίπεδο. "Οπως πολύ σωστά παρατήρησε & Μανώλης Ξατζηδάκης, Οί &γιογράφοι του 180υ καί του 19ου αίωνα είναι χωρικοί. Στίς έπιγραφξς των Εκκλη- σιδν συναντοδμε &γιογράοους χωρικούς από τους Χιονιάδες, τό Καπξσοβο, τη Ξαμαρίνα, τή Γαλάτιστα, τό Φορτόσι, τή Δράκια καί άλλα χωριά. Φυσικά καί από τό Λγιον "Ορος. XE μικρές δμάδες περιτρΞχουν τον Ελληνικό χωρο καί τοιχογραφοσν έκλλησίες χωριδν καί μοναστηριδν. Πολλοί από αύτούς τό χειμωνα έργάζονται στά χωριά τους καί δτοιμά… ζουν φορητές είκόνες που τίς πουλοδν κατά τίς περιοδείες τους. 'Επιδράσείς από τή δυτικοευρωπαΞκή ζωγραφική συγκερασμ€νες µέ βυζαντινά στοιχεία καί λαϊκή διακοσµητι… κή αντίληψη χαρακτηρίζουν την αγιογραφία της Ξποχης. 'Ενδιαφ€ρουσες είναι οί σκηνές με διδακτικό…ηΘικολογικό περιεχόμενο, καθώς καί οί σκληρές τιµωρίες τόν άμαρτωλδν στοάς νάρθηκες καί πιό σπάνια στους γυναικωνίτες. Ζωηρή φαντασία καί εκφραστική τόλ… µη δίνουν μιάν ίδιαίτερη δύναμη στά έργα αυτά. "Από τά μέσα του 18ου αίώνα καί πέρα Έχουµε Ενα πληθος από ζωγραφικές διακοσµή… σεις σπιτιδν στή Σιάτιστα. την Καστοριά, τ'Αµπελάκια, τό Πήλιο, τό ΜόλυΒσ Μυτιλήνης, τά Ζαγοροχώρια κ.λ.π. Είναι κυρίως απεικονίσεις μεγάλων λιμανιών της Μεσογείου %Κω… σταντινούπολη, Βενετία. Καλκίδα… "η άλλων πόλεων …Βιδννη, Φραγκφούρτη… πού άπλ&νον… ται σέ ζωγραφική φρίζα ψηλά στούς τοίχους του δυµάτιου όποδοχΞς τόν σπιτι6ν. Σπανιόω τερα βλέπουµε πολεµικές σκηνές;Ξ προσωπογραφίες %ρΞων. Πολύ συνηθισμένο €Ξµα είναι ξ ξν0οδοχεζα σέ ποικίλες παραλλαγές, τού τά συναντοΠ;ς επίσης 1ξίς ποδιά: "τα …΄-- πλων. Τά περισσότερα άπό τά θέματα προέρχονται άπό χαλκογραρικά πρότυπα. Πίνακες ζωγραφικής Ξχουµε σίγουρα άπό τήν τρίτη δεκαετία 105 19ου αίόνα. Οί πιό γνωστοί είναι οί ίστορικές σκηνές άπό την 'Επανάσταση το6 1821 πού ζωγράφισε δ άγο- νιστής Παναγιώτης Ζωγράφος μέ τά παιδιά του γιά νά συνοδεύσουν τά άπομνημονεόµατα τοδ Στρατηγοδ Μακρυγιάννη. Πίνακες σε πανί, χαρτόνι, τενεκΕ κ.λ.π. εκανε καί ό Θεό- φιλος, γιά τόν δποΐο δά μιλήσουµε ίδιαίτερα. 'Από τά μέσα τοσ 19ου, κυρίως, αίώνα άναπτόσσεται καί ή πλοιογραφία, μέ παραγγελίες τόν καραβοκόρηδων. 'Ενδιαφ€ρουσες περιπτώσεις είναι οί συόΐασµοί ζωγραφικΞς μέ τή λιθογλυπτική % την ξυλογλυπτική. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Σπόρου Βασιλείου: P a λ α ξ ε ι δ ι ώ τ ι κ α Κ α ρ ά β ι α, 'Αδήνα 1934. Βασ. Λαοόρδα: "Β'ν α ς A α !! κ 6 ς Z ω γ ρ ά ο ο ς τ o 6 Η α κ ε 6 ο ν ι- κ o σ 'Α γ & ν o ς ,'ΑΘήνα 1962. Ρ. Μελετόπουλου: E ί κ o ν o γ ρ α φ ί α 1 o 6 2 1, 'Λθήνα 1971. "Αγγελου Προκοπίου: T 6 E ί κ 0 σ ι έ ν α σ τ 6 A α !! κ ή z ω- Υ ρ α φ ι κ ή τ ο υ, 'λΘήνα 1940. Γιώργου Σαματοόρα= Δ ώ δ ε κ α A a ί κ 0 ί Z …… Υ τ Ό άφοί,'ΑΘήνα1974.Κ.Γ.Σταλίδηι 'Βδεσσαίοι Ζωγράφοικατά Δ ι ά ρ κ ε ι α τ η ς T o υ ρ κ ο κ ρ α τ ί α ς, "Έδεσσα 1973. Κίτσου ’A. Μα… δι κρΗι 'Ο Z ω γ ρ ά φ o ς θ ε 6 φ ι λ'ο ς σ τ 6 Π 6 λ ι ο, Βόλος 1939. του ίδιου: λ α ϊ κ έ ς Z ω γ ρ.α φ ι έ ς σ 1 6 M o ν α σ τ ή ρ ι τ o 6 "Α η A α υ ρ ό ν - 1 η, Βόλος 1947. τοδ ίδιου: Δ 6 0 A a ϊ κ o ί Z ω γ ρ ά φ o ι, Βόλος 1952. 'Εθνι… κης Τραπέζης τάς 'Ελλάδοςε Σ…τ ο χ α σ μ ό ς Η a π ρ υ γ ι 6 ν ν π, χ ε ί ρ Π α - ν α γ ι ώ τ η Z ω γ ρ ά φ o υ, "Αθήνα 1976. 4 8. ΧΙΟΝΙΑΔΙΤΕΣ ΖΩΓΡΑΦΟΙ Είναι γνωστό πώς κατά την Τουρκοκρατία πολλά έλληνικά χωριά είχαν ξξειδικευΘεί σέ μιά µορφή δραστηριότητας, όπως & Πυρσόγιαννη στην οίκοδομική, τό Πεντάλοφο στην λιθογλυπτική, τό Μέτσοβο στην Ξυλογλυπτική,.η Πορταριά στη Μεταξουργία, οί Καλαρρδ- τες στην χρυσο-ασηµουργία κ.λ.π. T6 μικρό όρεινό χωριό της 'Ηπείρου, οί Χιονιάδες, σήµερα μέ µόνο 12 µόνιµους κατοίκους, Ξβγαλε πάνω άπ6160 γνωστούς ζωγράφους µέσα σέ δύο αίδνες, άπό τά μέσα 106 1800 µέχρι τά µέσα πρό 2006. Παλιότερα, στά κοντινά χω- ριά λέγανε: "Χιονιαδίτης είσαι; Ζωγράφος είσαι",Θά μελετήσουµε, λοιπόν, ίδίαίτερα τό χωριό αότό καί τοός ζωγράφους του, πού 16 Έργο τους είναι σκορπισµένο στόν "Η= πειρο, τη Δυτική Μακεδονία καί τη Θεσσαλία. ' Οί ζωγράφοι τόν Χιονιάδων δέν συγκρότησαν ίδιαίτερο ξπαγγελματικό σωματείο, "σ… πως άλλοι τεχνίτες σέ πολλές περιοχές της 'Ώλλάδσς, άλλά όταν χωρισαένοι κατά πα… τριές, μέ κοινότητα καταγωγής άπό πατέρα. Τρε'ι'ς όταν οί πατριός % φάρες αότΞςε οί Πασχαλάδες, οί Μαρινάδες καί οί Τσατσαζοι.ΚαΟεµιά τους είχε τό ίδιαίτερο δργαστήριό της, όπου γινότανε καί ή μαθητεία των νέων. Έτά δργαστήρια αδτά έτοιµάζονταν κυαζ… ως φορητές είκόνες σέ σανίδι.Κατά µικρές όμάδες ξεκινοΠσαν άπό τό χωριό τους καί &ναλάβαιναν όχι µόνον &γιογραφίσεις έκκλησιων άλλά καί διακοσµήσεις σπιτιδν μέ το… πία, προσωπογραφίες, νεκρές φύσεις καί λογΞς άλλα διακοσµητικά. ? -, … .. Σπουδας6τςροι άπό τούς χιονιαδίτες ζωγράφους ηταν δ κωσταντινος Μαρινας, πού ωγράφισε στό σπίτι το5 φιλικο5 Κωσταντίνου Ράδου στό ΤσεπέλοΠο τούς γάαους τον .ς… ο"! , ο …' .. ,-.. πολξοντα καί σκηνές από τους ναπολεόντιους πολέµους, 6 fii;;¢H;\ κακός, πρι άγιογραφία 106 νεοµάρτυρα 'Αγίου Γεωργίου άπό τά Γιάννινα μόλις 13 µέρες µετά τό &, νατό του καί δ Παγώνης πού δούλεψε κυρίως στό Πήλιο άπό τα 1801 ώς τά 1838. O Haw}— νης είναι ή πιό ενδιαφέρουσα φυσιογνωμία, άν καί παρουσιάζει ανισότητες. Διακρίθηκε κυρίως σάν τοπιογράφος, όπως καί ό γιός του "Αθανάσιος πού πέθανε την τελευταία εί- κοσαετία του 19ου αίώνα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Δημ. 'Αγραφιώτηι 'Ο Σ ι ο ν ι α 6 ί τ η ς Z ω γ ρ ά φ ο ς M 1 χ α- ή λ Z η κ ο ς κ α ί ή Σ υ ν τ ρ φ ι ά τ ο υ σ 1 6 M ε τ α ξ ο χ 6 ο ι 'Α γ ι- E ς, 'Ιωαννινα 1977. Κίτσου 'λ. Μακρηι A60 A α ί κ ο ί Z ω γ ρ ά φ ο υ, Βόλος 1952. Γεωργίου Π α ϊ σ ίουε 'A γ ι o γ ρ α φ ί α κ α ί 'Δ γ ι γ ρ ά φ o ι τ 6 ν Χ ι 0— v.1 6 6 ω…ν , "Ιωάννινα 1962. 'Η μ ε ρ o λ 6 γ ι o 'Βταιρείας Παπαστράτου 1973. 9. θΞΟΦΙΛςΞ . 'Ο γνωστότερος, καί εξω άπό τά σύνορα της "Ελλάδας, λαϊκός ζωγράφος είναι άσφα… λως 6 Θεόφιλος ΓΣ Χατζηµιχαηλ. Γεννήθηκε γύρω στά 1870 στη Βαρειά Μυτιλήνης. "Εφηβος άκόµα Έφυγε γιά τη Σμύρνη, πού είχε τότε Εντονο ελληνικό χρωµα, κι Exec κάνει έπάγγελ… µά του τή ζωγραφική. Δε σώζονται εργα του αυτης της περιόδου γιατί μεσολάβησε ή γνω- στή καταστροφή 106 1922. Στά 1897 Ερχεται στην ελεύθερη 'Ελλάδα, εθελοντής στόν πόλε- μο αδτΉς της χρονιάς. Μένει στό Βόλο καί στό Πήλιο ως τά 1927 καί ζωγραφίζει μέ ακού- ραστη δραστηριότητα τοίχους από μικρομάγαζα καί σπίτια, καθώς καί πίνακες σέ χαρτό- νια, πανιά, σανίδια καί τενεκίδες. Φτωχός καί καταφρονεμΕνος, ζεί µέσα σε μεγάλη άθλι- ότητα. Στά 1927 φεύγει γιά την πατρίδα του Μυτιλήνη , συνεχίζει κι εκεί 16 Έργο του κάτω από τίς ίδιες δύσκολρς συνθήκες καί στίς 21 Μαρτίου 1927 πεθαίνει άπό τροφική δη- λητηρίαση. Λίγα χρόνια πρίν από τό θάνατό του γνωρίζει τό εργο του 6 µεγάλος 10x10— κρίτης Στράτης ίΕλευΘεριάδης, γνωστός στό Παρίσι καί σ'δλον τόν κόσµο ως TERIADE, καί άπό τότε αρχίζει ή αναγνώριση τ6ς αξίας τοπ φουστανελλΞ αυτου ζωγράφου.Διαπρεπείς "Ελ… ληνες καί ξένοι τεχνοκρίτες του αφιερώνουν ξνΘουσιαστικά σχόλια, όργανώνονται έκθε- σεις Έργων του στην 'Ελλάδα καί τό 'Βξωτερικό καί τόν Αδγουστο του 1965 εγκαινιάζεται µέ μεγάλη επισημότητα τό Μουσείο Θεοφίλου στή Βαρειά Μυτιλήνης.'Υ πϊρξαν, δρως, καί σφοδροί επικριτές του Έργου του, ποό δεν 105 αναγνώριζαν την παραµικρή έιτζ. T6 Ξργα 106 Θεόφιλου είναι τοπιογραφίες, µυθολογικΕςΠπαραστάσεις, σκηνές από την 'Επανάσταση τοσ 1821, ρωπογραφικά θέματα, μερικές προσωπογραφίες καί λίγες &γισγραοί… ες. Πρότυπα του είναι λαΐκ€ς λιθογραφίες, καρτ-ποστάλ, είκονογραφήσεις λαϊκών εκδό- σεων, φωτογραφίες κ.λ.π. Ξεκινώντας από τοσο ταπεινές &φετηρίες δηµιούργησε "ενα ναν… µαστό Έργο όπου "κοιτάζει΄τδν κόσμο µέ την άγν6τητα των γαλανδν µατιΞν 100". HE μιά µοναδική εύαισΘησία στό χρ5υα αποδίδει τους &πιαστους τόνους τοδ έλληνικοδ τοπίου. "Έργα του, έκτός από τό Μουσείο Θεοφίλου, βρίσκονται 016 Μουσείο 'ΕλληνικΞς;ΛαϊκΞς Τέχνης στήν 'Α0ήνα, στίς Συλλογές "Εμπειρίκου καί Ηακρ6 καί σε πολλούς συλλέκτες. Ευ… νολικό έργο του είναι οί τοιχογραφίες 016 σπίτι τοξ Γιάννη Κοντο5, στόν "ανακασια "α… νω Βόλου;Ο "Ή - -- υ…, » ..ι' …' , . ., … . , ..,- ,,. . ΒιοΛΙΟΓΡΑυι…ε 'υδυσσέα 'µλατηι '0 Z … γ ρ...ά ο 0 c G € 6 9 λ Φ ς, ΞΞπΝα 19?3… λα - … -τ-'?- «-΄ "" 1.3; .- ; .2' ,. ή …' .. * . .ς …ρααε…ης .ης οΛ……οος, επι'εΑεια χιςν.η Έσαρουχη; & € 0 ? ; Α ο ς? ,Αύξνα 1966. Γ.Κ.Κατσίμπαλη= B ο & λ ι o γ ρ α φ ί α Η ε 6 ο ι λ ο υ Ρ. Χ α ε ζ η u ι- Κ α ή λ, 'Αθήνα 1955. 'Η; Λαµπίρηι 'Ο Z ω γ ρ ά φ ο ς Θ : ό φ ι λ ο ς σ τ 6 Σ μ ύ ρ ν η, 'λδήνα 1973. Κίτσου 'λ. Μακρή; '0 Z ω γ ρ ά φ o ς Θ ε 6 φ ι λ 0 ς σ τ 6 Η ή λ ι ο, Βόλος 1939.'Επίσης στό Α'τεύχος τής σειράς " ΕΛΛΗΝΕΣ ΖΩΓΡΑΦΟΙ " τού έκδοτικού οίκου "Μέλισσα" τά άρθρα: Κίτσου Κακρή "Θεόφιλος" καί "Αγάπης Καρακα… τσάνη " 'Η|ζωγραφική τού Θεόφιλου". 'ΑΘήνα 1974. 1ό. Η ΛΑΤΚΗ ΤΕΧΝΗ ΥΕΝ ΚΑΣΟΥ ΚΑΙ “PH? ΚΑΡΠΑΘΟΥ 'Η 'Ελλάδα έχει ένα πυκνότατο πλέγµα νησιών, κυρίως στό Αίγαίο Πέλαγος. Τά νησιά αύτά ανέπτυξαν έναν ίδιότυπο λαϊκό πολιτισμό, τού δποίου ή γνώση είναι πολύτιμη γιά , τήν κατανόηση τού συνόλου τής έλληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς. 'Ξπειδη μέσα σέ Ξ- να µάθημα δέν είναι δυνατό νά έξετασθεί στό σύνολό της ή νησιώτικη λαϊκή τέχνη, έχουν έπιλεγεί δύο άπό τά Δωδεκάνησα, ή Κάσος καί ή Κάρπαθος, έπειδή &ποτελούν χαρακτηριστι… κά της δείγµατα άλλά καί γιατί δέν έχουν δποστεί τουριστική άλλοίωση στό βαθμό πού , , Τ , , … , , ΄ ην ύπέστησαν άλλα νησια. Ειναι χαρακτηριστικό πως ένω έμειναν έπι πολλους αίωνες , 6 Χ Ω! τω άπό ξένη κατοχή καί ενσωµατώθηκαν στό 'Ελληνικό Κράτος μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεµο,8ιατήρησαν ανόθευτη τήν έλληνικότητά τους. 'Η παράδοση στά νησιά αύτά είναι &… κύμα τόσο ζωντανή πού έχει τή δύναµη νά άνανεώνεται, νά πλουτίζεται καί νά προχωρεί σέ χρήσεις σύγχρονων µεθόδων καί ύλικων, πού όµως ένσωµατώνονται δµαλά στόν κορµό τής παράδοσης. Αύτό δέ σημαίνει, βέβαια, πώς*στίς πρωτεύουσες κυρίως- δέν άρχισε η δια- δικασία καταστροφΞς τού τοπικού ύφους.Πρός τό παρόν, όμως, αύτή ή διαδικασία δέν Ξχει προχωρήσει τόσο ωστε νά παραµορφώσει τόν κατοικηµένο χωρο. Χτά χωριά διατηρούνται καί κατοικούνται πολλά σπίτια μέ τήν παραδοσιακή άρχιτεκ… τονική µορφή, έπίπλωση καί διακόσµηση καί στό χωριό "Ήλυμπος τής Καρπάθου πολλές γυ- ναίκες, ακόµα καί νεότατες, φορούν τήν τοπική λαϊκή φορεσιά. 'Η ντόπια µουσική, µέ βά- ση τή λύρα, έξακολουθεΐ νά τέρπει τούς κατοίκους καί νά τούς συντροφεέει στίς κοινω- νικές καί οίκογενειακές χαρές.'Η τοπική λαλιά, μέ τήν ύπέροχη µουσικότητά της, άντη- χεΞ στούς δρόµους, στά σπίτια καί στά καφενεία.΄Ακόµα καί 6 νεοκλασσικισμός, πού κατά τίς τελευταίες δεκαετίες τού 190υ καί τίς πρώτες τού ΖΟού αίώνα άπλώνεται σ΄όλόκληρη τήν 'Ελλάδα, στήν Κάρπαθο καί τήν Κάσο έχει προσαρµοσθεί στό ύφος πού προΌπήρχε. ....---…..……- 'Λθήνα 1981. ΄Λθηνάς Ταρσούλη: Δ … δ ε κ ά ν η σ α, ΄Αθήνα 19

ΜΜΜ α.µΞεΘή & Μπες Ο & Έλλΐ8Ή ???] . π€ςΞιλξψει€ . σ΄ ΄ * ». . | … ζ"… (&) ,» …,: 1 . ΕΙΣΑΓΩΓΗ 'Η λαϊκή τέχνη είναι έκφραση των παραδοσιακών κοινωνικών µορςΒν, δηλαδή ταξί… νων στίς όποίες η πείρα τού παρελθόντος, η λογοτεχνία καί οί άντιλήφεις για τά βα- σικά Θέµατα τής ζωής µεταδίδονται άπό γενιά σέ γενιά µέ τή στοµατική παράδοση. Λύ- τό βέβαια δέ σημαίνει πώς, σέ περιορισµένη κλίμακα, δέν 6πάρχει καί ό γραπτός λό- γος. Είναι καί αύτή τέχνη παραδοσιακή πού, άντίθετα απ'ότι πιστεύεται, ούτε ανεξέ- λικτη μένει, ούτε αότοεπαναλαμβάνεται, µόνο πού ή έξέλιξή της άκολουΘεί τό ρυθμό καί τίς διαδικασίες τού παραδοσιακοί πολιτισµού. Στό Θεματολόγιο, στά ύλικά καί στίς τεχνικές μεθόδους έχει μιά συνεχή άλλαγή, άλλοτε άργή καί όλλοτε γρήγορη, άν- τίστοιχη μέ τίς γενικότερες κοινωνικές, οίκονομικές καί πολιτιστικές αλλαγές, πού δέν είναι ταυτόχρονες σ'όλόκληρο τόν έλληνικό χώρο. Τά έμπορικά, ναυτικά καί μετα- ποιητικά κέντρα είναι περισσότερο άνοιχτά σέ έπιδράσεις έν6 οί γεωργικοί καί οί κτηνοτροφικοί πληθυσµοί είναι πιό συντηρητικοί καί άπρόθυµοι σέ άλλαγές. 'Η λαΐκή τέχνη δέχεται έπιδράσεις άπό τίς τέχνες άλλων λασν, έπειδή όμως είναι βαθιά ριζω- μένη στόν τόπο της, αφομοιώνει τά στοιχεία πού δέχεται καί τά κάνει δικά της, όπως καί η γλώσσα παίρνει ξένες λέξεις πό τίς προσαρμόζει στό δικό της τυπικό, τίς κλί- νει, τίς πλέκει σέ σύνθετες λέξεις.... Μιά από τίς πιό διαδεδομένες πλάνες είναι καί τό ότι η λαϊκή τέχνη καθηλώνε- ται σέ χαµηλό τεχνικό έπίπεδο καί είναι, περίπου, τέχνη αύτοδίδακτων. ούτε τό ένα ούτε τό Ελλο είναι σωστά. 'Η λαϊκή τέχνη στόν τοµέα τής τεχνικής παρουσιάζει πλήρη έπάρκεια, άντίστοιχη μέ τούς στόχους της. Τά Θαυμαστά έπιτεύγματά της στην άργυρο- χρυσοχοία, στήν κεντητική, στήν ξυλογλυπτική, στην ύφαντική καί τούς άλλους τοµείς της φανερώνουν ύψηλό έπίπεδο τεχνικής. Δέν ύπάρχει, άσφαλ6ς, φοίτηση σέ είδικές τεχνικές σχολές, δπάρχει όμως η πολύχρονη µαθητεία δίπλα στόν έµπειρο τεχνίτη, πού είναι φορέας µακρόχρονης παράδοσης. 'Η µαθητεία αδτή ακολουθεί σταθερά στάδια, άν- τίστοιχα µέ τό ποσοστό εύδύνης πού όνατίΘεται στό μαθητευόµενο, καθώς αύτός ώριµά- ζει µέ την καθηµερινή άσκηση. 'Από τίς πιό άπλές βοηθητικές έργασίες φτάνει στίς πιό όπεύΘυνες καί ό πιό προικισμένος γίνεται άρχιµάστορας. Μακροχρόνια είναι καί ή µαθητεία στην οίκοτεχνία, όπου ή γιαγιά, ή μητέρα κι ακόμα η άξια γειτόνισσα µετα- δίδουν τήν πολύτιµη πείρα τους στήν ύφαντική, τό κέντημα, τήν πλεκτική.#: Γιά νά μπορέσουμε νά κατανοήσουµε σωστά τή λαϊκή τέχνη πρέπει νά τή µελετοσ- µε σέ συνάρτηση μέ τίς άλλες µορφές τού λαϊκού πολιτισµοσ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: 'ΕΘνικής Τραπέζης τής 'Ελλάδος. 'Επιµέλεια Στέλιου Παπαδόπουλου: Η ε- o ε λ λ η ν ι κ ή Χ ε ι ρ o τ ε χ ν ί α, 'ΑΘήνα 1969. 'Δγγελικής ΐατζηµιχάλη= 'E λ- λ η ν ι κ η Α α ϊ κ ή ? έ χ ν η, 'Αθήνα 1955. STILPON KYRIAKIDES: NEUGRICHISHE ΠΟ KSKUNDE, Θεσσαλονίκη 1936. 20 ΠΗΡΕ ΄ζ' ΚΑΙ ΕΠΙΔΓλΣΕΞ . κζρια πηγή τής έλληνικΞς λαϊκής τέχνης είναι η βυζαντινή τέχνη, συνεχιστής καί αότή τόσο τόν παλιότερων έλληνικδν τεχνδν όσο καί άνατολικδν στοιχείων. Αύτό δέν αφορά μόνο τήν όρΘόδοξη αγιογραφία άλλα καί όλες τίς άλλες µορφές. Δέν πρέπει νά ' 2 ξεχνούαε πώς κατά τή βυζαντινή έποχή δέν καλλιεργήθηκε µόνον ή έκκλησιαστική ύµνο- λογία καί ή άγιογραφία κά καί "κοσµική" λογοτεχνία καί τέχνη.'Η µακρόχρονη όποταγή τής 'Ελλάδας στούς Τούρκους ήταν έπόμενο νά πλουτίσει µέ µουσουλμανικά στοιχεία τή λαϊκή της τέχνη. 'Από τά μέσα τού 17ou αίώνα, καί κυρίως κατά τό 18ο, ή άνάπτυξη έμπορικών συναλλαγών μέ τήν Κεντρική καί Δυτική Εύρώπη, οί δραστήριες παροικίες τών *Ελλήνων τής διασποράς, ή όνθιση τής ναυτιλίας, φέρνουν τούς 'Ελληνες σέ γόνιµη έπι- κοινωνία μέ τόν προηγμένο εύρωπαϊκό χώρο. Οί ίδέςςτού εύρωπαϊκού Διαφωτισµού έπηρε- άζουν πολλούς "Ελληνες λογίους. 'Αποτέλεσμα αύτής τής έπαφής είναι καί ή είσα'ζ,ω|ή νέων τεχνικών μεθόδων καί τεχνοτροπιών καθώς καί διακοσµητικών θεµάτων. Σημαντική είναι ή έπίδραση τού µπαρόκ, πού θά τή µελετήσουμε σέ ίδιαίτερο μάθημα. Τρείς είναι οί κυριότερες πηγές θεμάτων τής λαϊκής μας τέχνης: τά παλιότερα έρ- γα, οί γκραβούρες καί τά µνηµεία τού λόγου. Τά παλιότερα έργα, μέ τό πρόσθετο πλεο- νέκτημα τού σεβασµού στό πατροπαράδοτο, παίζουν άνασχετικό ρόλο στίς γρήγορες καί ριζοσπαστικές µεταβολές. Μεγάλη διάδοση είχαν οί εύρωπαϊκές χαλκογραφίες πού μετα- φύτεψαν ένα μεγάλο πλούτο θεμάτων. Τό σύνολο σχεδόν τών άπεικονίσεων μεγάλων μακρι- νών πολιτειών σέ τοιχογραφίες άρχοντικών τής Βόρειας 'Ελλάδας προέρχεται άπό τέτοιες χαλκογραφίες. Πολλά θέματα προέηρνται άπό άφηγήσεις, είκόνες, µεταφορές καί παρομοι- ώσεις παρµένες άπό τήν 'Αγία Γραφή, τά Συναξάρια, τήν έκκλησιαστική ύμνολογία, τίς λαϊκές παραδόσεις, τά δηµοτικά τραγούδια καθώς καί άπό λόγια κείµενα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Πόπης Ζώρα: "Η Ρ o ρ γ ό ν α ε'ι ς, τ ή ν 'E λ λ η ν ι κ ή ν Δ α- E κ 'η ν T έ χ ν η ν, "Αθήνα 1960 . Κίτσου 'A. Μακρή: Η η λ ι ο ρ ε ί τ ι κ η'Δ α- ϊ κ ή T έ χ ν η - Η η γ έ ς κ α ί ’E π ι δ ρ ά σ ε ι ς, 'Αθήνα 1948 . Μανώλη Χα- τζηδάκη: 'Η? Κ ρ η τει κ'ή Ζ ω γ ρ α φ ι κ ή κ α ί ή 'Ι τ α λ ι κ ή Χ α λ κ ο- γ…ρ α φ ί α, 'Ηράκλειον Κρήτης 1947. . Ξ&ΟΡΦΟΛΟΙΐΔ '0 χαρακτήρας τής τέχνης είναι πρόσθετος στά λαϊκά άντικείµενα, πού κατασκευά- ζονται γιά νά καλύψουν πρακτικές ή θρησκευτικές άνάηκες. ΄Ετσι, ή πρώτη &ρετή ένός όντικείμενου είναι ή λ ε ι τ ο υ ρ γ ι κ 6 τ η τ α, ή ίκανότητα νά έξυπηρετεί τίς πρακτικές &νόγκες γιά τίς όποίες δηµιουργήθηκε. Τό μεγάλο μυστικό τής λαϊκής τέχνης είναι ότι φιλοκαλεί ύπηρετόντας τή χρεία. 'H καλαισθητική φροντίδα δέν έκδηλώνεται µόνο μέ τή διακόσµηση &λλά καί μέ τό όλο σχήµα πού, δν καί καθορίζεται &ΞΒ τή χρήση του, έχει όνεση καί &ρµονία.'Υπάρχουν περιπτώσεις όπου ή διακόσμηση κάνει πιό εύ- χρηστα τά σκεύη. Τά παραπάνω ίσχύουν καί γιά τά σταθερά στοιχεία τών χτισμάτων, τα- βάνια, πόρτες, κάγκελα, µεσάντρες, λιθανάγλυφα κ.λ.π. Σηµαντικός παράγων πού έκιδρά στή διαµόρφωση τού σχήµατος καί.τών διακοσμητι- κών θεµάτων είναι οί δυνατότητες πού προσφέρει τό ύλικό άπό τό όποίο είναι κατασκευασ- μΣνο τό κάθε είδος. 0Η &ξιοποίςση τών τεχνικών καί αίσθητικών δυνατοτήτων κάθε ύλης είναι τό κύριο προσόν τού καλού τεχνίτη. "Έτσι, βλέπουμε πώς τό ίδιο &ηαποσμηΐ;κδ θΐχα ΈρΟπ…πΘι-ςΐρ… ; " ";: όλικ5 σέ όλικ3. Τό κυπαρίοι, π.χ. έλλοιας έ;" … ,ς…ται στην ξυλ0Υλυπτιχ69 στ… λιθογλυπτική, τό κέντηµα, τήν ύφαντική, τή δαντέλ… λα, τή χαλκουργία, τό βοτσαλωτό δάπεδο, τήν ένθετική κ.λ.π. "Ακόμα καί ή όπτική γω… ' 3 νία άπό τήν όποία φαίνεται συνήθως τό έργο, έπηρεάζει τό σχέδιο τών µοτίβων του. 'Y- πολογίζονται καί σέ βραχύνσεις τής προοπτικής. δώ καί ή τεχνική πού γτηπεµοποεεΐτπι έπιδρά στή μορφή κάθε θέματος. Π.Κ. διαφορετικό έποδίδεται τό ίδιο θέµα στό "µετρη… τό" κέντημα άπό ότι στό "σχεδιαστό". Τό ίδιο συμβαίνει στά χάλκινα, άν είναι χτυπητά ή χαρακτά κ.λ.π. 'Η"όλη διεργασία ένός θέµατος γιά νά μεταβληθεί άπό παράσταση σέ κόσµημα γίνε- ται μέ µιάν ένιαία διαδικασία πού, γιά λόγους καθαρά µεθοδολογικούς, µπορούμε νά τή χωρίσουμε στά τρία βασικά της χαρακτηριστικά, στή σ χ η u a 1 o καί η σ η, δηλαδή στήν μερική ή όλική άναγωγή τής µορφής σέ άπλά γεωµετρικά σχή- µατα, στήν & φ α ί ρ ε σ η, δηλαδή στήν άποβολή χαρακτηριστικών τής μορφής πού είναι δευτερεύοντα, περιστασιακά ή παροδικά καί στήν έ ξ α ρ σ η, δηλαδή στόν τονισµό μέ τό µέγεθος καί τό χρώ- μα μερικών χαρακτηριστικών λεπτομερειών. Αύτό έκδηλώνεται καί στήν παράσταση τού άν- θρώπινου σώµατος "όπου τό πιό έκφραστικό του μέρος, τό κεφάλι γίνεται μεγαλύτερο &- πό τά άλλα. 'Βπισης, σέ συνθέσεις, & ήρωας σχεδιάζεται µεγαλύτερος άπό τά άλλα πρό- σωπα καί, πολλές φορές, μέ λαµπρότερους χρωματισµούς. Μερικές φορές ή διεργασία αύ- τή φτάνει ώς τήν άποπαραστικοποίηση, έτσι πού τό άρχικό θέµα νά µήν άναγνωρίζεται πιά καί νά Έχει γίνει ένα παιγνίδι χρωµάτων καί σχηµάτων. Αύτό παρατηρείται κυρίως σέ θέµατα πού δεν έπιδέχονται πύκνωση ή πού είναι ξένα πρός τίς όπτικές συνήθειες καί τή µορφική άντίληΦη τού λαού. Οί δύσκολες συνθήκες κάτω άπό τίς δποίες άσκήθηκε ή τέχνη κατά τούς χρόνους τής Τουρκοκρατίας δημιούργησε καί τήν έ π ί φ α σ η κ ο λ υ τ έ λ ε ι α ς, δηλα- δή τήν άπομίµηση δυσεύρετων καί δαπανηρών ύλικών άπό άλλα προσιτά καί φθηνά. Παρά- δειγµα ή ζωγραφική άποµίμηση όρθομαρμάρωσης. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Κίτσου 'Λ. Μακρή: Η 0 ρ ο ή κ α ί Τ ε χ ν ι κ ή, "Χρονικό'71" 'Δθή- να. τού ίδιου: ΠΙέ ε ς Τ ε χ ν ι κ έ ς κ α ί 'Μ o ρ ο έ ς σ τ ή X ε ι ρ o τ ε χ- ν ί (1 µ α ς, Emu. "το Η…" 17 Νοεµβρίου 1963. TO ΕΛΛΗΝΙΚΟ Έ".-'ΤΠΛΡΟΚ. Κατά τό 18ο αίώνα παρατηρείται όχι µόνο στήν 'Ελλάδα μά καί σέόλη τή Βαλκανι- κή καί τή Μικρά "Ασία μιά πραγματική είσβολή τού εύρωπαϊκού µπαρόκ. Τό φάινόµενο θά έπρεπε νά μελετηθεί στό σύνολό του. 'Επειδή, όµως, δέν διαθέτουµε έπαρκή στοι- χεία γιά όλον αύτό τό χώρο, θά έπιχειρήσουμε µιά προσέγγιση τού θέματος μέσα στόν έλληνικό χώρο. 'Η προέλευση τού µπαρόκ δέν είναι ή ίδια σ'όλες τίς έλληνικές περιο- χές άλλά έξαρτάται άπό τούς πολιτισμικούς καί οίκονοµικούς δεσμούς κάθε περιοχής µέ χωρες τής Βύρώπης. Αύτού όφείλονται καί οί τοπικές άπΐρώσεις τού έλληνικού µπα- ρόκ. Στά 'Βπτάνησα προέρχεται άπό τήν "Ιταλία, στό πηλιο, στ"Αμπελάκια καί οτή Δυτική Μακεδονία άπό τή Μεσευρώπη καί ίδιαίτερα τή Βιέννη. Τό συναντούµε ζ,: ρ3εσ στή διακόσµηση σπιτιών &κχΞ καί ητσύς όρ€όδοξονς ναούς, παρ'όλο πού ή "Ανατολική '…κκλησία είναι δύσπιστη πρός κάθε στοιχείο πού έρχεται άπό τήν Εύρώπη. "Ας σημει- ώσουμε έδώ πώς τό μπαρόκ είναι ή καλλιτεχνική έκφραση τής 'λντιµεταοΡύθµισης. ' 4 ο ι … " Εν τούτοις, ή οίκονοµική άνοδος, ή άνάπτυξη των έµπορικων, ναυτικ…ν καί μεταποιη… "" - "μ. η"... , . Η. , . ,. Γ΄ , "" .. " "" τικων κοινωνικού στρωκ…ιων, ή ……υδτερη επικοινωνία µέ προηχμςυοπς λασΗς, : υπ! as» α :. ? .,' …µε: … " . … . ..… . . . μια ΥΕΨι7ζη άλλεν; win,“ &ξυ,-…νλ0 ,… '… με…) τις; ψάξω?! , (& Αγια, 3:."…πµΌαψχλ………2.…;;.ζη;. |," « &- …. …… …'": .…" !.… … . € .' ' . παλια έκφραστικά μέσα γιυ0ν.αι …νεπαρκ… και ανοίξει ο δρόµος για γόνιμη είσατ…γή " "΄ . ' ΄ ;: ι…» «, . η :! …- , ,. … '. " . - " " νεων µορφων. Τό μπαρόκ µέ την αυηυυχια του, τά ε&κ……η…ι συικα διρν…σ;Χ…ιε… ΄,.χτα, " . ρ ,… . . , η - .. τό εντονο ανάγλυφο …αντίΘετο από το παραδοσιακό κρεκο "στΓωτυ" … ; .εται στίς : &… ,, ? " καινουργιες κορασιικες &ναγκες. ΒΙΒΛΞΟΓΤΛΦΞΛδ Κίτσου "Α… Μακρή: Οί φεγγίτες τόν 'Αρχοντικύν-'Από τό Βυζάντιο στό Μπαρόκ? Πρακτικό "Συµποσίον Λαογραφίας. Θεσσαλονίκη 1975, σελ. 177 5. HOATOAO‘TIA … ΑΡΔζΙΤΠΘΟΉΞζΞ Τό ελληνικά χωριά µπορούμε νά τά χωρίσουµε σέ τρείς βασικούς τύπους, πού & καθένας τους έχει πολλές παραλλαγές, στόν & π λ 6, στό σ ύ ν & ε τ ο καί στόν Π α- ρ ά λ ι ο. ‘0 πρώτος &ποτελείται &πό Eva κύτταρο μέ κεντρικό πυρήνα τήν πλατεία &… που συγκεντρώνεται ή κοινωνική ζωή τού χωριού, Θρησκευτική, έμπορική καί ψυχαγωγι- κή. 'Ο δεύτερος, & σ 6 ν 8 ε τ o ς άποτελείται άπό δύο, τρία ή τέσσερα, όχι έντε- λύς &ποπολληµΞνα κύτταρα, µέ ίδιαίτερο τό καθένα τους πυρήνα. Πάντως ένα είναι τό κέντρο τού χωριού. 'Ο π α ρ ά λ ι ο ς άναπτύσσεται κατά μήκος τής παραλίας καί σέ μικρό Βάθος. "Ολα τά κτίρια έχουν πρόσοψη πρός τή θάλασσα. δύο είναι οί βασικοί τομείς τής όρχιτεκτονικής κατά τήν Τουρκοκρατία, ή έκκλη- σιαστική άρχιτεκτονική καί τό σπίτι. ΄Υπάρχουν καί άλλες κατασκευές είδικής χρήσης, όπως οί βρύσες, τά γεφύρια, τό έλωνια .... 'Έκκλησιαστική όρΧιτεκτονική.Οί έκκλησίες τής Τουρκοκρατίας εφαρµόζουν όλους σχεδόν … τούς τόπους της βυζαντινής άρχιτεκτονικής, σέ µικρότερες διαστάσεις καί μέ εύτελέ- στερη κατασκευή. θΕπικρατούν, όμως, οί τρίκλιτες ή µονόκλιτες βασιλικές, ξυλόστεγες ή θολωτές σέ ποικίλες παραλλαγές. Στά νησιά καί στούς βενετοκρατούμενους τόπους μπαί- νουν καί μερικά φραγκικά στοιχεία, όπως τά όξυκόρυφα τόξα, ή έπιμελημ€νη ίσοδοµική τοιχοποιία μέ σκαλισµένες πέτρες καί τά ίταλίζοντα άνάγλυφα. 2τά καθολικά τόν μονα- στηριδν συνηθίζεται & λεγόκενος ά0ωνικός τύπος µέ πλαγινούς ήµικυκλικούς "χορούς". Επίτιαο δύο βασικοί τύποι σπιτιών έπισημαίνονται, & βορειοελλαδίτικος καί ό αίγαιο- πελαγίτικος. "Ο χωρισμός είναι συμβατικός γιατί σπίτια νησιύν δεν άνήκουν.στόν αί- γαιοπελαγίτικο καί τό άντίστροφοθ '0 βορειοελλαδίτικος σε πρός τή γενική του μορφή καί τή διάταξη τόν χώρων παρουσιάζει τόν τύπο εκείνο τού φρουριακού πολυόροφου σπι- τιού πού έφαρμόστηκε παλιότερα άπό τούς Βυζαντινούς καί έπικράτησε κατά τήν Τουρκο- κρατία σθδλδκληρη τήν ήπειρωτική 'Ελλάδα καί σέ µερικά νησιά, όπως σημειώνουν οί εζδικοί μελετητές. "Ο αίγαιοπελαγίτικος παρουσιάζει πολλές άντιστοιχίες μέ τόν τύπο που όπικρατεύ στήν κειτρική Μεσόγειο. ,, 'πιιΞοε1;ααα= Φαν. Ώ…στεριέδητ ο 6 σ π τ τ ι τ o υ π ρ & ρ 1 ς σ τ' "Α μ π ε … Λ. τη , 7 … α κ ι α, "Αθήνα ι92ο. &… Βασιλειάδη: & ι 6 α "% …- σ τ ή ν Λ ί γ α ι σπ ε - «'. ω γ τ λ ; γ ί τ ι κ η ; 9 κ ι τ ε κ τ 0 ν ι κ ή, Λ€ΐνα 1955. ΚτΠ. ΦωκΞ…Κοσµεςξτου; K ε- , , Ο , . . η ν ι α κ #, … & ρ χ ι τ ε κ τ o ν ι κ ή, Αθήνα 1962. 'Ιωάννου Κουµάνούδηι €: ρ ή σ 6 ι ς… α π 6 τ΄ή ς "π ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή ς τ ι ν ν 5 Η α & ν, 'Λ0ήνα 1968. ’I. Λυγίζου: Η η σ ι ώ τ ι κ η 'Λ ρ χ ι 1 ε κ τ o ν ι κ ή, 'Λ0ήνα 1943. Γεωργίου Μέγα: θεσσαλικαί οίκίσεις, "Αθήνα 1946. το? ίδιου: "Η' '3 λ… λ ν ι κ ή Ο ί κ ί α, 'ΑΘήνα 1949. τοδ ίδιου: 'Ηϊ A a Έ κ ή Κ α τ ο ι κ ί΄ω τής :.! Δ ω δ ε κ α ν ή σ ο υ, 'Αθήνα 1949. Νικ. Μουτσόπουλουε T‘6 'A ρ,χ o ν τ ι κ 6 τ o Ε Σ ι ό ρ Η α ν ω λ ά κ η σ τ ή Β έ ρ ο ι΄α, 'ΛΟήνα 1960. Τοδ ίδιου: Κ α - σ τ ο p L &, ?'ά "Λ ρ χ ο ν τ ι κ &, 'ΑΘήνα 1962. τοδ ίδιου: 'Η. A a ί κ ή 'Λ ρ- χ ι τ ε κ τ 0 ν ι κ ή τ ή ς B é p o L a ς, 'ΛΘήνα 1967. 106 ίδιου: Σ π ί τ ι ; τ 6 ς X a λ κ ι δ ι κ 6 α, 'Αθήνα 1968. "Αργύρη Πετρονώτηι 0 ί κ ι ο µ 0 € κ α C "Λ ρ χ ι τ ε κ τ ο ν L κ ά Η ν η α ε ί α σ τήν 'Ο ρ ε ι ν ή Γ ο ρ τ υ ν ί α , 'ΛΘήνα 1975. Πάνου- δικολή Τζελέπη: A α Έ κ ή 'Ε λ λ η ν L κ ή 'A p χ ι τ ε κ τ o- ν ι κ 6, 'Αθήνα 1971. 'ΑγγελικΞς Χατζηµιχάληιω πατερα: αποψε, 'πω… 1949. (Ξ. ΛΙΘΟΓΛΥΠΤΙΚΗ - ΞΥΛΟΓΛΥΠΤΙΚΗ 'Η δλληνική λαϊκή λιθογλυπτική τοό 18ou καί 19ου αίώνα περιορίζεται σέ χαµηλά άν&γλυφα ποθ είτε κοσµοσν λίθινα αρχιτεκτονικά µέλη είτε έντοιχίζονται σέ διάφορα σηµεία τής τοιχοποιίας. Οί λιθογλίφοι, οί "πελεκάνοι" όπως τούς ελεγαν τότε, άνήή πουν συνή€ως στίς κοµπανίες τών χτιστάδων μαζί με άλλες είδικότητες άπό παστόρους. "Η τεχνική τους ξεκινάει άπό ίσλαµικά πρότυπα αλλά πλουτίζουν τό θεματολόγιό τους καί µέ άλλες παραστάσεις, όπως άνρρώπινες µορφές, άκόμα καί άπόπειρες προσωπογραφίας. T6 βασικά θέµατα είναι'τό &νΘοδοχείο, τό κυπαρίσι, ή σχηματοποιημΕνη έκκλησία, µορ- φές &γίων, πουλιά, ζώα, σταυροί, "ήλιοι, δικέφαλοι αετοί καί κλιματίδες. "Ενα ένδι- αφέρον είδος λιθανξγλυφου είναι οί κτητορικές έπιγραφ€ς σ'Ξκκλησίες καί σπίτια, με έσώγλυφα ή έξώγλυφα γράµµατα καί λογής διακοσµητικά. Εξ ψηλό ανάγλυφο είναι καμωμξ- νες οί αίνιγµατικΞς άνΘρώπινες μάσκες πού προβάλλουν σε τοίχους σπιτιδν καί ξκκλη- σιδν, γιά τίς δποίες δίνονται διάφορες έξηγήσεις πού καµµιά τους δέν είναι δριστική. 'Η"ξκκλησιαστική ξυλογλυπτική ασχολήθηκε με τήν κατασκευή τέµπλων, δεσποτικδν Θρόνων καί είκονοστασιδν. T6 ψηλό ξυλόγλυπτο τέµπλο εµφανίζεται στήν 'Ελλάδα κατά τόν 160 αίώνα καί πιθανόν προέρχεται άπό τήν περιοχή του Νόβγκορόντ τής Ρωσίας. T6 παλιότερο γνωστό χρονολογημξνο τέµπλο βρίσκεται στήν ξκκλησία 106 'Αγίου Νικολάου στό Βελβενδό Κοζάνης κι Ξγινε στά 1591. Τά πρώτα ζυλόγλυπτα τέμπλα είναι τά λεγόμε- να "στρωτά", στά δποία κυριαρχο6ν συμβολικά θέµατα σέ χαµηλό άνάγλυφσ. "Αργότερα, καί κυρίως άπό τά µισά 106 1800 αίώνα ή τεχνική γίνεται τολμηρότερη, τό άνάγλυοο Ev- τονο µέ διαμπερή κενά άνάμεσα στίς µορφές καί τό θεματολόγιο πλουτίζεται µε σκηνές από τήν "Αγία Γραφή, τα Συναξάρια καί λαϊκές παραδόσεις. 'Επίσης µε δύναµη καί παλ- μό αποδίδονται είκόνες άπό τή φύση καί τήν καθηµερινή ζωή. ΣΕ μερικές περιπτώσεις τό ανάγλυφο πλουτίζεται μέ χρώματα. ΣΕ όλη αδτή τή φάση είναι φανερή ή έπίδραση 105 εύρωπεΞπσδ µπαρόκ. , 'Η &στική ξυλογλυπτική παρουσιάζεται κυρίως στά δραστήρια ήµιαστικό έµπορικά κ…: βιοτεχνικά κέντρα τής Βόρειας "Ελλάδας καί τδν νησιΞν. Στολίζει, µέ φυτικά πυ- ρΐως μοτίβα, τόσο τά σταθερά στοιχεία του σπιτιοδ -ταβάνια, πόρτες, µεσάντρες, κάν- κελα- όσο καί τά-λιγοστά έπιπλα πού χρησιμοποιοδσαν τότε - σκαµνάκια, κασσΕλλες, σσ- φράδες, λίκνα κ.ά. 6 "Η ποιµενική ξυλογλυπτική είναι κυρίως τέχνη των βοσκών, 106 γεµίζουν τίς µα- κριές ωρες τής άναγκαστικής τους µοναξιάς σκαλίζοντας µικροαντικείµενα. Γκλίτσες, ρόκες, κουτάλια, πιρούνια, σφραγιστερά, πίπες, βελονοθήκες, σφοντύλια, χαοάζονται με πολύ άπλά έργαλεία, συνήΘως ξναν σουγιά, άλλά τό άποτ€λεσμα είναι άξιόλογο. 'Η ναυτική ξυλογλυπτική άνθησε στά μεγάλα ναυπηγικά κέντρα τής 'Ελλάδας. "Έργα της είναι κυρίως άκρόπρωρα με µορφή γυναίκας, άνάγλυφες επιγραφές πλοίων καί σκαριά, δηλαδή μικρογραφίες πλοίων. !!] ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Νίκου Γρηγοράκηι A a ί κ ά υ λ 6 γ λ υ π τ α, Τρίπολη 1978. Νικολ. Φωκά Κοσµετάτουι Τά T’é μ π λ α άν Κ ε φ α λ η ν ί α, 1972. Δημ. Σταυξλλουι T 6 T E μ π λ o 1 o 6 "A η ‘N L κ 6 λ α Σ τ 6 Γλα λ α ξ ε ί δ L κ α ί ό T ε χ ν ί- τ η µε τ ο υ, "Αθήνα 1973. 'Λγγελικής Χατζηµιχάλη: τα 8ωι…Β &… BOIS, "Αθήνα 1950. Κίτσου:'Α. Μακρή: "Ξ Ξ υ λ o γ λ υ π τ ι κ ή τ ο 6 Η η λ ί o υ, Βόλος 1958. 106 ίδιου: 'E λ λ η ν ι κ ά A a ϊ κ ά κ α ί M ε τ α β υ ζ α ν τ ι ν ά Ξ υ x 6-- Y λ υ π τ α, 'ΛΘήνα 1962. "Αντ. Φαρµακι6τηι T ά T‘é n 1 λ α τ 6 ν 'E κ κ λ η σ ι- ό ν τ ο 6 A L 8 α 6 ί ο υ , Λιβάδι 1977. Βικτωρίας Νικήτα-Σκαρτάδουι T 6 M 0\v α- σ τ ή ρ ι τ ή ς Μ π o υ ν ά τ σ α ς κ α ί τ ά A L & α ν ά γ λ υ φ ά τ ο υ, Θεσ- σαλονίκη 1977. τής ίδιας: 'Ο Γ λ 6 π τ η ς M ί λ ι.ο ς σ τ 6 ν T 6 1 o 1 0 u, περιοδικόΑΡΜΟΛΟΙ, Λόγουστος-Δεκ€µβριος 1977, σελ.47. 'Επίσης στήν εκδοση τής 'Εθνικής Τραπέζης τής 'Ελλάδος " N ε ο ε λ λ η ν L κ ή X ε L ρ o 1 ε χ ν ί α" τά άρθρα "Λιθογλυπτική" τής Πόπης Ζάρα καί "Ξυλογλυπτική" 106 Κίτσου Μακρή. ? . ΖΩΓΡΑΦΙΚΉ" 'Η & γ ι 0 γ ρ α φ ί α, συντηρητική άπό τή φύση της, συνεχίζει τή βυζαντινή παράδοση σε χειροτεχνικό ξπίπεδο. "Οπως πολύ σωστά παρατήρησε 6 Μανώλης Ξατζηδάκης, Οί άγιογράφοι 106 1800 καί 106 190v αίάνα είναι χωρικοί. Στίς έπιγραφξς των ίκκλη- σι6ν συναντοσµε άγιογράφους χωρικούς άπό τούς Χιονιάδες, τό Καπ€σοβο, τή ξαμαρίνα, τή Γαλάτιστα, 16 Φορτόσι, τή Δράκια καί άλλα χωριά. Φυσικά καί άπό τό "Αγιον "Ορος. Σά µικρές δμάδες περιτρξχουν τόν έλληνικό χώρο καί τοιχογραφοσν ξκκλησίες χωριών καί μοναστηριδν. Πολλοί άπό αότοός τό χειμώνα ξργάζονται στά χωριά τους καί έτοιυά- ζουν φορητές είκόνες 106 τίς πουλοδν κατά τίς περιοδείες τους. 'Επιδράσείς άπό τή δυτικοευρωπαίκή ζωγραφική συγκερασμξνες µε βυζαντινά στοιχεία καί λαϊκή διακοσµητι- κή άντίληφη χαρακτηρίζουν τήν άγιογραφία τής έποχής. 'Ενδιαφέρουσες είναι οί σκηνές µέ διδακτικό-ή0ικολογικό περιεχόμενο, καθώς καί οί σκληρός τιμωρίες τδν άμαρτωλδν στοάς νάρθηκες καί πιό σπάνια 0106c γυναικωνίτες. Ζωηρή φαντασία καί έκφραστική τόλ- µη δίνουν μιάν ίδιαίτερη δύναμη στά Ξργα αότά. "Από τά μέσα 106 180v αίώνα καί πέρα Ξχουµε ίνα πλήθος άπό ζωγραφικές διακοσµή- σεις σπιτιδν στή Σιάτιστα, τήν Καστοριά, τ΄λμπελάκια, τό Πήλιο, τό Μόλυβο Μυτιλήνης, τά Ζαγοροχώρια κ.λ.π. Είναι κυρίως άπεικονίαεις μεγάλων λιµανιών τής Μεσογείου -κω… σταντινοόπολη, Βενετία, Καλκίδα- "η άλλων πόλεων -Βιξννη, Φραγκφούρτη- πού άπλόυον- ται σέ ζωγραφική φρίζα ψηλά στούς τοίχους τοσ δωμάτιου δποδοχής τόν σπιτιών. Σπανιό- τερα βλέπουμε πολεμικές σκηνεςιή προσωπογραφίες ήρώων. Πολύ συνηθισµένο Θέµα είναι 7 τά άνθοδοχεία σέ ποικίλες παραλλαγές, πού τά συναντοώμε έπίσης στίς ποδιές τών τέμ- πλων. Φά περισσότερα άπό τά Θέµατα προέρχονται άπό χαλκογραφικά πρότυπα. Πίνακες ζωγραφικής έχουμε σίγουρα άπό τήν τρίτη δεκαετία τοώ 19ου αίώνα. Οί πιό γνωστοί είναι οί ίστορικές σκηνές άπό τήν ΄Επανάσταση τοσ 1821 πού ζωγράφισε δ άγω- νιστής Παναγιώτης Ζωγράφος μέ τά παιδιά του γιά νά συνοδεύσουν τά άπομνηµονεύματα τοώ Στρατηγού Μακρυγιάννη. Πίνακες σέ πανί, χαρτόνι, τενεκέ κ.λ.π. έκανε καί ό Θεό… φιλος, γιά τόν όποίο 86 µιλήσουµε ίδιαίτερα. 'Λπό τά µέσα τοώ 19ου, κυρίως, αίώνα άναπτόσσεται καί ή πλοιογραφία, µέ παραγγελίες τών καραβοκύρηδων. 'Ενδιαφέρουσες περιπτώσεις είναι οί συύ€ασμοί ζωγραφικής µέ τή λιθογλυπτική ή τήν ξυλογλυπτική. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Σπύρου Βασιλείου: I‘ a ». α ε :: ι. & ι ώ τ ι κ α κ α ρ & ρ ι α, 'ΛΘήνα 1934. Βασ. Λαοόρδα: "Β'ν α ς A a ί κ 6 ς Z ω γ ρ ά φ ο ς τ o ύ M a κ ε 6 ο ν ι- κ ο 8 'Λ γ ώ ν o ς ,'Αθήνα 1962. Γ. Μελετόπουλου: E ί κ ο ν o γ ρ α φ ί α τ ο 6 2 1, 'Αθήνα 1971. 'Αγγελου Προκοπίου: T 6 E ί κ o ο ι έ ν α σ τ ή A a 8 κ ή z ω- Σ γ ρ α φ ι κ ή τ o υ, 'λΘήνα 1940. Γιώργου αµατούρα: Δ ώ δ ε κ α A a ί κ ο ί Z ω- γ ρ ά φ o ί, "Αθήνα1974. Κ.Γ.Σταλίδη: 'B δ ε σ σ α ί o ι Z ω γ ρ ά φ o ι κ α τ ά τ η Δ ι ά ρ κ ε ι α τ ή ς T o υ ρ κ o κ ρ α τ ί α ς, "Έδεσσα 1973. Κίτσου 'Α. Μα- 6 Η ή λ ι ο, Βόλος 1939. 106 ίδιου: :! κρή: 'Ο Z ω γ ρ ά φ o ς Θ ε 6 φ ι λ o ς σ A α ϊ κ έ ς Z ω γ ρ α φ ι έ ς σ τ 6 M o ν α σ τ ή ρ ι τ ο υ "Α η A α υ ρ έ ν - Z ω γ ρ ά φ ο ι, Βόλος 1952. ΄Ε0νι- Ρο τ η, Βόλος 1947. τού ίδιου: Δ ύ o A a ϊ κ o κής Τραπέζης τής 'Ελλάδος: Σ τ ο χ α σ µ ό ς M a π ρ υ γ ι ά ν ν η, χ ε ί ρ Π α - ν α γ ι ώ τ η Z ω γ ρ ά φ o υ, 'Αθήνα 1976. 8. ΧΙΟΝΤΛΔΙΤΕΞ ΖΩΓΡΑΦΟΙ Είναι γνωστό πώς κατά τήν Τουρκοκρατία πολλά έλληνικά χωριά είχαν έξειδικευΘεί σέ µιά μορφή δραστηριότητας, όπως ή Πυρσόγιαννη στήν οίκοδομική, τό Πεντάλοφο στήν λιθογλυπτική, τό Μέτσοβο στήν Ξυλογλυπτική, ή Πορταριά στή Μεταξουργία, οί Καλαρρώ- τες στήν χρυσο-ασηµουργία κ.λ.π. T6 μικρό όρεινό χωριό τής "Ηπείρου, οί Χιονιάδες, σήμερα μέ μόνο 12 μόνιµους κατοίκους, έβγαλε πάνω άπό»69 γνωστούς ζωγράφους μέσα σέ δύο αίώνες, άπό τά µέσα τοώ 1Βου μέχρι τά μέσα τοώ 2006. Παλιότερα, στά κοντινά χω- ριά λέγανε: "Χιονιαδίτης είσαι; Ζωγράφος είσαι",Θά μελετήσουµε, λοιπόν, ίδζαίτερα τό χωριό αότό καί τούς ζωγράφους του, πού τό έργο τους είναι σκορπισμένα στήν "Εµ πειρο, τή Δυτική Μακεδονία καί τή Θεσσαλία. Οί ζωγράφοι τών Χιονιάδων δέν συγκρότησαν ίδιαίτερο έπαγγελματικό σωματείο, "ο… πως άλλοι τεχνίτες σέ πολλές περιοχές τής 'ΐλλάδας, άλλά ήταν χωρισμένοι κατά πα… τριές, µέ κοινότητα καταγωγής άπό πατέρα. Τρείς ήταν οί πατριές ή φάρες αότές: οί Πασχαλάδες, οί Μαρινάδες καί οί Φσατσαίοι.ΚαΘεμιά τους είχε τό ίδιαίτερο έργαστήριό της, όπου γινότανε καί ή µαθητεία τών νέων. ΐτό έργαστήρια αότά έτοιµάζονταν ποστ… ως φορητές είκόνες σέ σανίδι.Κατά µικρές όμάδες ζεκινοώσαν άπό τό χωριό τους καί άναλάβαιναν όχι µόνον άγιογραφίσεις έκκλησιών άλλά καί διακοσµήσεις σπιτιών μέ το- πία, προσωπογραφίες, νεκρές φύσεις καί λογής άλλα διακοσµητικά. Σπουδαιότεροι άπό τούς χιονιαδίτες ζωγράφους ήταν & Κωσταντίνος Μαρινάς, πού 8 ζωγράφισε στό σπίτι τού φιλικού Κωσταντίνου Ρόδου στό Τσεπέλοβο τούς γάµους τού π.- πολέοντα καί σκηνές άπό τούς ναπολεόντιους πολέµους, ό όήι)ρ;ώ;λ Ζήκος, πού έκανε τήν άγιογραφία τού νεοµάρτυρα 'Δγίου Γεωργίου άπό τά Γιάννινα µόλις 13 µέρες µετά τό θά- νατό του καί ό Παγώνης πού δούλεψε κυρίως στό Πήλιο άπό τά 1801 ώς τά 1838. 'Ο Παγώ- νης είναι ή πιό ένδιαφέρουσα φυσιογνωµία, άν καί παρουσιάζει άνισότητες. Διακρίθηκε κυρίως σάν τοπιογράφος, όπως καί & γιός του 'Λ8ανάσιος πού πέθανε τήν τελευταία εί- κοσαετία τού 19ου αίώνα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Δημ. 'Αγραφιώτη: 'Ο Χ ι o ν ι α δ ί τ η ς Z ω γ ρ ά φ 0 ς Μ ι χ α- ή λ Z ή κ ο ς κ α ί ή Σ υ ν τ ρ φ ι ά τ ο υ σ τ 6 M ε τ α ξ ο χ ώ ρ ι 'Λ γ ι? ά ς, 'Ιωάννινα 1977. Κίτσου 'λ. Μακρή: Δύο A α !! κ o C Z ω γ ρ ά φ ο υ, Βόλος 1952. Γεωργίου Π α ϊ σ ίου: 'A γ.ι o γ ρ α φ ί α κ α ί 'Δ γ ι γ ρ ά φ o ι τ 6 ν.Χ ι o- ν…ι ά δ ω ν , 'Ιωάννινα 1962. 'Η μ ε ρ o λ 6 γ ι ο 'Βταιρείας Παπαστράτου 1973. 9 . ΘΞΟΦΙΛΟΣ 'Ο γνωστότερος, καί έξω άπό τά σύνορα τής 'Ελλάδας, λαϊκός ζωγράφος είναι άσφα- λώς 6 Θεόφιλος Ρ; Χατζημιχαήλ. Γεννήθηκε γύρω στά 1870 στή Βαρειά Μυτιλήνης. ΄Εφηβος άκόμα έφυγε γιά τή Σμύρνη, πού είχε τότε έντονο έλληνικό χρώμα, κι έκεί κάνει έπάγγελ- µά του τή ζωγραφική. Δέ σώζονται έργα του αύτής τής περιόδου γιατί µεσολάβησε ή γνω… στή καταστροφή τού 1922. Στά 1897 έρχεται στήν έλεύθερη 'Ελλάδα, έθελοντής στόν πόλε- µο αύτής τής χρονιάς. Μένει στό Βόλο καί στό Πήλιο ώς τά 1927 καί ζωγραφίζει µέ άκού- ραστη δραστηριότητα τοίχους άπό µικροµάγαζα καί σπίτια, καθώς καί πίνακες σέ χαρτό- νια, πανιά, σανίδια καί τενεκέδες. Φτωχός καί καταφρονεμένος, ζεί μέσα σέ µεγάλη άθλι- ότητα. Στά 1927 φεύγει γιά τήν πατρίδα του Μυτιλήνη , συνεχίζει κι έκεί τό έργο του κάτω άπό τίς ίδιες δύσκολρς συνθήκες καί στίς 21 Μαρτίου 1927 πεθαίνει άπό τροφική δη- λητηρίαση. Λίγα χρόνια πρίν άπό τό Θάνατό του γνωρίζει τό έργο του 6 μεγάλος τεχνσ… κρίτης Στράτης 'ΒλευΘεριάδης, γνωστός στό Παρίσι καί σ'δλον τόν κόσµο ώς ΨΕΉΙΑΒΒ, καί άπό τότε άρχίζει ή άναΥνώριση τής άξίας τού φουστανελλά αύτού ζωγράφου.Διαπρεπείς "Ελ- ληνες καί ξένοι τεχνοκρίτες τού άφιερώνουν ένΘουσιαστικά σχόλια, όργανώνονται έκθέ- σεις έργων του στήν "Ελλάδα καί τό 'Εξωτερικό καί τόν Αύγουστο τού 1965 έγκαινιάζεται µέ µεγάλη έπισημότητα τό Μουσείο Θεοφίλου στή Βαρειά Μυτιλήνης.'Υ πήρξαν, όµως, καί σφοδροί έπικριτές τού έργου του, πού δέν τού άναγνώριζαν τήν παραµικρή άξίά. Ψά έργα τού Θεόφιλου είναι τοπιογραφίες, µυθολογικέςΛπαραστάσεις, σκηνές άπό τήν 'Βπανάσταση τού 1821, ρωπογραφικά θέματα, µερικές προσωπογραφίες καί λίγες άγιογραφί- ες. Πρότυπά του είναι λαΐκές λιθογραφίες, καρτ-ποστάλ, είκονογραφήσεις λαϊκών έκδό- σεων, φωτογραφίες κ.λ.π. Ξεκινώντας άπό τοσο ταπεινές άφετηρίες δημιούργησε "ενα Θαυ- µαστό έργο όπου "κοιτάζει΄τόν κόσμο μέ τήν άγνότητα τών γαλανών µατιών του". Πέ μιά µοναδική εύαισΘησία στό χρώµα άποδίδει τούς άπιαστους τόνους τού έλληνικού τοπίου. "Εργα του, έκτός άπό τό Μουσείο Θεοφίλου, βρίσκονται στό Μουσείο 'Ελληνικήα Λαϊκής Τέχνης στήν "Αθήνα, στίς Συλλογές 'Βµπειρίκου καί Μακρή καί σέ πολλούς συλλέκτες. Συ- νολικό έργο του είναι οί τοιχογραφίες στό σπίτι τού Γιάννη Κοντού, στήν 'Δνακασιά "Δ- νω Βόλο…. ΒΙΒΛΙΟΓΡΛΦΉ-.: "Οδυσσέα ';..λ "τη. 'Ο ?. … γ ρ…ά :; ο ς Θ ε 6 .? ι λ ο ς, 'Λθήνα 1973, 'χω- 9 πορικής Φραπέζης τής 'Ελλάδος, &πιμξλεια Γιάννη Τσαρούχη: Θ ε 6 φ ι λ o ς, 'Αθήνα 1966. Γ.Κ.Κατσίµπαλη: Β ο 8 λ ι o γ ρ α φ C a Θ ε 6 φ ι λ ο υ Γ. Χ α τ ζ η µ ι- x ή λ, 'Αθήνα 1955. 'Η; Δαμπίρη: 'ο z ω γ ρ ά φ ο ς Θ ε 6 φ ι λ o ς σ τ ή Η Σ μ ύ ρ ν η, 'Αθήνα 1973. Κίτσου 'A. Μακρή: 'Ο Z ω γ ρ ά φ o ς Θ ε 6 φ ι λ ο ς σ τ 6 Π ή λ ι ο, Βόλος 1939.'Βπίσης στό Δ΄τεύχος τής σειράς " ΕΛΛΗΝΕΣ ΖΩΓΡΑΦΟΙ " τού εκδοτικού οίκου "Μέλισσα" τά άρθρα: Κίτσου Μακρή "Θεόφιλος" καί "Αγάπης Καρακα- τσάνη " 'Η|ζωγραφική τού Θεόφιλου". "Αθήνα 1974. 10. YQANTIIGI - K'E’NTHMA T6 ύφαντό συνοδεύει τόν άνθρωπο σέ όλη του τή ζωή, άπό τή γέννηση ώς τό θάνατο. Γι'αύτό είναι καί ή πιό διαδεδομένη τέχνη είτε µέ τή µορφή τής οίκοτεχνίας 16v γυ- Γ"""""'"' ναικύν είτε μέ βιοτεχνικά έργαστήρια. Κατά τήν Ψ0"Ρ"οχρ"τςα δεν …… ……τ…=€ΏΞ ύπήρχε σπίτι στήν 'Ελλάδα σού νά µήν εχει Εναν ή περισσότερους άρ- :"ι'ι'..'.' '71΄.τί."!'Ξ ι…»;'.'.-;' γαλειούς. Μέσσερες είναι οί πρύτες ύλες τής έλληνικής ύφαντικής, ..χζ..ι;' |λ|:΄=΄Ψ'ι' ";"-"' .. .… ," . | . . ……-…-……*…Φ>4 τό µαλλί, τό βαυπάκι, τό μετάξι καί τό λινάρι. 1ρείς οί τύποι τού . "… |." '|- i "':"";ΐΐΐΨΐΐ άργαλειού, 6 όρθιος, 6 πλαγιαστός καί τού λάκου. 'Ο δεύτερος Ξχει τή µεγαλύτερη διάδοση.Ψά προϊόντα τής ύφαντικής είναι, δε πρός τή χρήση τους τά ξξής: ύφάσματα φορεσιάς, µέσα στά όποία περιλαµβά- νονται καί οί "κάπες" άπό τραγόυαλλο, τά ύφαντά τής οίκσσκευής ι…;;;;…;;ζζ΄ -κιλίρια, σεντόνια, καρπ€τες, μπουχαροσκούτια κ.λ.π- καί στά ξπαγ- [ζζ;ζ;ζςΞΐ Μ…? γελματικά ύφαντά -λιόπανα, καραβόπανα, τσαντίλες κ.λ.π. "Από τήν καλαισθητική άποψη περισσότερο ένδιαφ€ρον παρουσιάζουν τά µάλλινα ύφαντά οίκοσκευής, μέ τήν ποικιλία καί τήν όµορφιά τής έ""ξ"μτπξξπ χρωµατικής καί σχεδιακής τους διακόσμησης. T6 ρ ι γ ω τ ά 6101c- λούνται άπό άλλεπάλληλες χρωµατικές ζύνες, παραλληλες πρός τή φο- ρά τού ύφαδιού, πού δηµιουργούνται µε τήν εναλλαγή, κατά διαστήμα- τα, τού χρώµατος τού ύφαδιού. 'Η έναλλαγή αύτή άκολουθεί όρισµξνο κάθε φορά ρυθµό. Στά κ ε ν τ η τ ά σ τ 6 ν & ρ γ α λ ε ι ό ύφαν- τά δηµιουργούνται διάφορα µοτίβα µε τήν καλοµετρημένη έναλλαγή τού χρώµατος τού ύφαδιού στήν ίδια σειρά. Ώά μοτίβα αύτά είναι γεωμε- τρικά ή πολύ σχηµατοποιηµξνα παραστατικά. 'Λπό τήν πλευρά τής γε- νικής διάταξης τόν χρωµατικύν ζωνών καί 16v διακοσµητικύν θεμάτων, προτε΄ινουμε -γιά εύκολότερη κατάταξη- τίς εξής κατηγορίες. Στά ρ ι γ ω τ ά : Ή κυµατιστό, 2 βηµατιστό, 3 μονοδροµικό, 4 µικτό καί στά κ ε ν τ η τ ά σ τ 6 ν ά ρ γ α λ ε ι 6: 5 κλειστό, 6 καλει- δοσκοπικό, 7 6Baxw16~uaC 8 µπακλαβωτόκ κάθε περιοχή τής 'Ελλάδας εχει τό δικό της ύφος ύφαντικής, πού χα- ρακτηρίζεται συνήθως άπό τό όνοµα τού πιό γνωστού κέντρου ύφαντι- κής: µετσοβίτικα, άραχωβίτικα, άμπεΜακιύτικα κ.λ.π T6 μαλλί, άπό τήν κουρά τύνηροβάτων "ως τό Έτοιμο ύφαντό, ύφίστα- ται σταδιακή έπεξεργασία πού άρχίζει μέ τό 10610 πλύσιυογιά v6 φύ- :ΐ '. = . | .… , … ,΄: ; χ π,έ γω"; τα - …χτα καί σέ λιπαρξς ο'τίες. Ακολουθει τό λανξρισμα. δ?- .. 10 Γ……ή-.-τ…Ψ…ήΓ--… λαδή ή τακτοποίηση τύν ίνύν του, ή βαςή)πού γίνεται σέ τρία στάδια, … ΐζ……] ,…| στήν Π ρ 6 σ τ υ φ η, προετοιμασία τού μαλλιού νά δεχθεί τίς βαφι… . κές ούσίες, στό β ά φ ι μ ο, πού άλλοτε γίνονταν µέ φυτικές βαφές, καί στή σ τ ε ρ έ ω σ η, τήν Εξασφάλιση τού άνεξίτηλου τήν χρωμά- των. "Υστερα γίνεται τό γνέσιμο, ή νηματοποίηση, πού μερικές φορές γίνεται πρίν άπό τή βαφή. Τελικό στάδιο ή 6 φ α ν ο η. Σέ μερικές περιπτώσεις άκολουθεύ τό ν τ ρ ι σ τ έ λ ι α 0 μ α, τό χτύπημα τού ύφαντού σέ νεροτριβές. Τό κ έ ν τ η μ α είναι περισσότερο εύχάριστη άσχολία τήν γυναι- κύν γι'αύτό δημοτικό τραγούδι χαρακτηρίζει "γλέντισμα" τό κέντημα ένύτήν ύφανση "σκλαβιά τόν κοριτσιύν".'Υπάρχουν πολλές τεχνικές τού κεντήµατος, πού έπιδρούν άποφασιστικά στή διαμόρφωση τόν διακοσμη- τικών θεμάτων. 66 μπορούσαν νά χωρισθούν σέ δύο μεγάλες κατηγορίες, στά µ ε τ ρ η τ ά κεντήματα, όπου τά διακοσμητικά θέματα δηµιουργούνται μέ τό µέ- τρημα τύν βελονιύν καί στά σχ ε 6 ι α σ τ 6, "όπου τό θέμα σχεδιάζεται πάνω…στό ύΆ φασµα καί έκτελείται μέ έλεύθερες βελονιές. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Πόπης Ζάρα: Κ ε ν τ ή μ α τ α κ α ί Κ o 0 μ ή μ α τ α τ ή ς 'E λ - λ η ν ι κ ή ς Φ ο ρ ε σ ι 6 ς, 'Αθήνα 1966. Δημ. Δουκόπουλου: Π 6 ς ύ φ α ( ν ο υ ν; κ α ί ν τ ύ ν o ν τ α ι΄.ο ί Α ί τ'ω λ ο ί, ΄Αθήνα 1927. Κίτσου Α. Μακρή: 'Y ο α ν- : τ ά Θ ε σ σ α λ ί α ς , "Αθήνα 1960. Μουσείου Μπενάκη: Κ ε ν τ ή μ α τ α 'Η π ε ί- ' ρ 0 υ κ α ί 'E π τ α ν ή σ ο υ, 'Αθήνα 1965. τού ίδιου: Κ ε ν τ ή µ α τ α Σ κ ύ- ' ρο υ, 'Αθήνα 1965. "Αλκης Νέστορος: Τ ά 'Y 0 α ν τ ά τ ή ς Μ α κ ε 6 ο ν ί α ς … α ι: α ή ς e ρ & κ η ,ς, "Αθήνα 1965. PAULINE JOHNSTON: GREEK ISLAND ΜΠΟΜΠ, Λονδίνο. 11. ΜΕΤΑΛΛΟΤΕΧΝΙΑ - ΚΟΣΜΗΜΛ - ΚΕΡΑΜΕΙΚΗ Τό µέταλλο δουλεύτηκε άρκετάκατά τά χρόνια τής Τουρκοκρατίας καί άργότερα. Καί στό μικρότερο χωριό άκόμα ύπήρΧε έργαστήριο άν όχι κατασκευής, τουλάχιστον έπισκευής καί συντήρησης άντικειμένων οίκιακής καί έπαγγελματικής χρήσης. Κυρίως έγινε χρήση τού σίδερου καί τού άτσαλιού γιά τήν κατασκευή έξαρτημάτων οίκοδομύν -σιδεριές πα- ραθύρων, κλειδαριές, μεντεσέδες κ.λ.π - έργαλείων -τσάπες, ύνιά, φτυάρια €Τκαρφιδν, μαχαιριύν καί άλλων. Οί τεχνίτες τού σίδερου λέγονταν σιδεράδες ή γύφτοι, όχι μόνο γιατί πολλοί γύφτοι έξασκούσαν τό έπάγγελµα, άλλά καί γιατί όλοι παίρναν μαύρη όψη άπό τούς καπνούς τού καµινιού. Τό χαλκό τόν δούλευαν οί "χαλκιξδες" ή "καλαντζήδες" πού κατασκεύαζαν είδη μα- γειρικής-'ταφιά, σαγάνια, κατσαρόλλες - . Με όρείχαλκο, χυτά, γινότανε άντικείμενα έκκλησιαστικά καί οίκιακά. Κέντρα κατεργασίας τού χαλκού ήταν ή Θεσσαλονίκη, τά Γιάΐ νινα, ή Τρίπολη, ή Μακρινίτσα, τό "Αγιον "Ορος καί ή Κύπρος ζκυπριά ή κυπροκούδουνα)… Κύριο κέντρο άργυροχρυσοχοΐας ήταν ή "Ηπειρος - Γιάννινα, Καλαρρύτες- μέ διά- φορες τεχνικές, όπως 16 σαββάτι -ένθετη µαύρη ύλη μέσα σέ χαρακιέςφ-τά χτυπητά άπό τήν πίσω πλευρά πού σχημάτιζαν άνάγλυφα, τό φιλιγκράν καί άλλες. 11 'Η πανάρχαιη τέχνη τής κεραμεικής γνώρισε μεγάλη άνθιση στήν περίοδο πού µελε- τούμε σέ περιοχές μέ κατάλληλο χώμα καί άλλους εύνοίκούς συντελεστές. Γνωστά κέντρα κεραμεικής μπορούµε νά σηµειώσουµε τή Σάμο, τή Σκύρο, τή Σίφνο, τήν Αίγινα, τό Φα- νάρι Καρδίτσας καί ίδιαίτερα τή Μικρά ΄άσία. κάθε τόπος έχει τό δικό του ύφος κερα- µεικής, άνάλογο μέ τίς πολιτιστικές του ρίζες, τήν έπαφή του µέ άλλους τόπους καί τίς ίδιότητες τών χωμάτων του. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Πόπης Ζόρα: Κ ε ν τ ή μ α τ α κ α ί Κ ο ο α ή !! α τ α τ ή ς 'E λ- 9! λ η ν ι κ ή ς Φ ο ρ ε σ ι ς, 'Αθήνα 1966. Κίτσου 'Α. Μακρή: ’E κ λ ο γ ή "Β ρ…- γ ω ν τ ή ς 'Β λ λ η ν ι κ ή ς Μ ε τ α λ λ o τ ε χ ν ί α ς, 'Εκδοση Ε.0.Β.Χ. 'Α- θήνα 1962. Εύδοκίας Μηλιατζίδου-'Ιωάννου: Χ α,λ κ ε υ τ ι Χ 6 Χ a € Χ & λ ! ι ν α Σ φ υ ρ ή λ α τ α 8 κ ε 6 η, Θεσσαλονίκη 1977. Βασ. Κυριαζόπουλου: Λ α ί κ ά Κ ε- ρ α μ ε ι κ ά τ ή ς Β ο ρ. 'E λ λ ά δ o ς, Θεσσαλονίκη 1969. τού ίδιου: Μ;η ν 5 ς κ α ί Δ η μ ή τ ρ η ς, Δ 6 ο Α α ί κ o ί ΔΚ ε ρ α μ ι ο τ έ ς, 'Αθήνα 1968. 12. Ε"ΛΑΙΚΠ ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ ΚΑΙ TOY ΠΗΛΙΟΥ Μετά τή γενική έξέταση τής έλληνικής λαϊκής τέχνης θά σταθούμε ίδιαίτερα στήν τέχνη τής 'Ηπείρου καί τού Πηλίου. Αύτό γίνεται γιά τρείς λόγους. Πρώτα γιατί ή µε- λέτη περιορισμένων περιοχών µάς έπιτρέπει νά δούμε σάν ένιαίο σύνολο τίς τέχνες πού μελετήσαμε χωριστά. Δεύτερο γιατί οί δύο αύτές περιοχές μάς είναι περισσότερο γνω- στές καί τρίτο γιατί έχουν στενή συνάφεια καί ή δεύτερη άναπτύσσει στοιχεία πού δα- νείστηκε άπό τήν πρώτη. 'Η'"Επειρος δίκαια µπορεί νά θεωρηθεί μάνα τής λαϊκής μας τέχνης. "Όχι μόνο γιά τόν πλούτο, τήν ποιότητα καί τήν ποικιλία τών µορφών πού καλλιέργησε, άλλά κυρίως γιατί άπό αύτή ξεκίνησαν κατά τό 180 αίώνα χιλιάδες τεχνίτες, όλων τών είδικοτήτων, πού σκορπίστηκαν σέ όλα τά σημεία τού έλληνικού χώρου καί πέρα άπό αύτόν. 'Αρχιτέ- κτονες καί μαστόροι, λιθογλύφοι καί ξυλογλύπτες, ζωγράφοι, χρυσοχόου... 'H 'Ηπειρώτικη λαϊκή τέχνη παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία γιατί ή διαμόρφωση τού έδάφους τής 'Ηπείρου δημιούργησε ίδιαίτερα πολιτιστικά σύνολα, όπως τά Ζαγοροχώρια μέ τό μεταναστευτικό τους ρεύμα, ή περιοχή τού Σουλιού μέ τό τραχύ ύφος τής ζωής καί τής τέχνης της,…τό µεγάλο άστικό κέντρο τών 'Ιωαννίνων, ή Δάκα τού Σουλιού πού ή πε- ριορισµένη γεωργοκτηνοτροφική οίκονομία της τήν ύποχρέωσε νά "φιλοκαλεί μεΞ'εύτελεί- ας", τά Κατσανοχώρια κ. ά. «&?» "ΙΕ ήπειρζτικη λαϊκή τέχνη σέ δλες τίς εκδηλώσεις της δηµιούργησε ςξξγ. έργα ύΦηλής ποιότητας. 'Πιύφαντική χρησιμΟπΟΨεΐ µοτίβα µε σχηματσ' ί:Φ ποιημένες μορφές. &… είναι, 1 & "ΜΜΜ! 2 & "βαλάρη.ς' 3 τδ …Π- . ωΐΞ2ξζ τίκι, 4 τόπουλί, τό πριόνι, ή πεταλούδα καί δεκάδες άλλα. Εξ Φ6Ψ10 1 ΄ &) ζλ & κατά κανόνα άσπρσγ κόκκινο καί σκουρογάλαζα. Στή ζωΥΡαΨ""ή: έκτός άπό τούς Χιονιάδες πού µελετήσσµ€… σημειώνονται πολλοί ζωγράφοι άπό εξΐΚ Γζ3ζ……΄ τά Σουδενάρ Γιάννινα, ΄άΡτα. ΐΏΡϊόσ" "λ'Ή' Oi ήπειρώτες ζωγράφοι ?΄-'΄΄΄ ζιΐ5ξ€ Έχουν Επιδράσεις ίταλικές. Στήν &ρΧιτ€Κτονι"ύ: καί {acme σέ µερικά ζ!3 ΞΞζ Ζαγοροχώρια τά σπίτια -Τσεπέλοβο, Κουκούλι, Πάπιγκο&-καί οί έκκληΐ σζες …πεγάδες- δείχνουν &νεβασμένο τεχνικό καί αίσθητικό έπίπεδο. " 12 Στά συνεργεία τών άρχιτεκτόνων µετέχουν καί λιθογλύφοι πού σκαλί- ζουν ύπέρθυρα, κτητορικές έπιγραφές, άγκονάρια καί άλλα διακοσμητι- κά στοιχεία σέ χαμηλό άνάγλυφο. "Από τό Μέτσοβο καί άλλα χωριά ξε- κινούσαν κομπαρίες ξυλογλύφων, πού σκάλιζαν έκκλησιαστικά ξυλόγλυπ- τα μέ τήν τεχνική τών "κεντητών" ή "σκαλιστών στόν άέρα". Φηµισμέ- νη είναι καί ή ήπειρώτικη άργυροχρυσοχοία. κ ώ ς , Το ΒΗΜΑ 11-9-1966. τού ίδιου: "Ο τ α ν ο ί 'E λ λ η ν : ς κ α ρ τ ε ρ o ύ σ α ν τ 6 B o ν α π ά ρ τ η, TO ΒΗΜΑ 14-7-1963. χ ρ ο ν ο ς A a ϊ κ 6 ς Π ο λ ι τ ι σ µ ό ς, "Αθήνα 1973. Σπύρου Μουσελίμη: "Η A ά κ α τ o ύ Μ π 6 τ ο α ο η, Γιάννινα 19763,'ΛΥ- "γελικής Χατζημιχάλη: 'Ηϊπ ε ι ρ ώ τ ι κ η A a ί κ ή -Τ έ χ ν η, Γιάννινα 1930. Τά χωριά τού Πηλίου είναι νεώτερα χτίσματα. Κατά τή βυζαντινή έποχή τό Πήλιο ή- ταν µοναστικό βουνό. Γύρω άπό τά μοναστήρια καί σέ άλλους πρόσφορους τόπους δημιουρ- γούνται μικροί οίκισμοί. Τό φαινόμενο τής δηµιουργίας όρεινών οίκισμών είναι γενικό στήν "Ελλάδα κατά τό 16ο αίώνα έξαιτίας τών κακουχιών τών κατοίκων στίς πεδιάδες άπό τίς μετακινήσεις τών τουρκικών στρατευμάτων καί άπό τή δημιουργία μεγάλων τουρκικών ίδιοκτησιών άπό άξιωµατούχιυς τού Κράτους. Τά πηλιορείτικα χωριά άναπτύσσονται γρή- γορα χάρη στήν ήμιαύτονομία τους καί τή γονιμότητα τού έδάφους. Σημαντικό προϊόν εί- ναι τό μετάξι. "Επειδή δέν όπάοχει τό κατάλληλο τεχνικό άνθοώπινο δυναμικό γυά νά καλύψει τίς μεγάλες άνάγκες τών άναπτυσσόμενων χωριών, καλούνται τεχνίτες άπό τήν "Ήπειρο καί τή Δυτική Μακεδονία. Αύτοί άποτελούν τή μαγιά γιά τή δημιουργία πολυά- ριθμων ντόπιων χτιστάδων, ξυλογλύφων, λιθοξόων, χαλκουργών, ζωγράφων, άρχιτεκτόνων κ.λ.π. Τά σπίτια τού Πηλίου, χτισμένα στόν τύπο τού βορειοελλαδίτικου άρχοντικού, στολίζονται μέ ξυλόγλυπτα, χρωματιστούς φε7γίτες καί, συχνά, μέ τοιχογραφίες. Οί έκ- κλησίες, µονόκλιτες ή τρίκλιτες βασιλικές, τοιχογραφούνται καί άποχτούν θαυμαστά ξυ- λόγλυπτα τέμπλα, δεσποτικούς θρόνους, είκονοστάσια καί παγγάρια. Βρύσες, καλυτερί- μια, τοξωτά γεφύρια συµπληρώνουν τή χαρούµενη είκόνα τών χωριών τού Πηλίου. "Αξιό- λογη είναι καί ή πνευματική τους άνάπτυξη µέ τή λειτουργία σχολείων, τή δήύιουργία βιβλιοθηκών καί τήν έμφάνιση σημαντικών λογίων, "οπως & Γαζής, ό Κωσταντάς καί ό Φιλιππίδης. Σιγά-σιγά, καί κυρίως άπό τά τέλη τού 18ου αίώνα, ή τέχνη τού Πηλίουλ πλουτίζεται μέ καινούργια στοιχεία πού τής δίνουν χαρακτήρα περισσότερο αίσιόδοξο. Τόν τόνο πιά στή ζωή δίνει ή άνερχόμενη καί προοδευτική τάξη τών βιοτεχνών, τών έμ- πόρων καί τών ναυτικών. Μετά τή δηµιουργία, άπό τά μέσα τού 19ου αίώνα, τής καινούργιας πόλης τού Βόλου. ή οίκονοµική καί πολιτιστική ζωή τής περιοχής συγκεντρώνεται σ'αύτή καί άλλάζει µορφή. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Κίτσου 'π. Μακρή: 'κτ α α c κ η ο & χ ν η τ ο ο ή η λ 6 ο ", "Λας- να 19τ60 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Κίτσου "Δ. Μακρή: 'κ ς … γ ρ α φ c σ ο η σ τ α ν . - β & τού ίδιου: Μ έ τ ο o B o , T0 ΒΗΜΑ 22-9-1963. Μ.Γ. Μερακλή: "Ο ο ύ γ-'