',ΙΙΙΙΙΙΙΙΙ|//Ι/ΙΙΙΙ,/΄΄|Ι!ΙΙ/ΙΙ|ΙΙΙΙΙΙΠ VIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII I τής όνεξαρτπσίας ιΝΙκΟΣ ΥΙΣΜΟΣ ένδι΄πψέρον noI'I συνεχίζεται Η" µορφή µέχρι II'III εποχή µας πού πέθανε κοντά τους στό αγγλικό κοινό. 'Ο µιούργησε μια άτμόσφαι. ιθείας γιά τόν ελληνικό νά μέ τό θάνατό του ϊ. ποιότητα στό Θέατρο τού Με τή µεγάλη του φήμη ού καί ως ανθρώπου, δ εύρων είναι ίσως 6 γνω- άπό τούς "Άγγλους οι. τής εποχής του. 'Αλλά — ΤΟύ της τής Κεί΄|λάνης, πήρε μαζί του τήν αγάπη του γιά κάθε τι έλλη- νικό καί συνετέλεσε &… νά κτι- σθή εκεί ένα ωραιότατο κτίριο, κα. θαρώς δωρικού ρυθμού, σε δικά του σχέδια. O Λόρδος Γκίλφορντ διετέλεσε μέλος τού Βρεταννικού Κοι. νο6οι.ιλίου τό 1792-94, άλλά θρή- κε τήν πραγµατική δλοκλήρωσι τής ΣΤΗΒΕΝ ΝΤΕΗΒΙΣ "ίσως 6 µεγαλύτερος εύ- ής 'Ελλάδος, άν κρίνωμε θυσίες όσο καί τά &". x. Kai άλλοι Ιά ήταν εύκολο νά ασχο- )ύμε εδώ λεπτοµερώς µέ …. Βρετανών Φιλελ. εποχής έκείνης, αλλά 6 :ρντ Τσωρτς λ.χ. άντι- :I πολλούς από τούς Βρε- τρατιωτικούς πού έργά. κληρά γιά τήν έλληνι.κή :πανώντας καί δικά τους 'ιά τόν σκοπό αυτό. Στή εκαετία τού 190v αίώνα δρισκόταν στά ΄Επτά- ; στρατολόγησε καί εξε- άνδρες γιά Ενα σύντα. µού πεζικού. 'Ανάµεσα ιρες αύτούς. ήταν καί 6 Κολοκοτρώνης. Αγα- IIiI; άνδρες του, ο .… Ρί. ΄σώρτς παρέµεινε στήν ετά τόν αγωνα καί άφιέ. έσυτό του στήν ύπηρε. εαρού κράτους. "Οταν & "έθανε, & Βασιλεύς τών αγρότενησε στόν προθά. δωµατίου του καί ή κη- Ξγινε µέ έκδηλώσεις λαϊ- ις. οί προσπάθειες τού 6ρε. ικού φιλελ=ληνισµού δεν ηκαν τότε σέ συµµετοχή ς. Η σταδιοδρομία τού Νόρθ, κόµητος τού δείχνει πόσο τέλεια ά ταυτισθή µέ τήν Έλ. "Άγγλος αριστοκράτης, .εϊ Eva µεγάλο µέρος τής καί νά διαθέση µεγάλα ποσά γι τήν 6ελτίωσι ικής παιδείας. 'Ο Λόρ- ορντ προώθησε τόν ." I του ακόµη περισσότε- τό 1791 άσπάσθηκε τό ίόγµα. l0 φιλελληνιαιός το ή εκείνη :! ε περισ- παρά µε την ΄Ορθόδοξη i ΄Ξκκλησία. "Οταν 6 ιίλφορντ Εγινε κυ6εριή. ζωής του στά 'Επτάνησα, πού &. ποτελούσαν τότε 6ρεταννικό προ. τεκταράτο καί όπου 6 Γκίλφορντ εργάσθηκε γιά τήν ΄ι΄δρυσι καί τήν προώθησι .… σκοπών τής ’Ioviou ΄Ακαδημίας. "Ισως ή επιμονή του να φορούν οί σπουδασταί τής ’A. καδηµίας Ενα ένδυµα εµπνευσμένο από τόν χιτωνα των αρχαίων ’A- θηναίων νά σχολιαζόταν ε1ρωνικά στά σαλόνια τού Λονδίνου. 'Αλλα΄ στα 'Επτάνησα όλοι τόν άγαπού- σαν γιά τίς φιλανθρωπίες του καί τίς καλές του ύπηρεσίες. ΄Επίσης Βοήθησε τίς σπουδές σέ αγγλικά πανεπιστήμια αρκετών προστατευ- ομένων του γιά νά δηµιουργήση τόν πυρήνα τού διδακτικού προσω- πικού τής ’loviou 'Ακαδηµι΄ας. ‘0 Γκίλφορντ πέθανε προτού δλοκλη- ρωθή 6 αγώνας γιά τήν ανεξαρ- τησία καί τό Ξργο του σχεδόν διε. λύθη µετά τόν θάνατό του. όπως έγραφε τό 1846 6 όιογράΦος του ,Αλλά, "Ελλην B ρετός : «Δέν ξέ. 'E 'τγουαρντ Λήρ, ήμε- οολόγιο α": τες) ηγήσεις στήν "…Έ..……. - Λόρδος Βύρων: ΄Αν=δριάντας τού ποιητή, κοντά στό Χά΄ι'ντ Πάρκ τού Λονδίνου ρω ποιά θά ήταν ή κατάστασις τής παιδείας στήν Ελλάδα, όταν έγινε 6ασίλειο, άν δεν ύπήρχε 6 Λόρδος Γκίλφοόντ καί &… δέν είχε ίδρύσει στήν Κέρκυρα Eva πανεπι- στήμιο, όπου σπούδασαν σχεδόν όλοι οί γιατροί, οί νοµικοί, οί κα- θηγηταί καί οί δημόσιοι λειτουρ- γοί τού σηµερινού Βασιλείου». Τό νέο Βασίλειο λλοι φιλέλληνες έζησαν γιό νά &φοσιωθούν στό νεαρό Βασίλειο - όπως 6 σέρ Ρίτσαρντ Τσώρτς καθώς αναφέραµε ήδη - καί 6 .΄ιστοοικός τής ΄Επαναστά. σεως τού 1821 καί δ αντίπαλος τού τω…… (: Φίνλεύ, πού έζησε στήν Αθήνα καί ήταν Ξ…ας πολύ. τιμος σύµ6ουλος τού "Ελληνικού κράτους. Τόν 19ο αίωνα καί άλλοι "Άγγλοι αγάπησαν τήν "Ελλάδα, όπως & "Εντουαρντ Λήρ πού μάς άφησε έξοχες είκόνες καί συναρ- παστικά ήµερολόγια από τα' τα- ξίδια του στήν 'Ελλάδα. Σ τίς άοχές τού αίωνα µας, παρατηρήθηκε µιά αλλαγή στήν Ρόσι τού άγγλικού φιλελλη. νισµού, όταν ωρισµε΄νοι συγ- γραφείς καί έπιστήµονες. δρ. χισαν να δείχνουν ένα σο5αρό έν. διαφέρον για µια ιΕλλάδα δια. φορετική από τήν αρχαία. Μερικοί απ' αύτούς τούς νεωτέρους φιλέλ- ληνες είχαν σχέσι μέ τήν- Βρετ. τονική 'Αοχα.ολογική Σχολή 'Α- θηνων, πού απετέλεσε πάντοτε Ε. να ζωντανό κέντρο άγγλο . ελληνι- κής φιλίας. Ο Ρίτσαρντ Ντι-΄ικινς τής Βρεταννικ=ς 'Αρχα:ολογικής Σχολής άρχισε τήν εποχή εκείνη τίς έρευνές του γιά τίς έλληνικές διαλέκτους, μέ αποτέλεσµα νά γί- νη & πρωτος καθηγητής τής Με. σαιωνικής καί Νέας Ελληνικής στό Πανεπιστήμιο τής ΄Οξφόρδης. Μέχρι σήμερα .ι. , *"… Σ τά χρόνια τού Πρώτου Παγ. κοσµίου Πολέµου γεννήθηκε τό θερµό αίσθηµα γιά τήν ΄'Ελλάδ= πού ενέπνευσε τόν σέρ Κόµπτον Μακένζυ σέ όλη του τή ζωή. Καί Τήν ίδια Εποχή 6 M. Φόστερ άρχισε να κάνη γνωστή στόν άγ. γλόφωνο κόσµο τήν ποίησι τού Κωνσταντίνου Κα6άΦη. 'Από τό- τε τό όρεταννικό ένδιαφέρον γιά κάθε τι έλληνικό ποτέ δέν µειώ- θηκε. Σιγά. σιγά, πραγματοποιή- θηκαν μελέτες καί έρευνες γιά πολλούς τομείς… "Η Βυζαντινή Τέ- χνη λ.χ. από τήν δεκαετία τού 1930 απετέλεσε θέµα "ως… µε. λετι2ν µέ τήν πρωτοποριακή έργα- σία τού Ντάλτον, τού Ρόµπερτ Μπάίί…οον καί τελευταία pi 16 ao_ φό έργο τού Ντέη6ιντ Τάλµποτ Ράις 'Η "Ελλάδα άπςτέλεσε θέ- µα µερικών πραγµατικά θαυµα. σίων ταξιδιωτικών διδλι΄ων — συγκεκριµένα τού Πάτρικ Λή Φέρ. µορ. Στά διάφορα πολεµικά από. µνηµονεύµατα Επίσης ήταν φάνε. ρή ή αγάπη .… "Άγγλων συγγρα- φέων για τήν χώρα όπου πολέ- µησαν. Α πό τήν έποχή τού τελευταίου πολέμου ή µετάφρασι στά αγγλικά ":… συγχρόνων ποιητών … Κα6άφη, Σεφέρη. Γκάτσου καί αλλων — καθώς καί ή επιτυχία των µεταφράσεων ,… μυθιστορη. µάτων τού Καζαντζάκη συνετέλε- σαν, &στε τό ξένο αναγνωστικό κοινό νά προσέξη µιά 'Ελλάδα πού ήταν &λλοτε γνωστή µόνο στούς περιηγητάς. Oi Βρεταννοί καί οί "Ελληνες είναι λαοί µοναδικά το. ποθετημένοι {Ix-.11: νά κατανοούν καί νά εκτιμούν 6 ένας τόν ("άλλο. ’Excivo πού τούς κρατά µακρυά εί- ναι ή &πόστασι —— αλλά στόν κό. σµο πού ζούµε οί αποστάσεις κά. θε µέρα µικραίνουν. 'Ο Στή6εν Ντέη6ις συγγρα- o: ος τού ά)θ:ου ούτού εµεινε έπί τέσσερις µήνες άπεσπασμένος στό Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης το 1964 ποοτού σαοΜιτήσει με 6ο: - α". «: στο τό Πανεπιστήµια τής ΄Οξ- οό:δςς όπου οτι σε Μεσαιωνική καί Σύγχρονη Ελληνική Φιλολο- γία. Από τό 1968 ασχολείται µε *… δ . . ϊ?- σ#Υ&" ”on. 9| 9 &ΐ3ξήδ &; τελευταίων Μεσαι "νι- που"… τεχνία το. κάν καί πιστέψω;- χρόνων καί επισκέπτεται σιχνα΄ τήν 'Ελ- )=5ο «T0 BHMA» Πέμπτη 28 'Οκτω6ρίου 1971 ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ «…Και΄ έ΄μαόαν καί τά τουφέκια…»…' ΜΙΑ ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΣΤΟ ΠΗΛΙΟ πυικνός λαϊκός λόγο ς. Ο ΣΠΙΤΙ τού |. Κάραφλου, στό χωριό "Αγιος Γεώργιος τού Πηλίου, είναι σήμερα Ενα άχρωµο µονόροφο. τά έπάνω πατώ- µατα γκρεμίστηκαν γιατί Ξποθαν ζημιές άπό τούς σεισμούς τού 1955 καί ή καινούργια στέγη σκέπασε τό κάτω πάτωμα. "Οµως πάνω ά- πό τήν είσοδο τού σπιτιού σώζε- ται ή αρχική κτητο.ρική επιγραφή. Είναι πέτρινη, σέ σχήµα αψίδας, Τού Σ ΥΝΑΝΤΗΣΑ μιά πηλιορείτικη όπιγραφή µέ έντελως πρόσφα- τες εντυπώσεις από τό 6ι6λίο τού Κυριάκου Σι…µόπουλου « Η γλώσσα καί τό Ε΄;ίικοσιένα». φέας τίς 606:;péq συνέπειες τού διασ.µού τής γλώσσας τού λαού από τό λογιοτατι.σιµό. « 'Η θαµοσοοία, ή επιγραμιµατιικότηπα, & συµ- πυκνωμένος λαϊκός λόγος εγιναν αναιιμικά πλαδοιρά κείιµενα, ξεφύ- δια τής γλώσσας» Γίάιµιπαλλα τα παραδείγµατα πού παραθέτει γιά να στηρίξει τά συµπεράσματά του. σήµερα, περα από τήιν άλλη σηµασία της, είναι ένα ακόµα παρά- διωγμοί, καί μάλιστα πολύ εντυπωσιακό, γιατί µέσα από µικρό κεί- μενό της περιέχονται καί 6 αδέξια; λογιοτατισµός καί 6 απλός, Έτσι η αντίθεση γίνεται πιό Φανερή. Επισημαίνει εύστοχα & συγγρα- Η επιγραφή πού δηµοσιεύεται θριαμ6εύουν. Πρότυπά του, σίγου- ρα, …τητορικές επιγραφές ξωκλήσι- αν. "Υστερα Θέλει νά προσθέσει κι'ά1,ός του µερικά πράγµατα για να τά µάθουν οί µελλούµιενες γε. νιές. Έδω πιά πρότυπο δέν ύπαρ- χει. Εύτυχως, 'Αφ΄ίνει, λοιπόν τίς «έλληνικούρες» Kai µιλάει απλό τή γλωσσα του, τή γλωσσα των γο. νων του, των χωριανων του. Καί τό θάμμα γίνεται. *Ο λόγος αστοί διαστάσεων λοιπόν, o,51xo,45_ Γράφει, ό άγνωστος λιιΒογλύφος: ΕΤΟΣ 1768 E XEIPI GHMNIO AHPIAIO ANAKOIAOMHGH EN TOY YKO TOYTO KHPHOY KHPANAFNO- ΣΤΗ ΝΗΚΟΛΟ ΕΧΗ ΤΟ Σ|ΤΑΡΙ γρό.. σια 170 ΚΕ ΕΜΑ.ΣΑΝ ΚΕ TA TOY¢EKHA ΕΤΗΛΗΟΘΗ ΔΗΚΕ.ΒΡ|Ο 3 Μας πληροφορεί δηλαδή πως τό σπίτι αύτό τού Νικολού Αναγνώ- στη άρχισε νά χτίζεται τόν 'Α- πρίλιο τού I768 από τόν αρχιµα- ατοµα Θύμιο, τόν καιρό πού τό στάρι είχε 170 γρόσια καί έγινε αφοπλισµός των ΄Ελλήνων. Τελεί- ωσε στίς 3 Δεκεµ6ρίου. Στήν αρχή, όταν αναφέρεται στό ΄ιστορικό τού χτισίµατος, προσπα- θεί να µεταχειρισθεΐ λόγια γλώσσα. Γράµµατα δέν ξέρει, οί άνορθογρα- -ώς «του ένα-άνατριιχι…-ικές, αλλά ή καθαρεύουσα, καθαρεύουσα. Φυσικά, μιας καί έκΦράζεται σέ µιά γλώσσα πού τού είναι ξένη, ό σολοικισμός καί ή ακυριολεξία Κ|ΤΣΟΥ Α. ΜΑΚΡΗ νεται, πυκνωνει, χρωματίζεται Μας µιλάει γιά τό' στάρι πού άκρί6ηνε Kai προσθέτει. «καί ΄ε΄µασαν καί τό τουφέκι…) Δέ χρειάζεται vc'I µας πεί ποιοί τά µάζεψαν-'ποιοί άλλοι από τούς Τούρκους; Ούτε άπό ποιούς-άπό τούς Ρωµιούς 6έ6αια. 'Η ίστορία δι:6αιώνει τού λόγου τό ασφαλές. Τό σκάλισμα τής έπιγραιφής Εγινε τόν Δ΄εκέµ6ριο τού 1768. Δυό µηνες νωρίτερα κη- ρυσσεται 6 Ρωσοτουρκικός πάλι µας. Μέσα στά πολεµικά σχέδια της τσαρίνας Αίκατερίνης είναι Kai Ενας αντιπερισπασμός µέ 16 ξεσήκωµα των Ελλήνων. Πράκτορές της διατρέχουν τόν έλληνικό χωρο Kai αναπτύσσουν µεγάλη δραστηρι- ότητα. Οί Τούρκοι διατάσσουν γε. νικό αφοπλισµό των 'Ελλήνων Τό σχετιικό Εγγραφο δηµοσιεύεται από τόν Π. Μ. Κοντογιάννη στό 6ι6λίο του « Ιστορικά έγγραφα αναφορά µενα είς τήν 'Ελληνιικήιν 'Επανά. στασιν» (΄Αθήναι 1927, σελ. 313). "Ετσι «έμασαν καί τά τουφέκια» από τούς κατοίκους τού (Αγίου Γεωργίου. Πρίν περάσουν δυό x96- νια οά ξεσπάσουν τα περίφηµα Op. λωφικά µέ τίς τόσο τραγικές συ. νέπειες. Σωστή καί ή πληροφορία για τήν άκρί6εια τού σταριού. Στά 1768 «έγινε Βαφής χιμονας... και σιτάρι δεν έγινε», σηµειώνει μιά πηλιορείτικη ένθύµιση. Φυσικά καί 6 πόλεμος δυσκόλευε πολύ τίς µε. ταφορές. Γ IA TO NOIKOKYPH τού σπι- τιού ελάχιστα ξέρουµε. Μό- νον 6 'Αργύρης Φιλιππίδης στήν ανέκδοτη «Γεωγραφία Μερική», πού έγραψε στα 1315, αναφέρει …;… «νεο (στόν "Αγιο Γεώργιο) προπολλού -έµετατεθη ο δόι΄6οδας τής ΄Αργαλασπής… καί πάλιν τόν .» Συνέχεια είς τήν = δον σελίδα 7 .'!!Ι/ΙΙΙ/!11111/1/ΙΙΙ!ΙΙΙ,]ΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙ,ΙΙ!!111΄ΙΙΙΙ/ΙΙΙΙΙΙΙΙΙ/ΙΙ/ΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙ/ΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙ/ΙΙΙΙΙΙ|ΙΙ€ 'IIIIIIIIIIIIIIIJ ’IIIIIIIIIIIIIIIJ 'IIIIIIIIVIA 'IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIA'IIIIIIIIIIIIIIIIIIIA VIII! 'IIIIIIIIIIIIIIIIIIlIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIllIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII’IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII 8 (TO BHMA» Πέµπτη 28 ’OK1I.)6piou I971 "Ισως ή συσκευή αυτή wanna-x11 κάποιαν λύση; είς τό πρόδλη.µα µολύνσεως τής ατμοσφαίρας των µεγάλων πόλεων… Πρόκειται διά ισχυρόν μηχάνηµα καθαρισμού τού αέρος πού έχει έγ- κατα.σταΘή δοκιμαστικως είς τήν λεωφόρου Λον- τού Ρολλέ.ν των Παρισίων 'Η συσκευή αντλεί μρλυσμ… σε… από τήν έπιφάνειαν σχεδόν τής όδού, τόν «πανω… παντός 6λα6ερού αερίου καί τόν έκτινάασει καθαρά από το επά- νω µέρος. 'Ο καθαριστής αέρος &ει ύψος πλέον των 5 µόνο… καί δύναται νά καθαρίζη 12 περί- που εκατομµύρια κυ6ικων µέτρων αέρος έτη- σίως 'Εά.ν ή συσκευή αποδειχθή αποτελεσµα- τική, προ6λέπεται ότι θά άπστε.λέση σύνηθες µα είς τούς κατοίκους των μεγάλων πόλεων. (Τηλεφωτογραφία: Α.Π. E. — U. P. I. ) NEA AZTPIKI'I ΠΗΓΗ AIKTINRN Χ Νέος άστέρας οχι…… Χ, µέ διάµετρο I0 µι- λίων περίπου, Βάρος όσο ζυγίζει 6 ήλιος μας κα' µέ πολύ ίσχυρή άκτι…€…λω, ανακαλύφθηκε τελευ- τρία από τούς άστρονόµους τού Πανεπιστηµίου τής Κοιλιφορνίας, στό Μπέ-ρκλυ. Γιά πρώτη φορά καθο. ρίιζοινται οιί διαστάσεις µιάς πηγής άκτίνων Χ ά- πό αστρονοµικά καί µόνον στοιχεία. Οί αστρονό- µοι τού Μ'πιέρκλυ λόγο… ότι τό αστικό αύτό αντι. κείμενο αυτό… τήν πρώτη άµεση απόδειξη 1I'1I’g Μάρξεως αστέρων ούδετερονίων Οί αστέρες αύτοί, κατά τήν ίσχύουσα Θεωρία, είναι κατάλοιπα παλαιο- τέρων αστέρων, σάν τον ήλιο τού συστήματός µας, καί αποτελούνται άπό ατοµικά σωμάτια, συµπεπιε- αρένα σέ άπίστευτο 6αΘµό. 'Ο επί κεφαλής των ά. στρονόµων, πού άνακάλυψσν τήν νέα αυτή πηγή ά- το"… Χ, έκτακτος καθηγητής τής αστρονοµίας Στιούαρτ Μπαρυγιερ, είπε ο΄τι άδυνατει νά Sewn IIch-v01101111Iin έιρµη'νεία γιά τό πως ένα αντικείμε- νο, διαμέτρου I0 καί µόνον μιλίων, μπορεί νά Ξχη θερμοκρασία, πού ξεπερνά τά I8 έκατομιµ-ύ.ρια δα. …… Φάρενσϊτ. Δέν αποκλείεται µία συνοχής δρο- x11 δ'αστρικής σκόνης νά δοµ6αοδίζη διαρκώς τόν άστέρα, προκαλώντας τήν θερµότητα αύτή. Πρός το' παρόν, πσρόµοιοι αστέρες παρακολουθούνται μό- νον µέ ανιχνευτές ακτίνων Χ, διότι διά τά συνήθη τηλεσκόπια καί τά ραδιοτηλεσκόπια οί αστέρες αύ- τοί είναι ανύπαρκτο". 'Από 16 καταπληκτικώτεοα πάντως στοιχεία τού νέου ούτω? αστέρος, είναι ότι ή πυκνότης του φθάνει τίς 40.000 5:0:xa1opp6pla λίυπρες στήν τετραγωνική Tum. Σέ Ενα τέτοιο σωµα ένας µέσος άνθρωπος θά ζύγιζε τρία... δισε. ωτοµμύ,ρια τόννους. AI'IO TA ΕΑΒ" ΤΩΝ ΩΚΕΑΝΩΝ (Alma Σήπροµπ» είναι τό όνοµα τού νέου αύ- του σκάφους. που είναι κατασκευασµένον εξ o- λοκλήρου από αλουμίνιο. "Εχει µήκος 73.5 µέ- τρων καί είναι είς θέσιν νά έπιπλά ύπό οίασ- δήποτε καιρικάς συνΘή.κας κατά τήν έκτέλε.σιν τής αποστολης του -— τής διεξαγωγής, δηλαδή, έρευνων καί σωστικων επιχειρήσεων. Βα*σικως προορίζεται διά τήν έκπλ.ήρωσιν αποστολων είς ΄τούς ώκ-εα…νούς,…δεδουένου ότι έχεπι΄τήν :69- Μέλη τής Κυβερνήσεως θά npoavvpcupofiv στό όµολογιακόν δάνειον "Αρχίζουν τήν προσεχή Δευτέραν α'ι προεγγραφαί είς τό νέον Λαχειοφόρον Δάνειον Οίκονοµικής "Αναπτύξεως τού 1971, 16 6110i0v, ως γνωστόν, είναι ύψους 2.350.000.000 δρχ. Συµφωνως πρός σχετικήν ανακοίνω- σιν 86 µετα6ούν καί προιγγραψούν αυ- τοπροσώπως μέλη τής Κυ6ερνήσευς είς Τραπέζας καί όργανισμούς ως [- &"… - Είς τήν Τράπεζαν τής "Ελλάδος θά µετα6ούν 6 αντιπρόεδρος τής Κυ- δερνήσεως κ Ν Μακαρέζος καί 6 ύ- πουργός Οίκονοµικων κ. Ι. Κούλης - Είς τήν Εθνικήν Τράπεζα 6 αν- τιπρό:δρος τής Κυ6ερνήσεως κ. Στ Παττακός καί 6 ύφυπουργός ΄Εξωτερι- κάν :. Χρ. Ξανθόπουλος - Παλαµάς. - Είς τήν 'Εµπορικήν Τράπεζαν ό όπουργός 'Εθνικής Ο|κόνοµας :. Γ. Πι- ζόπουλος καί ό υφυπουργός παρά ":. πρωθυπουργό: κ. Β. Σταματόπουλος. … Είς τήν ΄Αγροτικήν Τράπεζαν 6 όπουργός 601186: πρωθυπουργού κ. Ι. Αγαθαγγέλου καί ό ύφυπουργός ΄Ε- ξωιτφικων κ. Δ Τσάκωνας. -- Είς τήν 'Εθνικήν Κτηματική-ν Tp6- πεζαν τής ΄Ελλάδος ό όπουργός άνευ χαρτοφυλακίου κ. ΄Εμμ. Μενάκης. —- Είς τήν 'Ελληνικήν Τράπεζαν Βι- οµηχανικής ΄Αναπτύξεως (Ε.Τ.Β.Α.) ό ύπουργός 'Εσωτερικ&ν κ. 'Αδαμ. 'Αν- δρουτσόπουλος καί :» υφυπουργός Δηµο- σίων "Εργων κ. 'A8. Στεργιόπουλος. - Είς τήν '|ονικήν - Λαϊκήν Τρό- πεζαν 6 υφυπουργός Παιδείας καί Θρη- σκωμάτων κ Σπ. Δηµητράκος. - Είς τήν Τράπεζαν "Εµπορικής Πί- στεως ό ι΄ισυπσυργός 'Εθνικής Οίκονοµί- ος κ. Κ. Μιχαλόπουλος. ΄ Γςν' κήν Τράπεζαν τής Έλλάδος 6 υπουργός Δημοσίας Τάξεως κ. Σπ. Βελιανίτης. - Είς τήν 'Εθνικήν Τράπεζαν 'E- πενδύσεων Βιοµηχανικής 'Αναπτύξεως & …ουργός 'Εθνικής Οίκονοµίας κ. Α. Χωριατόπουλος. -- Είς τήν Τράπιζαν 'Επαγγελµατι- κής Πίστεως 6 Μουργός 'ΕΘνικής OI- κονοµίας κ. Γ Κάρτερ, - Είς τήν Τράπεζαν Πειραιάς 6 ύ- φνπουργός Ναυτιλίας - Μεταφορά… καί 'ε…………ε… κ. Μιχ. Παπαδογιάννης. — Είς τήν Τραπεζαν 'Αττικής, 6 ύ- …ουργός Κυ6ερνητικής Πολιτικής κ. ,Ηλ. Μπαλόπουλος. - Είς τήν Τράπεζαν 'Επεν6ύσων & Μπουργός 'Εθνικής Οίκονοµίας κ, Π. π….…………… — Είς τήν "Αµέρικα 'Εξπρές 6 ύ- πουργός ΄Ανα-.τληρωτής Έσωτερικόν κ. ΄Εφέσιος. — Είς τήν Φερστ Νόσιοναλ Σίτυ Μπανκ 6 ύπουργός Δικαιοσύνης κ, "Αγ γελος Τσουκαλάς. …- Είς τήν Τσέηζ Μανχάττον Μπάνκ 6 όπουργός Πολιτισμού καί 'Επιστηµόν κ. Κων. Παναγιωτάκης. - Είς τήν Μπάνι όφ 'Αµέρικαν 6 ύπουµγός ΄Εθνικής Παιδείας καί Θρη- σκευµάτων κ. Γερ. Φραγκάτος. -- Είς τήν Μπάνι όφ Με… Σκότια 6 ύπουργός Δηµοσίων 'Εργων κ. Κ. Παπαδηµητρίου. -- Είς τήν θέµα Νάσιοναλ Μπάνκ όφ Σικάγο 6 ύπουργός Κοινωνικό… 'Υ. "πως… κ. 'Αντ. Μπιρνάρης. —- Είς τήν Τράπεζαν των…… & ύφυποι.ιργός Κοινωνικό… 'Υπηρεσιδν κ. Παν. Λαμπράκος. - Είς τό Ταχυδρομικόν Ταµιευτήρι- ον 6 ύπουργός Ναυτιλίας - Μεταφορών καί 'Επικοινωνιόν κ. "Op. Γιάκας. —- Είς 16 Χρηματιστήριον 'ΑΘηνων 6 υφυπουργός Οίκονομικων κ. Μιχ. Κο ζώνης. _ —— Είς 16 Ταμείον Παρακαταθηκων καί Δανείων 6 υφυπουργός Οίκονοµικων κ. 'Αριστ. Δηµόπουλος. ΕιιιΣιιινιοΣ ΔΗΛΩΣΙΣ Συνέχεια εκ τής Inc σελίδος µηινίαιν 26 ’OIK1w60Iou, πρός τά μέλη τής Γερουσίας, διά τής 6- ποίας άναφε΄ρει τήν πρόθεσίν του νά υποδάλη τήν τροπολογία… όνω ζητω τήν ύποστήριξίν των, ό γε. ρ…ιωτής κ. Χάρτα έξηαεί διατί πιστεύει ότι πρέπει νά άπαλειφθή & «παράγραφος διαφυγής» από τό νοµοσχέδια εξωτερικής 6οηθείος, όποστηρίζων ότι δέν ,έχει νόηµα νά ψηφίζη τό Κογκρέσσον κά… πού & Πρόεδρος 86 έχη τήν εύχέρειαν νά άνοτρέψη άνα' πάσαν στιγµήν. ΄Αναφέρεται επίσης είς τό Elev 'I- στορικόν τής τροπολογίας, ήόπιοία έχει ήδη ένσωματωθή είς τό νο- μσσιχέδιον κατόπιν ψήφου τής Βου λής καί τής όποφάσως τής Έπι- τροπής Εξωτερικών Υποθέσεων τής Γερουσίας καί έπισηιµαίνει τάς προσφάτως δηλώσεις τού κ. Αγ- κνιον ότι 6 Πρόεδρος θά "ράχη 6οήθειαν πρός τήν 'Ελλάδα. 'H ουζήτπσις Συζήτησις επί τής τροπολογίας καί ψηφοφορία Επ' αυτής θά γί- νη είς τήν Γερουσία; αύριον Πέμ. πτην ή τήν Παρασκευήν. Μολονότι είναι πρόωρον v6 διαιτυιπωθ'ούν είκασίαι ως πρός τήν Ξκ6ασιν τής ψηφοφορίας, είναι γεγονός ότι οί αντιτιθέµενοι είς τήν Βοήθεια… πρός τήν (Ελλάδα γερουσιασταί έπιδι- άκουν νά ολοκληρώσουν τήν άρχι. τήν έπιτυχίαν των είς τήν Βουλήν καί τήν ΄Επιτροπ.ήν "Εξωτερικών 'Υποθέσεων τής Γερουσίας έκιµετολ λευόµενοι τήν άναταραχήν πού 'ε΄. χει &ηιμιουργηθή είς τήν Οι3άσιγ- κτον ότι ":… γνωστων δηλώσεων τού κ. "Αγικνιου καί από τάς πλη- ροφορίας τής «Ούάσιγικτον Πόστ». Εύχαριστίαι τού κ. "Άγκνιου 'Ειξεδόθη χθές είς ΄Α0ήνας ή &. κόλουθος επίσηµος ά……ιν…ις: «Θερµήν εύχα-ριστήριον (πιστο- λήγ απέστειλεν πρός τόν ΄Αντι6α- σιλέα Στρατηγόν κ. Γ. Ζω'ι΄τάκην ό 'Αντιπ.ρόε5ρος ":… ΗΠΑ κ. Σπ. '΄Αγκ-νιου φως άς "ως"… είς Ουάσιγκτον έκ τής προσφάτου έ. πισήµου επισκέψεως αύτού είς τήν 'Ελλάδα. »΄Ο κ. ΄΄Αγκνιου είς τήν όπιστο. λήν του αναφέρεται μεταξύ όλλωι είς τήν έγκάρδιον φιλοξενίαν ήτις έγένετο πρός αύτόν καί τά µέλη τής οίκογινείας του καί χαράκτη. ρίξει &… IIxavo1roII11IK1'1v καί και). ποφόρον τήν συνομιλίσν του µετά τού 'Αντι6Μιλέως. Περαιτέρω ύ- πσγρσιμµίζει ότι ύπήρξε τιµή δι' αύτόν ή έπίδοσις τού Μεγαλοσταύ ρου τού B. Τάγµατος Γεωργίου Α΄ ένα?) τά προσφιρθέντα ύπό τού 'Αν- τι6άσιλέως δώρα πρός αύτόν καί τήν σύζυγόν του 86 αποτελούν I1)- ραίαν ενάντια… τής όπισκέψεως καί τής διαµονής των είς τήν 'Ελ- λόδα. Τέλος 6 κ. "Αγικνιου δια6ι. 6άζ€| τούς Θερμούς προσωπικούς χαιρετισµούς του πρός τόν 'Αν- τι6ασιλέα καί τήν Κυρίαν Γ. Ζω ιτόκη». Δήλωσις τ. δουλευτού Τό 'ΑΘηναϊκόν Πρακτορείον Εί- όψεων άνεκοίνωσε χθές τά έξής: .II‘O τέως 6ουλ-εντής Δράµας, τής Ε.Κ., κ. 'Αναστάσιος Παπα- δόπουλος απέστειλαν έκ Σόλινγκεν τής Γερµανίας, όπου διαµένει, όπι- Είδήσεων, διά τής Μυσίας καθιστά γνωστόν ότι «καί έάν ώρισκόµην είς τήν "Ελλάδα, δέν θά ύπέ.γραφα 16 1amtIvu1III6v διά τόν Ελληνι- κόν παλαιόν πολιτικόν κόσµον ύπό. μνήµα, 16 απευθυνθέν πρός τόν κ. "Αγκνιου, άναρµόδιον διά τάς έσω- τερικάς πολιτικές ίπσθέσεις ιής ΄Ε'λλάδος. »'Ο κ. A, Παπαδόπουλος προσ- θέτει ότι οί μόνοι αρµόδιοι διά τόν καθορισμόν τού µέλλοντός των είναι οί "Ελληνες καί ότι προσω. πι-κως 6 ίδιος 86 προτιµούσε τόν πολιτικόν διάλογον μέ τήν Μανά- σστασιν τής 21ης 'Α.πριλίου «παρά να ό…λιπαρή ξένους καί ανάρµο- Μπος». "Εκθεση ελληνικής αρχιτεκτονικής στό Ζάππειο "Εκθεση σύγχρονης έλληνικής αρχιτεκτονικής, θά όργανωθή στό Ζάππειο µέγαρο, κατα΄ τήν διάρ- κεια τής A' Οίκοδοµικής Έκθέσε. ως από ό--14 Νοεμ6ρίου έ.έ΄. Στήν εκθεση θά παρουσιασθούν σέ φωτογραφίες μεγάλων διαστά. σεων 25 έργα 35 αρχιτεκτόνων. Πρόκειται για διομηχανικά κτίρια, µουσεια, τουριστικές έγκαταστά. σεις, σχολεία, κτίρια κατοικίας- γραφείων - διοικήσεως καί άλλα, πού όποτελούν δηµιουργίες τής τε- λευταίας δεκαετίας στόν έλληνικό χώρο. Τά έργα αύτά μελετήθηκαν 6-116 "Ελληνες άρχιτέκτονες καί κατασκευάστηκαν ΄µέ σύγχρονα δρ- µικα' ύλικά καί µεθόδους. Τήν Εκθεση αρχιτεκτονικής δρ- γανώνει ή Ετήσια Επιθεώρηση «΄Αρ- χιτεκτονιικά Θέµατα», στήν δποία έχουν παρουσιασΘή ή θά παρουσια- σθούν τά ανωτέρω έργα. KI’ EMA2AN KAI TA TOY¢EKIA Συνέχεια εκ τής 7ης σελίδος έσήκωσαν… καί μετά χρόνια είς τό νκαιρόν τού προεστού αύτής τής χώρας Αναγνώστη Νικόλα 16v ί φεραν έδω καί έκαµεν επ…… και. ρόν)). Γιά τόν χαρακτήρα του έχου. με μόνο μιάν Εµμε-ση πληροφορία OI σύγχρονοί του Γρηγόριος Κω. σταντάς καί Δανιήλ Φιλιππίδης στή «Νεωτεριική Γεωγραφία» πού τύπωσαν στή Βιέννη στά 1791, γράφοντας γιά τό χωριό, περιγρά- φουν µέ τά χειρότερα λόγια τούς προεστούς του: «Οί προεστοί της φίλουτοι περισσότερο παρά φιλόκοινοι' δέν έσυμφώνησαν καµµιά φορά νά κιταξουν τό κοινό συµφέρον, άµή τρα6ωντας Ενας εδώ, άλ- λος έκεί, καί κατατρέιχοντας Υ. νας τόν άλλον µέχρι θανάτου, τήν εκαταχρέωσαν καί τήν έφε- ραν είς κακή x'a1601amv. )). Στά 1795 από τήν οικογένεια 'Α- ναγνώστη χτίζεται κοντά 616 σπί. τι τους ή έκκλησία τού 'Αγίου ΄Α. θανασίου. 'Αρχιτέ-κτονάς της 6 ξα- κουστός τήν έποχή του Δήµος Ζη- ……ώ…ς. Εκτελεστής των άναγλύ- φων της ο λαϊκός γλύπτης Μίλιος, πού σκαλίζει καί τίς έπιγρσφές σέ κείµενα τού καλόγη.ρου Γα6ριήλ Μία από αύτές, µετά από 16 πεζό ίστορικό τού χτισίματος τής έκ- κλησίας, γυρίζει σέ έμµετρη επί. κληση στόν "Αγιο καί καταλήγει: O I'ABPIHA MEN EI’PA‘PE TAY- TA ΩΣ ΘΕΩΡ|ΤΕ ΑΝ ΗΝ KAI MIEOBAPBAPA MHN TA KATHI'OPEITE Πού νά τά κατηγορήσουμε! "Y- στερ' 6116 δυό αίδνες χειρότερα µι- ξο6άρ6αρα καί γράφουµε καί διδα. σκόµαστε. ΕΠΙΓΡΑΦΗ είναι μέτριο δεί. γμα λιθογλυπτικής τής έπο. χής της. Κοσµήματα καί γράµµατα είναι έσώγλυφα. Οί &. ρόδες τού κειιµένου χωρίζονται μέ όριζόντιες γραµµές. Εϊναι φανερό πως τό σκάλισµα έγινε χωρίς προ. ηγούμενη σχεδίαση των γραµμάτων. "Ετοίμασε, λοιπόν, έννιά άράδες μά τού έφτασαν οί Εφτά γιά τό κεί- µενό του καί άφησε άµεταχείριστες τίς δυό τελευταίες. 'Επίσης, σέ δυό περιπτώσεις δέν τού έφτασε 16 µάκρος τής άράδας καί τά ΕΙΣΤΟ ΣΥΜΠΑΝ τελευταία γράµµατα τά στρίµωξε µικρά γιά νά χωρέσουν. Στή µέση έπάνω κυριαρχεί ό συ. νηθισµένος αποτ.ρεπτιικός σταυρός. 'ΕδιΞ) είναι σταυρός εύλο-γίας, µέ δάση, µορφή πού Θά µεταχειρισθεί αργότερα καί ό γλύπτης Μίλιος. Τά κενά πού σχηµατίζονται ανάµε- σα στήν καμπύλη τού πλαίσιου καί στήν επάνω κεραία τού σταυρού γεµίζουν 6116 δυό ρόδακες καί δυό πουλάκια συµµετρικά τοποθετηµέ. να. ιΗ έπιφάνεια τής έπιγραφής κρατάει σέ πολλά σηµεία της ίχνη 6116 λουλακί 6άψιµο, μιά ακόμα απόδειξη πως τά περισσότερα, άν όχι όλα, λιθανάγλυφα τής Τουρκο. κρατίας ήταν χρωµατισµένα. .. ...... ........... ....... ... Μπορεί 6 κυρ 'Αναγνώστης Νι- κόλας νά ήτανε «πφισσότερο φί- λαυτος παρά φιλόκοινος)) καί πολ- λά νά έπαθαν 0i συγκαιρινοί του 6116 τήν κακοδιοί.κηση. T6 είχανε, άλλωστε, κάτι τέτοια oi προεστοί τής εποχής του, κι όχι µόνο σύ. τής. Γιά µας, όµως, πού δέν δια. τρέχουµε κανέναν κίνδυνο, άφησε ένα χρήσιµο ντοκουμέντο γιά τήν τέχνη, τή γλωσσα καί τήν ίστορία τής έποχής του. ΄΄Ας ευχηΘούµε 6 Θεος νά τού συγχωρήσει πού κα- τάτρεχε τούς αντιπάλους του µέ- χρι θανατου. Πολλή δουλειά θ΄αχει στόν τοµέα αύτόν 6 Πανάγσθσς. "Ένας ακόµα δέ Θά 6ορύνει καί πολύ. T0 IIEKINON ΕΙΣ Συνέχεια έκ τής 1ης σελίδος λων µεγάλων δυνάμεων. 'Η στρα- τηγική τού Πεκίνου άποι8λέπει είς τό ν΄ άποτρέψη τάς δύο 0112.961)- νάμεις από τήν πρόθεσίν των νά διαιρέσουν τόν κόσµον είς σφαίρας επιρροής καί νά ρυθµίζουν τά πρα- γµατα κατά τό συµφέρον των, ί- διαιτέρως είς 6άρος των Κινέζων καί τόν φίλων των. Είς τήν Μ. 'Ανατολήν, επί πα- ραδείγµατι, οί Κινέζοι έχουν υπο. στηρίξει τούς µαχητικούς ΄΄Αρα6ας καί τούς Παλαιστινίους αντάρτας. Τό Πεκίνον έχει καταγγείλει τάς προσπαθείας των μεγάλων δυνάμε- ων διά τήν προώθηισιν µιάς ρυθµί- am; τής έκρηκτικ.ής άραδο ίσρσ. ηλινής διε'νέξεως Κατά τούς Κινέζους, ένας έξα- ναγκαστικός διακανονισμός θ΄ 6. ναζωπυοωση τήν όχθες" των παρηγ κωνισµένων Παλαιστινίων καί άλ- λων ίΑρά6ων καί θά έπι6άλη µίαν µή ίκανοποιητικήν οίιρή-νηιν, &… τήν όποίαν θά ωφεληθούν τό άρα6ικόν κατεστημένον, οί Σοδιετικοί του ύποστηρικταί καί αί διωσµιέναι διά πετρέλαιον χώροι τής Δύσεως… Τό Πεκίνου, ως εκ τούτου, θ' 6. ντιδράση κατά πάσαν πιθανότητα είς τήν διεύρυνσιν τής είρηνευτι- κής δυνάµεως τού ΟΗΕ καί ίσως καί είς αύτήν άκόµη τήν ένεργοποί ησιν τού μεσσλα6ητικού ρόλου σι΄.ί κ. Γιάρρινγκ. 'H στο στι1γική των Είς τά ίδια πλαίσια τής ά…- κρούσεως τής ήγεμονίας .… Με- γάλων, οί Κινέζοι κομμουνισταί θά χρησιµοποιήσουν τά "Ηνωµένα "Ε- Θνη δ:ά τήν περαιτέρω προώθησι.ν τής στρατηγικής ΄τής εύθυγ-ραµιιι- σεως. των µικρότερων χωρων, ως άντί6αρον είς τάς µεγάλας δυνά. µεις. Μέ τήν παλαιάν κληρονοµίαν τής έκµεταλλεύσεώς της ύπό ξένων, τό έπαναστατικόν της «Εύσγγέλιον» καί τάς καλως διαφημισµένας προσπαθείας της νά αναγεννάται µέ τάς ίδίας δυνάµεις της, ή Κί- να αποκτά φυσιολογικά τόν ρόλον τού πρωταγωνιστού των άδυνάτων καί ύπαναπτύκτων χωρών. Μετριοπόθεια 'Αλλο΄ι ή Κίνα δέν είσέιρχ-εται είς τά "Ηνωµένα ΄Έθνη άπλως διά νά παίξη Εναν άρνητικόν ρόλου. Οί παρατηρηταί άµφιδάλλουν, ότι οί Κινέζοι θά χρησιµοποιήσουν 16 ‘H. νωµένα "Εθνη ως Βήµα δι άσκη- σιν πολεμικής κατά τής Σο6. Έ- νωσεως καί των ΄Ηνωµένων Πολι- τειών. Κατά πάσαν πιθανότητα, δέν Θά είναι Θορυδώδεις. Τό σύν. Βηµα κατά τάς ήµέρας αύτάς είς τό Πεκί'νον είναι ή μετριοπάθεια, ή φρόνησις ναί ή εύλυγισία. *Η κινεζική προπαγάνδα εξακολουθεί ΕΝΑ ΝΟΗΜΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ… Συνέχεια fix τής Inc σελίδα: λιγότερο ξένος στό Καλό. «(Υπάρχει Δικαιοσύνη», λέει τότε µέ- σα του, µ΄ εύλα6ική περίσκεψη, 6 καθένας. , . Η κρίσιµη µεταστροφή τού Μεγάλου Γ|,ολέμου έστω και σαν µα- κρινό ακόμα προμήνυμα, σηµειώθηκε ο'τήν έλληνική γωνιά τής Εύ- ρώπης — κι' άς φροντίζουν νά τό ξεχνανε σήµερα οί μεγάλοι τής Γής. Δέιν σηµαίνει! Μήτε θά τό προδάλουµε ως τίτλο, τέτοιες θριαμ- δολογίες μειώνουν. Τό χρέος µας κάναµε απέναντι στην ιΙστορία µας κι' απέναντι στίς αξίες τού άινθρωπου, τίς Θιεσµοθετηιµένες γιά πρώτη Φορά σ αυτήν-εδω ττ΄ι δ…ή µας τη… Η ε΄κδοση όµως τού γε- νικου άγωνα στάθηκε λιγωιτορο εποικοδοµητική. Δέν πρόκειται μόνο γιά τά πάµπολλα καί περίπλοκα πρ06λήματα πού κληρο.΄ ησε στόν κόσµο n ΜιεΝάλος Πόλεµος" το νειοΜε..οο τους είναι Illa HOMM‘VIR‘ νά ύποστη.ρίζη | έπαναστάσεις, ή όπου είς τήν 6I σεων µέ τάς µ κυ6ερνήσεις 6v6 ’Ev τούτοις, 6 είναι ή έπίδρασι τά 'Ηνωµένα 'Έθ είναι καί ή έπι.ρ τής Κίνας. ιΗ ά παγκοσμίων προί ύψη.λόν έπίπεδον γανισµού, θά 111 µότητα καί τό πού οί ήγέται τι χαν πολλάς εύκα "ήσουν κατά τό Νέα 11 'H σηµερινή ί ρίσει πολιτική… δ:-εΘ'νων΄επαφων , των σχέσεων µέ στικάς χωρος, δυνατόν. Η τάσι θή άπό 16 έσωτ να εί5ρη είς τά ‘H θεο… πρός αν"; Θή νά όπως… …… της έπιδιό σύστημα τού ΟΗ 'ΑντιΘέτως, μ ποτυχίας καί ε… 'Ηνωµένα "Εθνη, πονοµεύση τήν I παθών είς τό Πε 'H σηµερινή ":… μειδιαµάτων είς θέσιν ν' άφο ρείας μέχρις ένι σοδος τής Κίνας "Εθνη άποτελεί 1 τήν ίσχυροτέραν χεφροσύνη έχει c σει τήν όντίδρος χήν τού Πεκίνου ΄Έθνη καί συνέδι προλείανσιν τής ξανα θρίαμ6ον εί πολιτικήν, πού ι' έξέψευγε των χε ήγ-ετων |] I'IIIP'I Συνέχεια έκ τ φέρονται στόν ίι' στόν πολιτικόν ι τικόν)). ΄Ο κ. Παρτσαλ του στην… συ) τάστασιν &ληθού τός …. κόλπων τόν τερ.ματισμόι σμού», τήν ui08 0v εύελίικτου καί λιτικ…ής έναντι ( δεκτικό… καί δη µεων», έπίσης κόν σε6αισ.µόν 1 ":… 'Ειλλήνων κι τι τον άλλων Κι µέσων καί ίδιαι τικής Ενώσεως. 'Άµφισι .Η στάσις τι I'm/1100000: νά τι π.ορίαν. 'Ηλικίαε λος τού κομψό… από ήλικίας 20 Eva πειθαρχηµέν πως ύποτεταγιμέι χε άνέιλθει έν ταχύτατα είς τ ραρχίαν: µέλος πιτιροπής τής Κ αλιείας τό 1925, κής 'Επιτροπής κού Κόµματος 1 ”nib-nun... Γα"Λι

……«…-, … .»…...μ >... ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΕΧΝΗΣ Ν Μ|ΙΧ΄| \lt) ΙΙΙ'Σ|'|().Χ||ι(! Ι'|'ΛΜΜΛ΄|ΏΝ ΚΑΙ Ι΄|'ΣΧΝΩΝ |Π)΄|Π΄Ν|Πξ ΝΙΚΟΣ .‘J/IIIA'IIIIIL Γ…ιι΄ι|ι|ιιι… '|']μ|΄ιι΄ιιηιιιτιι. NLxu Eummhnl, |'ιι|ι|'ιι :u h, "Αθήνα REVUE D' ARI κενυε MENSUELLE DES Lermss ετ DES ARTS U |'ι:ι'ι …' : Ν1ι()5 5|Λ|'ΚΙ|)[.'5 Rue G ltlll)‘li:l. 6 — "Με .es-Grece "Εσωτερικού: Ετήσια Δρχ. 12Ο.-΄Εξάµηνη Δρχ. 60. χγΝΔΡΟΜΕξ 'ξξωτερικο'3 : Ετήσια Δολ. 8.-Α΄ι΄γυπτος Τιµ. Τεύχ. Δ.Γ. 15 ETC! 3 — ΤΟΜΟΣ Ε'. - Γενάρης 1957— 'Ap. πάχους 25 Π E Ρ Ι E X 0 M E N A Κ|ΓΣΟΣ ΜΑΚΡΗΣ . . . . . . . .'Αρχιτέκτων Δηµος Ζουπανιώτης ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΡΕ ΓΤΛΚζ)Σ . . . . . . ..... Βασιλική Δρυς ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΒΟΥΤΥΡΑΣ. . . . ....... . …"Απειροι κουτσοί ΝΙΤΣΑ ΠΑΠΑΖΑΧΑΡ|ΟΥ . . . . . . . . .Λιανοτράγουδα Σ. ΚΟΥΑΖΙΜΟΝΤΟ (Μετ. Κ. Πέτρου). . . Θρηνος για το Νότο Χ|ΜπΝΕΘ (Μετ. K. Πέτρου) . . . . . [Τα στάχυ- το όριστι () ταξιδι Χ. ΘΕΟΔΩΡ|ΔΗΣ . . . . . . .......... το αληθινό είκοσιένα ΣΑΡΑΝΓΟΣ ΠΑΥΛΕΑΣ . . . . . . . . . , . . . . . Θαυµα A. BOYFIOYKAZ ...... . . . . . . . . . . . . . . . . . Τσάµικο ΒΑΣΙΛΗΣ ΛΟΥΛΗΣ . . . . . . . . , . Τα παρά ημα Θ. Δ. ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ . Έξη µέρες o' ένα πηγάδι Β. ΑΡΧΙΠΩΦ (Μετ 'Ay. Νίκα) Oi α[σΘητικές αρχές 1:00 Ντοι.ιπρολυούμπωΦ ΧΡΥΣΑΝΘΗ Ζ|ΤΣΑΙΑ . . ..... "Αν ίδειτε τον ήλιο ΒΙΚΤΩΡ|Α ΘΕΟΔΩΡΟΥ . . . . . . . . . . ...... "Ερωτας και θάναιος Μ. ΡΑΦΤΟΠΟΥΛΟΣ . . . . . . . . . . Τί EYES IO µατι τοι") ταύρου ΣΠΥΡΟΣ ΝΟ. ΑΡΑΣ. . ................ . . Παραµονή ΓΓΡΑΣΙΜΟΣ ΛΥΚΙΑΡΔΟΠΟΥΛΟΣ . . . . . . . . .Τοδ φεγγαριού - Πρω΄ι' ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΟΥΚΑΡΗΣ . . . . . . . . . . . . 'Ενας άνεµος ΚΩΣ Τ. ΧΣ ΓΑΡΙΔΗΣ . . ................ Σου γράφω OY I AAIAM ΣΑΡΟΓΙΑΝ (Μετ. A. Π.Κ.). . .Καθένας στο δικό του πόλεμο ΜΠ. ΜΠΡιΞΧΓ (Men. Α ZIéIyKou). . . . O καυκασιανός κύκλος Γ. ΠΕΤΡΗ . . . . . . . Μιά συνοµιλία µέ τον Τσαρούχη ΣΥΖΗΤΗΣΕΙΣ Γ. ΙΩΑΝΝΟΥ . ............. . . . . Γύρω στον Καποδίστρια ΑΠΟ ΜΗΝΑ ΣΕ ΜΗΝΑ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞ ΗΣ: τα έκατό χρόν α του Σολωμού - 'Η απονοµή τών κρατι- κών βροβειων -Δυό χρόνια- Για την προαγωγή της πνευματικης ζωης -Συγγραφ=. ϊς και κριτικοί- —Ol έκδόσεις-' Αλεξ. Δελµοδζος. Λεων. Ζ'οης-Για τους συ'δροιιητές μας-ΟΙ απολογισµοί. -Τα πενήντα χρονια τού Βάρναλη. Β [ B A I O ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΥΛΟΥΦΑΚΟΣ: Κρ.τικη για 22 ποιητικά βιβλια. Μ. ΡΑΥΤΟ- ΠΟΥΛΟΣ: ' ιντρ. Κέδρου: Χρήμα, δόξα, άνθρωπος. Γ. ΠΕΤΡΗΣ1 Βυ- ζαντινα µνηµείι 'Αττικής. O E A T P O ΠΕΛΟΣ ΚΑΤΣΕΛΗΣ: Κλυταιμνήστρα - Το ήµερολόγιο της "Αννας Φρανκ-'Ο βροχοποιός. K. |ΙΟΡψΥΡ|ΙΣ : 'O καλός στρατιώτης Σβέϊκ. KI ΠΜ! !΄Ι'0ΓΡΑΦ0 8 Γ. N. ΜΑΚΡΗΣ: To πρόβληµα r00 «θεματος». ΕΙΚΑΣΤ/ΚΕΣ ’l' “KNEE * r. ΠετΡιι>;: "Εκθέσεις Κανέλλη ΜαυροΤΒη-Κανά. ΑΛΛΗΛοΓΡΑιι>ιΑ ι…ιΛιΛ κ.τ.λ. Ε | Κ Ο N E Σ "Εξώφυλλο : Σι΄ινθι.σι| ιιρι.ιτοχρονιάιικη τοι) ΓΙΑΝΝΗ ΤΣΑΡΟΥΧΗ. ' Εντός κει- ,,'ζ.ι…ι: ll --κ-'ινι (: ιι I ι'| III Λι΄ ||| Inn Kllonn Μακρή "Εκτός κειµένου : ΟΡΕΣΤΗΣ ΚΛΝ|'.ΛΛ||Σ. Σπίτια του Λ[τωλικοδ- -Τό φύτεµσ-Πορτραϊτ0- -Μάνα και παι- …. |3Υ7Λ||'Ι΄||'||| II-XHH || κοίμηση της Θεο!όκου- -Παναγία 'Οδηγήτρια.. |….ι')αγγι-λιιττής Μάρκος. ΙΙΛΝΝ||Σ ΤΣΑΡΟΥΧΗΣ: Πορτραϊτο… Χωριάτισα. Μ…||ι΄ινι….… ιιυ|ιψώνιιις πώ νόµιρ- Λιευ0υντής Νίκος Σιαπκίδης, Βλαβ…νο' 1 "µ ι'ι'ιιιι΄ιιιινυς ΄|'ιιπιιγριιηιΜι…: 'Ιιιι…'|φ Πυοδρόµου, Ζωοδόχου Πηγής 31-'ΑΘγ΄|να """- - ι ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ τΕΧΝΗΣ MHNIAIO ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ KAI ΤΕΧΝΩΝ ΧΡΟΝΟΣ I" ΤΟΜΟΣ E' IANOYAPIOE 1957 ΤΕΥΧΟΣ 25 APXITEKTQN ΔΗΜΟΣ ΖΗΠΑΝΙΩΤΗΣ Tofi KITZOY MAKPH Στην κυρία '.4γγελική Χατζημιχάλη ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στην εκκλησία της 'Αγίας Παρασκευής Ζαγοράς, ψηλά, στήν κεντρική κόγχη τού ιερού, ένα σκαλισμένο πρόσωπο, αίνιγματικό, κοιτάζει προς τήν απεραντοσύνη τού Αίγαίου. Είναι µια πέτρινη άντρίκια μορφή πού ξεπηδάει ζωηρά ανάμεσα από άλλα χαμηλά διακοσμητικά ανάγλυφα. Παχύ µουστάκι και τετράγωνο σαγόνι δίνουν μια Θεληματική έκφραση στον άντρα αύτόν. Τα χείλια είναι σα να καταστέλλουν ένα. λόγο πού πήγαινε να ξεπηδήσει. "Ετσι, καθώς προ6άλλει μόνο ή µάσκα, χωρίς να συνεχίζεται από κορμί και λαιμό, είναι σαν νάσπασε την πέτρινη επιφάνεια για v’ &- νασάνει τον αλµυρον αγέρι; τού πελάγου. Πολλές φορές συλλογίστηκα πως το στό- μα του Θα είχε μια γοητευτική [Utopia να πεί. 'Ενάμισην αζώνα περίμενε αµίλη- το, μα πάντα στήν άκρα των χειλιών τρεµ.όσβυνεν & λόγος. Κα! η ώρα ήρθε. Παλιά χειρόγραφα, καταχωνιασµ.ένα στο παγκάρι της εκκλησιας, πέτρινες επιγρα- φές, σκόρπιες πληροφορίες σε βιβλία ήρθαν να συμπληρώσουν τον πρώτο λόγο ένος γέ- ροντα Ζαγοριανού, πως & σκαλισμένος τούτος αντρας ήταν & άρχιμάστορας της έκκλησιο"ις. T' όνομά του Δήµος Ζηπανιώτης. cO αναγνώστης πού ξέρει τήν προη- γούμενη εργασία µας για τον καπετάν Στέργιο Μπασδέκη και το γλύπτη Μίλιοι συνάντησε τον µαστρο - Δήμο Ζηπανιώτη σαν άρχιμάστορα της κομπανίας πού χρη- σιμοποιούσε το γλύπτη Μίλιο για διακοσμητή. "Ετσι ή σημερινή εργασία συνε- χίζει τήν προηγούµενη γιατί οί δύο λαϊκοίτεχνίτες έργάσθηκαν στις ίδιες εκκλησίες. Mo‘c μόνο Με; oi δύο εργασίες είναι ενωμένες ; "Ολες οί εργασίες πού αφορούν τή λαϊκή τέχνη τού Πηλίου προσπαθούν ν' αναστήσουν µορφές καί τέχνες, όσο μπο- ρούν να χωρέσουν μέσα στα βι6λία. Είκοσι χρόνια, τώρα, μονογραφίες ετοιµάζουν τή σύνθεση για ολόκληρο τον πολιτισµό τού Πηλίου. "Η σύνθεση χρειάζεται ύλικό πολύ και ξεκαθαρισµένο. Μιά εργασία για τήν ξυλογλυπτική τού Πηλίου είναι έτσι- μη για έκδοση. 'Η ύφαντική τού Πηλίου και ή πολεοδομία τών χωριών του 6ρίσκον- ται ακόµα στο στάδιο της συλλογής τού ύλικού. Τα στοιχεϊα για τήν κοινωνική καί οικονοµική ζωή τού τόπου δεν έχουν ακόμα συµπληρωθεί "Ετσι, & δρόμος για τή συνθετική εργασία δε φαίνεται σύντομος. "Ο µαστρο - Δήµος Ζηπανιώτης δεν είναι, 6έ6αια, δ μοναδικός αρχιτέκτονας πού έρ- γάσθηκε στό Πήλιο, ούτε τό έργο του έχει έντονη προσωπική σφραγίδα. Στή λαϊκή τέχνη 6 ρόλος τής προσωπικότητας τού καλλιτέχνη είναι διαφορετικός από τήν προσωπική τέχνη. Τό ταλέντο, καί σε μια όμαδική τέχνη έχει τή σημασία του, άλ- λα όχι στόν ίδιο 6αθμό με τήν προσωπική τέχνη. ‘H ζωντανή παράδοση δεν εξαφα- νίζει τήν ατομική άξιοσύνη' αντίθετα, τή 8οηθάει γιατί τής δίνει ένα σταθερό βάθρο. 'Ο μαστρο - Δήμος είναι ένας χαρακτηριστικός εκπρόσωπος τής γενιάς των αρχιμαστόρων πού δούλεψαν στό Πήλιο τούς δυό τελευταίους αίώνες τής τουρ- κοκρατίας. Μελετώντας τό έργο του καί το καθέκαστα τής δουλειάς του γνωρίζουµε όλη τή γενιά των αρχιμαστόρων τής εποχής του. cO μαστρο - Δήμος έκανε µόνο έκκλησίες -τουλάχιστο γι αύτες ύπάρχουν μαρ- τυρίες. Περιορίζονταν στίς κύριες οίκοδομικες εργασίες. Οί άλλες εργασίες (τέμπλα, δάπεδα, τοιχογραφίες κτλ.) γίνονταν αργότερα καί πολλές φορές ύστερα από αρκετά χρόνια. Στίς περιγραφές των έκκλησιιύν πού έχτισεν 6 µαστρο - Δήμος δεν θα περιο- ρισθούµ.ε μόνο στό καθαρα αρχιτεκτονικό μέρος. Τό χτίσιμο είναι μια φάση τής κα- τασκευής μιάς έκκλησίας. Θα συμπεριλά6ουµ.ε καί άλλα στοιχεία γιατί σκοπός μας δεν είναι v’ απομονώσουμε μια προσωπικότητα αλλά να τήν τοποθετήσουμε μέσα στή διαδοχή τής λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας. Παίρνοντας αφορμή από τό λαϊκό αύτό αρχιτέκτονα θα µελετήσουμε τήν εκκλησιαστική αρχιτεκτονική τού Πη- λίου τό 18ο καί 19ο αίώνα. Καλό θα ήτανε ή έργασία αύτή να γινόταν από νέον αρχιτέκτονα. cO συλλέ- κτης τού ύλικού της, πρίν αποφασίσει να τό επεξεργασθεί 6 ίδιος, τό πρόσφερε σε μερικούς νέους αρχιτέκτονες, αλλά δεν τούς ύρήκε πρόθυμους. Λύτό δίνει και τό χα- ρακτήρα τής μελέτης, πού δεν είναι αρχιτεκτο νική αλλά λαογραφική. *Ακόμ,α καί μερικα στοιχεία πού φαίνονται καθαρα αρχιτεκτονικά (τρόπος χτισίμα- τος, αποτυπώσεις, γλυπτή διακόσμηση, άγκωνάρια κτλ.) στό βάθος είναι λαογραφικά. cO μαστρο- Δήμος Ζηπανιώτης, όλοι οί αρχιμαστόροι τού Πηλίου, ανώνυμοι κι όνοματισμ.ένοι, με τα ταπεινά τους χτίσμ.ατα έδωσαν τό αρχιτεκτονικό σχήμα τής λαϊκής θρησκευτικότητας. Καθώς στό χτίσιμο τής έκκλησιάς μεταχειρίζονται ντόπια ύλικά, τήν πέτρα, τό ξύλο, τήν άσδέστη, τήν πλάκα, είναι σα να κάνουν λειτουργία µε τό ντόπιο μαύρο «οίνο», τό πηλιορείτικο «έλαιο» καί τόν σταρένιο «άρτο». ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΟΥ ΠΗΛΙΟΥ Οί έκκλησίες τού Πηλίου είναι βασιλικές οί περισσότερες, μονόκλιτες ή τρίκλι- τες, καί λίγα σταυρ:θόλια Σε τρείς κύριους τύπους μπορούµε vo‘: τίς χωρίσουμε στίς μονόκλιτες ξυλόστεγες βασιλικές, στίς τρίκλιτες ξυλόστεγες βασιλικές, καί στίς μανοκλίτες με θόλο. Καθένας από τούς τύπους αύτούς έχει άπειρες παραλλαγές, κάθε πηλιορείτικη εκκλησία είναι καί µια παραλλαγή αύτών των δασικών τύπων. Πολλοί παράγοντες επιδρούν στή δημιουργία αύτών των ποικιλιών: Οί οίκονομικες δυνατότητες των κτητόρων (πού επηρεάζουν καί τίς δια- στάσεις καί τα ύλικά), ή διαμόρφωση τού έδάφ0υς (αν είναι σε κορυφή λόφου, σε πλαγιά, στό κέντρο μιάς πλατείας, σε πολύ κατήφορικό έδαφος), ή θέση τους σχετι- τα με τό χωριό καί τίς προσπελάσεις (πού καθορίζουν τήν κύρια όψη τής έκκλησίας καί τήν είσοδό της, μια πού ό προσανατολισμός της είναι πάντοτε 6 ίδιος), γειτονι- κές οίκοδοµ.ες προύπάρχουσες ( πού έπηρεάζουν τα φωτιστικά ανοίγματα, τήν τοπο- θέτηση τού νάρθηκα κτλ.), ή χρήση (αν είναι καθολικό μοναστηριού ή ξωκλήσι ή κεντρική εκκλησία χωριού). Οί μονόκλιτες ξυλόστεγες δασιλικεςέχουν μικρες διαστά- σεις καί είναι συνήθως ξωκλήσια. "Εχουν δίρριχτη σκεπή με πλάκες προπαντιώτι- κες,' δηλαδή σχιστολιθικές πλάκες πού βγαίνουν …το στό πηλιορείτικο χωριό Πρό- παν. "Εχουν μια κόγχη ήμικυκλική στόν ανατολικό τοίχο ("Αγ. Γεώργιος κοντα στόν Κισσό) καί σπανιότερα τρείς ("Αγ. 'Ιωάννης Μακρυνίτσας). Μερικά ξωκλήσια δεν έχουν καόθλου ανατολική κόγχη (εΑγία "'Αννα "Ανεμούτσας). |1ολλες φορές έχουν στή δυτική πλευρά ξύλινο ύπόστεγο πλακοσκέπαστο (Παναγία κοντα στόν 2 Κισσό). Είναι χτισμένες με πέτρα καί δέν έχουν αξιόλογο γλυπτικό ή ζωγραφικό διάκοσμο. Έξαίρεση αποτελεί ή μικρή έκκλητία τού "Αγίου Ιωάννου Μακρυνίτσας, στήν κεντρική πλατεία τού χωρ. ού, πού έχει έπιµ.=. -λημένη ίσόδομη τοιχοποιία χτι- στό δυτικό καί νότιο ύπόστεγο (έξωνάρθηκα) καί πλούσια γλυπτική διακόσμηση. & |,Μ΄ (Υ6…Ψΐ/ &: |, %! έργο" , ΄΄ Μι9Ψ!"|"/ο, % (σωμα; Μονό/& μαμα/Λ…φ % ξ. ( ως… ν. ρΜ… & "ψ…" % .,΄,ψ διωε…βυ: µµ; Νο ω…" θ/35; %Μ& &΄Μ ,α΄Σ:΄ ". γ6€Ο;/ΐ Ώ; ;Μ0Μ "να Μ ιβω ωαΏ%#… (ΨχΨ;3ψ, "|, '63ψ9 %. &!!ς/3/ί…… ιμπν"… Μ"? Χαλ θΜ? τζιπ/ναι… κ΄" && Cow/"WM my &: ??… , γι΄/τµ «για… 3 );υ3α;03& ι , 3.΄χΞηΐι ιδ. υ, ανω Έξι/Λι 6:.,Μ'/ 3%ΜΆξΐΜΜ η. Μιαοπά"νΜοι…Λ%…ν:κν ,έ;δ'Ή ωσινΜλ€ξι ψ:6%ο "άς?" χιβν πλαζ… ,; .? 60 Μ »? …%ΐη?σ ο?" γ…ιλ Ώ&λ/ψχζ΄, δ…ην &? Μ…»; . Έλι/΄΄ για α' και"), 3.3 ,, ΄ΐηι %ω9ι α…. ΝεΜ4ψΟι &… Άλυ &; ", ΄3'Ά'%' [Εδω/. Όψη; ανά ,, "%λ3%"βΜΙ; ., κ.κ…. " να"; "7" €? //"' WV των "σέξ?" * "βίο Λητώ» &] ,, ε…?) Μ…"… &; 7) ': ΕΙΚ. 1. Συμφωνητικό τού μαστρο - Δήμου μέ τούς ένορίτες τής 'Αγίας Παρασκευής Ζαγοράς Ξυλόστεγες τρίκλητες δασιλικές είναι οί περισσότερες καί µεγαλύτερες έκκλησίες τών χωριών τού Πηλίου. Έξωτερικα φαίνονται σαν μονόκλι- τες γιατί ή δίρριχτη στέγη τους σκεπάζει καί τα τρία κλίτη. T6 μεσαίο κλίτος είναι πάντοτε ψηλότερο καί φαρδύτερο από τα δύο πλαγινά. 'Η όροφή τους είτε είναι έπί- 3 Θ΄"- '… πεδη, και τότε έχει ξύλινο τα6άνι ξυλόγλυπτο… ("Αγ. 'Αθανάσιος 'Αγ. Γεωργίου Νηλείας) είτε καμαρωτή με μπαγδατί και με γύψινες διακοσμήσεις ("Αγ. Γεώργιος Μακρυνίτσας). Τα κλίτη χωρίζονται με δυο σειρες χτιστες κολώνες &… δυο ή τρείς ή τέσσε- ρες. οι κιονοστοιχίες Με; συνδέονται µε τοξοστοιχίες. Πολλές φορές στο ταβάνι, υπάρχουν μικροί θόλοι ή φουρνικα με τσατμά, που οι φαίνονται εξωτερικά ('Αγία Παρασκευή Ζαγοράς). cO γυναικωνίτης σε σχήμα Π, πιάνει τή δυτική πλευρά και μέρος από τή νότια και 6ορεινή και στηρίζεται στους εξωτερικούς τοίχους και σε τέσ- σερες ή Ξξη από τις κολώνες. Μερικές φορές πάνω από το στηθαϊο του γυναικωνίτη υπάρχει καφάσι για να κρύδει τελείως τις γυναίκες από τα αντρικά 6λέμματα ("Επι- σκοπή "'Ανω Βόλου). Πάντως οί γυναίκες δεν πήγαιναν µόνο στο γυναικωνίτη αλλά… ΕΙΚ. 2. '0 µαστρο - Δήμος (άνάγλυφΟ) και στο αριστερό από τα κλίτη. Υπάρχει και ένα ανέκδοτο πηλιορείτικο δημοτικό τραγούδι, που περιγράφει μια τρίκλιτη Βασιλική και καθορίζει τη θέση των πιστών στήν εκκλησία: Μαστορα, πρωτομάστορα και πρώτε στους μαστόρους ποδρθες από τα Γιάννενα να χτίσεις εκκλησία κάν, την τρανή, κάν' την ψηλή, κάν την στα δυό, στα τρία Ζώα να αν ή Παναγια με όλα τα κορίτσια δεξια να είναι 6 Χριστός μ όλα τα παλληκάρια στη μέση νάναι & Σταυρός, να στέκουν οί Γερόντοι . 'Εξωτερικα έχουν υπόστεγο εϊτε ξύλινο πλακοσκέπαστο ("Αγ. Κυριακή Ζαγοράς) είτε με κολώνες χτιστες ("Αγ. Ανάργυροι Πορταριάς), είτε με κολώνες μαρμάρινες ("Αγ. Γεώργιος στο χωριό 'Αγιος Γεώργιος Νηλείας). Το ύπόστεγο περι6άλλει τήν εκκλησία είτε από τις δύο πλευρές, δυτική και νότια (Παναγία Μακρυνίτσας) είτε και στή δορεινή (Αγία Μαρίνα Κισσοι")) και καταλήγει τις περισσότερες φορές άνα- …… σε παρεκκλήσια. Στήν ανατολική πλευρά έχουν τρείς συνήθως κόγχες, μέ τή μεσαία µεγαλύτερη. ,Εξωτερικα οί κόγχες έχουν πολλες φορες χαμηλά διακο- σμητικά ανάγλυφα ("Αγ. Νικόλαος ΙΙορταριάς). =Η τοιχοποιία τους είναι είτε απλή πέτρινη άσοδο΄ιτιστη, ή, πιο σπάνια σο6ατισμένη (Γενέσιο Θεοτόκου Λαύκου) ήμασ- δοµ.ική άρμολογημένη ("Αγ. Παρασκευή Ζαγοράς). 4 Μονόκλιτες Βασιλικές με θόλο. Είναι είτε μικρα ξωκκλήσια "Αγιά Τριάδα στη θέση Πάλιτσι), είτε καθολικά μοναστηριων(Παναγία Λαμπινο6ς), είτε κεντρικές έκκλησίες χωριών ("Αγ. "Ιωάννης Νιάου), "Ολες έχουν θόλο που είτε κρύβεται από τήν κλίση της σκεπης, πού φουσκώνει έλαφ…οα στήν κορυφή του θόλου (Παναγία Λαμπινοι'ις), είτε προβάλλει σαν έντονο φούσκωμα της πλακόστρωτης στέ- γης σε σχήμα μισού λεμονιού ("Εκκλησία Σταυρού "Ανεμούτσας), είτε ξεχωρίζει σαν πολυεδρικσς χαμηλός τρούλος ("Αγ. 'Αθανάσιος Λαύκου). 'Ο ανοιχτόςζτους έξωνάρ- Ν…ΡΣ .. &: Μ 8 Έ :' & .ι ;- :ε z ': UI :: Ξ :! > .. Ο .) ------------- ‘8 -"'΄ «» ....I I ............. ε ;: : … .' :ν , o :. : ; ζ΄ ; - «: " . & : 5 . ε I O P. P Ξ ‘E : ' "8 :… : Ό :! Ξ ; :: : . …Ξ ; D b: .. Ξ :' :' ' 6 |: I . -'Φ :: : : :?! :: : : : ;: : ' '? :… -- ? Β ΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄ ' ΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄ I. -ε . Ρ " . Ξ Ξι "& 'Ξ" ΄χ ι! "δ ? ΕΞ ΑΙΜ & """ l:- ‘5. ...... .-. ΠΞ Ξ… … "6 © . Έ 9 Δ Εξ . . ι . . . . . . δ θηκας είναι, είτε χτιστός, »… τότε είναι µόνο στή δυτική πλευρά ("Αγ. "Αθανάσιος Λαύκου), είτε ξύλινος πλακοσκέπαστος και τότε μπορεί να προεκτείνεται και στή νότια πλευρά (ΛαμπινοΌ). "Εχουν ανατολικά τρεις κόγχες, Με; από τα μικρά ξω- κλήσια, που έχουν μία (Θεοτόκος στή θέση Μούζιες Λαύκου). 'Η τοιχοποιία είναι είτε κοινή πέτρινη είτε ίσοδομ.ική άρµολογημένη. Τα δάπεδα των έκκλησιών όλων των τύπων είναι πλακόστρωτα κι έχουν με- ρικές φορές απλά διακοσμητικά πού σχηματίζονται από πελεκηµ.ένες πέτρες µε άρ- 5 μούς άπο:στρογγυλεµένα δότσαλα, ποταμίσια ή θαλασσινά (Θεοτόκος Μουρεσιου). Δυστυχως πολλά από τα δάπεδα αι>τά έχουν αντικατασταθεί αργότερα από τσιμεν- τένια βιομηχανικά πλακάκια. =Εντελώς ίδιαίτερον τύπο παρουσιάζει ή έκκλησία του μοναστηριού του "Αη- Λαυρέντη, τρίκογχη Βασιλική με ψηλοτύμπανο τρούλο, και τρίπλευρες κόγχες. Λε- πτομερή της περιγραφή δημοσίευσε ο αρχαιολόγος Νικ. Γιαννόπουλος. 8 Η σύντομη αυτή περιγραφή των τριών δασικών τύπων των εκκλησιών του ΕΙΚ. 4. "Αγιος ,Αθανάσιος (νότια (mm) Πηλίου τους ο…) τελευταίους αίώνες τής τουρκοκρατίας, αφήνει πάντα ανοιχτο το πεδίο για μια είδική μελέτη του θέµατος. "Εδω έγινε για να να τοποθετηθεΞ το έργο του αρχιτέκτονα Δήμου Ζηπανιώτη. ΕΝΑ ΣΥΜΦΩΝΗΤΙΚΟ ΣΧΟΛΙΑΣΜΕΝΟ Πολύτιμο ντοκουμέντο για τή μελέτη των όρων με τούς οποίους έργάσγθηκε δ μαστρο - Δήμος καί όλοι οί αρχιτέκτονες και οί µαστόροι τής έποχής του στο Πή- λιο, δημοσίευσε ο κ. "Απόστολος Κωνσταντινίδης στο δυσεύρετο 6ι6λίο του «τα εν τω Πηλίιρ δρα παλαιά καί σύγχρονα χριστιανικά μνημεία». ' Το ντοκουμέντο αυτο είναι το συμφωνητικο που υπογράφηκε στή Ζαγορά στίς 21 Φε6ρουαρίου 1803 με- ταξυ του μαστρο - Δήμου και των έπιτρόπων τής εκκλησίας τής Αγίας Παρασκευής. Δημοσιεύεται σήμερα για πρώτη φορα σε φωτοτσιγκογραφία (sin. 1). Συνδυασµένο με το έξοδσλόγιο τής έκκλησίας, με τις πέτρινες έπιγραφές, µε άλλους λογαριασμούς οίκοδοµ.ικών έργασιών καί με διάφορα άλλα στοιχεια, φωτίζει τούς όρους με τούς οποίους έργάζονταν οί µαστόροι της εποχής αι">τής. Το κείµενο του συμφωνητικοΌ, διορθωμένο από λίγα μικρα παραναγνώσματα τής αρχικής του δημοσίευσης, είναι το έξής : 6 »διά του παρόντος γράµµατος φανερώνομεν ήµεϊς οί κάτωθεν ζουπανιότες|ο'τι έσυμφώνησα έγώ & μαστροδήµος μέ τοι") ένορττας του μαχαλα αγίας πα|ρασκευής να φτειάσω τήν έκκλησίαν τους άγιο… παρασκευήν μερο|κάμ.ατο τον άνθρωπον προς γρ΄ : 35 : τριανταπέντε τήν ήμέραν, το δέ|µουλάρι προς γρ΄ : 25 : είκοσιπέντε τήν ήµέραν, μέ αύτήν τήν τιμήν έκα|βουλαρήσαμεν να μήν πάρωμεν άλλο τίποτε δια γε- μελίκι, ούτε μαν/δηλώματα, ούτε θεμελιάτικα, µόνον να µας δίδουν από μίαν όκά/ ρακήν τήν ήμέραν, να μας κάμωσι καί δύω ζειαφέτια, καί όχι άλλο/άπό αύτά ώς άνωθεν έγράφαμ.εν, προς τούτοις και τα μουλάριά μας δταν|δέν έχει χρείαν ή έκκλη- σία να δουλεύουν, να κάθωνται, καί από τοι/έντόπια μουλάρια αν πηγαίνουν να 60η- θοΌν χάριν εύλα6ε:΄ας, να μήν έμ/ποδίζωνται από ήμας τούς μαστόρους, καί να άρ- χήσωµ.ε τήν δουλείαν είς τας/δεκαπέντε του &πριλλίου. όθεν έγινε το παρον είς δύω, καί βαστά|το κάθε μέρος το ένα, διά μανδηλώματα να µας δίδουν γρ΄: 25.|καί όχι άλλο τίποτε από τα άνωθεν σηµειωθέντα και έστω είς ένδειξιν : 1803 Φευρουαριού : 21 » …. &. μαστροδήμος 6ε6αιώνω » αναγνώστης σακελλαρίου μάρτυς » Νικόλαος Ιωάννου κασσα6 : μάρτυς » δημήτρης γιοργοδόπουλος μάρτης » νικόλαος παναγιώτου : γκίκα μαρτυρώ. » » Πρέπει να σχολιάσουμ.ε μερικά σημεία αύτοΒ του συμφωνητικου: «Φανερώνομεν ήµεϊς οί κάτωθεν ζουπανιότες>>: Ζου- πανιώτες, δηλαδή ήπειρώτες είναι οί τεχνίτες που &ναλα6αίνουν το χτίσιμο τής έκ- κλησίας. Σημειώσαµε σέ πολλές περιπτώσεις τή συμ6ολή τών τεχνιτών τής ,Ηπεί- ρου στήν ανάπτυξη τής λαϊκής τέχνης του Πηλίου. Πολυάριθμοι είναι και ο! άρχι- EIK. 5. "Αγιος Αθανάσιοςξ(νοτιοανατολική γωνία) ή...-ε τέκτονες καί οί χτίστες πού δουλεύουν στο Πήλιο. Ζουπανιώτες είναι καί οί μαστό- ρσι πού έχτισαν στά 1766 τήν έκκλησία τού 'Αγίου Αθανασίου στή Δράκια, όπως καί πάμπολα σπίτια, γιοφύρια, έκκλησίες καί Βρύσες. Οί Ζουπανιώτες τεχνίτες έρ- χονται σέ κομπανίες p.’ έναν άρχιμάστορα. "Εχουν, άκόμα καί σήμερα, µια συνθημα- τική γλώσσα για να συνεννοούνται χωρίς νά τούς καταλαβαίνουν οί άλλοι. Π.χ. για να είδοποιήσουν έναν χτίστη πού ξεχάστηκε καί δέν ένοιωσε πως ήρθε 6 αφέντης τού σπιτιού, τού λένε: «"Αι, μή ξιφλιάζ,ς, ξέπυρι 6 p’xég». Για να παραπονεθούν για τήν καθυστέρηση τής πληρωμής τους λένε: «Δέ φσάει τσάταλου». Γι αύτό καί οί Πηλιορείτες, όταν θέλουν να πούν πως ένας μιλάει άκατάληπτα λένε: Αύτος μι. λάει ζουπανιώτικα». "Αργότερα βγαίνουν καί ντόπιοι αρχιτέκτονες, όπως 6 µαστρο … Γιώργος από τή Δράκια, πού έχτισε το κελλιά τής Παναγίας στο νησάκι τού Τρικεριού, οί αδελφοί Γ. καί Π. Κοσμάδες από τίς Μηλιές πού έχτισαν στα 1865 τή Σχολή τής Βυτί- τσας µαζί μέ τον Ζ. Γεράση, καί άλλοι. «"0 τι έσυ µ. φ ώ ν η ο οι έγ ώ 6 µ. α- ΕΙΚ. Ο. 'Ο "Αγιος "Αθανάσιος (τοιχογραφία) σ τ ρ ο δ ή μ ο ς» 2 ’Am) τή φράση αύτή φαίνεται πως 6 αρχιτέκτονας έκπροσωπεϊ όλο το συνεργείο, διαπραγµατεύεται καί συνάπτει συμφωνίες για λογαριασμό όλων. «Μέ τούς ένορίτας τού μαχαλά αγίας Παρασκευής»: Μα- χαλά; = τούρκικα : συνοικία. Ξέρουμε πως πολλές'συνοικίες τών χωριών έπαιρναν το όνομά του: άπό τήν έκκλησία τους. ‘0 μαστρο -Δήμος δέν πρωτοχτίζει τήν =Αγία Παρασκευή αλλά τήν ξαναχτίζει στήν ίδια θέση. "Αλλωστε το έξοδολόγιο τής έκ- κληοία; αρχίζει από τά 1740, δηλαδή έξηντα:ρία χρόνια πρίν τήν ξαναχτίσει 6 μα- στρο-Δήμος με τούς μαστόρου; του. «μερο κάματο προς γρόσια 35 8 : ή ν ή µ. έ ρ αν : 'Η πληρωμή δέ γίνονταν ξεκοπίς αλλά µέ το μεροκάματο, μέ τα ολικά τού έργοδότη. Πόσοι ήταν οί μαστόροι τής κοµπανίας; Σω έξοδολόγιο τής έκ- κλησίας σημειώνονται :0': έξής: «άπό δεκατρ΄ις άπριλίου εος δεκάξι αύγούστου οπου φίγανε ή µαστορι εστισαν τά µεροκάματα 3.478 : προς π. 35 τούς μαστόρους έστισαν 3.043.10:, Δηλαδή για 80 περίπου μέρες πραγματοποιούν καί πληρώνονται 8.478 μερο- κάματα. Συνεπώς-ή κομπανία πρέπει να αποτελείται από 43 -45 μαστόρους. Είναι χαρακτηριστικό πως ούτε στο συμφωνητικό, ούτε 0:6 έξοδολόγιο τής έκκλησίας αναφέρε- ται ίδιαίτερη άμοι6ή τού άρχιτέκτονα. Αύτος είσέπραττε όλο το ποσό, πλήρωνε τίς τροφές καί ορισμένα άλλα κοινά έξοδα καί έδινε στον καθένα το μεροκάµατό του, αρκετά χαµηλό- τερο άπό αύτό πού είσέπραττε. "Αλλωστε δεν άμιδονταν όλοι το ίδιο, αλλά άνάλογα μέ τήν ζ άξιοσύνη τους καί το χρόνο προύπηρεσίας τους. * "Αλλες φορές ή συμφωνία γίνονταν µέ παροχή φαγητού, κυρίως στο χτίσιμο ίδιω- ξ τικών σπιτιών. Τότε το μεροκάματο ήταν χα- μηλότερο. =Ο έπιστάτης στο χτίσιμο τού σπι- τιού…τού Δ. ,Αθανασάκη στή Δράκια, δίνει στον ίδιοκτήτη σηµείωμα τών έξόδων : ΄ «ίδού συμεονού τα οσα έξοδα έχο είς άργατές κέ λυπα αλα ' είς Μέροκάµατα τούς Μαςστόρους έχον ΐ έος συμερον|Μεροκαματα 2Ο/τον 25 τύν ’I- μεράν Γρ (500, συμπληρώνει μέ μολύβι 6 , ίδιοκτήτης) ΄ διά θροφύ τού Μάςτορούς Γρ. 248» T6 χτίσιμο τού σπιτιού κράτησε 60 Ξ εργάσιµες μέρες γιατί 0:6 ίδιο χαρτί σημειώ- νει 6 ίδιοκτήτης 60 ήμερομίσθια τού έπιστά- τη προς 36 γρόσια. «Το δέ μουλάρι π.ρ & ς Υ Ρ…! σ-ι αν " ί :" o σ ι π Ξ " " ε;» Για: ΕΙΚ. 7. Βασιλ. Γρεβενά… καί Μαρ- τη μεταφορα των υλικων χρησιμοποιούσαν οι μιά… Μα.Αρ…,,ζ,ώ… . Ό "Αγιος κομπανίες τών μαστόρων δικά τους μουλάρια. ,Ιωάγνης Στό έξοδολόγιο τής έκκλησίας αναγράφεται: «1911 µεροκάματα προς 25: 1.194.15». Δηλαδή για 80 περίπου έργάσιµ.ες ήμέρες πραγματοποιούνται 1911 μεροκά- ματα τών μουλαριών, πού πρέπει να είναι γύρω στα 2δ, αφού-άλλωστε-σημειώ- νεται στόσυμφωνητικόπώς «… μουλάρια μας όταν δέν έχει χρείαν ή έκλησία να δουλεύουν, να κάθωνται καί άπό τα έντόπια μουλάρια άν πηγαίνουν να δοηθούν χάριν εύλαβείας, να µήν έμποδίζωνταιάπό ήμάς τούς μασστόρους»: Αύτοσηµ.αί- νει πως δέν έπιτρέπονταν ή μίσθωση ντόπιων µουλαριών για τίς μεταφορές οίκοδο- μ.ικών ύλικών, αλλά μόνον ή δωρεάν παροχή ύπηρεσιών, «χάριν εύλαδείας» τών ίδιο- κτητών τους. Τα μουλάρια τής κομπανίας έβοσκαν σέ κοινοτικά λι6άδια καί για δι- καίωμα 6οσκής δποχρεώνονταν οί μαστόροι νά χτίζουν ορισμένου μήκους καλντερί- µια τού χωριού, άνάλογα μέ τον αριθμό τών μουλαριών καί τίς µέρες παραμονής τους. «να μήν πάρωμε άλλο τίποτε γιά γεμελίκι»: Δηλαδή για 9 … διατροφή τους. «ο ύ τ ε 0 0: ν δ η λ ώ 0 α τ α»: "Οταν τελείωνε το χτίσιμο καί έμ- παιναν :6: ζευκτά τής σκεπής, τοποθετούσαν στήν κορυφή τής στέγης έναν πρόχειρο ξύλινο σταυρό στολισμένον μέ ένα στεφάνι ή ένα μπουκέτο λουλουδιών. ,Επάνω στο σταυρό αύτο το κορίτσι τού σπιτιού ή, άν δέν ύπήρχε κορίτσι, ή κυρά τού κρεμούσε μαντήλια, πουκάμισα ή άλλα είδη. "Οταν ύπήρχε πρόσφατο πένθος τού ίδιοκτήτη ή έχτιζαν δημόσιο κτίριο (όπως στήν περίπτωσή μας) δίνονταν το άντίτιµ.ό τους σέ χρήμα. Τα μαντηλώματα ήταν έθιμικο δικαίωµα τών μαστόρων. Σσό συμφωνητικό φαίνεται πως παραιτούνται άπό το δικαίωμά τους αύτό, στο τέλος όμως, άφού μπεί ι]Ποι> ε]Θ&Ν&ι>|οο Μίκα… και… … , , .… .;-.…ι:.'.΄--…-.----.. Κ…… ΕΙΚ. 8. "Αγιος Αθανάοιος Λαύκου (κάτοψη) καί ή τελειωτική φράση «όθεν έγινεν το παρόν είς δύο καί βαστά :6 κάθε μέρος :6 ένα»: μετανοιώνουν καί προσθέτουν: «διά μανδηλώ- µ α΄τ α ν 6: 0 ά ; δ ί δ ο υ ν γρ΄ 25»: T6 1:006 06:6 άναγράφεται καί στο έξοδολόγιο τής έκκλησίας: «μανδηλώματα τούς μαστόρους ΟΟ25>. Δέχονται v6: μήν πάρουν «ο 6 τ ε 6 ε 0 ε λ ι ά τ ι κ α»: Στή θεμελίωση τών σπιτιών ή τών γεφυριών έσφαζαν ένα ζώο (άρνί ή κόκορα), ,Αφού χύνονταν στά θεμέλια :6 αίμα, το σφαγμένο ζώο το έπαιρναν οί μαστόροι. Συναφής μέ :6 έθιμο αύτό είναι καί ή παράδοση τού γε- φυριού τής "Αρτας, όπου έπρεπε νά χτισθετ 0:6: θεμέλια καί ήγυναίκα τού άρχιμά- στορα, γιά v6: στεριώσουν. 'Επίσης οί ίδιοκτήτες, καθώς καί γνωστοί καί γειτόνοι. έριχναν 0:6: θεμέλια νομίσματα, πού :6: μάζευαν οί μαστόροι, άφήνοντας μόνο ένα- δύο πού σκεπάζονταν άπό :6 χτίσιµο «για το γούρι». «μ ο ν ον ν 6: 0 άς δ ί δ ο υν άπό μίαν όκά ρακήν τήν ήμέραν, v6: μάς κάμωσι καί δύω ζ ε ι a: φ έ τ ι α» : Ζειαφέτια=γεύµ.ατα. Ακόμα καί σήμερα στο Πήλιο οί μαστόροι απαιτούν άπό τούς ίδιοκτήτες τών σπιτιών καθημερινά 0:6: ποσότητα ούζου ή τσί- πουρου. «Νικόλαος 'Ιωάννου Κασσα62 μάρτυς>:'ΟΝικόλαοςΚασ- σαβέτης φαίνεται πως έχει συντάξει καί :6 συμφωνητικό. =Υπήρξε συμμαθητής τού Ρήγα Φερραίου, κατά τή μαρτυρία τού Χρ. Περραιβού 5. Τήν πληροφορία αύτή έπι- 6εδαιώνει 6 Φίλιππος "Ιωάννου σέ γράμμα του προς τον Ν. Μάγνη μέ χρονολογία 16 Δεκεμ6ρίου 1859. 'Ο Φίλιππος Ιωάννου σημειώνει, άκόμα, στο ίδιο γράμμα, πως «ο Νικόλαος Κασσα6έτης έδίδαξε πολλά έτη καί μέ πολύν κόπον έν τι"ρ έλληνικώ τής Ζαγοράς σχολείω, άλλ' ούχί συνεχώς' διότι ών ύγείας άκροσφαλούς ήναγκάζετο 10 πολλάκις να παραιτηθεί» 6. "Η σωστή σύνταξη καί οί ασήμαντες ανορθογραφίες τού συμφωνητικού πείθουν ότι συντάκτης του είναι 6 διδάσκαλος Ν. Κασσα6έτης, &… οί έπίτροποι τής έκκλησίας δέν είναι πολύ γραμματισμένοι, όπως φαίνεται από ,τίς ανορθογραφίες καί τήν κακή διατύπωση τού έξοδολόγιου. Στίς δεκάξη Αύγούστου 1803 παραδίδεται ή έκκλησία, χτισμένη άπό :6 00:- 0:00 - Δήμο καί τούς μαστόρους του. "Η εργασία τους περιορίζεται μόνο στο γιαπί. T6: σοβατίσματα, τα ξύλινα κουφώματα καί οί άλλες συμπληρωματικές έργασίεςΈέγι- ναν από άλλους μαστόρους. Στό έξοδολό…γιο τής "Αγίας Παρασκευής σημειώνονται άλλα έξοδα «απο δεκαξι αύγούστου εος τρις νοεμ6ριου οπου φίγαν κ αλι μαστορι». "Ανάμεσα στά έξοδα αύτά αναφέρονται καί τά έξής χαρακτηριστικά: «του μαστρογιάνι τζιαμιτζί 6:6: μιρουκάματα ιψου κή γιαλιά 153.10 ης : 2‘0 φορτοματα ξιλα κεσανίδια κε άμου αγογι του λιανζικου 0005.05 :0: ωσα εξοδεύθισαν ης το δευτερον ής την πιζουλα γρ 253.35» Γιά νά χτισθεί ή να έπισκευασθεϊ 0:6: έκκλησία χρειάζονταν πρώτα άδεια τού Μητροπολίτη. "Ενα βεράτι τού Αχμέτ τού Α΄, πού 6γήκε τον ,Ιανουάριο τού 1604 καί καθορίζει τα προνόμια τών μητροπολιτών, γράφει στο τέταρτο άρθρο «Το; έν τή έπαρχία αύτού έκκλησίας καί μοναστήρια χωρίς ίερού 60:00:13 06651; δύναται να απαλλοτριοϊ άπό τών χειρών αύτού, καί άνευ αδείας αύτού ούδείς δύναται να έπι- σκευάζη ή ανεγείρή έπί τών αύτών θεμελίων ή έμποδίζει αύτά» '. "Αδεια άπό τίς τουρκικές αρχές απαιτούνταν μόνο για :0‘: Χάσια (Πορταριά, Κατηχώρ…ι, Μηλιές, Τσαγγαράδα, Ζαγορά κ.ά), ένώ τα δακούφια (Μακρυνίτσα, Δράκια, "Αργαλαστή κ.ά.) «κτίζους έκκλησίαις όταν θέλουν» όπως αναφέρουν 6 Κωσταντής καί 6 Φιλιππίδης στή Νεωτερική Γεωγραφία τους.Β T6 προνόμιο αύτό καταργήθηκε 0:6: 1796 έξ αίτίας μερικών «συμδάντων» στο χτίσιμο τού "Αγ. Ιωάννη Μακρυνίτσας. Γι αύτό, &… άοόΝάοιοο τα… ' Τα… οΤση1ο'κΡοο :IIIl . … ΕΙΚ. 9. 'Αγιος ,Αθανάσιος Λαύκου (τομή 0:6 μάκρος) 0:6: 1800. οί κάτοικοι τού "Αγίου Λαυρεντίου πήραν ρητή άδεια από τήν Τουρκική Κυ6έρνηση για να χτίσουν τήν έκκλησία τού "Αγίου 'Αποστόλου τού Νέου, κι έπει- δή δέν είχαν έτοιμες πλάκες γιά νά σκεπάσουν τήν έκκλησία μέσα στήν προθεσμία, αναγκάστηκαν να 6γάλευν από τα σπίτια τους 9. 11 Οί έκκλησίες χτίζονταν μέ έξοδα τών ένοριτών ή μέ δωρεές καί τότε έµπαινε σέ πέτρινη ή γραπτή έπιγραφή το όνομα τών κτητόρων ("Αγ. ,Αθανάσιος "Αγίου Γεωργίου Νηλείας κ.τ.λ.). ΔΗ MOE ΖΗΠΑΝΙΩΤΗΣ Οί διογραφικές πληροφορίες για το μαστρο - Δήμο Ζηπανιώτη είναι λειψές. "Από :6: στοιχεία πού προσφέρει το συμφωνητικό καί μερικές έπιγραφές μπορούμε να τή σκιαγραφήσουμε κάπως. Πρώτα - πρώτα το έπίθετό του δείχνει τήν καταγωγή του. Είναι ήπειρώτης. Ζουπανιώτες ή Ζιπανιώτες ή Ζηπανιώτες λέγονταν στο Πή- λιο όχι μόνον όσοι κατάγονταν από το Ζαπάνι αλλά όλοι οί ήπειρώτες, όπως έξω από το Πήλιο όλοι οί πη- λιορεϊτες λέγονταν Ζαγο- ριανοί. Προτίμησα τον τύπο Ζηπανιώτης γιατί έμφανίζεται συχνότερα στίς έπιγραφές τών έκ- κλησιών πού έχτισε καί γιά νά μή γίνεται σύγχυ- ση μέ :6 συντοπίτη του καί συνεργάτη του γλύ- πτη Μίλιο Ζουπανιοπο- λίτη. "Εργάσθηκε στο Πήλιο δέκα χρόνια περί- που. Πήγαινε πρώτα μόνος του, έκλεινε συμ- φωνίες κι ύστερα έπαιρ- νε καί τούς μαστόρους του. T6 συμ6όλαιο μέ τούς ένορίτες τής "Αγίας Παρασκευής ύπογράφη- ".. κε στίς 21 Φε6ρουαρίου ‘_ …… καί ή έργασία άρχισε ' …" "(& στίς 13 ΄Απριλίου 1τ03, ΕΙΚ. 10. "Αγιος ΑΘανάσιος Λαύκου (τομή στο πλάτος) ίσως γιατί στο μεταξύ θα έπρεπε νά τΞλΞίώσΞι άλλες ύποχρεώσεις πού είχε αναλάβει. Μαζί μέ τούς μαστόρους του έχει καί το συντο- πίτη του γλύπτη Μίλιο πού σκαλίζει :2; έπιγραφές, τα ύπέρθυρα καί άλλα γλυπτά κοσμήματα, καθώς καί τίς μορφές διαφόρων αγίων σέ χαμηλό ανάγλυφο. Πιθανότατα & ίδιος γλύπτης σκάλισε σέ ανάγλυφο καί τή μορφή τού μαστρο - Δήμου στήν κόγχη τού ίερού τής "Αγίας Παρασκευής (Είκ. 2). T6 ανάγλυφο αύτο παριστάνει :6 μα- στρο - Δήμο σάν ένα νέο σχετικώς άντρα µέ παχύ καγκελωτό μουστάκι καί μέ το χαρακτηριστικό πλακαρο ήπειρώτικο κεφάλι. T6 πλατύ του σαγόνι τού δίνει έκφραση θεληματική. T6 ίδιο θεληματική έκφραση έχει καί το στόμα του. 'Αντίθετα μέ το σύνολο σχεδόν τών γλυπτών έργων τής έποχής του, πού παριστάνουν συγκεκριμένα άτομα, έδώ ύπάρχει φανερή ή πρόθεση τού καλλιτέχνη ν' αποδώσει ατομικά χα- ρακτηριστικά. Πρώτη παραγγελία παίρνει από :6 Γεώργιο Αναγνώστη καί τούς δύο γιούς του Νικόλαο καί Ιωάννη να χτίσει τήν έκκλησία τού "Αγίου "Αθανασίου στο χωριό "Αγιος Γεώργιος Νηλείας. "Υστερα γνωρίζεται μέ τον πρώτο άρματωλό τού Πηλίου, τον καπετάν Στέργιο Μπασδέκη. πού τού αναθέτει το χτίσιμο ή :6 ξαναχτίσιμο δια- φόρων έκκλησιών, όπως θα δούμε, μέ λεπτομέρειες, στήν περιγραφή τών έργων του. Μία παράδοση, πού ύπάρχει ακόμα στο χωριό Λοιύκος, λέει πως 6 αρχιτέκτονας ., … 12 πού έχτισε τόν "Αγιο "Αθανάσιο Λαύκου (δηλαδή 6 μαστρο - Δήμος) αποκεφαλίστηκε άπό τόν καπετάν Στέργιο Μπασδέκη πού τόν έπιασε v6: 1:1665: στό χτίσιμο μιάς άλλης έκκλησίας πού τού ανέθεσε. Δέν ύπάρχει τίποτα πού να έπι6ε6αιώνει ή να διαψεύδει τήν παράδοση αύτή. Πάντως 0:6: τέτοια τιμωρία δέν ήταν ασυνήθιστη άπό τόν καπετάν Στέργιο. "Υπάρχει, μάλιστα, στό μοναστήρι τής Λαμπινούς ανάγλυφο πού παριστάνει τόν κτήτορα Στέργιο Μπασδέκη να αποκεφαλίζει 0:6: γυναίκα. 'Ο μαστρο - Δήμος ήταν περήφανος για τή δουλειά του, γι αύτό πάντα στίς πέτρινες, μαζί μέ τό όν:μα τών κτητόρων 71 όσων συντελέσανε στήν κατασκευή τής έκκλησίας, σημειώνει καί :’ όνομά του, πράγμα πού δέν γίνεται συχνα στό Πήλιο. Μερικές φορές οί… κομπανίες τών μαστόρων δείξουν 0:6: έπιγραφή πού άναφέρει μόνο τήν καταγωγή τους ("Αγιος ,Αθανάσιος Δράκιας : «1766 MAETOPI ZOYHA- ΝΟΤΕΣη. *Αρχοντικα δέ φαίνεται v6: έχτισε 6 000:00 - Δήμος, είδικευμένος στό χτίσιμο έκκλησιών. Θα έ6αζε κι έκεϊ τ' όνομά του σέ έπιγραφή, όπως έκανε 6 συντοπίτης του Κοσμάς στό σπίτι τού Ντιντίκα στήν "Αλλη Mega”. "Εχτισε μόνο :6: κελλιά τού μοναστηριού τών Ταξιαρχών, ανάμεσα Ζαγοράς καί Χορευτού. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΟΥ ΜΑΣΤΡΟ- ΔΗΜΟΥ "Α γ ι ο ς 'Α 0 α ν ά ο ι ο ς (1795). ‘H έκκλησία αύτή Βρίσκεται στήν έπάνω συνοικία τού χωριού "Αγιος Γεώργιος Νηλείας. Είναι τρίκλιτη δασιλική (Βίκ. 3). "Εξωτερικά :6: τρία κλίτη σκεπάζονται άπό τή δίρριχτη πλακοσκέπαστη στέγη (Είκ. 4). Τό χτίσιμό της είναι σχεδόν ίσοδομικό άρμολογημένο. 'Από τή δυτική καί νότια πλευρά περι6άλλεται 01:6 ξύλινο πλακοσκέπαστο ύπόστεγο, πού καταλήγει στήν άνα- τολική άκρη τής νότιας πλευράς στό παρεκκλήσι τού cA1000 Μοδέστου. Οί ξύλινες κολώνες τού ύπόστεγου άκουμπούν σέ χαμηλό πεζούλι. Μόνο ή Βορειοδυτική γωνία τού ύπόστεγου κλείνεται από τοίχο. πού αφήνει 0:6: 6ορεινή πόρτα. Στό νότιο τοίχο ψηλά, πάνω άπό τή στέγη τού ύπόστεγου έχει πέντε σιδερόφρακτα παράθυρα. "Αλλα δύο, καθώς καί μία πόρτα ύπάρχουν κάτω άπό τή στέγη τού ύπόστεγου. Στό δυτικό τοίχο, πάνω άπό τή στέγη τού ύπόστεγου έχει τρία παράθυρα, τό μεσαίο ΗΠοοόΘΜ'οιοο πΡο΄οογΗ ΕΙΚ. 11. "Αγιος "Αθανάσιος Λαύκου (πρόσοψη) 13 ψηλότερα καί τ' άκρινά χαμηλότερα. Κάτω άπό τή στέγη δύο πόρτες, μία στό κέν- τρο καί μία στενότερη δεξιά, καθώς καί δύο σιδερόφραχτα παράθυρα. ‘0 6ορεινός τοίχος δέν έχει κανένα άνοιγμα(ΕΞίκ. 5). Στόν τοίχο τού ίερού έχει κόγχες. 'Η με- σαία είναι μεγαλύτερη, πεντάπλευρη, μέ τρία στενά σιδερόφραχτα παράθυρα στίς EIK.| 12. "Αγιος ΄Αθανάσιος Λαύκου (έπιγραφή) τρείς κεντρικές πλευρές. Οί δύο άκρινές κόγχες είναι μικρότερες, ήμικυκλικές, χωρίς άνοιγμα. Καί οί τρείς κόγχες είναι πλακοοκέπαστες. … Πλούσιος είναι 6 έξωτερικός διάκοσμος τής έκκλησίας. Πάνω άπό τήν πόρτα τού νότιου τοίχου, μέσα σέ άόαθη κόγχη είναι ζωγραφισμένος 6 "Αγιος 'Αθανάσιος. Γύρω, σέ σχήμα πέταλου, ζωγραφική ζώνη μέ τούς Δώδεκα ="Απόο'τολους σέ προτομή μέσα σέ κύκλους, πού τριγυρίζονται άπό κόσμημα (κλήμα). 'Επειδή άργότερα ή πόρτα έγινε ψηλότερη άπό τήν άρχική, έχουν κοπεί οί δύο άπόστολοι πού βρίσκον- 14 ταν στίς άκριες τού πέταλου. (Βίκ. 6) Πάνω άπό τήν πόρτα τού παρεκκλησίού, μέσα σέ ά6αθη κόγχη, τοιχογραφία τού "Αγιου Μόδεστου. Ή είκόνα περιβάλλεται άπό όραίο πεταλόσχημο κόσμημα. ,Αξιόλογος είναι καί 6 γλυπτικός, έργο τού γλύπτη Μίλων. Περιγραφή του .ύπάρχει στό διβλίο γιά τό γλύπτη Μίλιο. Στό νότιο τοίχο ΕΙΚ. 13. Μίλιου Ζουπανιοπολίτη: "Αγιος "Αθανάσιος χρωματισμένη άνάγλυφη έπιγ.ραφή δίνει :6 ίπορικό τού χτισίματος τής έκκλησίας. Τό φόντο τής έπιγραφής είναι μαύρο, τά γράμματα καί τά κοσμήματα πράσινα. Τά γράμματα καί τά κοσμήματα είναι έξώγλυφα. "Ετος 1795 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ A "ί" ΙΔΟΥ ΝΑΟΣ ΕΚΤΙΣΤΕ EK BAGQN ΜΕΓΑΣ / EN ΥΠΟΡΙΑ ΚΕΙΜΕΝΟΣ ΠΗΛΙ()Υ ΟΡΟΥΣ | EHONOMAI‘I ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ/ ΑΡΧ[ΕΡΑΤΕΥ- υΝΤΟΣ Δ΄ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ / ΚΥΠΡΙΟΥ ΕΙΣ ΜΗ'ΓΡΟΠΟΔΙΝ ΑΥΤΟΥ EKEI- NOT/ OTOI MEN EIEI KTITOPEE TOYAE ΤΟΥ ΤΟΥ| ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΓΕΩΡ- 15 - αµ…- ΓΙΟΣ ΥΙΟΙ ΑΥΤΟΥ / ΔΥΩ, ΝΙΚΟΛΑΟΣ TE KAI ΙΩΑΝΝΗΣ | ΚΑΙ ΟΙ ΛΟΙ- ΠΟΙ ΟΣΟΙ ΔΕ ΣΥΝΔΡΟΜΟΝΤΕΣ| ΛΟΓΩ, ΕΡΓΩ ΤΕ ΚΑΙ ΑΙ"ΑΘΗ ΠΡΟΑ[ΡΕ- ΣΕΙ | ΕΞΟΙΝΤΟ ΤΟΥΣ ΜΙΣΘΟΥΣ ΑΠΕΙΡΟΠΔΑΣΙΟΥΣ / ΠΑΡΑ ΘΕΟΥ ΤΟΥ ΒΛΕΙΙΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ/ΠΟΛΥΤΛΑ ΑΘΑΝΑΣΙΕ ΦΥΛΑΤΤΕ ΤΗΝ ΜΟΝΗΝ ΣΟΥ ,'ΜΗΔΕΙΣ ΩΣ ΘΗΡΑΝΗΜΕΡΟΣ ΕΜΒΗ ΕΙΣ ΤΗΝ ΑΥΛΗΝ ΣΟΥ | ΠΛΗΓΗΝ ΘΑΝΑΤΟΥ ΛΟΙΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΠΥΡΕΚΤΙΩΝΤΑΣ/ΙΑΤΡΕΥΕ ΘΕΡΑΠΕΥΕ, ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΔΑΙΜΩΝΙΩΝΤΑΣ|Ο ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΕΝ ΕΓΡΑΨΕ ΤΑΥΤΑ ΩΣ ΘΕΩΡΙΤΕ / ΑΝ ΗΝ ΚΑΙ ΜΙΞΟΒΑΡΒΑΡΑ ΜΗΝ ΤΑ ΚΑΤΗΓΟ- ΡΕΙΤΕ /ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΜΕΝ ΔΗΜΟΣ ΖΗΠΑΝΙΩΤΗΣ . Πάνω άπό τήν πόρτα τού δυτικού τοίχου έγχρωμο άνάγλυφο (μαύρο - πρά- σινο - ώχρα). Στό έπάνω μέρος τού άνάγλυφου ύπάρχει σταυρός μέ τό Χριστό σταυ- ρωμένο στό μέσο του. Πίσω άπό τό σταυρό, ή λόγχη καί 6 σπόγγος, σέ σχήμα. V. Πάνω άπό τά πλαγινά σκέλη τού σταυρού τά γράμματα IC … XC NI - KA καί κάτω τους, άριστερά ή Παναγία (ΜΡ - ΘΥ) καί δεξιά 6 "Αγιος "Ιωάννης (ΟΑΓ - ΙΩ). Στήν κόγχη τού ίερού, έντοιχισμένα πλαγιαστά, δύο άνάγλυφα κυπαρισιών. Πάνω άπό τά τρία παράθυρα τής κεντρικής κόγχης τού ίερού, τρία άνάγλυφα γιά τά όποία γίνεται λεπτομερειακή άνάλυση στό διόλίο γιά τό γλύπτη Μίλιο. "Εσωτερικά ή έκκλησία χωρίζεται σέ τρία κλίτη. Τά τα6άνια είναι ξύλινα μέ άπλά ξυλόγλυπτα. Τό μεσαίο κλίτος είναι ψηλότερο άπό τά… δύο άκρινά. Τό πάτωμα είναι νεώτερο μέ βιομηχανικά πλακάκια. Τό ξύλινο τέμπλο τής έκκλησίας, χαμη- λής τέχνης, έγινε στά 1872 άπό τόν "Αγιογιωργίτη "Απόστολο "Αθανασόπουλο. Στό τέμπλο, μεταξύ τών άλλων. έξη είκόνες καμωμένες στά 1866 άπό τό Βασίλειο Γρε- βενίτη καί τό Μαργαρίτη Μακριντζιώτη (Βίκ. 7). Τοιχογραφίες δέν έχει έσωτερικά ή έκκλησία. Στή δυτική πλευρά, σέ ύψος 2.30 0. άπό τό δάπεδο ύπάρχει γυναικωνίτης. 'Επάνω στό γυναικωνίτη ύπάρχουν δύο φαρδειές ξύλινες βαθμίδες για νά παρακολου- θούν καλύτερα οί γυναίκες τή λειτουργία. (Στό έπόμενο :6 τέλος) ΚΙΤΣΟΣ ΜΑΚΡΗΣ 'Από τίς έπιγραφές τών έκκλησιών δημοσιεύονται μόνον οί άνέκδοτες. ]. Κίτσου "Α. Μακρή: 'Ο καπετάν Στέργιος Μπασδέκης καί δ γλύπτης Μίλιος. Βόλος…'ΑΘήνα 1955 σελ. 12-16. 2. ΄Υπαγόρευση κ. Γιάννη Ριζινού, άπό τήν 'Αγριά (1952). 3. N. I. Γιαννοπούλου: 'Η επί τού Πηλίου Μονή τού "Αγίου Λαυρεντίου ('Avu- τύπωσις é): τού ΙΑ τόμου τής έπετηρίδος τής 'Ειαιρίας Βυζαντινών σπουδών). 'Εν "Αθήναις 1935. 4. "Απ. Γ. Κωνσταντινίδη: Τα έν τς; Πηλίφ όρει παλαιά καί σύγχρονα καί χρι- στιανικά μνημεία. "Αλεξάνδρεια 1948, σελ. 107—113. ('Ανατυπώσεις άπό το «Φάρο- τής "Αλεξάνδρειας). 5. Χριστοφόρου Πεοραιβού: Πολεμικά όπομνημονεύματα καί βιογραφία Ρήγα Φε- ραίου. "Επιμέλεια Μ. Παπαϊωάννου. "Αθήνα 1956-σελ. 814. 6. Νικολάου Μι'ιγνητος: Περιήγησις ή τοπογραφία τής Θεσσαλίας καί Germ λι- κής Μαγνησίας. 'Εν "Αθήναις 1860-σελ. 86 7. «ΠρομηΘεύς». "Ετος Δ' (Μάρτιος 1892) Βόλος 1892-σελ. 711. 8. Γρηγορίου 'Ιεροδιακόνου καί Δανιήλ 'Ιερομονάχου: Γεωγραφία Νεωτ8ρική.. Βιέννη 1791. 9. Ζωσιμά 'Εσφιγμενίτη: Σημειώσεις είς τά έκ τής Γεωγραφίας τών Δημητριέων Μαγνητικά. "Ημερολόγιον «'Η Φήµη». 'Εν Βόλω 1887-σελ. 85. 10. K. A. Μακρή: Δύο λαϊκοί ζωγράφοι. Βόλος 1952-σελ. 31. 11. K. A. Μακρή: "Ενα μεταβυζαιτινό τέμπλο στό Πήλιο ('Ανακοίνωση στό Θ' Διεθνές Συνέδριο Βυζαντινών Σπουδών). 'Ανάτυπο άπό τά πρακτικά τού Συνεδρίου. "Αθήναι 1954. 16

l< \‘rtor. Α. ΜΑΚΡΗ 2' ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ TOY NEOKAAEIKIXMOY ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑ1ΚΠΖΩΓΡΑΦΙΚΗ 1880-1930 ΠΡΟΛΟΓΟΣ- O σηµερινός ελληνικός χώρος, αλλά και οι περιοχές της Βαλκανικής όπου παλιότερα δρούσαν συµπαγείς ελληνικοί πληθυσµοί, έπαψαν από το 18o αιώνα να αποτελούν τμήµατα του ευρωπαϊκού χώρου αποκοµένα οικονομικά, ιδεολογικά και καλλιτεχνικά από τον υπό- λοιπο κορµό της Ευρώπης. Η μετατόπιση του οικονοµικού και πολιτικού ενδιαφέροντος των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων προς τη Μεσόγειο, οι βαθειές αλλαγές στην οικονοµική και πο- λιτιστική δοµή του ελληνικού χώρου, η ανάπτυξη της εµπορευματικής παραγωγής, η επί- δραση των δραστήριων ελληνικών παροικιών, σπάζουν την αποµόνωση. Δηµιουργείται αξι- όλογος εµπορικός στόλος, αναπτύσσεται (Μπακ 'Κ"'µεταποιητική δραστηριότητα και ενερ- γοποιείται o μεταπγαττικός τοµέας. Βέβαια, δεν πρόκειται για αποκλειστικά ελληνικό φαινόµενο.Συµµετέχουν και άλλοι Βαλκάνιοι καθώς και Αρµένιοι, Εβραίοι και Φραγκολε- βαντίνοι. 'Ολα αυτά µέσα στις ανασταλτικές συνθήκες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με το δυσκίνητο σκουριασµένο κρατικό µηχανισμό της και την ανατολίτικη νοοτροπία. Εδώ μας ενδιαφέρει µόνον η ελληνική πλευρά. To δικό μας οµόλογο των νέων ευρωπαϊκών ι- δεών, o Ελληνικός Διαφωτισμός, έγινε αντικείμενο συστηµατικής µελέτης1. Στον τοµέα . των εικαστικών τεχνών έχει διαπιστωθεί η επίδραση του ευρωπαϊκού µπαρόκ-ροκοκό,χωρίς, όμως, να ερευνηθεί το φαινόμενο σε όλη την έκτασή του και να γίνει προσπάθεια ερµη- νείας του. Η πυκνή επικοινωνία µερικών ελληνικών περιοχών µε τη Βιέννη εντοπίζει την προέλευση του "ελληνικού μπαρόκ" αλλά δεν εξηγεί την επιλογή του και τη μεγάλη διά- δοσή του, γιατί κάθε λαός δέχεται εκείνες τις ξένες επιδράσεις που του είναι χρήσιμες για να εκφράσει τις καινούργιες του αντιλήψεις για τη ζωή και την ομορφιά και που τα παλιά εκφραστικά του µέσα δεν το μπορούσαν πιά. Ούτε έχουν διερευνηθεί οι διεργασίες αφοµοίωσης του µπαρόκ στις µεταβυζαντινές καλλιτεχνικές καταβολές. ΄Αλλωστε, το φαι- νόµενο δεν περιορίζεται µόνο στην Ελλάδα. Παραλλαγές του λεγόµενου "τουρκοµπαρόκ" εν- τοπίζονται σ'ολόΞ)ηρο το χώρο της Βαλκανικής, και ιδιαίτερα της νότιας. Εκτεταµένες έρευνες του υποφαινόμενου στην Αλβανία, τη Γιουγκοσλαβία, τη Ήουλγαρία και την Ευρω- παϊκή Τουρκία απέδωσαν εκατοντάδες στοιχείων που ίσως αξιολογηθούν, πέρα από µερικές πρόχειρες νύξεις σε ομιλίες και περιστασιακές αναφορές σε δημοσιευµένα κείμενα. Ωστό- σο, κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και τις πρώτες του 20ού σημειώνεται, έστω και περιορισμένη, επίδραση του νεοκλασσικισμού. Δεν εννοούμε εδώ τις γραπτές διακοσμήσεις των νεοκλασσικών κτηρίων της Αθήνας, της Θεσσαλονίκης, της Σύρας, της Πάτρας, του Τίρναβου, του Βόλου και άλλων πόλεων. Αυτές είτε σχεδιασθηκαν από τους 2 3 ίδιους τους αρχιτέκτονες των κτηρίων , είτε εκτελέσθηκαν από ξένους ζωγράφους ή 'Ελ- ληνες σπουδαγµένους. Με την άφιξη του νεαρού βασιλιά ΄0θωνα και τη µεταφορά της πρω- τεύουσας στην Αθήνα ο βαυαρικός νεοκλασικισµός µεταφυτεύεται στην Ελλάδα. Δίπλα στην πλειάδα των επώνυµων αρχιτεκτόνων Χάνσεν, Σίνκελ, Κλέντσε, Γκέρτνερ, Τσίλλερ, Κλεάν- θη, Καυτάνπζογλου και άλλων, κινείται και ένα πλήθος ανώνυµων αρχιµαστόρων που μετα- φέρουν το νεοκλασικό ρυθμό σε µικρότερα χτίσµατα των αθηναϊκών συνοικιών και της επαρ- χίας. Παράλληλα δραστηριοποιούνται πολλοί 'Ελληνες χειροτέχνες και βιοτέχνες που επε- ξεργάζονται -µε βάση σχέδια ή προπλάσµατα- αρχιτεκτονικά στοιχεία στο σίδερο4, την κε- τρα, το γύψο, το ξύλο και το κεραµικό. Δεν περιορίζονται πάντα στην πιστή εφαρµογή των προτύπων αλλά προχωρούν σε νέους συνδ ασµούς, απλοποιήσεις, συµπληρώσεις και προ- σαρμογές. Tn ζωγραφική διακόσμηση των νεοκλασικών σπιτιών αναλαβαίνουν είτε σπουδαγμέ- νοι ζωγράφοι είτε εμπειρικοί κοσμηματογράφοι. Κατά κανόνα η διακόσμηση περιορίζεται στην οροφή. Στούς κοσμηματογράφους είναι φανερή η διαφορά ανάµεσα στα καθαρά διακοσ- µητικά θέματα, που είναι εκτελεσµένα µε άψογη αλλά ψυχρά καλλιγραφική τεχνική, και στα παραστατικά παρεμβλήματα /μορφές, τοπία/ µε σχεδιαστικές αδεξιότητες και χρωματικές ανακολουθίες. Σε άρθρο του Ι. Ισιδωρίδη Σκυλίτση /1879/ αναφέρονται τα ονόµατα των κοσµηματογράφων Χρ. Μόσχου, Πρινόπουλου, Βασ. Γεωργίου, Π. Φαρµακίδη /ζωγράφου| και η σύνταξη του περιοδικού προσθέτει σε υποσηµείωση τους N. Σαραντίδη και Π. Χατζηαδάµ. Για την επαγγελματική τους ευσυνειδησία ο ίδιος αρθρογράφος σηµειώνειι "Των τεχνικών όσοι ευδοκιμούσιν δεν αποκάµνουσι επιζητούντες την τελειότητα της τέχνης, θηρεύοντες νέα μαθήµατα, περιεργαζόµενοι ό,τι αν πίπτη υπό τους αυτών οφθαλµούς προσοχής άξιον"5. Ο Κ. Πρινόπουλος µαζί µε τον I. Πλατύ διδάσκουν στα 1872, στα εσπερινά μαθήµατα της "Εταιρείας των Φίλων του Λαού" ιχνογραφία και κ o σ µ η μ α τ 6 γ ρ α φ ί α6. Εδώ θα αναφερθούµε σε τοιχογραφίες που κοσµούν σπίτια χτισµένα στο τοπικό παραδο- σιακό ύφος µικρών ορεινών οικισμών, όπως το Νυµφαίο |Νέβεσκα/, η Κλεισούρα, το Πάπιγκο, η Βράτυρα |Σέλιτσα/ και το Δίλοφο Ζαγορίου και είναι έργα επώνυµων ή ανώνυµων χωρικών ζωγράφων. Βέβαια, η ακτινοβολία της νεοκλασικής ελληνικής Πρωτεύουσας7 παίζει σηµαντι- κό ρόλο στη δηµιουργία αυτής της τάσης, χωρίς να παραβλέπουµε και άλλλους δρόµους, ό- πως η Κωσταντινούπολη8 και η Ιταλία. TO IAEOAOI‘IKO BAGPO 0 νεοκλασικισμός έρχεται στην Ελλάδα κυρίως από τη Βαυαρία, αλλά βρίσκει το κατάλ- ληλο ιδεολογικόκλίμα για να ριζώσει και να απλωθεί. Οι ποτισµένοι με το νεοκλασι- κό ιδεώδες Βαυαροί και ΄Βλληνες αρχιτέκτονες, πολεοδόµοι και καλλιτέχνες βρήκαν την καινούργια Πρωτεύουσα του Ελληνικού Κράτους έναν ασήµαντο και με πενιχρά χτίσµατα οι- κισµό αλλά έναν χώρο βαρύ από ιστορικές μνήµες και με τα σηµαντικότερα κλασικά μνηµεία να κυριαρχούν στο τοπίο: Ακρόπολη, στήλες Ολυµπίου Διός, Θησείο, Θέατρο Διονύσου.... 3 ΄Ετσι η Αθήνα διαµορφώνεται µε βάση το νεοκλασικισµό. Το παράδειγµα της Πρωτεύουσας ακολουθούν και άλλες πόλεις του Κράτους που είτε τότε δηµιουργούνται, όπως η Ερµούπολη της Σύρας, είτε αναπτύσσονται, όπως η Πάτρα, το Μεσολόγγι, η Καλαµάτα και άλλες. Το ί- διο συµβαίνει και σε πόλεις που τότε βρίσκονται έξω από τα όρια του µικρού Ελληνικού Κράτους, όπως η Θεσσαλονίκη, στην οποία όµως µετά την πυρκαγιά του 1917 γίνεται προσ- πάθεια να δοθεί βυζαντινός χαρακτήρας, που κατά ένα ποσοστό τον είχε και πρίν από την πυρκαγιά με τα αξιόλογα βυζαντινά χτίσµατά της. Στα 1881 ενσωµατώνεται στο Ελληνικό Κράτος η Θεσσαλία και µέρος της Ηπείρου και τότε αρχίζει η ραγδαία ανάπτυξη µερικών πόλεων. Παράδειγμα ο Βόλος που η απελευθέρωση τον βρίσκει µε 5,908 κατοίκους9 που σε λίγα χρόνια, στα 1889, γίνονται 10,029 και στα 1896 16,788. Στα 1907 οι κάτοικοι φτά- νουν τις 23,563. Καθώς κατά την περίοδο αυτή ο νεοκλασικισμός κυριαρχεί ακόµα, η και- νούργια πόλη χτίζεται στο ρυθμό αυτό."Υψηρεφή δε και καλλιµάρµαρα μέγαρα δεν θα δυσηρ- μόστουν το παράπαν επί της οδού Σταδίου" σηµειώνει στα 1886 o Αριστοτέλης Κουρτίδης στις "Οδοιπορικές Σημειώσεις" του. Από τις πόλεις η καινούργια ΕΙΧΙΣΙΙΧπΙΙΧή καλλιτεχ- νική έκφραση ακτινοβολεί και προς τους ορεινούς οικισµούς, λιγότερο στην αρχιτεκτονι- κή και περισσότερο στην εσωτερική ζωγραφική διακόσμηση. Το πολιτιστικό κλίµα είναι κα- τάλληλο. Η µικρή, πάμφτωχη και καταστραµένη Ελλάδα, με πρόσφατες τις αναµνήσεις των "σκοτεινών χρόνων της σκλαβιάς" στρέφει τα βλέµατα προς την ένδοξη Αρχαιότητα, πηγή περηφάνειας για το μίζερο παρόν και αισιοδοξίας για το αβέβαιο µέλλον. Στη γλώσσα ο καθαρευουσιανισµός, µε ακραία εκδήλωση τον αρχαϊσμό1ογίνεται το όργανο όχι µόνον της Πολιτείας αλλά και της Επιστήµης, της Τέχνης και του Τύπου. Κατακρίνεται ακόμα και ο Διονύσιος Σολωμός γιατί ντύνει µε "πτωχόν" γλωσσικό "ένδυμα" τις υψηλές του ιδέες. Πο- λιτείες και χωριά µετονομάζονται με βάση τις τότε αρχαιολογικές αντιλήψεις, κι αυτό όχι µόνο στα κακόηχα ξενικά τοπωνύμια αλλά κι εκεί όπου αυτά συνδέονται με µεγάλες ώ- ρες της νεοελληνικής ιστορίας, π.χ. η Αλαμάνα ξαναγίνεται Σπερχειός. Στα βαφτιστικά ονόματα περιορίζονται τα νεοελληνικά και πολλαπλασιάζονται τα αρχαιοελληνικά. Σε µι- κρότερη κλίμακα το ίδιο γίνεται και με τα επίθετα' ο χιονιαδίτης ζωγράφος Καραγιάννης µετονομάζεται σε Μελανίδης. Η τάση αυτή φτάνει σε απαράδεκτες υπερβολές: ο Ρήγας Βελε- στινλής γίνεται Φερραίος. Ta φαινόµενα αυτά δεν παρουσιάζονται απότοµα μετά την ίδρυ- ση του Ελληνικού Κράτους. Προύπάρχουν αλλά τότε κορυφώνονται. Δεν μένουν ανεπηρέαστοι και οι λαϊκοί ζωγράφοι. σχεδόν όλες οι επιγραφές τους είναι γραμµένες στην καθαρεύου- σα, άλλοτε σωστή και άλλοτε λαθεμένη. Παράλληλα κυριαρχεί και η τάση για μίµηση της "προηγμένης Ευρώπης". Στο Καταστατικό της "Φιλοµούσου Εταιρείας"/1814/ προβλέπεται η ίδρυση στο Πήλιο σχολείου "κατά µίμησιν των Ακαδηµιών της Ευρώπης". Το πρότυπο της Ευρώπης συχνά προβάλεται σε κείμενα τοσο των τελευταίων χρόνων της Τουρκοκρατίας, όσο 4 καιτων πρώτων του ελεύθερου εθνικού βίου. Η ιδεολογία της εποχής επικεντρώνεται στη µορ- φοκρατική επιστροφή στην Αρχαιότητα και τον εκσυγχρονισµό κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Στον τομέα της Τέχνης ο νεοακλασικισµός προσφέρει και τα δύο. 0 ΧΩΡΟΣ H νεοκλασικίζουσα λαϊκή ζωγραφική παρουσιάζεται κυρίως στις δραστήριες µεταποιητι- κές και μεταπραττικές ορεινές κοινότητες της Δυτικής Μακεδονίας, σε µερικά Ζαγοροχώ- ρια και σε λίγα χωριά του Πηλίου. Η Κλεισούρα, από όπου κατάγονται δύο σηµαντικοί νεο- κλασικίζοντες χωρικοί ζωγράφοι, ο Νικόλαος Παπαγιάννης και ο νεότερος ξάδερφός του πά- λι Νικόλαος ή Κώλτσος Παπαγιάννης11, συνοικίζεται, όπως και άλλα χωριά, από κατοίκους του κάμπου που ανεβαίνουν στα βουνά για να απαλλαγούν από την παρουσία των Τουρκικών Αρχών και να γίνουν ανεξάρτητοι από τα κεφαλοχώρια12. Μετά την καταστροφή της Μοσχό- πολης στα 1769 ένα μέρος των κατοίκων της εγκαταστάθηκε στην Κλεισούρα, γνωστή και ως Βλαχοκλεισούρα13. Είναι ένα δραστήριο κέντρο γουνοποιτας. 0 Τούρκος περιηγητής και συγγραφέας Εβλιγιά Τσελεμπή αναφέρει πως κατοικείται "από καθαρούς άπιστους γουνοποι- ούς"14. Πολλοί από τους Κλεισουριώτες ταξιδεύουν και προκόβουν στο Εξωτερικό, όπως οι 1 , 16 Δαβάρηδες 5 και η οικογένεια Σπιρτα . Είναι χαρακτηριστικό πως βιβλίο λογιστικής,"ή- τοι η τάξις των πραγματευτάδικων καταστίχων"-1794- βρισκόταν ως τον τελευταίο πόλεµο σε βιβλιοθήκη της Κλεισούρας17. Σημαντικός λόγιος της Τουρκοκρατίας είναι ο Δημήτριος N. Δάβαρης ή Δάρβαρης. Γεννήθηκε στην Κλεισούρα αλλά εγκαταστάθηκε µε τον πατέρα του στην Ουγγαρία. Σπούδασε σρην Πέστη, το Βουκουρέστι, στη Χάλλη της Σαξονίας όπου " η- κροάσθη επί τετραετίαν την φιλοσοφίαν" και εγκαταστάθηκε στη Βιέννη όπου πέθανε στις αρχές του 19ου αιώνα. 'Εγραψε και δημοσίευσε πολλά βιβλία, ανάμεσα στα οποίαι Γραµµα- τική Απλοελληνική, Βιέννη 1806 - Επιτομή Φυσικής, Βιέννη 1812, Εγκυκλοπαίδεια Απλοελ- ληνική, Βιέννη 1622. Λόγιοι ήταν και οι αδελφοί του, ιδιαίτερα ο Πέτρος ο επιλεγόμενος Πεντάδος18. Το Νυµφαίο, η παλιά Νέβεσκα, που συγκεντρώνει το µεγαλύτερο µέρος των νεοκλασικών τοιχογραφιών, ήταν κι αυτό ένα ανθηρό βλαχοχώρι, που διατηρεί ακόμα την παλιά του αρ- χοντιά. Ωστόσο και του χωριού αυτού οι κάτοικοι ξενητεύονται. Νεβεσκιώτες τεχνίτες συ- ναντούμε στις αρχές του 19ου αιώνα στο Κρούσοβο19. Κατά την Επανάσταση του 1821 πολλοί κάτοικοί του µεταναστεύουν στη Νιγρίτα20.Το Νυµφαίο, όπως και όλα τα χωριά που θα µνη- µονεύσουµε στο κεφάλαιο αυτό, διατηρούσε από το 18ο αιώνα στενή οικονοµική και πολιτι- στική επαφή με την Ευρώπη. Το Πάπιγκο, διοικητικό και δικαστικό κέντρο κατά την Τουρκοκρατία, γνώρισε κι αυτό οικονομική ακμή αλλά και μεταναστευτικό ρεύμα. Απανωτές ληστρικές επιδροµές προκαλούν σηµαντικές ΚΚΚδΙΚΚΚ υλικές ζηµίες και σκοτωμούς. Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα εκπατρί- 5 ζονται 42 οικογένειες22.Η σημαντική οικογένεια Φουρτούνα εγκαθίσταται στο TURNU SEVE- RIN, που τότε ανήκε στην Αυστρουγγαρία.΄Οπως σε όλα σχεδόν τα Ζαγοροχώρια, λειτουργού- σε στο Πάπιγκο σχολείο για τα κοινά γράµματα23. Οι Μοσχοπολίτες, που εγκαθίστανται ε- κεί, όπως και σε άλλα χωριά, δίνουν νέα ώθηση στην ανάπτυξη "µεταφέροντες παντού το πνεύµα του πολιτισμού και ιδίως την εµπειρία τους στο εµπόριο, στη βιοτεχνία και σ'άλ- λες τέχνες"24. Η Δροσοπηγή στην περιοχή της Φλώρινας, η παλιά Μπελκαμένη, από την οποία κατάγον- ται τέσσερις, συνεργαζόμενοι κατά διαστήματα, ζωγράφοι µε νεοκλασικίζον έργο, καθώς και αρκετοί άλλοι αγιογράφοι, υπήρξε κυρίως κτηνοτροφικό χωριό αλλά έβγαλε και πολλούς άξιους χτίστες25. Κατά τα µέσα του 20ού αιώνα το παλιό χωριό εγκαταλείφθηκε και χτί- στηκε καινούργιο σε άλλη θέση. H Εράτυρα, η παλιά Σέλιτσα, ανάµεσα Καστοριάς και Σιάτιστας, υπήρξε σπουδαίο κέν- τρο µεταποιητικής δραστηριότητας. Υπέφερε κι αυτή από ληστρικές επιδροµές και είχε με- γάλο μεταναστευτικό ρεύµα, παράλλ λα όμως και εγκατάσταση νέων κατοίκων από γειτονικά χωριά. Γιά ένα διάστημα, από τα 1804,ξγ…τ τΜ+Μ|Ν αχ.τ……, Ξ? ν;οψΨτΗν απο' ικ.μ.….ι, µαι|π…τ".Μαρκετούς ζωγράφους και πολλά σπίτια της είναι τοιχογραφηµένα27αλλά οι νεοκλασικές τοι- χογραφίες της είναι λίγες. Οι Χιονιάδες, το µικρό κτηνοτροφικό ηπειρώτικο χωριό με τη µεγάλη ζωγραφική παρά- δοση28, έχει κι αυτό τη μικρή του συμµετοχή στην ελληνική νεοκλασική λαϊκή ζωγραφική. Το Δίλοφο του Ζαγοριού, κτηνοτροφικό αλλά και µεταπραττικό κέάΒο, γίνεται η δεύτε- ρη πατρίδα του χιονιαδίτη ζωγράφου, του Κοσμά Βούρη που συνεργάζεται με συγγενικά του πρόσωπα στη διακόσµηση σπιτιών στο χωριό αυτό. Εδώ πρέπει να σημειώσουµε πως τα μεγάλα ορεινά κέντρα, όπως η Καστοριά, η Σιάτι- στα και τα Αμπελάκια δεν έχουν νεοκλασική ζωγραφική επειδή η περίοδος της ακµής των και της κατασκευής των μεγάλων πλούσια διακοσμημένων αρχοντικών τους ανάγεται στο 18ο αιώνα, γι'αυτό και εκεί κυριαρχεί το µπαρόκ. Μόνο στη Σιάτιστα, στις µεταγενέστερες τοιχογραφίες του σπιτιού Μούρτζου, συναντούμε κάποιες νεοκλασικές απηχήσεις. Στην εργασία µας αυτή δεν περιλαµβάνονται τα έργα που κοσμούν νεοκλασικά σπίτια χωριών, είναι διακοσμήσεις ταβανιών και μιµούνται αστικά πρότυπα, άν και οι τεχνίτες τους είναι µερικές φορές χωρικοί, όπως ο I. Καρδάσης που διακόσµησε στα 1896 το σπί- τι του µεγαλοεξαγωγέα ελιών Ιωαννίδη στον 'Αγιο Γεώργιο Πηλίου. Οι λαϊκοί νεοκλασικοί ζωγράφοι δούλεψαν, με ελάχιστες εξαιρέσεις, στις κάθετες εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων και διαµόρφωσαν ιδιαίτερο ύφος, όσο κι αν οι ρίζες της τέχνης των ξεκινούν από αστικά κέντρα. ΟΙ ΒΚΠΡ0ΣΩΠΟΙ Δεν μας είναι γνωστοί όλοι οι ζωγράφοι που φιλοτέχνησαν τις νεοκλασικές τοιχογρα- φίες σε παραδοσιακά σπίτια χωριών. Οπωσδήποτε, η δραστηριότητά τους τοποθετείται, από άλλα στοιχεία, στην περίοδο 1880 ως τα 1930. Πάντοτε η επίδραση των καλλιτεχνικών ρευ- μάτων φτάνει καθυστερημένη από τις πόλεις στα χωριά. Οι παλιότερες τοιχογραφίες του αρχοντικού Κανατσούλη στη Σιάτιστα -1811- με θέµατα από την ελληνική µυθολογία, δεν ανήκουν τεχνοτροπικά στον ελληνικό λαϊκό νεοκλασικισμό, αν και οριοθετούν το τέλος του µπαρόκ, ούτε οι ζωγραφιές του Θεόφιλου, άν και βρίσκονται μέσα στην πεντηκονταετία που ορίσαμε παραπάνω |Ερµής, Αφροδίτη, ΄Αρης στο σπίτι του Κοντού-Δνακασιά Πηλίου 1912, Σαπφώ και Αλκαίος στο σπίτι Γ. Αντίκα-Σκόπελος Γέρας Μυτιλήνης,1928, Λεωνίδας της συλ- λογής Μαστροκώστα της πηλιορείτικης περιόδου και άλλαμ To ιδιότυπο ύφος τόσο των τοι- χογραφιών στο σπίτι του Κανατσούλη, όσο και του έργου του Θεόφιλου, είναι ξένα προς το λαϊκό νεοκλασικισμό, όπως θα προσπαθήσουµε να τον ορίσουµε στην αρμόδια θέση. Πρώτος χρονολογικά από αυτούς που μας είναι γνωστοί είναι ο Νικόλαος Παπαγιάννης. Γεννήθηκε στην Κλεισούρα γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα και το κύριο επάγγελµά του ήταν η αγιογραφία. Στα 1887 διακοσµεί το αρχοντικό του Είχα Τσίρλη /Μιχαηλίδη/ στο Νυµφαίο µε νεοκλασικίζουσες τοιχογραφίες, ανάµεσα στις οποίες αντίγραφο της Αμαζόνας ΜΑΤΕΙ, που Ο είναι ρωμαϊκό αντίγραφο φειδιακού έργου29, και του ελληνιστικού "Αρίστιππου" η "Αριστο- τέλη" του παλάτσο 8ΡΑΒΑ στη Ρώµη, όπως το αποκατέστησε µε γύψο ο Ιταλός γλύπτης σπιΙπ13€ Μικρότερος εξάδελφος του Νικόλαου Παπαγιάννη, και µαθητής του για ένα διάστημα, είναι ο Νικόλαος ή Κώλτσος Παπαγιάννης, που γεννήθηκε στην Κλεισούρα το 1870 και πέθα- νε στη Θεσσαλονίκη το 1953. Κι αυτός είναι κυρίως αγιογράφος. Αγιογραφικά του έργα βρί- σκονται στο ξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου κοντά στην Κλεισούρα, στις εκκλησίες του Προφή- τη Ηλία, του Αγίου Δηµητρίου και του Αγίου Νικολάου στο ίδιο χωριό, στο μοναστήρι της Παναγίας έξω από την Κλεισούρα, στον Ταξιάρχη Αετού Φλώρινας,δωρεά Μίχα Τσίρλη, στον 'Αγιο Νικόλαο Νυμφαίου και σε πολλές άλλες εκκλησίες. Σύμφωνα µε τη δική του κλίση, αλ- λά και τις προτιµήσεις της πελατείας του, διακοσµεί πολλά σπίτια µε αρχαιοελληνικά θέ- µατα και νεοκλασική τεχνοτροπία, όπως τα σπίτια των συγχωριανών του Παρτάλλη, Κεφαλά, Τσούκα και Μπέζου, καθώς και προσκλητήρια γάμων, κατά το τοπικό έθιµο, με αγγελάχια-ερω- τιδείς, που είναι ελεύθερα αντίγραφα από λιθογραφικό πρότυπο που βρισκόταν στο αρχείο του31. Πολλές διακοσμήσεις σπιτιών έκανε και στο Νυμφαίο' του Δώδου, του Ναϊδένη, του Μίσιου -1925- και άλλων, καθώς και στο ξενοδοχείο "Σπλέντιτ" στη Θεσσαλονίκη. Από τους απογόνους του αποδίδονται σ'αυτόν και οι τοιχογραφίες του σπιτιού Κωνστ. Σωσσίδη στο Νυµφαίο, αλλά διασταυρωµένες μαρτυρίες, καθώς και τεχνοτροπικά κριτήρια, προσγράφουν το έργο σε οµάδα ζωγράφων από την κοντινή Δροσοπηγή. Βέβαια, στα κατάλοιπα του Κώλτσου Παπαγιάννη βρέθηκε έγχρωµο επιστολικό δελτάριο με το"χορό των Νυμφών" του Τζούλιο Ρομά- νο απο τη GALLERIA PITTI στη Φλωρεντία.3Ξντίστοιχη τοιχογραφία υπάρχει και στο σπίτι του Κ. Σωσσίδη. Επίσης αναφέρεται πως πίνακάς του με τό ίδιο θέµα βρίσκεται τώρα στο ? σπίτι του γιού του στην Αµερική33.Αλλά το θέµα αυτό κατά τις πρώτες δεκαετίες του αιώ- να μας αναπαράγεται πάµπολλες φορές σε ποικίλες τεχνικές και ύλες.΄Ρτσι, το συναντούµε σε λιθογραφία /σπίτι Γώργ. Χατζηλάκου-Δάρισα, καφενείο Παπαϊωάννουξ!!εοχώρι Πηλίου/, σε κέντημα σταυροβελονιά /Δηµοτικό Ωδείο Λάρισας. πουσείο Μήλου, "ουσείο Εράτυρας, συλλο- Υ…,ε:1΄.,ι…Μ=-ζ- 16ι|(…ω… 1 Λι…. …. γή Κ. Α.Μακρή-Βόλος/, σε ζωγραφική /καφΕνείο στο Πικέρµι, ελαιογραφία από τη Μυτιλήνη Μη µιλά… d Μάρω; που, .:.κθεση νησιώτικης τέχνης-Αθήνα 1983/, σε υφαντά κεντητά στον αρ- γαλειό /σπίτι Στέα-Ήονοδέντρι Ζαγορίου, Λαογραφικό Μουσείο Πάτρας/, σε σταµπάτο /σπίτι Αντρέα ΤόναξΦούρκα Γρεβενών/.... Η τοιχογραφία του "Χορού των Νυµφών" δηµοσιεύθηκε ασ- πρόµαυρη από το "εβεσκιώτη γιατρό Νικ. Φίστα χωρίς να σημειώνεται ο τεχνίτης του3Λ. Συγ κρίνοντας τη φωτογραφία εκείνη με τη σημερινή κατάσταση του έργου διαπιστώνουμε τις ση- µαντικές φθορές του από απολέπιση μέσα σε δεκατρία χρόνια. Από τη Λροσοπηγή Φλώρινας, την παλιά Μπελκαµένη, κατάγονται πολλοί αγιογράφοι, µε- ρικοί από τους οποίους έκαναν και νεοκλασικές τοιχογραφίες σπιτιών. Χαρακτηριστική εί- ναι η περίπτωση της οικογένειας Ζωγράφου. Πατριάρχης της ο ΣτυλΒνός Ζωγράφος, που αρχι-' κά λεγόταν Στυλιάδης και αργότερα πήρε το επαγγελµατικό επίθετο Ζωγράφος. Ξεκίνησε από ράφτης στο ΄Αγιον 'Ορος μα νωρίς στράφηκε στην αγιογραφία. Κοντά του πήρε τον πρωτότο- κο γιό του Στέργιο κι αργότερα τα άλλα δύο παιδιά του Παύελή και Θωµά35 . Πέθανε εξηντά- χρονος περίπου στα 1910. To οικογενειακό αυτό εργαστήρι, που βρισκόταν στις Καρυές, έ- στελνε φορητές εικόνες στη Ρωσία. Γιός του Στέργιου Ζωγράφου είναι ο Λεωνίδας που γεννή θηκε στα 1890, εργάσθηκε ως αγιογράφος στην Αλβανία, όπου και πέθανε στα 1955. Θετ6ς γιός του Θωμά Ζωγράφου είναι ο Νικόλαος, που γεννήθηκε στα 1929 και ασκεί το επάγγελµά του στη Αροσοπηγή και τη Φλώρινα. Γιός του Νικολάου είναι ο Θωμάς Ζωγράφος που σπουδά- ζει στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας. Πρόκειται για τυπική περίπτωση οικογε- νειακού εργαστήριου ζωγραφικής που διαρκεί πάνω από έναν αιώνα σε τέσσερες γενιές, αλλά που στο χρονικό αυτό διάστηµα δεν µένει ανεξέλικτο. Ξεκινάει, γύρω στα 1880 µε τη μορφή κλειστού οικογενειακού εργαστήριου στο ΄Αγιον ΄Ορος, η δεύτερη γενιά µετά την εκµάθηση της τέχνης διασπάται σε ατομικές επαγγελματικές δρασηριότητες, η τρίτη πάλι μαθητεύει κοντά στη δεύτερη και ανεξαρτοποιείται ενώ η τέταρτη αισθάνεται την ανάγκη συστηματικής σπουδής και εγγράφεται στην Α.Σ.Κ.Τεχνών. Στο ΄Αγιον ΄Ορ0ς έµαθε την αγιογραφία και ο Μάρκος Στυλιάδης ή Στύλος /1856 - 1926/ κι εκεί δημιούργησε εργαστήριο όπου µαθήτεψαν τρείς ζωγράφοι που συνεργάσθηκαν αρµονικά σ'ολόκληρη τη ζωή τους. Είναι o γιός του Ανα- στάσιος, o Χαρίσιος Χαρίσης και o Κωνσταντίνος Τζιάτζιος. Ο Αναστάσιος Στυλιάδης γεννή- θηκε το 1886 στη Λροσοπηγή και πέθανε στη Φλώρινα το 1966. Για την εποχή του ήταν αρκε- τά µορφωμένος, αφού είχε φοιτήσει στο Γαλλικό Κολλέγιο Μοναστηριού και στο Γυµνάσιο Τσο τυλίου. Στα 1913 παντρεύτηκε τη Δέσποινα Κ. Ναούμ κι απόχτησε τρείς κόρες κι ένα γιό. ΄Ξµαθε τη ζωγραφική στο εργαστήρι του πατέρα του στο ΄Αγιον ΄Ορος. Αργότερα έφυγε από εκεί και δούλεψε στο χωριό του µαζί με τους Κ. Τζιάτζιο και Χ.Χαρίση. Ο Κωνσταντίνος Τζιξτζιος γεννήθηκε στη Δροσοπηγή το 1885 και πέθανε στις 21 Ιουνίου 1965. τελείωσε µόνο το Δηµοτικό Σχολείο. Παντρεύτηκε τη Ζαχαρία Στυλιάδη, κόρη του δασκάλου του. Λέ- γεται ότι οι συνεργάτες του αναγνώριζαν την τεχνική υπεροχή του, γι'αυτό πριν παραδο- θούν τα έργα, εκείνος έβαζε "το τελευταίο χέρι". ο Χαρίσιος Χαρίσης γεννήθηκε στη Δρο- σοπηγή το 1883 και πέθανε το 1970. οι τρείς αυτοί συνεργάσθηκαν σ'όλη τη διάρκεια της επαγγελματικής τους δραστηρι6- τητας.΄Αλλωστε, εκτός από τη συγγένεια και την κοινή μαθητεία, ήταν και συνοµήλικοι, αφού γεννήθηκαν μέσα σε τρία χρόνια /1883-1886/ και πέθαναν μέσα σε πέντε χρόνια/1965- 1970/. Τοιχογράφησαν πολλές εκκλησίες και φιλοτέχνησαν άπειρες φορητές εικόνες. ΄Εργα τους βρίσκονται στις εκκλησίες της Δροσοπηγής, της Φλώρινας, του Δισπηλιού Καστοριάς, του Αμύνταιου, στο µοναστήρι των Αγίων Αναργύρων Καστοριάς και γενικά στις περιοχές Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας και στην ΄Ηπειρο. Φορητές εικόνες έστελναν στη Ρωσία και στην Ελληνική Κοινότητα του ΄Αµστερνταµ. Βέβαια, εκτός από τις κοινές εργασίες τους, καθένας έκανε και δικές του φορητές εικόνες. Ο Κωνσταντίνος Τζιάτζιος διακοσμούσε και σεντούκια για προίκες κοριτσιών. Μαζί τους συνεργάσθηκε για ένα διάστηµα και o συντο- πίτης τους Θωµάς Ζωγράφος. Φαίνεται πως κι αυτός είχε κάποια συγγένεια µε τους άλλους γιατί η μητέρα του Μαρία ήταν το γένος Ψζιάτζιου. Γεννήθηκε στα 1888 και πήγε µόνο στο Δηµοτικό Σχολείο. Στα 1913 παντρεύτηκε την Ευφροσύνη |Ι'ίτε, ένα χρόνο µετά την επι- στροφή του από το ΄Αγιον ΄Ορος. Παιδιά δεν έκανε αλλά υιοθέτησε το Νικόλαο, γιό του αδελφού του Δηµήτριου. Εκτός από την αγιογραφία, ασχολήθηκε και με τη διακόσµηση σπι- τιών. Στα 1924-25 συνεργάζεται µε το Τζιάτζιο, το Χαρίσιο και τον Στυλιάδη στη διακόσ- μηση του αρχοντικού Κωνσταντίνου Σωσσίδη στο Νυµφαίο. Πρόκειται, ασφαλώς, για το επι- βλητικότερο τοιχογραφικό σύνολο της νεοκλασικίζουσας λαϊκής µας ζωγραφικής. Εκτός από τη µεγάλη σύνθεση του "Χορού των ΧΙΙπΠΙΧ πονούν", υπάρχουν απεικονίσεις του Παρθενώνα, του Θησείου, αλληγορίες των Εποχών του ΄Ετους, ζωγραφικές αποµιμήσεις αγαλµάτων, παρα- στάδων με ανθρωπόµορφα επίκρανα, κυμάτιων, άλλων αρχιτεκτονικών στοιχείων και πλήθος διακοσµητικών θεµάτων. Επειδή, όµως, το έργο έγινε πολλές δεκαετίες µετά το χτίσιµο του αρχοντικού, είχαν προηγηθεί απανωτά ασβεστώματα των τοίχων και οι τοιχογραφίες απολεπίζονται µε γρήγορο ρυθµό. Αναφέρεται, ακόµα, το όνομα του ζωγράφου Στέφανου από τη Δροσοπηγή, στονοποίο αποδίδεται μια ζωγραφική αποµίμηση αγάλµατος "Αμαζόνας" πάνω από το τζάκι στο σπίτι του Παπαδόπουλου |Νυμφαίο 19ο1|. Δεν βρέθηκε, όμως, κανένα άλλο στοιχείο γι'αυτόν και τον αγνοούν τόσο οι γέροντες του χωριού όσο και εκείνοι που μου έστειλαν γραπτές πλη- ροφορίες για το χωριό και τους ζωγράφους του. Από τους Χιονιάδες της Ηπείρου κατάγονται οι Αδελφοί Αναστάσιος και Κοσμάς Ρ, Βού- ρη που στα 1898 στολίζουν µε τοιχογραφίες το σπίτι του Βασιλείου Γ. Παλαιού στο Δίλοφο Ζαγορίου. Στο δωμάτιο υποδοχής, εκτός από το ταβάνι όπου στο κέντρο ζωγραφίζουν στεφά- νι µε πολύχρωμα λουλούδια και ανά δύο ΄Ερωτες με φαρέτρα και αγγελάκια, στην επάνω ζώ- νη των τοίχων απλώνουν διακοσμητική φρίζα. Στο κέντρο κάθε πλευράς υπάρχουν στενόµακρες τοπιογραφικές συνθέσεις. Στη µία πλευρά εικονίζεται νησί µε τρία υφαίστεια σε δράση ε- νώ μπροστά του είναι αραγµένο πολεµικό πλοίο,στην άλλη τοπίο µε γέφυρα, στην τρίτη θα- λασσογραφία με δύο ιστιοφόρα και ένα τροχοφόρο πλοίο και στην τέταρτη τοπίο pa χωριό και περιτειχισµένο µοναστήρι. Σε δύο αντικρυστούς τοίχους αποµιμήσεις αγαλµάτων. Από τη μια μεριά ο "Προµηθεύς" σίγουρο αντίγραφο του συµπλέγματος του Προµηθέα του Γερμανού γλύπτη Εδουάρδου Μύλλερ /1828—1895/ δηµοσιευµένου σε ξυλογραφική απόδοση στην "Καλλι- τεχνική Πινακοθήκη της ΕΣΤΙΑΣ"36 και απέναντι ένας άντρας που καλλιεργεί τη γη pa την επιγραφή "Εργάζου". Στο έργο υπογράφουν "Αδελφοί Γ. Βούρη εκ Χιονιάδων" αλλά τα ονόµατά τους µας είναι γνωστά από άλλες πηγές. Ο Αναστάσιος μαζί με τον αδελφό του Αδάµο ζωγρά- φισαν το 1885 στο Δίλοφο το σπίτι του Βακόλα37. To πατρικό τους σώζεται ακόμα στους Χιο- νιάδες. Ο Αναστάσιος εγκαταστάθηκε στο χωριό Μανασή και ο Κοσμάς στο Δίλοφο, που τότε λεγόταν Σωποτσέλι. Εκτός από τη ζωγραφική, άσκησαν και το επάγγελμα του µαραγκού. Υπήρ- ξαν στην εποχή τους τεχνίτες φηµισµένοι για την ευσυνειδησία τους. "νθιτφ?ρουσες νεοκλασικές τνικογρ…οεες υπάρχουν και στο σπίτι της "μαντάμ άθσ" "το "€- ταξσκόςι 1γιάς. την παλιά Ώέταανη. " Ττ€φανΐ, ΥαλΣιΚύς καταγωγής σύζυγος ταν "λ'€τθδ ιομή Άννυ και µεγαλοκτηµατία Ευγένιου "άβρ, έζησε πάνω από Α5 χρόνια στο 'εταξοχόρι ως to θάνατό της στα 1913… Ο ;υγένιος Φόβο αυτοκτόνησε στα 1892 πέφτ0Ψτ!!6 στον Πηνειό. Η τεφανί, ωραιότατπ, καθώς είκνουν τα πορτραίτα της. είχε πολυτάραχη €ρ"ΐιΐή ζωή αλ… λά και φιλελληνική δράση, κυρίως κατά την Ππανάνταση του 1878 και την πρόσκαιρη τουρ- κική κατοχή της θεσσαλίας στα 1897. To αρχοντικό της χτίστηκε στα 1876. To 8Lau6opnra µε τοιχογραφίες ο Κικόλαος Αργυρό ουλος από το "εμπεγλέρ, τη σηµερινή "ίκαια του ϊσµού .άρισας. μκτός από ρωµαντικά τοπία και σκηνές κυνηγιού, θέµατα παρµένα από γαλλικά πρό- τυπα, ο αργυρόπουλος διακόσμησε τα ταβάνια με αλληγορίες / Αστρονοµία, Έωγραφική../, αγ γελάκια-ερωτιδείς και κάνιστρα. Το αρχοντικό, ακατοίκητο εδώ και πολλά χρόνια, έχει ape πωθε[ και μόνο µέρος από τις τΟιΧ0ΥΡαΨΐΈζ του σώζεται. Ο ικόλαος Αργυρόπουλος έκανε και αγιογραφίες στη Λάρισα και στον 'Ανω …όλο, καθώς και ελαιογραφίες σε µουσαμά µε κοσµικά θέµατα, πολλές από τις οποίες σώζονται σε σπίτια της Αγιάς. ΔΈλι… Μψαυ)Μψχ υ Άνν»… , ότι…-λε να μµ.; …; 1400 ω… βρω…. Αίτια… έ…… '… (:… Λ"'ΨΌ 8 E M A T A έχων mama-1.701874 θαυµα "…"Ν0Ή" ΜΜΜ " &"… --Ώπ-ζ-ω ζ…Ξν…δ μυαλο µας… οι.» Μ……- …." αν")… τον… …… Ο λόγιος νεοκλασικισµός έλκεται βέβαια από τα αρχαιοελληνικά και ρωμαϊκά θέματα, αλ- λά δεν περιορίζεται µόνο σ'αυτό. Είναι καλλιτεχνική Σχολή και όχι θεµατικός κύκλος. Αν ο γαλλικός νεοκλασικισμός απογειώνεται pa τον "΄0ρκο των ορατίων" του Λουδοβίκου Ιάκωβου Νταβίντ, έργα του ίδιου ζωγράφου είναι και "0 Ναπολέων στο βουνό του Αγίου Βερνάρδου", "H κυρία Ρεκαμιέ", "Ο κύριος Σεριζιά" και άλλα. Σκηνές της ελληνικής Επανάστασης στολί- ζουν το νεοκλασικό Μόναχο του Λουδοβίκου. To αριστούργημα της ελληνικής νεοκλασικής γλυ- πτικής, η "Κοιµωμένη" του Γιαννούλη Χαλεπά, παριστάνει τη νεαρή νεκρή Σοφία Αφεντάκη. Και στη ζωγραφική διακόσµηση σπιτιών της περιόδου αυτής δεν λείπουν τα νεοελληνικά θέµατα. To Ρήγα Φεραίο ζωγραφίζει πάνω από την είσοδο του νεοκλασικού σπιτιού Ιωαννίδη o Ιωάννης Καρδάσης στο χωριό 'Αγιος Γεώργιος Πηλίου. Στο σπίτι του Γαλαντή στη Σύρα συναντούμε ήρω- ες του 21 /Μπότσαρης, Μιαούλης...|, το ίδιο και σ'άλλα σπίτια. Ta παραδείγµατα θα μπορού- σαν να πολλαπλασιασθούν Οι λαϊκοί νεοκλασικίζοντες ζωγράφοι περιορίζονται σχεδόν αποκλειστικά σε θέµατα που είναι ή τα νοµίζουν αρχαιοελληνικά. Σε έξη κατηγορίες μπορούμε να τα χωρίσουµε, στα κοσ- µήματα, στις απομιμήσεις αρχιτεκτονικών στοιχείων ή αγαλµάτων, στα µυθολογικά, στα ιστο- ρικά, στα τοπία -πραγµατικά ή φανταστικά-, στις αλληγορίες και στα χαριτωµένα. Βέβαια, αυ- τα που από μεθοδολογική ανάγκη τα ξεχωρίσαμε σε κατηγορίες, στην πραγµατικότητα πολλές 10 φορές συγχέονται ή συνυπάρχουν. Η Αµαζόνα π.χ. είναι µυθολογικό θέμα, εμφανίζεται όμως με τη μορφή ζωγραφικής απομίμησης αγάλµατος.Τα τοπία, μικρών συνήθως διαστάσεων, αποτε- λούν αναπόσπαστα τμήµατα διακοσμητικών συνόλων. Το ίδιο συμβαίνει και με μερικά avari— πινα πρόσωπα, θεατρικές μάσκες και μετάλλια. Τα κ o σ μ ή p a τ α στολίζουν οροφές αλλά και τοίχους. Απαρτίζονται από ευθείες, καμπύλες και τεθλασμένες γραµμές, από μαίανδρους, έλικες, πλοχμούς, ρόδακες, πουλιά και σχηματοποιημένα φυτικά μοτίβα. κυριαρχούν τα χρώματα χοντροκόκκινο, ανοιτό και βαθύ γα- λάζιο, μαύρο και άσπρο. Σ'αυτά είναι φανερή η προέλευση από τυπωμένα πρότυπα. ΄Αλλωστε, στο Αρχείο μου υπάρχουν πολλά τέτοαιέγχρωμα τυπωμένα πρότυπα -δωρεές απογόνων των ζωγρά- φων- pa επιγραφές ευρωπαϊκών τυπογραφείων. Τα λαϊκά ζωγραφικά κοσμήματα χαρακτηρίζονται από άνεση στην εκτέλεση και καλλιγραφική διάθεση. Οι α π 0 p ι p ή σ ε ι ς, pa ζωγραφικά μέσα, αρχιτεκτονικών στοιχείων και αγαλμά- των έ%άσσονται στο φαινόµενο της "επίφασης πολυτέλειας", της απομίµησης, δηλαδή, ακρι- βών και απρόσιτων υλών και τεχνικών από άλλες φτηνές και προσιτές. Από παλιότερα γινό- ταν σε εκκλησίες και σπίτια ζωγραφική απομίμηση ορθομαρμάρωσης. Στο σπΐ. του Γεωργίου Σβάρτς /Αμπελάκια 1787/ ένας τοίχος καλύπτεται από μίμηση επίστρωσης pa ζωγραφιστά πλα- κάκια. Το ίδιο και στο σπίτι του Νανζή /Καστοριά 1796/. 0 ζωγράφος Παγώνης κάνει στο παράσπιτο Τριανταφύλλου απομίμηση πλουµιστής µεσάντρας |Δράκια Πηλίου 1832/. Στο νεο- κλασικισμό, κυρίως της περιφέρειας, στη θέση μαρμάρινων αγαλµάτων μπαίνουν κεραμεικά αντίγραφα. Το ίδιο γίνεται και pa άλλα αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως τα φορούσια, τα επί- κρανα, τα κάγκελα /σπίτι Χατζηκυριαζή στο Βόλο, θέατρο Πάτρας, σπίτι Μαλούχου στην Τρί- πολη/. Συχνή είναι και η χρήση σοβά που µιμείται µαρμάρινες παραστάδες /σπίτι Κούκιου στο Βόλο, Νοσοκοµείο Πάτρας/, πολυτελή λαξευτή ισοδομική τοιχοποιία /σπίτι Αντωνόπου- λου στο Βόλο/ ή χοντοπελελημένες τετράγωνες πέτρες/Βλληνικό Γυμνάσιο στο Ναύπλιο,1833/. Στο εσωτερικό των σπιτιών υπάρχουν ζωγραφικές απομιμήσεις φατνωμάτων /σπίτι Μαρέδη στο Βόλο/ και ανάγλυφων διακοσμητικών στοιχείων /Εργατικό Κέντρο Σύρας/. Τις περισσότερες φορές είναι τόσο τέλεια η εκτέλεση που δημιουργεί την ψευδαίσθηση όγκου. Στο λαϊκό νεοκλασικισμό είναι πολύ συχνές οι φευδοκόγχες και οι απομιμήσεις είτε αγαλμάτων είτε -σπανιότερα- ορθομαρμάρωσης /σπίτι Παπαδόπουλου στο Νυμφαίο, σπίτι Τσίρ- λη στο Νυμφαίο, σπίτι Γκέκη στο Πάαιγκο, σπίτι Παλαιού στο Δίλοφο..../. Τα p υ θ o λ o γ ι κ ά θέματα κατέχουν σημαντική θέση στο λόγιο νεοκλασικισμό. Χτυπητό και προσιτό παράδειγμα τα αγάλματα της Αθηνάς και του Απόλλωνα, καθώς και το κεντρικό αέτωμα στην Ακαδηµία Αθηνών, έργα του Λεωνίδα Δρόση. Στη ζωγραφική παραδείγ- ματα είναι το Δωδεκάθεο του σπιτιού Κοή στη Σάρα, η Αθηνά και ο Ερμής στο σπίτι του Ι- ωαννίδη στον ΄Αγιο Γεώργιο Πηλίου. Μυθολογικά θέματα σπάνια εµφανίζονται παλιότερα στη λαϊκή μας τέχνη, όπως στη ζωγραφική του σπιτιού Κανατσούλη που το προαναφέραμε, και 11 κένταυροι σε τέμπλα, αν κι αυτοί πρέπει να προέρχονται από το σύμβολο του αστερισμού του Τοξότη, όπως το συναντούµε και σε πολλές αγιογραφήσεις εκκλησιών. Στη λαϊκή νεοκλα- σικίζουσα ζωγραφική, όπως είναι φυσικό, δεν είναι σπάνια η εμφάνιση µυθολογικών θεμά- των/ Αθηνά-Καρυάτιδα και Αισώπιοι µύθοι στο σπίτι του Γκ΄εκη-Πάπιγκο, Αθηνά, Δίας, 'Αρης, Μνηµοσύνη στο σπίτι του Σωσσίδη-Νυμφαίο, Αµαζόνες σε πολλά σπίτια και άλλα/. Από τα πάµπολλα ι ο τ ο ρ ι κ ά θέµατα της λόγιας νεοκλασικής τέχνης αναφέρουµε γενικά τους αντριάντες ηρώων της Επανάστασης του 21, παλιών πολιτικών ανδρών και ευεργε- τών καθώς και ζωγραφικές απεικονίσεις πολεµικών και άλλων σκηνών. Παράδοση στο είδος έχει και η λαϊκή μας τέχνη. Ενδεικτικά αναφέρουμε την εικονογράφηση των Απομνημονευμά- των του στρατηγού Μακρυγιάννη από τον Παναγιώτη Ζωγράφο και τους γιούς του, τις σκηνές από τους πολέµους και τους γάμους του Ναπολέοντα στο σπίτι του Ρόδου στο Τσεπέλοβο, έρ- γα του Κωσταντίνου Παπακώστα-Μαρινά |µέσα 19ου αιώνα/. Στη λαϊκή νεοκλασικίζουσα ζωγρα- φική σηµειώνουμε το Λεύκιππο στο σπίτι του Θεόδωρου ΤσίρληηΝυμφαίο, τον Αριστοτέλη στο ίδιο σπίτι, του Περικλή στο σπίτι του Δ. Γκέκη-Πάπιγκο και του Δηµοσθένη στο σπίτι του Νικ. Τσίρλη-Νυμφαίο. Μορφές αρχαίων σοφών εμφανίζονται και στην παλιότερη αγιογραφία 39. Τα τ o π ί α, πραγµατικά ή φανταστικά, εμφανίζονται συχνά στη λαϊκή νεοκλασικίζου- σα ζωγραφική και είναι συνήθως µικρά πλαισιωμένα ενθέµατα μέσα σε διακοσµητικά σύνολα, ενώ στη μπαρόκ ζωγραφική είναι µεγάλες αυτοτελείς χππκπκκιφκκκ απεικονίσεις ξακουστων πολιτειών | Βενετιά, Κωσταντινούπολη, Μαδρίτη, Φραγκφούρτη/. Μόνο στο σπίτι του Σωσσί- δη-Νυμφαίο συναντήσαµε τον Παρθενώνα και το Θησείο σε µεγάλη κλίμακα. Οι α λ λ η γ ο ρ ί ε ς περιορίζονται κυρίως στις "Τέσσερες Εποχές" τόσο στη λόγια, |σπίτι Βασαρδάνη-Βόλος| όσο και στη λαϊκή νεοκλασ. ζωγραφική /σπίτι K. Σωσσίδη-Νυμφαίο, σπίτι Μούρτζου-Σιάτιστα/. To θέμα εµφανίζεται συχνά και στην παλιότερη αγιογραφία4ο. Βέ- βαια, το θέμα έχει εντελώς διαφορετικό νόημα στις δύο περιπτώσεις. Στην αγιογραφία pa τις "Τέσσερες Εποχές" "ιστορίζεται ο μάταιος βίος του κόσμου τούτου" κατά την έκφραση του Διονύσιου εκ Φουρνά41. Αντίθετα, στην κοσμική ζωγραφική είναι ένας ύµνος στη χαρά της ζωής, στην οµορφιά της εναλλαγής των εποχών του΄Ετους pa τα δώρα καθεµιάς τους προς τον άνθρωπο. Στο σπίτι του Κ. Σωσσίδη εμφανίζονται σαν θελκτικές αρχαιοντυµένες νέες που κρατούν στα χέρια τους τα προϊόντα κάθε εποχής. Στο σπίτι του M ούρτζου η 'Ανοιξη είναι νέα γυµνή γυναίκα που κρατάει λουλούδια, το Θέρος γυμνό παληκάρι που κρατάει δρεπάνι και στάχυα, το Φθινόπωρο ντυμένη γυναίκα που προσφέρει τσαμπιά σταφυ- λιών και ο Χειμώνας ασπροµάλλης αλλά θαλερός γέροντας µέσα σε γυμνό τοπίο. Γυναικεία µορφή που βρίσκεται στο σπίτι του Βακόλα/Δίλοφο Ζαγορίου/ και με το ένα χέρι της κρατάει επάνω στο κεφάλι κάνιστρο µε λουλούδια ενώ από το άλλο της κρέμεταικαλαθάκι pa κλαδί οπωροφόρου δέντρου, πρέπει να συµβολίζει την Πρόοδο, την Ευημερία ή κατι παρόµοιο γιατί στο βάθος δεξιά υπάρχει εργοστάσιο µε ψηλή καμινάδα και αριστερά ατµοκίνητα τροχοφόρο 12 πλοίο. Παραλλαγή της υπάρχει και στον απέναντι τοίχο του δωµάτιου. Σε συνδιασμό με τις "Τέσσερες Εποχές" εμφανίζονται η Μέρα και η Νύχτα στο σπίτι του Μούτςου-Σιάτιστα. Η Μέρα είναι απροντυμένη pa κόκκινο επώµιο και φοράει στο κεφάλι αχτινωτό στέµα. H Νύχτα, pa αυστηρή φυσιογνωµία, φοράει µαύρο επώμιο και καλύπτρα. Η Μέρα και η Νύχτα να στρέφουν τον "Κύκλο της Ζωής" εµφανίζονται και στην παλιότερη αγιογραφία/΄Αγιος Νικόλαος Τσαριτσάνης, Μονή Ρεντίνας, Ταξιάρχες Μηλεών/. Τα χ α ρ ι τ ω p έ ν α θέµατα δίνουν κάποιο τόνο χαράς και χάρης στο χώρο. Είναι συνήθως μικροί ΄Βρωτες µε φαρέτρα ή αγγελάκια-ερωτιδείς/σπίτι Παλαιού-Δίλοφο/. Στη λό- για νεοκλασική ζωγραφική της Ελλάδας εµφανίζονται πολύ συχνά, είτε ξεµοναχιασµένα είτε σε οµάδες, αλλά δεν είναι πάντοτε έργα Ελλήνων ζωγράφων /Αχίλλειο Κέρκυρας, Εργατικό Κέντρο Σύρας, Πολιτιστικό Κέντρο Σύρας.../. Στα χαριτωμένα θέµατα μπορούμε να κατατά- ξουµε και τις ανθοδέσµες επάνω σε µονόχρωμο φόντο /σπίτι Βακόλα-Δίλοφο|. Το θέµα εµφα- νίζεται από την εποχή του ελληνικού μπαρόκ /σπίτι Αϊβαζή-Καστοριά, Κανατσούλη-Σιάτιστα, Καλέα4Νεγάδες Ζαγορίου, Καραγιαννόπουλου-Βυζίτσα Πηλίου, Νανζή-Καστοριά/. Το συνήθιζαν και οι χιονιαδίτες ζωγράφοι /σπίτια Γώγολου-Τσεπέλοβο, Μάου-Τσεπέλοβο.../. TEXNO’I‘POHIKH AIEPEYNHYH Πριν προχωρήσουμε στην εξέταση των δύο τεχνοτροπιών,µε τις οποίες εργάζονται οι λαϊκοί ζωγράφοι που μελετούµε, πρέπει να αντιµετωπίσουµε ένα πρόβλημα. Πώς αυτοί που υπήρξαν όλοι τους αγιογράφοι και, εκτός από δύο εξαιρέσεις, έμαθαν την τέχνη τους στο ΄Αγιον ΄ορος, έφτασαν να γίνουν εκφραστές μιάς εντελώς διαφορετικής κοσμοαντάληΦης. Αν- τί για κήρυκες της περιφρόνησης στη "ματαιότητα των εγκοσµίων" γίνονται τραγουδιστές της ομορφιάς του ανθρώπινου κορµιού, της γυµνής γυναικείας σάρκας, της ελεύθερης πτύ- χωσης των φορεμάτων. Βπαναλαµβάνουν, pa άλλα µέσα, τα παγανιστικά αγάλµατα, τα "είδω- λα", αυτοί που κάπου στις αγιογραφίες τους θα παράστησαν τον "΄Αγιον θραύοντα τα είδω- λα". Τουλάχιστον για έναν από αυτούς, το Νικόλαο Παπαγιάννη, το ξέρουµε. Σημειώσαμε πα- ραπάνω τη διαφορά του μηνύματος στις αγιογραφικές και στις κοσµικές "Τέσσερες Εποχές". Βέβαια,στα χρόνια της μαθητείας των, το δεύτερο µισό του 19ου αιώνα, η αγιογραφία των αγιορείτικων εργαστηρίων έχει πια ξεφύγει από την αντιφυσιοκρατική €χηµατοποίηση της βυζαντινής παράδοσης. Κάτω από την επίδραση του δυτικού "νατουράλε", που οι ίδιοι το λέγαν "αναγεννησιακό", της τέχνης των Ναζαρηνών και της νεορωσικής αγιογραφίας, η νεο- ελληνική εκκλησιαστική ζωγραφική χαρακτηρίζεται από γλυκερή φυσικότητα. ΄Ενας χειρόγρα- φος οδηγός ζωγραφικής γραµµένος αυτή την περίοδο, συγκεκριμμένα στα 1855, συµβουλεύει: "'Οταν, λοιπόν, σχεδιάζεις σώματα ανθρώπων, σχεδίαζε αυτά γυμνά και έπειτα ένδυνε δια να μη λανθάνεις το µέτρο"42. Σε άλλο σηµείο ο άγνωστος κωδικογράφος δίνει οδηγίες γιά το σκιοφωτισµό &...πρόσεχε να κόμης όλας τας εικόνας τα ισκιώµατα από το ένα µέρος και 13 το φως να βλέπει όλο από ένα μέρος". Το παλιό πνευµατικό φως αντικαθίσταται από το φυ- σικό φως που έχει συγκεκριµµένη πηγή. Πολύ παλιότερα, στα 1726, o Παναγιώτης Δοξαράς συμβουλεύει να σχεδιάζουν "τον βραχίωνα εις την άρμωσιν καλλά σχηματισµένον από σάρκα μεστήν, το στήθος γεμάτο, υποκάτω εις ταις μασχάλαις να κόµης συκοµένους μετρίως τους µαστούς, λεπτούς τους εγκοφούς...". Αυτά, βέβαια, στα προωθημένα Εφτάνησα. Ωστόσο το χειρόγραφο του Δοξαρά τυπωνεται για πρώτη φορά στην Αθήνα το 187143, σε επιστημονική έκδοση, βέβαια, αλλά που είναι πιθανό να έφτασε και στα χέρια κάποιων ζωγράφων. Πρόκει- ται για βιβλίο µικρού σχήματος και 90 μόνον σελίδων, από τις οποίες οι µισές είναι Πρό- λογος του Σπ. Λάµπρου. 'Αλλωστε, από παλιότερα και σ'ολόκληρη την Ελλάδα πολλές φορές, στις απεικονίσεις αμαρτωλών γυναικών, και η αγιογραφία αποδίδει pa κάποιον εξιδανικευ- τικό ρεαλισμό το γυναικείο κορµί." Το επάνω μέρος του κορμιού των είναι γεµάτο, µαλακά πλασµένο pa μεγάλους φουσκωτούς μαστούς pa θηλές χοντρές σαν ρώγες σταφυλιού, τα πρό- σωπα ωραία pa λαμπερά μάτια. Πλούσια λυμένη κόµη πέφτει στούς ώμους και στις πλάτες κυ- ματιστή"4η. Εκτός από αυτά, αγιογραφία και νεοκλασικισμός έχουν µερικά κοινά χαρακτηρι- στικά, την πειθαρχία, την έλλειψη πάθους, τη συµμόρφωση σε πρότυπα, το σηµαντικό ρόλο του περιγράμματος. Με αυτές τις προύποθέσεις και κάτω από την επίδραση των ιδεολογικών τάσεων της εποχής, που επηρεάζουν τις προτιμήσεις της πελατείας, ωρισμένοι λαϊκοί ζω- γράφοι στρέφονται προς το νεοκλασικισμό. … . Ξ ** 0 λαϊκός νεοκλασικισµός δεν είναι αμιΥής. Μέσα του επιβιώνουν παλιότερα παραδοσι- ακά θεµατικά και τεχνοτροπικά στοιχεία. Π.Χ. στις µικρές πλαισιωµένες τοπιογραφίες που αποτελούν τµήματα διακοσμητικών συνόλων, αντί για τα ρωμαντικά τοπία της αντίστοιχης λό- γιας ζωγραφικής συναντούµε τα γνώριµα, από παλιότερα έργα, απλοικά τοπία με τα κάστρα και τα γεφύρια τους, τα δέντρα, τα λογής πλεούμενα, όλα αυτά σε κλίµα θαυµασμού. Η σύν- θεσή τους είναι απλή'συχνά στηρίζονται στη συµμετρία γύρω από ένα νοητό κάθετο άξονα. ΄οχι σπανια εμφανίζεται η τριαδική παράθεση θεμάτων: τρία καράβια, τρείς κρατήρες ηφαί- στειου, τρεις καµάρες σε γέφυρα...Λιτά στο χρώµα, pa όχι περισσότερα από δύο-τρία κύ- ρια χρώµατα. Σε µερικές περιπτώσεις επιβιώνουν στοιχεία του μπαρόκ, όπως στη διακόσµη- ση του σπιτιού Μιχαηλίδη/Νυμφαίο/, που τώρα είναι ερειπωμένο, όπου υπάρχουν µερικά ανή- συχα περιστρεφόμενα φυτικά θέματα που θυµίζουν αντίστοιχα των αρχοντικών της Καστοριάς, της Σιάτιστας και των Αµπελακίων. 'Αλλοτε πάλι μπαίνουν σύγχρονα σποιχεία της µικροα- στικής ζωής. Π.χ. επάνω στην αποµίμηση αγάλματος του Προμηθέα, η υπογραφή-αφιέρωση τωνι Αδελφών Βούρη γράφεται σε τετράγωνο χαρτάκι. Το κρατάει χέρι pa µανίκι, κάτω από το οποίο προβάλλει το µανικέτι του πουκάμισου. Τέτοια χέρια ήταν πολύ συνηθισμένα σε επι- στολικά δελτάρια της εποχής'το χαρτάκι είχε καλλιγραφημένες αισθηµατικές φράσεις ή ή- ταν αποµίμηση κλειστού φάκελλου, έτσι που να σηµαίνει περισσότερα. Μερικές φορές, από ΄. ;ξώ πρέπει να τονίσουµε πως ο λαϊκός νεοκλασικισµός εκφράζει την τάση αποµάκρυνσης από [τα βυζαντινά-ονατολίτικα πρότυπα, από την περιφρόνηση του κοµμιοώ και την καταδίκη της |πμάταιηΒ" ζωής και στρέφεται πρός την αρµονική σ6νεεση πνευµατικής και σωµατικής ομορ- φιάς. "π"Ρεΐ να ξέρουµε την προέλευσή του και τα κανάλια περάσµατός του προς την ορει- νή Ελλάδα. όµως η αποδοχή του εκεί σημαίνει πως εξέφραζε άλλη νοοτροπία, αυτή που απορ- Ρίπτει τον "οίκτο", το πελεος" και την ταπειυωσύνη και καµαρώνει τη λεβεντιά, τη δημ…- ουργία και την καλοπέραση, αυτή που εύχεται "πλουθυγείαν...δόξαν, Ήΐντωµ αγαθών Ρ0ήυ" /σπίτι Ράδου στο Τσεπέλοβο/, "χαράν, υγείαν και πόντων αγαθών αψθ…νίσν" /σπίτι Τζιαρ- τζή στη Λράκια/, κάνει αναφορές στην αρχαία µυθ"ΌΥΐα "Του Άσιδάλου είυ'η τΞΧνη εις ταύ την την οικοδοµήν" και µνηµονεύει τη φύση θα στ0ιΧΓ-ι΄Ο σι΄Η|΄ΧΓ|ι.ι'΄Όζ με την τέλνηινγ…αι 1…) τέχ- νη επιμήθη φύσεως την καλλονήν" /πάλι στο σπίτι του Ράδου|- Αυτή που εκτιΗάει τις τρείς κύριες πηγές δύναμης των καινούργιων κοινωνικών δυνάµεων που βγήκαν €10 προσκήνιο " τα άρματα, τα ΥΡόσια και τα γοάυµατα" κατά το γιαννιώτικο δίστιχο. ΄Ώλα αυτό, βέβαια, μέ- . σα σε πιά κοινωνία όπου λειτουργεί ακόμα, σε κάποιο Βαθμό, η ανασχαιτικη δύναμη της παράδοσης. , ' 1.µι 9(Μ 6ΐή€,&ζ΄ 66λ' 13 ά.':/ζ*.(ά…ς ότι": ίδια.; Η…… 14 1.5apxac του αιώνα μας και δώθε, τα διακοσμητικά θέµατα έχουν και κάποιες επιδράσεις από την "αρ νουβώ". Οι χωρικοί ζωγράφοι, αν και ξεκινούν pa την ευνόητη πρόθεση να πλάσουν το αύΈώπι- νο κορµί κατά την εξιδανικευµένη φυσικότητα των προτύπων τους,δεν το πετυχαίνουν γιατί είναι ποτισµένοι pa τη στατική και σχηµατική λαϊκή αντίληψη. Επίσης παραλείπουν, τρο- ποποιούν ή προσθέτουν στοιχεία. Αυτό συμβαίνει όταν τα στοιχεία που υπάρχουν στο πρό- τυπό τους δεν ανακαλούν τίποτα από τη µνήμη του5ή, άν τους είναι γνωστά, βρίσκονται σε αδικαιολόγητη γι'αυτούς θέση.΄Ετσι, μία περικεφαλαία που είναι στο κεφάλι την κατα- λαβαίνουν γιατί σ'αυτή τη φυσική της θέση την είδαν σε εικόνες της Αθηνάς, τον Περικλή, του ΄Αρη... Μία περικεφαλαία, όμως, στο δάπεδο τους είναι ακατανόητη. Την παραλείπουν και στη θέση της βάζουν αγγείο που θυμίζει το γνώριµο κουμάρι. Είναι χαρακτηριστικές, και δικαιολογηµένες από την πλευρά του, οι παρατηρήσεις αρχαιολόγου για την "Αµαζόνα" του αρχοντικού Μιχαήλ N. Τσίρλη στο Νυµφαίο, "...η σύνθεσις τελικώς δεν παύει να κατέ- χεται υπό τινος ακαμψίας εξωτερικός, εσωτερικός δε να υποφέρη από έλλειψιν ζωοδόχου πνοής". και προσθέτει παρακάτω " Εκ των υπό του Ρωμαίου αντιγραφέως εις το µαρµάρινον έργον προστεθέντων επί της πλίνθου και του κορμού του δένδρου παρά την Αµαζόνα όπλων, το µεν κράνος αποδίδεται ως πρόχους, ης η λαβή ελλείπει κατά το μεσαίον αυτής τµήμα, 45 o δε διπλούς πέλεκυς ουδόλως έχει απεικονισθεί" . Στο Δίλοφο οι Αδελφοί Βούρη αφαιρούν από το σύμπλεγµα του Προµηθέα, προφανώς γιά λόγους σεμνοτυφίας, το τολµηρό γυναικείο γυμνό που κείτεται pa προτεταμένους τους µαστούς κάτω από τα πόδια του Προμηθέα, αλλά- ζοντας έτσι τη σύνθεση του Μύλλερ.Μερικές φορές η ελευθερία του ζωγράφου από το πρότυ- πό του φτάνει ως την αλλαγή του φύλου. Από το πρότυπο της "Αµαζόνας MATEI" στο σπίτι του Νάνσυ Σωσσίδη γίνεται έργο με αντρική µορφή. ΄Αλλοτε παίρνουν μία µορφή από πολυ- πρόσωπη σύνθεση και την αποµονώνουν, τροποποιόντας την για να προσαρμοσθεί στη νέα της θέση και λειτουργία. ΄Ετσι, ο ζωγράφος που διακόσμησε το σπίτι του Γκέκη στο Πάπιγκο παίρνει τη µορφή του Περικλή από τη σύνθεση του Γερµανού ζωγράφου Φος " 0 Περικλής αγο- ρεύει στην Πνύκα" και την κάνει ανθρωπόµορφη κολόνα. Στο πρότυπο το χέρι του Αθηναίου πολιτικού απλώνεται μπροστά. O ζωγράφος µας, όμως, το προσαρµόζει στη νέα του λειτουρ- γία, λυγίζει το χέρι, που τώρα καλύπτεται σχεδόν από το φάρδος του κορµιού κι έτσι δια- τηρειται το ισόπαχο της κολόνας. To έργο του Φος κυκλοφόρησε ευρύτατα στην Ελλάδα σε ιστορικά και διδακτικά βιβλία καθώς και σε επιστολικό δελτάρια pa πολύχρωμη ή μονόχρω- μη εκτύπωση.΄Βνα από τα δελτάρια αυτό, έκδοση Πάλλη και Κοτζιά Νο 416, είναι μονόχρωµη και έχει πλάγια τον τίτλο " ο Περικλής από της Πνυκός, δικαιολογών τας χάριν της Ακρο- πόλεως δαπάνας", το ίδιο και σε γαλλική μετάφραση. Κάτω υπάρχει η σημείωση "Εκ του βι- βλίου Γ. Φιλαρέτου Περικλής και Ασπασία". Αντίγραφα του έργου του Φος στολίζουν το Αρε- 15 ταίειο Νοσοκομείο στην Αθήνα, το σπίτι της Καλλιόπης Βαλυράκη στο Ρέθυµνο, το Αναγνωστή- ριο Καλύμνου "Λι Μούσαι", ίσως και άλλα κτήρια. Από την άποψη της τεχνικής οι νεοκλασικίζοντες λαϊκοί ζωγράφοι ακολουθούν δύο pa- θόδους, τη µονόχρωμη απόδοση αρχιτεκτονικών μελών και αγαλµάτων και την πολύχρωμη ζωγρα- φική. Παρακάτω θα σηµειώσουµε αλληλοδιεισδύσεις των δύο αυτών τεχνοτροπιών. Η μονόχρωμη απόδοση αρχιτεκτονικών µελών /παραστάδες, επίκρανα, κόγχες, φατνώµατα, κυµάτια, έκτυπα πλαίσια...| προσπαθεί να δημιουργήσει pa διαβαθμίσεις του τόνου την αίσ- θηση όγκου. Στόχος η οφθαλμαπάτη pa την προσπάθεια όσο γίνεται πιστότερης και πειστι- κότερης απόδοσης. Στις οροφές, τα φατνώματα pa ανάγλυφους ρόδακες, κυµάτια, γεισώματα... αποδίδονται κατά κανόνα pa τις σκιές προς την αντίθετη πλευρά της κύριας πηγής φωτός |%αράθυρο, πόρτα pa τζαµαρία/. Σ'αυτά συχνά υπάρχει και κάποιο άλλο χρώµα, συνήθως γαλά- ζιο στο φόντο. Επειδή τα σχήματα είναι απλά και επαναλαµβανόμενα και βρίσκονται σε τέ- τοια θέση που ο θεατής δεν έχει την ευχέρεια να τα παρατηρεί pa άνεση, η ψευδαίσθηση είναι ολοκληρωτική. Για τις αποµιμήσεις αγαλµάτων οι συνθήκες διαφέρουν. Αυτές βρίσκον- ται στους τοίχους και στο ύφος περίπου του µατιού όρθιου ανθρώπου, η απόσταση του θεατή από το έργο είναι δυνατό να µειωθεί στο ελάχιστο. Κι ακόµα, καθώς ο θεατής κινείται μέ- σα στο δωµάτιο, θα έπρεπε, αν το άγαλμα ήταν αληθινό, ωρισµένα σηµεία του να µην είναι πιά ορατά κι άλλα να αποκαλύπτονται καθώς αλλάζει η οπτική γωνία. Για ν'αποφύγουν αυτό τον κίνδυνο οι λαϊκοί ζωγράφοι πρόβλεφαν και είτε τοποθέτησαν τις μορφές αυτές πίσω από την προεξοχή του τζακιόυ είτε μέσα σε φευτοκ6γχες, έτσι που να µειώνεται πολυ η αίσθη- ση αλλαγής της οπτικής γωνίας και η οφθαλµαπάτη γίνεται σε µεγαλύτερο ποσοστό πειστική. Μ'αυτόν τον τρόπο τα αγάλµατα παρουσιάζονται σαν αναπόσπαστα στοιχεία της αρχιτεκτονι- κής. Αυτό γίνεται περισσότερο έκδηλο στο σπίτι του Γκέκη -Πάπιγκο- όπου δίνουν στα αγάλ ματα τη μορφή και τη θέση "Καρυάτιδων" που στηρίζουν τοξοστοιχία και χρωµατίζουν γαλά- ζιο το φόντο για να δίνει την αίσθηση πως στο βάθος είναι ύπαιθρο και τ'αγάλµατα στηρί- ζουν την άκρη της οροφής. Δεξιά και αριστερά τους τοποθετούν αποµιµήσεις µαρµάρινων αγ- γείων σε τετράγωνες βάσεις. Για να τονίσουν τη λειτουργηκότητα των αγγείων αυτών τοπο- θετούν στο λαιµό τους κλαριά µε φύλλα και λουλούδια" αυτά όµως pa χρώµατα για να δίνουν την εντύπωση πως πρόκειται για φυσικά. ΄Εγχρωµα είναι, επίσης, τα λουλούδια της εσωτερι- κής επιφάνειας της ζωγραφιστής τοξοστοιχίας, σε θέση, δηλαδή, που από την εποχή του µπα- ρόκ έµπαιναν συχνά φυτικά θέματα. 'Αλλωστε, η ζωγραφική αποµίμηση τοζοστοιχίας συνηθί- ζεται στη Βόρεια Ελλάδα από το 18ο αιώνα/σπίτι Σβάρτς στ΄Λµπελάκια, Νανζή και Τσατσαπά στην Καστοριά, Καλέα στούς Νεγάδες.../.΄Οταν, όµως, τα µαρµάρινα ανθοδοχεία της νεοκλα- σικίζουσας λαϊκής ζωγραφικής τοποθετούνται µέσα σε ψευτοκόγχες, τότε και τα λουλούδια ζωγραφίζονται σαν µαρµάρινα, αφού το σύνολο αποτελεί µίµηση αρχιτεκτονικού στοιχείου 16 /σπίτι 0. Τσίρλη, Νυμφαίο/. Σε μερικά σημεία αντί για "Καρυάτιδες" ζωγ63ίζουν κίονες. ΄Ετσι γίνεται περισσότερο αισθητό πως οι "Καρυάτιδες" είναι "φέροντα" στοιχεία της οι- κοδοµής. Αυτή η μονόχρωμη σκ ιφωτισμένη απομίµηση αγαλμάτων δεν έχει καμμιά σχέση pa την ιχνογραφία, παρά τις εξωτερικές οµοιότητες. Δεν πρόκειται για ιχνογραφικά έργα που απο- δίδουν κάποιο άγαλµα αλλά για αποµιμήσεις που αντικαθιστούν, can θέση του, το γλυπτό. Ούτε µπορούµε να αποδώσουµε το φαινόμενο στην επίδραση των μονόχρωμων χαρακτικών πρό- τυπων γιατί είναι πολλά τα έργα πολύχρωμων τοιχογραφιών που προέρχονται από εξακριβω- µένα χαρακτικά πρότυπα, είτε τοπία είναι αυτά46, είτε προσωπογραφίες4? ?ε πολύχρωμη ζωγραφική είναι εκτελεσμένα πολλά διακοσµητικά ταβανιών και τοίχων. Στοχεύουν στην αρµονία θερµών και ψυχρών χρωµάτων και στην άψογη εκτέλεση. Είναι βέβαιο πως χρησιµοποιήθηκαν βοηθητικά όργανα σχεδίασης/διαβήτης, χάρακας.../. To χέρι κινείται pa σιγουριά και ακρίβεια. Είναι πολύ πιθανό να χρησιμοποιήθηκαν για τη σχεδίαση και διάτρητα χαρτιά, κάτι σαν τα ανθίβολα των αγιογράφων'ή χαρτόνια κοµµένα στο σχήμα του διακοσμητικού θέµατοα.Πολύ συχνά συνυπάρχουν pa µονόχρωμες απομιµήσεις αρχιτεκτονικών στοιχείων. Πάντοτε πολύχρωµα είναι ταέκθετα μικρά τοπία. Οι δύο Χιονιαδίτες Αδελφοί Βούρη στο σπίτι του Παλαιόν -Δίλοφο- μεταχειρίζονται στα φανταστικά τοπία έντονα χρώ- paia, κατακόκκινα και ζωηρά γαλάζια σπίτια, χτυπητά πράσινα στη βλάστηση, ενώ στις θα- λασσογραφίες χρησιµοποιούν χαµηλότερους τόνους, όπως και στη διακόσµηση του ταβανιού pa το λουλουδοστέφανο, τους ΄Βρωτες και τ'αγγελάκια. Στο σπίτι του Κ. Σωσσίδη η χρωμα- τική κλίμακα των μεγάλων ανεξάρτητων τοπίων είναι λιτή και χαµηλότονη' κυριαρχούν το ανοιχτό γαλάζιο και το καφεγκρίζο. Αντίθετα, οι ίδιοι ζωγράφοι στις αλληγορίες των Επο+ύ χών µεταχειρίζονται έντονα χρώματα, κόκκινο, πράσινο, καφέ σκούρο... Θυμίζουμε πως το έργο έγινά στα 1924-25 από τους Δροσοπηγιώτες ζωγράφους Κωνστ. Τζιάτζιο, Χαρίσιο Χαρί- ση, Μάρκο Στυλιάδη και Θωμά Ζωγράφο. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, από την άποψη του χρώµατος, είναι η ζωγραφική του σπιτιού Μούρτζου /Σιάτιστα, πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας/. Η σύνθεση των Εποχών αποτελείται …! από πέντε κύκλους και δύο γυναικείες όρθιες µορφές. Ο κεντρικός κύκλος απεικονίζει τη σφαίρα της Γης. Είναι φανερό πως το πρότυπό της ανήκει σε κάποιο επιστημονικό βιβλίο ή διδακτικό πίνακα γιατί σημειώνονται έντονα οι παράλληλοι και µεσηµβρινοί κύκλοι, κι αυτό είναι αταίριαστο για τη ζωγραφική απόδοση της γήινης σφαίρας. Η θάλασσα αποδίδε- ται pa γαλάζιο ανοιχτό και η στεριά, καθώς και το στρογγυλό πλαίσιο, pa λίγο σκουρότε- ρο γαλάζιο. To φόντο είναι γαλαζοπράσινο. ΄Ετσι τονίζεται o ζωηρός χρωματισμός των τεσ- σάρων κύκλων pa τις Εποχές, καθώς και των διακοσμητικών που συνδέουν τους πέντε κύκ- λους. H διάταξη αυτή δίνει την εντύπωση πως οι Εποχές περιστρέφονται γύρω από τη Γη και την κίνηση τη δίνουν η Μέρα και η Νύχτα, όρθιες γυναικείες μορφές στα πλάγια. Γε- 1? νικά, η διακόσµηση αυτού του σπιτιού χαρακτηρίζεται από τη λαµπρότητα του χρώματος, εκ- τός από το µεγάλο παραλληλόγραμµο pa άποψη της Κωσταντινούπολης. Σκόρπια νεοκλασικά θέµατα συναντούμε σε πολλά ζωγραφισµένα σπίτια αυτής της περι- όδου, κυρίως αμφορείς-ανθοδοχεία, όπως στο σπίτι του Παπαθεοδώρου |Εράτυρα/ έργο της δεκαετίας 1865-75, στο σπίτι του N. Σταμάτη |Αρίστη Ζαγορίου/, έργο του Χιονιαδίτη Γ. Νικολάου στα 1863, στο σπίτι του Νατσιόπουλου |Δίλοφο Ζαγορίου/ και άλλα. Βέβαια, το θέµα του ανθοδοχείου έχει μακριά ιστορία στην ελληνική λαϊκή ζωγραφική. Είναι πο συνη- θισµένο την εποχή του µπαρόκ, η διατύπωση, όµως, είναι διαφορετική' σ'αυτή εμφανίζεται με τη µορφή είτε ευρωπαϊκού είτε σύγχρονου λαϊκού βάζου /σπίτι Σβάρτς στ'Αµπελάκια, πο- διές τέµπλου Αγίας Μαρίνας Κισσού, σπίτι Πούλκως στη Σιάτιστα.../ και μερικές φορές ακουμπυζα σε ευρωπαϊκά έπιπλα. Στη νεοκλασική εποχή είναι αρχαιότροπα. Και µια ακόµα διαφορά, ενώ στα μπαρόκ ανθοδοχεία το κύριο θέµα είναι τα λουλούδια, στα νεοκλασικί- ζοντα είναι το δοχείο. Κλείνοντας θα πρέπει να κάνω δύο διεΙΐ.υκρινίσεις. Η πάρουσίαση µιας πλευράς της λαϊκής µας ζωγραφικής δε σημαίνει και πρόθεση να ανακηρυχθούν αριστουργήµατα τα έργα που την εκπροσωπούν. Μ'όλο που υπάρχουν αρκετά αξιόλογα , θα πρέπει να παραδεχθούμε ότι η νεοκλασικίζουσα λαϊκή ζωγραφική δεν ανήκει, στο σύνολό της, στις καλλίτερες εκ- φάνσεις της λαϊκής μας τέχνης. Η δεύτερη διευκρίνιση αφορά στα πρότυπα που δεν είναι απαραίτητο να ανήκουν στην κλασική αρχαιότητα ή να είναι έργα νεοκλασικών καλλιτεχνών. Μπορεί να έχουν άλλη προέλευση, όπως ο "Χορός των Μουσών" του Τζούλιο Ροµάνο ή τα "αρ νουβω" τυπωμένα πρότυπα. Η σύντομη αυτή εργασία δεν κολακεύεται πως εξάντλησε το θέµα. Είναι πολύ πιθανό πως υπάρχουν και άλλα σπίτια χωριών µε νεοκλασικίζουσες λαϊκές ζωγραφιές. Ούτε θεωρεί οριστικές τις ερµηνείες που δίνει. Ευτυχώς, για κάθε κοινωνικό φαινόµενο υπάρχουν πολ- λές απόψεις των οποίων η διασταύρωση προωθεί τη σωστή κατανόηση. Πάντως, pa την εργα- σία αυτή παρουσιάζεται για πρώτη φορά µια άλλη πλευρά της παραδοσιακής μας ζωγραφικής, κι αυτό είναι, ίσως, µια κάποια προσφορά στην εθνική μας αυτογνωσία. Τελειώνοντας, θέλω να ευχαριστήσω θερμά όλους τους ιδιοκτήτες σπιτιών που αναφέ- ρονται στο κείμενο, την κυρία Πολυξένη Ματσούκα για τις πληροφορίες, τις φωτογραφίες, τα σχέδια και τα πρότυπα του πατέρα της Κώλτσου Παπαγιάννη, τους κυρίους Μάρκο Στυλι- άδη, Γεώργιο Φζιάτζιο και Νικόλαο Ζωγράφο για τις φωτογραφίες και τα βιογραφικά στοι- χεία των προγόνων τους, τονκύριο και την κυρία Μακρυγιώργου για την ευγενική τους φι- λοξενία στο τοιχογραφηµένο σπίτι τους, τον κ. Στέφανο Ζωγράφο για τις πληροφορίες που μου έστειλε, τον κ. Λάκη Παπαστάθη που µου έδωσε για φωτογράφηση τη δυσεύρετη "Καλ- 18 λιτεχνική Πινακοθήκη της ΕΣΤΙΑΣ", το συνταξιούχο ιερέα της Δροσοπηγής αιδ. Στέργιο Γκέ- λια για τις μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις τους. Η Α Ρ Α Π Ο Μ Π E Σ 1. Κ.Θ.Δημαράς= Ο Ελληνικός Διαφωτισµός, Αθήνα 1964. Ι.Μ.Χατζηφώτηςε Ο ΕλλήνΙϊ6ς Δια- φωτισµός, Αθήνα 1971. Επίσης αξιόλογες μελέτες στο περιοδικό Ερανιστής. 2. Δηµήτριος Παπαστάμος= ΞΕνΞΞτΞΞ;ΞΞΞλλΞρ, Αθήνα 1973. Πίνακες 83,84,85,86,87,88,89, 9o και 91. 3. Ιωάννης Τραυλός - Αγγελική Κύκκου: ξρΕούπΞλη, Αθήνα 1980. Πίνακες 106 και 107.Ιτα- λος είναι ο ζωγράφος του σπιτιού Γαλαντή στην Ερμούπολη, πιθανότατα και άλλων σπι- τιων. Στην Αθήνα εργάζονται πολλοί ξένοι ζωγράφοι, όπως οιΞΏ. LEBIEDZKY, V. πλακα, CHP. σΒΙΒΡκπκΕΒι. Βλέπε σχετικά; Εµπορικής Τραπέζης της Ελλάδος: Νεοκλασική Αρχιτε- κτονική στην Ελλάδα, με πρόλογο Ι.Τραυλού, Αθήνα 1967. Πίνακες 29,30,31,32,45,46. 4. Κίτσος Α. Μακρής: Νεοκλασικές Σιδεριές.΄Βκδοση Ε.Ο.Μ.Μ.Β.Χ. Αθήνα 1981. 5. I. Ισιδωρίδης Σκυλίσσηςι Η παρ'ηµίν κοσµηματογραφία. Περιοδ. Παρ!ΞΞΞόΞ, τόµος Γ; A- θήνα 1879, σελ. 702 και 703. 6. Περιοδικό ΠαρθΞΣΞΣ, Αθήνα 1872, σελ. 1085. 7. Ζαχαρίας Παπςµτωνίουτ 10393, Αθήνα 1934, σελ. 215-221. 8. Νίκος Μουτσόπουλος= Θεσσαλονίκη 1900 - 1917. Θεσσαλονίκη 1981, σελ. 48. 9. Υπουργείον Εσωτερικών: Πίνακες των Επαρχιών Ηπείρου και Θεσσαλίας κατά την Απογρα- ΞΞ! του 1881αΛθήνα 1884, σελ. 60 10. 0 Φίλιππος Ιωάννου µεταφράζει σε αρχαΐζουσα γλώσσα δημοτικά ή δημοτικοφανή τραγού- δια. Παράδειγμα: το "Μάνα σου λέω δε µπορώ τους Τούρκους να δουλεύω.." το μεταφρά- ζει "Μήτερ εμή τριφίλητ'ωµόφροσιν ουκέτι Τούρκοις δουλεύειν δύναµαι". Παναγ. Πατρι- αρχέα: Φίλιππος Ιωάννου, Αθήνα 1935, σελ. 43. 11. Ευδοκία Ιωάννου: 0 Κλεισουριώτης Ζωγράφος του Νυμφαίου. Περιοδ. !!ΞκΞδονική Ζωή, τεύ- χος 132, Μάϊος 1978, σελ. 45. 12. Απόστ. Βακαλόπουλος: Ιστορία του Νέου Ελληνισµού. Β΄Τουρκοκρατία 1453- 1669, Θεσσα- λονίκη 1964, σελ. 83. 13. Απόστ. Βακαλόπουλος: Ιστορία της Μακεδονίας 1354 - 1833, Θεσσαλονίκη 1969, oak.3o5. 14. Βασίλης Δηµητριάδης: Η Κεντρική και Δυτική Μακεδονία κατά τον Εβλιγιά Τσελεµπή , Θεσσαλονίκη 1973, oak. 176. 15. H Οικονομική Δομή των Βαλκανικών Χωρών. Επιμέλεια: Σπύρος Ασδραχάς, Αθήνα 1979, σελ.323. 19 16. ΙΟΑΝΝΙΞ Α. ΡΑΡΑΏΕΙΑΝ05: DIE SPIRTAS. ΕΣΝΕ FAMILIE KLISSURIOTISSER AUSWANDER IN DER JUGOSLAWISCHER ΘΕΑ… 295111 πππυ1υπε 18 UND 19 JAHBHUNDE‘RTS. Ανάτυπο από τις BALKAN STUDIES 16,1, Θεσσαλονίκη 1975. 17. Αντ. Σιγάλας: Από την Πνευµατική Ζωή των Ελληνικών Κοινοτήτων της Μακεδονίας.Α'Αρ- χεία και Βιβλιοθήκαι Δυτικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1939, σελ. 136 - 138. 18. Κωνσταντίνος Σάθας: Νεοελληνική Φιλολογία. Βιογραφίαι των εν τοις Γράμµασιν Διαλαμ- ψάντων Ελλήνων 1453-1821 , Αθήνα 1868, σελ 564. Γεώργιος Ιωάννου Ζαβίρας: Νέα Ek- -ι-,-τ--ιιω λάς ή Ελληνικόν Θέατρον, που εκδόθηκε από τον Γεώργιο Π.Κρέµο, Αθήνα 1872, σελ. 283. 19. Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1969, σελ. Χ]! 451 ,477. 20. Αποστολος Βακαλόπουλος, όπου παραπάνω, σελ.477 21. Ιωάννης Λαµπρίδης : Ζαγοριακά, τόµος Α΄Αθήνα 1889, σελ. 42 22. Ιωάννης Παπαϊωάννου: Το Πάπιγκο, τόµος πρώτος, Θεσσαλονίκη 1977, σελ. 36 κ.ε. 23. Κώστας Λαζαρίδης: Το Πνευµατικό Ζαγόρι στα Χρόνια της Τουρκοκρατίας, Γιάννινα 1969. 24. Φάνης Μιχαλόπουλος: Μοσχόπολις. Αι Αθήναι της Τουρκοκρατίας. 1500 - 1769, Αθήνα 1941, σελ. 45 25. Μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις pa το συνταξιούχο οικοδόμο Κωνστ. Ρούμπο και το συντα- ξιούχο ιερέα Στέργιο Γκέλια. ΑρΧέίο Κ.Α.Μακρή, Βόλος. Τα Αρχεία της Κοινότητας έχουν καταστραφεί. 26. Γρηγόριος Π. Βέλκος: Η Εξαγορά της Σέλιτσας /Εράτυρας|, 1979. 27. Κίτσος Α. Μακρής: Οι Τοιχογραφίες των σπιτιών της Εράτυρας /Σέλιτσας/. Διάλεξη στο Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας στις 16 Νοεµβρίου 1984. Ετοιμάζεται η έκδοσή της. 28. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδί;ες Ζωχρά!ςι, Αθήνα 1981. 29. I. Τουράρσογλου : ΄ραπτή Αμαζών εκ Νυµφαίου. Αρχαιολογικά Ανάλεκτα Αθηνών, τόμος 3ος, Αθήνα 1968, σελ. 307. 30. Γεωργίου Σπυρ. Δοντά: Εικόνες Καθηµένων Πνευµατικών Ανθρώπων εις την Αρχαίαν Ελληνι- κήν Τέχνην, Αθήνα 1960, πιν. 21β και 21γ. 31. Τώρα βρίσκεται στο Αρχείο Κ.Α.Μακρή. 32. Αρχείο Κ.Α.Μακρή. 33. Ευδοκία Ιωάννου: 0 Κλεισουριώτης Ζωγράφος του Νυµφαίου, περ. Μακεδονική Ζωή, τεύχος 132, Μάϊος 1978, σελ. 4το 34. Νικ. Φίστα: Το Τέλος ενός Βιβλίου, Θεσσαλονίκη 1971, σελ. 116 35. 0 Στέργιος Ζωγράφος |1870-1915| παντρεύτηκε τη Βασιλική Θεοδώρου και απόχτησε πέντε , Λ'ζΞιΈ3 γιούς και μία κόρη. Αγιογραφία διδαξε µόνο στον πρωτότοκο γιό του΄γίατι πέθανε νέος. 0 Παντελής /1885-1950/ δεν έκανε οικογένεια. 36. "Καλλιτεχνική Πινακοθήκη της ΕΣΤΙΑΣ" Α΄φυλλάδιο, Ελληνική Αρχαιότης, Αθήνα 1887. 20 Ο Γιόχαν-΄Εντσυαρ Μύλλερ σπούδασε στην Ακαδημία της Αμβέρσας και στα 1854 πήγε στη Ρώμη, όπου διορίστηκε καθηγητής στην Ακαδηµία του Αγίου Λουκά. Η επισήμανση του πρότυπου έγινε χάρη στη γνωμάτευση του Ξστορικού της Τέχνης κ. Στέλιου Λυδάκη ότι πρόκειται οπωσδήποτε για έργο Γερμανού νεοκλασικιστή γλύπτη του τέλους του 19ου αι- ώνα. ΄Ετσι περιορίστηκε το πεδίο των ερευνών µου. Το δύσκολο ήταν να βρεθεί το προ- σιτό στους Χιονιαδίτες ζωγράφους χαρακτικό έργο στο οποίο το άγαλμα να εικονίζεται από την ίδια οπτική γωνία. Για τον Αρίστιππο ή Αριστοτέλη του Νυμφαίου ξέρουµε ότι προέρχεται από το Παλάτζο Σκόντα, χωρίς όµως να γνωρίζουμε και το πρότυπο που είχε στα χέρια του o λαϊκός ζωγράφος. H φωτογραφία που δηµοσιεύει στο βιβλίο του "Εικόνες Μαθη- µένων Πνευµατικών Ανθρώπων εις την Αρχαίαν Ελληνικήν Τέχνην" o Γ. Δοντάς είναι από δι- αφορενική γωνία παρμένη. ΄Ετσι δε µπορούµε να ξέρουµε pa ακρίβεια πόσο πιστός έµει- νε στο πρότυπό του o λαϊκός ζωγράφος. 37. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι, Αθήνα 1981, πίνακες 4o, 41. 38. Κίτσος Α. Μακρής: H Ξυλογλυπτική του Πηλίου, Βόλος 1958, σελ. 10. 39. Κωνσταντίνος Σπετσιέρης: Εικόνες Φιλοσόφων εις Εκκλησίας, Αθήνα 1964. Σωτ. Ι. Δά- καρης: Οδηγός Νήσου Ιωαννίνων, Αθήνα 1959, σελ. 19. Κίτσος Α. Μακρής: Η Τσατιτσά- νη και τα Μνηµεία της, Αθήνα 1967, σελ. 13 κ.ε. 40. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι, Αθήνα 1981, πίνακες 27,28. 41. Διονύσιος εκ Φουρνά : Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης, Πετρούπολη 1909 | Ανατύπωση βιβλιοπωλείου Σπανού-Αθήνα/ σελ. 213. 42. Κίτσος Α. Μακρής: "Εντεύθε αρχήζωμε μαθήµατα της ζωγραφικής", ένας ΄Αγνωστος Κώδι-.ι κας που εκφράζει τις τάσεις της ελληνικής ζωγραφικής στον 19ο αιώνα, Βήματα, Αθή- να 1979, σελ. 289. 43. Παναγιώτης Δοξαράς : Περί-ΞωγΞαφΞαΞ, Χειρόγραφον του ΑΨΚΣΤ: Νυν το πρώτον 1131183 1111! µετά προλόγου εκδιδόµενον υπό Σπυρίδωνος Π. Λάµπρου, Αθήνα 1871. 44. Σταύρος Ν. Μαδεράκης: Αναζητήσεις των Κρητικών Αγιογράφων στην Παράσταση του Γυ- µνού στο Θέµα των Ποινών σε Τρείς Εκκλησίες των Χανίων, Χανιά 1984,Χανιά 1984,σελ. 82. 45. I Τουράτσογλου, όπου παραπάνω, σελ. 309. 46. Κίτσος Α. Μακρής:΄Ενα Ευρωπαϊκό Πρότυπο Βορειοελλαδίτικης Τοιχογραφίας, ξέρατε, Αθήνα 1979, σελ. 367. Μίλτος Γαρίδης: Καινούργια Χαλκογραφικά Πρότυπα για την Κοσ- µική Ζωγραφική το 10ο και 19ο Αιώνα, Μακεδονικά, τόµος 22ος, Θεσσαλονίκη 1982, σελ. 1. 47. Κίτσος Α. Μακρής: H Λαϊκή Τέχνη του Πηλίου, Αθήνα 1976, σελ. 270.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ. H εργασία αυτή επιχειρεί να παρουσιάσει µιά συνοπτική εικόνα της τέχνης των Βλάχων ζωγράφων της Σαµαρίνας από τα τέλη του 18ου αιώνα ως τις αρχές του 200ύ. Βέβαια, οι χειροτέχνες ζωγράφοι του ορεινού αυτού χωριού δεν δηµιούργησαν κάποια ιδιαίτερη "Σχολή", πράγμα που συµβαίνει µε όλους τους οµότεχνους που κατάγονται α- πό διάφορα χωριά όχι µόνο της περιοχής αλλά ολόκληρου του ηπειρωτικού κορμού της Ελλάδας. Ξεκινούν όλοι από κοινές ρίζες, δέχονται τις ίδιες περίπου επιδράσεις, ερ- γάζονται κάτω από παραπλήσιες συνθήκες, κινούνται στον ίδιο χώρο, καλύπτουν συγγε- νικές ανάγκες και εκφράζουν την ίδιαν ιδεολογία. Ωστόσο, οι υπερβολικές γενικεύσεις είναι επικίνδυνες επειδή υπάρχουν και ιδιαιτερότητες που, όσο κι αν δεν διαφοροποι- ούν ριζικά τις δραστηριότητες που ακτινώνονται από πολλά κέντρα, προσφέρουν μιά γο- ητευτική ποικιλία αποχρώσεων, βοηθούν στην επισήμανση των διαθλάσεων που προκαλεί το πολιτιστικό µικροκλίµα κάθε τόπου και προσφέρουν στοιχεία στο μελλοντικό μελετη- τή που θα επιχειρήσει µιά συνθετική µελέτη της νεοελληνικής ζωγραφικής παράδοσης. Η αγιογραφία των ζωγράφων της Σαµαρίνας αρχικά συµπορεύεται με την αγιογραφία των Χιονιαδιτών ζωγράφων1. Υπάρχει όµως μιά στιγµή, χοντρικά γύρω στα 1860, που παρατη- ρείται σηµαντική απόκλιση. Οι Χιονιαδίτες ζωγράφοι τρέπονται και σε άλλες μορφές ζωγραφικής, στο τοπίο, στη νεκρή φύση, στην ιστορική σκηνή, στην προσωπογραφία. Η ανανεωτική πίεση που υφίστανται από την αλλαγή του πολιτιστικού κλίματος διοχετεύε- ται κυρίως στην "κοσμική"ζωγραφική κι έτσι παραµένουν συντηρητικότεροι στην, από τη φύση της βραδυκίνητη, αγιογραφία. Οι Σαµαρινιώτες, όµως, ζωγράφοι περιορίζονται απο- κλειστικά στην αγιογραφία και η ανανεωτική πίεση διοχετεύεται µε τόλμη στο είδος αυ- τό της τέχνης, όπως θα δούμε όταν θα εξετάζουμε το έργο τους.΄Οσο κι αν η κοινωνία των χωριών όπου ζούν και εργάζονται είναι παραδοσιακή και η οικονοµία τους αγροτο- κτηνοτροφική, "o µεσολαβητικός ρόλος αυτών των στρωµάτων |μεταπρατική αστική τάξη και διανοούµενοι| στην παραδοσιακή και θεµελιακά αγροτική ελληνική κοινωνία, τείνει να τη διαφοροποιήσει, δηµιουργόντας τους όρους που θα επιτρέψουν με το πέρασμα του χρόνου, την οικονομική και πολιτιστική συσωμάτωση του ελληνισμού στο δυτικό κόσµο"2. Στη ζωγραφική, καθώς και στις άλλες τέχνες, φτάνουν, έστω και καθυστερηµένα και εξα- σθενηµένα, τα ρεύµατα της ευρωπαϊκής τέχνης όπως το μπαρόκ και ο νεοκλασσικισµ6ς. Και δεν αναφερόμαστε εδώ στο "λόγιο" νεοκλασσικισμό των µεγάρων της Αθήνας, της λύ- ρας, της Θεσσαλονίκης, της Καλαµάτας, της Πάτρας και άλλων αστικών κέντρων, ούτε στο "λαϊκό" των ταπεινών χτισµάτων στις συνοικίες τους, αλλά στις νεοκλασσικές ζω- γραφιές σε σπίτια ορεινών παραδοσιακών οικισμών, όπως το Πάπιγκο, το Νυµφαίο, η Κλει- σούρα.... Ας σημειώσουµε εδώ ότι η Σαµαρίνα δεν ήταν μόνο μεγάλο κτηνοτροφικό χωριό 2 αλλά και δραστήριο µεταποιητικό και εµπορικό κέντρο. Η µελέτη της σαµαρινιώτικης αγιογραφίας θα στηριχθεί στους πιό αντιπροσωπευτι- κούς ζωγράφους κάθε φάσης της εξέλιξής της, στο γενικό πολιτιστικό κλίµα των βλάχι- κων ορεινών οικισµών αλλά και στην ιδιοµορφία της ζωής του χωριού αυτού. Δεν πρέπει να ξεχνούµε πως η Σαµαρίνα ερηµώνεται τελείως από το Φθιπόπωρο ως την ΄Ανοιξη και οι κάτοικοί της σκορπίζονται είτε στα κτηνοτροφικά χειµαδιά είτε σε αστικά κέντρα, παλιότερα σχεδόν αποκλειστικά στα Γρεβενά, τα Τρίκαλα και τη Λάρισα, αργότερα όµως και σ'άλλες µεγάλες πόλεις όπως η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη και ο Βόλος. Αυτό είχε, βέβαι- α, σοβαρές συνέπειες στη διαμόρφωση της ιδεολογίας των.Από παλιά οι ?αµαρινιώτες συμβιώνουν μόνο µερικούς µήνες. Τους υπόλοιπους είναι σκορπισµένοι σε πολιτείες, χω- ριά και λιβάδια. Είναι κτηνοτρόφοι, έμποροι, βιοτέχνες, μικροεπαγγελματίες, επιστή- µονες, υπάλληλοι, δηλαδή έχουν ενταχθεί σε ποικίλες επαγγελματικές-ταξικές ενότητες. ΄Εχουν συχνές επιγαµίες με ελληνόφωνους.΄Ετσι, δεν έχουν κοινά έθιµα Χριστουγέννων, δοξασίες γιά το Δωδεκαήµερο κ.λ.π. Εποχιακά μετακινούµενοι πληθυσμοί ήταν και οι δα- ρακατσάνοι, αλλά αυτοί, την περίοδο που µελετούμε, ήταν αποκλειστικά κτηνοτρόφοι µε σταθερή µορφή κοινωνικού βίου στηριγµένη στην κτηνοτροφική µονάδα, το τσελιγγάτο, ενιαία ιδεολογία και κοινές μορφές του υλικού βίου. ΄Οπως σηµειώνει η Αγγελική ξα- τζηµιχάλη,"..ενώ οι Κουτσόβλαχοι, σαν αποκαταστημένοι ημινοµάδες, εκµεταλλεύθηκαν και βιοτεχνικά το κτηνοτροφικό επάγγελµα και οι περισσότεροι ασχολούνταν, όπως είναι γνωστό, με τις τέχνες και το εµπόριο, οι Σαρακατσάνοι ποτέ δεν εκμεταλλεύθηκαν βιο- τεχνικά τα προϊόντα τους και κανένας δε σκέφθηκε να φτιάσει ένα αντικείµενο γιά με- ταπώληση"3. 11άµοι *αρακατσάνων με Βλάχους ή Γραικούς ήταν σπανιότατοι.΄Ολα αυτά, βέ- βαια ως τον δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο. ΒΣτούς Σαμαρινιώτες σηµαντική βαρύτητα έχουν τα έθιμα του Δεκαπενταύγουστου, όταν γιορτάζει η κεντρική εκκλησία του χωριού, η Με- γάλη Παναγιά, την πρώτη µέρα µε το γιορταστικό ψήσιμο σουβλισμένου αρνιού, όπου συγ- κεντρώνεται το συγγενολόγι, και τη δεύτερη µε τη γενική σύναξη στην ευρύχωρη αυλή της εκκλησίας, όπου χορεύεται ο "τσιάτσιος". Δεν πρόκειται για καθαυτό χορό αφού δεν έχει ούτε χορευτικό ρυθµό ούτε ποικίλους βηµατισµούς. Ουσιαστικά είναι πολυάνθρωπη πα πυκνή αλυσσίδα που κινείται αργά. Θα έλεγε κανένας πως εκείνη την ώρα αισθάνονται ότι αποτελούν ένα σ ύ ν ο λ ο που σµίγει ύστερα από πολύµηνο χωρισµό και χαίρονται αυτό το σµίξιμο. " διαδικασία αυτού του ανταµώµατος συντελείται σε τρείς ευρυνόµε- νους κύκλους= τις παραµονές συγκεντρώνεται η οικογένεια, που µερικές φορές είναι σκορ πισµένη σε διάφορα μέρη /παιδιά που εργάζονται σε τόπους µακρινούς, ξενοπαντρεμένα κορίτσια.../, τη µέρα της γιορτής ανταμώνουν γύρω από τα σφαχτά συγγενείς και στε- νοί φίλοι και την επόμενη µέρα ολόκληρο το χωριό στον "τσιάτσιο". Θα πρέπει να ση- 3 µειώσουµε ότι o πανυγηρισμός της 16ης Αυγούστου γίνεται χωρίς ΨαΥοπότι, που πάλι θα χώριζε τη σύναξη σε µικρές ομάδες. Μέσα στο πυκνό πλήθος ακούγονται από παντού χαρού- µενα συναπαντήματα, φωνές έκπληξης γιά το αγόρι που χνούδιασαν τα µάγουλά του,γιά το κορίτσι που φούσκωσε ξαφνικά σε γυναίκα, για το καινούργιο βρ(φος της οικογένειας, γιά το πόσο καλά "κρατιέται" ο παππούς. Ανταλλάσσονται τα νέα της χρονιάς και οι ευχές γιά την επόμενη συνάντηση. Μικρότερες γιορτές γίνονται στις 26 Ιουλίου, της Αγίας Πα- ρασκευής, που θεωρείται προστάτρια των κτηνοτρόφων. ΄Εξω από το χωριό υπάρχει το µο- ναστήρι της Αγίας Παρασκευής. ?ε πολλά βλάχικα χωριά η κεντρική εκκλησία τιµάται στο όνοµα αυτής της Αγίας. To έργο των αντιπροσωπευτικών ζωγράφων της Σαµαρίνας θα έδειχνε µετέωρο αν, παράλ- ληλα μ'αυτό,δεν μας απασχολούσε και η συνεισφορά των ταπεινών ομότεχνών τους που είτε προετοίµασαν τις διαδοχικές φάσεις πρίν αυτές βρούν την πληρέστερη έκφρασή τους στο έργο των προικισµένων, είτε επωφελήθηκαν από την αξιοποίηση και κωδικοποίηση που οι ταλαντούχοι έκαναν στις µικρές και, μερικές φορές, αδιόρατες συνεισφορές των πολλών. Η συγκέντρωση του υλικού γιά την εργασία αυτή συνάντησε πολλές δυσκολίες. Ta έρ- γα είναι σκορπισμένα σε μεγάλη έκταση, μέσα και έξω από τα σύνορα της Ελλάδας και σε πολλές περιπτώσεις σε μέρη δυσπρόσιτα. Οι πρόσφατες εθνικές περιπέτειες εξαφάνισαν το μεγαλύτερο μέρος από τα χειρόγραφα και τα άλλα στοιχεία που θα ήταν χρήσιμα γιά την πλαισίωση των πληροφοριών που παρέχουν οι ζωγραφιές και η βιβλιογραφία. Αλλά και δύο χειρόγραφα που υπάρχουν στη Μητρόπολη Γρεβενών και τα είχε επισηµάνει παλιότερα φίλη ερευνήτρια στάθηκε αδύνατο να τα συµβουλευθούµε γιατί δεν μας το επέτρεψε ο Μητροπο- λίτης Γρεβενών κ. Σέρϊος. Ta χειρόγραφα αυτά περιέχουν πληροφορίες γιά τη Υχολή Ζω- γραφικής, µάλλον το εργαστήριο μαθητείας, που λειτουργούσε στο μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής Σαµαρίνας. Δεν µας παρηγορεί το γεγονός ότι ΧΚΚΧάΧΧΒΚτην ίδιαν άρνηση αντι- μετώπισαν και άλλοι ερευνητές, αξιότεροι από µας, όπως ο αξέχαστος Λίνος Πολίτης που ο ίδιος Μητροπολίτης δεν του επέτρεψε την τελική παραβολή των τυπογραφικών δοκιµίων με το χειρόγραφο του Λεξικού του Φωτίου, που το είχε φωτογραφίσει όταν Μητροπολίτης Γρεβενών ήταν ο προκάτοχος του σημερινού, αλλά οι φωτογραφίες είχαν μερικές ασάφειες. Επίσης δεν µας επιτράπηκε η φωτογράφιση μερικών εκκλησιών της περιοχής, μ'όλο που εί- χαµε τη νόμιμη άδεια και σύσταση της ιρµόδιας Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Ευτυ- χώς μερικοί φίλοι µας πρόσφεραν φωτογραφίες τραβηγµένες πρίν από πολλά χρόνια. Πολύτιµη συμπαράσταση βρήκαμε από πολλούς Ταµαρινιώτες και περισσότερο από την οικογένεια Μάνθου Παπαζήση, ιδιαίτερα από τη φιλόλογο κόρη του Μάχη, τον κ. Μιχάλη Ποντίκα, το συνταξιούχο δάσκαλο κ. Μιλτιάδη Παπαθανασίου, τον καθηγητή κ. Φάσο Δουζέ- νη, τον ιστοριοδίφη κ. Δημήτριο Μακρή, το γιατρό κ. Ζήµ Γιώτσα, τον κ. Γεώργιο Τσού- 4 ρη, τον κ. Τάκη Ταμπούκα και το Σύλλογο Σαµαριναίων Λαρίσης και Περιχώρων. Tong ευχα- ριστώ θερµά, όπως και την κυρία Βικτωρία Νικήτα που µου παραχώρησε αρκετές φωτογρα- φίες που είχε από παλιότερες έρευνές της.Έντελώς ιδιαίτερα θέλω να ευχαριστήσω το Ινστιτούτο Λαϊκού Πολιτισµού της Αλβανίας και το Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικών και Ζωγρα- φικών μνηµείων της Γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας που όχι µόνον επέτρεψαν αλλά και βοή- θησαν σημαντικά τις εκτεταμένες έρευνές μου και µου έδωσαν πολύτιµες πληροφορίες.Στή Βουλγαρία συνάντησα απροθυµία και δυσπιστία από τις αρµόδιες υπηρεσίες. ΣΚΑΡΙΦΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ" ΤΗ? Σ'ΑΤ'ΑΡΙ*ΤΑΣ Το θέµα της ίδρυσης και της παλιότερης ιστορίας της Σαµαρίνας συνδέεται µε το πρό- βληµα της προέλευσης των βλαχικών πληθυσµών στην Ελλάδα, ένα πρόβληµα γιά το οποίο προτείνονται διάφορες λύσεις που ο υποφαινόµενος δεν έχει αρµοδιότητα να ελέγξει και να αξιολογήσει. Ακόµα και η λέξη B λ ά χ ο ς δεν έχει γιά όλους τους ερευνητές τό ίδιο περιεχόμενο.΄Αλλωστε είναι σκορπισµένοι σ'δλόκληρη την Ελλάδα και πολλά είναι τα χωριά που έχουν σαν πρώτο συνθετικό του ονόματός των τη λέξη Βλάχος, χωρίς να εί- ναι σίγουρο πως αυτό έχει κάποιο εθνολογικό νόηµα ή είναι δηλωτικό ποιµενικής κοινω- νίας: Βλαχοκάτουνο Δωρίδας, Βλαχοκερασιά Μαντινείας, Βλαχοµάντρα Ναυπακτίας, Βλαχο- πουλάτικα Παξών, Βλαχοπούλι Πυλίας, Βλάχος Γορτυνίας, Βλαχοράφτη Γορτυνίας, Βλαχοχώ- ρι Λακεδαίμονος, Βλαχιά Χαλκίδας, Βλαχογιάννη Ελασσόνας, Βλαχολίβαδο ΟΧύµπου, Βλαχο- μαχαλάς /΄Αλλη Μεριά/ Πηλίου και άλλα4. Εδώ μας ενδιαφέρει η ζωή της Σαμαρίνας όπως έχει διαμορφωθεί από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου ως τις πρώτες του 2Οού αιώνα. Δεν παραβλέπουµε, βέβαια, τη δύναµη επιβίωσης που έχουν παλιότερα στοιχεία στην παρα- γωγική διαδικασία κυρίως των κτηνοτροφικών προϊόντων όσο και στην κοινωνική ζωή και την τέχνη.΄Οπου συναντήσουμε σίγουρα τέτοια στοιχεία θα τα σηµειώσουμε. Πάντως η προ- έλευση του ονόµατος του χωριού από το Σάντα Μαρίνα5 δεν φαίνεται πιθανή γιατί στις περιπτώσεις που ένα χωριό έχει όνοµα Αγίου αυτό προέρχεται από την κεντρική, ή τη μό- νη, εκκλησία του χωριού και στη Σαµαρίνα δεν υπάρχει εκκλησία Αγίας Μαρίνας. Και στην περίπτωση ξαναχτισίματος ναού, ο δεύτερος παίρνει το όνοµα του παλιού, πολύ περισσό- τερο όταν αυτός είναι ο κεντρικός του χωριού. Βέβαια υπάρχουν και σπάνιες µετονομα- σίες ναών, µα κάτι τέτοιο είναι εδώ εντελώς απίθανο γιατί το όνοµα Μαρίνα δεν συνηθί- ζεται στη Σαµαρίνα. Κι αυτό έχει σηµασία γιατί το όνομα του Αγίου που τιµάται ιδιαί- τερα σ'έναν τόπο δίνεται συχνά στίς βαπτίσεις. Αυτό αποκλείει την πιθανότητα ύπαρξης παλιότερης εκκλησίας μετο όνοµα αυτό γιατί σε τέτοια περίπτωση θα έπρεπε να υπάρχουν πολλές Μαρίνες, αφού κατά κανόνα σχεδόν απαράβατο, η πρωτεγγονή παίρνει το όνομα της γιαγιάς της. Αυτό που μπορούµε να θεωρήσουμε βέβαιο είναι πως η Σαμαρίνα δηµιουργείται, μάλλον 5 κατά την Φουρκοκρατία, από τη συνένωση µικρών οικισμών που τους αποτελούσαν κτηνοτρο- φικές φόσες. Φαίνεται, όμως, ότι αντιμετώπισαν προβλήματα υπερπληθυσµού και, εδώ και μερικές εκατονταετίες, σημειώνονται οµαδικές µετοικεσίες πρός τον Όλυμπο. Υπάρχει µιά τέτοια παράδοση στα βλάχικα χωριά του Ούμπου, την οποία o Απόστολος Βακαλόπου- λος6 βρίσκει αξιόπιστη γιατί υπάρχουν πολλές οµοιότητες ανάµεσα στα ονόματα, στη γλώσ- σα, στην προφορά, στα ήθη και τα έθιµα των Βλάχων του Ολύμπου και της Πίνδου/Σαµαρί- νας κ.ά./. ΄Οπως είναι φυσικό, στην αρχή επικρατεί καιστη Σαµαρίνα η ιδεολογία της κλειστής πατριαρχικής φάρας. μερικά στοιχεία της επιβιώνουν ως τα τέλη του 19ου αιώ- να. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι για το γάµο δεν ζητούσαν τη γνώμη των μελΙόνυμφων που, άλλωστε, δεν είχαν καμμιά προσωπική επαφή. 'Ολα τα κανόνιζαν οι γονείς µε τη με- σολάβηση προξενητή7. η σ υγκρότηση μεγάλου χωριού δημιούργησε την ανάγκη και άλλων δραστηριοτήτων, εµ- πορικής, μεταποιητικής και επισκευαστικής καθώς και της προσφοράς υπηρεσιών. Καθώς μεγαλώνει η παραγωγή κτηνοτροφικών και υλοτοµικών προϊόντων είναι πιά απαραίτητη η ύπαρξη οργανωμένου εµπορίου για τη διάθεσή τους σε άλλες αγορές. Η ανάπτυξη της οικο- νομίας και το φυσικό της επακόλουθο, το ανέβασµα του βιοτικού επιπέδου, προκαλούν ζήτηση ειδών που δεν παράγονται επιτόπια. Πρέπει να θργανωθεί και ο μηχανισµός µετα- φορών, σύμφωνος µε τις συγκοινωνιακές συνθήκες της εποχής. Οι Γαμαρινιώτες, όπως και οι κάτοικοι των άλλων χωριών της περιοχής "ασχολούνται µε την υφαντουργίαν, την υλο- τομίαν, το εµπόριον, την κτηνοτροφίαν, την ελληνορραπτικήν, τσαρουχοποιίαν, ορειχαλτ κουργικήν, μαχαιροποιίαν, σαγµατοποιϊαν. Πλείστοι επίσης είναι κυρατζήδες /αγωγιάται/ και τυροκόμοι"8. Δημιουργείται έτσι µία "πολυπληθής αστική τάξις"9. Οργανώνεται μάλι- στα ετήσια εμποροπανήγυρη "ειδικευμένη στο ζωεµπόριο και τα ζωοκομικά προϊόντα"1Ο. 'Ενα µέρος των εμπόρων ξενιτεύεται και εγκαθίσταται σε βαλκανικά εμπορικά κέντρα και φτάνει ακόμα ως την θυγγαρία11. Βέβαια, η τοπική δραστηριότητα σταµατάει τους χειμε- ρινούς μήνες. Πιθανότατα η εμποροπανήγυρη γινόταν γύρω στο Δεκαπενταύγουστο. Είναι η καταλληλότερη εποχή γιά το κλίµα της Σαμαρίνας αλλξ και γιατί τότε γιορτάζει η κεντρι- κή εκκλησία του χωριού, η Μεγάλη Παναγιά. Σχεδόν πάντοτε τα εμπορικά πανηγύρια συνδιά- ζονται µε τις θρησκευτικές γιορτές. Η δημιουργία, όµως, τάξης εµπόρων και βιοτεχνών προκαλεί ρήγµατα στην παλιά ιδεολογία χωρίς να την εξιφανίζει.Οι γεωργοκτηνοτροφικοί πληθυσμοί στηρίζονται κυρίως στην προγονική πείρα. !! καλλιέργεια των κτηµάτων και οι διάφορες κτηνοτροφικές εργασίες καθορίζονται από το απόσταγµα μακροχρόνιας πείρας, σχεδόν αµετάβλητης. Αυτό διαµορφώνει πολύ συντηρητική νοοτροπία. Αντίθετα, η εργασία του βιοτέχνη και του έμπορου προυποθέτει συνεχώς ανανεούμενη γνώση. O βιοτέχνης πρέ- πει να προσαρμόζεται στις νέες κατασκευαστικές μεθόδους, στις αλλαγές της ζήτησης των προΐόντων του. Χτυπητό παράδειγµα από ένα άλλο βλαχοχώρι είναι η εισαγωγή της τεχνι- κής του φιλιγκράν στη ασηµουργία του Συρράκου. O έμπορος πρέπει να ξέρει να γράφει και να λογαριάζει, να ενηµερώνεται για τις διακυµάνσεις των τιµών και την ισοτιµία των νομισµάτων. Υποχρεώνεται να ταξιδεύει και πολλές φορές να εγκαθίσταται µόνιµα ή για κάποιο μεγάλο διάστημα σε πολιτείες της ξενητειάς. Αυτά τον κάνουν περισσότερο πληροφορημένο σε ό,τι συµβαίνει στον "έξω κόσµο", πρόθυμο δέκτη νέων ιδεών και συγχρο- νων µορφών ζωής και τέχνης. 'Ολα αυτά, βέβαια, µέσα στη σχετικότητα του τόπου και της εποχής. Οι ζωγράφοι της Σαµαρίνας εργάζονται σε μεγάλη γεωγραφική περιοχή που αρχίζει από τη σηµερινή νότια Γιουγκοσλαβία και τη Βουλγαρία και φτάνει ως την Πελοπόννησο12. Σ'αυτούς, όμως, υπάρχει µιά ιδιοµορφία" οι ζωγράφοι των άλλων χωριών εκτελούν τις τοι- χογραφικές εργασίες κυρίως τους ανοιξιάτικους ή καλοκαιρινούς μήνες και το χειµώνα επι- στρέφουν στα χωριά τους, όπου κατασκευάζουν νικρές φορητές εικόνες ή εκτελούν παραγγε- λίες δεσποτικών εικόνων είτε σε κάποιο χώρο του σπιτιού τους είτε σε ανεξάρτητο εργα- στήριο. Π Σαμαρίνα, όµως, ερηµώνει κατά τους χειµερινούς μήνες και συνεπώς κάπου αλ- λού έπρεπε να έχουν το εργαστήρι τους ενώ το καλοκαίρι εκτελούσαν τις τοιχογραφικές εργασίες είτε στον τόπο τους είτε σε άλλα χωριά. Είναι χαρακτηριστικό πως η αγιογρά- φηση της Μεγάλης Παναγιάς τελειώνει στις 30 Ιουλίου 1829 και της Αγίας Παρασκευής στις 15 Οκτωβρίου 1818. O πληθυσµός της Σαµαρίνας, φυσικά κατά τους θερινούς µήνες, είναι πολυάριθµος. 0 Κώστας Κρυστάλλης στα 1891 τον υπολογίζει χοντρικά σε 5,ΟΟΟ13. Λίγα χρόνια νωρίτερα το Επιτελικό Γραφείο του ελληνικού Υπουργείου Στρατιωτικών δημοσιεύει τον αριθµό 3,170 κατοίκων1Δ. Στα 1913, µετά την προσάρτησή της στην Ελλάδα, η Σαμαρίνα έχει 4,198 κα- τοίκους15.Ψα αποτελέσματα των κατοπινών απογραφών εξαρτώνται από την εποχή που έγιναν. Επειδή το χειµώνα αδειάζει εντελώς και µένουν μόνον δύο ως τέσσερες φύλακες, και από την άνοιξη αρχίζουν να ανεβαίνουν πρός το χωριό οι κάτοικόί του, ο πληθυσµός κυµαίνε- ται εντυπωσιακά. ΄Ετσι, στα 1928 η Σαµαρίνα παρουσιάζεται με 603 κατοίκους, στα 1940 µε 1,175 και στα 1953 µόνον με 416.Η εικόνα που παρουσιάζει το χωριό αυτό κατά τους θερινούς µήνες ακόµα και τώρα δικαιολογεί το χαρακτηρισμό του Κώστα Κρυστάλλη "μεγά- λη βλαχική κωµόπολις"17. Στοάς τόπουςτης χειµερινής τους εγκατάστασης η Σαµαρινιώτες αναπτύσσουν σηµαντική δραστηριότητα. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε πως στη συνοικία Αγίας Μονής των Τρικάλων Θεσσαλίας υπάρχει δραστήριος Γεωργικός Βιοτεχνικός Συνεταιρισμός Σαµαρίνας µε πάνω από 120 µέλη και πολυάριθμα συνεργαζόμενα άτομα. ΄Εχει ιδιόκτητες εγκαταστάσεις με καλό τεχνικό εξοπλισµο18. Τα τελευταία, όµως, χρόνια δοκιμάζει τις δυσάρεστες συνέπειες της κρίσης στη φλοκάτη.Αξιόλογος αντίστοιχος συνεταιρισµός υπάρ- χει και στη Λάρισα. "εγάλη ακίνητη περιουσία είχαν και σε άλλα µέρη. Στο Πραιτώρι ανα- , φέρεται πως το μισό χωριό ήταν τσιφλίκι Σαµαριναίων τσελιγγάδων. Κατά το 18ο αιώνα ήταν ιδιοκτησία της οικογένειας Χατζημπύρου19. Οι δύο μεγάλες κοινωνικές ομάδες της Σαµαρίνας, όπως και των άλλων βλάχικων χωριών µε παρόμοια σύνθεση, οι κτηνοτρόφοι και οι εµποροβιοτέχνες, δεν είναι αυτές που καθο- ρίζουν την κοινωνική διαστρωµάτωση. Υπάρχουν πλούσιοι κτηνοτρόφοι, οι τΞΞλιγγάδΞς,µε πολυάιθµα κοπάδια, αλλά και οι µικροκτηνοτρόφοι, καθώς και φτωχοί που εργάζονται στα κοπάδια με ιδιότυπη σχέση εξαρτηµένης εργασίας, οι ΕπιΞΞικΞΞ. To ίδιο ισχύει και για τους εµπόρους που άλλοι είναι πλούσιοι και άλλοι ασχολούνται με το λιανεµπόριο για κά- ποιες πενιχρές απολαυές. Οι βιοτέχνες κατά κανόνα ανήκουν στη µεσαία τάξη. Περιθωρια- κό τµήµα του πληθυσμού είναι οι "Γύφτοι", οι περισσότεροι σιδεράδες που κατασκευάζουν ή επισκευάζουν µεταλλικά εργαλεία και σκεύη για γεωργική, κτηνοτροφική, µεταποιητική και οικιακή χρήση. Αμοίβονται σε είδος2ο. Μερικοί από αυτούς τρέπονται και σε άλλα επαγγέλµατα, γίνονται αγωγιάτες και οργανοπαίχτες. Πολές φορές έχουν το επάγγελμα του οργανοπαίχτη σαν συµπληρωµατικό γιατί δεν τους εξασφαλίζει µόνιµη απασχόληση. Οι περισ- σότεροι αγωγιάτες είναι βλάχοι και μερικοί από αυτούς πλούσιοι µε εκατοντάδες υποζυγί- ων ο καθένας και πολυάριθµο υπηρετικό προσωπικό.΄Ενας από τους πλουσιότερους αγωγιάτες της Σαµαρίνας είναι ο Χατζηπύρος. Λεν κάνουν µόνον μεταφορές εµπορευμάτων αλλά και εµ- πόριο για λογαριασµό τους, χρηµαταποστολές, μεταφορά αλληλογραφίας και ταξιδιωτών. Συνή- θως κάθε καραβάνι έχει σταθερές δυό-τρείς διαδροµές που τις εκτελεί κατά διαστήµατα, όχι πάντα σταθερά.Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού οι τακτικές δια- δροµές των σαµαρινιάτικων καραβανιών έφταναν ως την Κορυτσά, τη Φλώρινα, τη Βέροια, τη Λάρισα, την Καρδίτσα και την Ηγουµενίτσα, όπως πιό αναλυτικά φαίνεται στο σχεδιάγραµµα που συνοδεύει το κείµενο. Μέσα στους πόρους των κατοίκων πρέπει να αναφέρουµε και τη ληστεία, την οποία δεν πρέπει να αντιµετωπίζουµε µε σημερινά ηθικά κριτήρια. Οι τΩαΧ€ι- ές συνθήκες διαβίωσης, η κυριαρχία του ένστικτου, η αντίθεση µε τους Τούρκους και τους Κοτζαυπάσηδες έτρεψαν πολλούς πρός τον κλέφτικο βίο που συχνά εναλλάσσεται µε του αρ- µατολού τη δράση. Είναι γεγονός πως "όσοι δεν ήταν ικανοί να κερδίσουν τη ζωή τους με το εµπόριο στράφηκαν προς τη ληστεία"21.Μέσα στην περίοδο που µας απασχολεί η δράση των κλεφτών αρχίζει να αποχτάει εθνικό αντιστασιακό περιεχόμενο. Ο Σαµαρινιώτης καλό- γερος Δημήτριος συµµετέχει στα επαναστατικά κινήματα του Θύμιου Βλαχάβα και βρίσκει μαρτυρικό θάνατο στα Γιάννινα από τον Αλή Πασά22. Ανάμεσα στις δύο µεγάλες κοινωνικές οµάδες υπάρχουν µερικές διαφορές. Οι κτηνοτρό- φοι ζουν στις παρυφές του οικισμού, και είναι φυσικό αυτό επειδή χρειάζονται μεγάλη έκταση γης για την εργασία τους και ευκολότερα µετακινούν τα ζώα τους. Οι έµποροι και ο 2 , οι βιοτέχνες κατοικούν και εργάζονται στα κεντρικότερο σημεια του χωριού 3. Η διαφορά εκφράζεται και με το χρώμα της φορεσιάς τους, που είναι άσπρο για τους κτηνοτρόφους και µαύρο για τους αστούς24. Αρχουσα τάξη είναι οι µεγαλέμποροι και οι πλούσιοι τσελιγγάδες. Από αυτούς προέρ- χονται και οι προεστοί, κοτζαμπάσηδες ή µουχτάρηδες και δηµογέροντες. Τη μεσαία τάξη αποτελούσαν οι βιοτέχνες και µερικοί µικρέμποροι, καθώς και οι μικροκτηνοτρόφοι. Ψην κατώτερη οι µπιστικοί, οι υπάλληλοι των εμπόρων και των βιοτεχνών και οι υπηρέτες των µεταφορέων, τα κΞπΞλια.Τις ταξικές αυτές διαφορές φρόντισαν να τις κατοχυρώσουν και µε την ανάλογη ιδεολογική κάλυψη. Καθιερώνεται σαν κοινωνική αρετή o σεβασµός προς τις αρχοντικές οικογένειες, που σ'ένα άλλο βλαχοχώρι µε την ίδια περίπου κοινωνική δοµή, στό Μέτσοβο, φτάνει ως την απαγόρευση της κυκλοφορίας των φτωχών στην κεντρική πλατεία και σε διπλανό δρόµο25. Γενικά στη Σαµαρίνα είναι έντονος ο διαχωρισµός του κοινωνι- κού συνόλου cc ιδιαίτερες οµάδες κατά φύλο, επάγγελµα και ηλικία.Αυτό εκφραζόταν ως τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας στο µεγάλο κυκλικό χωρά του Δεκαπενταύγοσστου, τον "Τσιάτσιο", όπου οι χορευτές σχηµατίζουν δύο ομ6κεντρα ηµικύκλια, το εξωτερικό με τις γυναίκες και το εσωτερικό με τους άντρες. Μα και κάθε ημικύκλιο ειναι χωρισµένο σε μι- κρότερα τόξα με ομοιογενείς ομάδες το καθένα τους: γέροντες, πρώτη ομάδα τραγουδιστών, ] άντρες ντυµένοι σε άσπρα, άντρες ηλικιωµένοι, δεύτερη οµάδα τραγουδιστών, άντρες νεό- τερης ηλικίας, γερόντισοες, ηλικιωµένες γυναίκες, γυναίκες µτυµένες βλάχικα, γυναίκες νεότερης ηλικίας, όπως φαίνεται και σε δηµοσιευµένο σγεδίασµα26. Επιβεβαιώνεται και από φυτογραφία του 1906, που συνοδεύει το κείμενο τούτο, όπου ξεχωρίζει η ομάδα των ασπροντυµένων κτηνοτρόφων. Στούς εµποροβιοτέχνες και υπάλληλους έχει πιά από τότε κυ- ριαρχίσει η ευρωπαϊκή φορεσιά. Δεν πρέπει να είναι εντελώς τυχαίο που ο συντάκτης λί- θινης επιγραφής, που θα τη συναντήσουµε στο κεφάλαιο για την τέχνη της λαμαρίνας, όταν καλεί στην εκκλησία. τους κατοίκους του χωριού τους ξεχωρίζει σε γέροντες, άντρες νέ- ους, γυναίκες και παρθένες. Από τα τέλη του 19ου αιώνα η οικονομία της Σαµαρίνας ξαναγυρίζει σχεδόν αποκλειστι- κά στην πρωτογενή παραγωγή, ενώ µεγαλώνει το ποσοστό των Σαµαριναίων, όπως και όλων των Ελλήνων, που ασχολούνται µε τη µεταποίηση και την προσφορά υπηρεσιών. Αυτό έγινε γιατί οι έµποροι και οι βιοτέχνες,πΚΧΚπΚδΚΞπου το χειμώνα µετέφεραν τις έδρες των σε αστικά κέντρα, από την ώρα που οι πόλεις αρχίζουν να µονοπωλούν την οικονοµική δραστη- ριότητα, βρήκαν ασύµφορη τη διακοπή της επαφής των με πελάτες και προµηθευτές. Οι υφάν- τριες, που είναι πολλές εκατοντάδες,είναι οργανωµένες στούς Τυνεταιρισµούς της πόλης διαµονής των οι οποίοι διαθέτουν, καθώς είδαµε, σύγχρονες τεχνικές εγκαταστάσεις για το λανάρισµα, τη βαφή κ.τ.λ. των μαλλιών. Πολλοί αποχτούν μόρφωση και διορίζονται δηµό- σιοι ή ιδιωτικοί υπάλληλοι, μερικοί σπουδάζουν και ασκούν την επιστήµη τους µακριά από ορεινή πατρίδα. Για όλους αυτούς η Σαμαρίνα παραµένει ρόπος οικογενειακού παραθερισ- µού. Στοχωριό ανεβαίνουν µόνον όσοι εξυπηρετούν τις παραθεριστικές ανάγκες, μανάβη- δες,µπακάληδες, κρεοπώλες, φητοπώλες, εστιάτορες, καφετζήδες...΄Ετσι, παρά την επι- στροφή της οικονοµίας στην πρωτογενή παραγωγή, σχεδόν αποκλειστικά στην κτηνοτροφία και την υλοτοµία, οι ιδέες και τα ήθη επηρεάζονται όλο και βαθύτερα από τα αστικά κέντρα. Αντίθετα, παρατηρείται φανατική προσήλωση σε ορισμένα έθιµα, όπως ο "Ψσιά- τσιος", η δηµοπρασία για τη φιλοξενία της εικόνας της Αγίας Παρασκευής, μερικές ιδιο- µορφίες στη μαγειρική κ.α. που λειτουργούν σαν ακατάλητα από το πέρασμα του χρόνου σηµεία κοινής συναισθηµατικής αναφοράς των χιλιάδων Έαµαριναίων που συγκεντρώνονται στό χωριό από κάθε γωνιά της ελληνικής γης, ακόµα και από το Ρξωτερικό. "πορούυε να θεωρούµε πιθανό πως τα σαµαρινιώτικα έθιµα θα είχαν χαθεί οριστικά χωρίς αυτή τη µά- ζωξη τόσων ανθρώπων µε κοινές ρίζες αλλά κάθε ηλικίας, ποικίλου επίπεδου μόρφωσης και προκοπής. Ανθρώπων εγκλωβισμένων στο τσιµέντο των πόλεων, ξερριζωµένων και τραγικά µόνων, που κάποιαν ώρα του έτους αισθάνονται πως ανήκουν σε κάποιαν ανθρώπινη κοινό- τητα µε δική της φυσιογνωµία, µε παρελθόν όπου εντάσσονται και οι δικές τους οικογε- νειακές µνήμες, µε τα παιδιά να διαβάζουν έκπληκτα το ονοµατεπώνυµό τους σε κάποιες επιγραφές µε παλιές χρονολογίες - και νάναι του παππού ή του παραπαππού. ΠΟΛΙΤΙΤΤΙΚΗ ΖΩΗ-ΨΞΧΠΗ Οι κάτοικοι της "αµαρίνας, σ'όλη την περίοδο που µελετούµε, είναι δίγλωσσοι΄ υι- λούν και τα ελληνικά και τα βλάχικα. 'Ολες, όµως, οι επιγραφές σε εκκλησίες, σπίτια και βρύσες είναι γραµμένες στην ελληνική γλώσσα, ενώ αλλού, όπως σε επιγραφή του Κλει- νοβού υπάρχει µετάφραση στίχων στα βλάχικα, αλλά µε ελληνικούς χαρακτήρες24, Ας θυμί- σουμε εδώ πως η γλώσσα αυτή δεν έχει δική της γραφή. Δεν ξέρουµε από πότε ακριβώς από πότε λειτουργούν ελληνικά σχολεία στη Ταµαρίνα. άν κρίνουμε από τις επιγραφές σε τοιχογραφίες και λιθανάγλυφα µπορούµε να συµπεράνουµε ότι από τις αρχές του 19ου αι- ώνα η εκπαίδευση βρισκόταν σε ικανοπΐητικό επίπεδο. Στα 1874 ιδρύεται Αδελφότητα για τη βελτίωση των σχολείων του χωριού. Σρα 1891 υπάρχουν τέσσερα σχολεία. Πάντως, τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας τα σχολεία της ΐαµαρίνας δίνουν γερές βάσεις για ση- µαντική πνευµατική ανάπτυξη μερικών μαθητών τους. Παράδειγµα 0 Μίλων Σακελλαρίδης, που γεννήθηκε εκεί στις αρχές του αιώνα και φοίτησε στο σχολείο του χωριού. Συνέχισε στο Γυµνάσιο της Κοζάνης και ύστερα στο Πανεπιστήµιο της Αθήνας. ΄Ηξερε άριστα την ελληνική και λατινική φιλολογία, τα Γαλλικά και τα Γερµανικά. Μετέφρασε διάφορα φι- λοσοφικά συγγράµµατα. Δίδαξε τα Ελληνικά στην Αλβανία, την΄Ηπειρο και τη Θεσσαλία. , - Ο 28 , Πέθανε στις 6 Αυγούστου 1895 στη Σαµαρινα και του έγινε επιβλητική κηδεια . Προσπα- 10 θεια, στα 1880, για ίδρυση σχολείου "αρωµούνικης" γλώσσας απέτυχε γιατί συνάντησε έν- τονη αντίδραση των κατοίκων, μ'όλο που είχαν παρασυρθεί και µερικά µέλη της εκπαιδευ- τικής Αδελφότητας. Ιδρύθηκε, όμως, στο γειτονικό Περιβόλι και σε άλλα χωριά. Γράµµατα µάθαιναν και αρκετές γυναίκες, μερικές από τις οποίες συνέχισαν την εκπαίδευση έξω από το χωριό και έγιναν δασκάλες. Φα τραγούδια του χωριού είναι άλλα βλάχικα και άλ- λα ελληνικά, όπως τα "Μιά κόρη απ'την Ανατολή", "0 Ζήτρος κάνει τη χαρά", "Έβγάτε α- γόρες στο χορό"...Στους γάμους ποτέ δε µεταχειρίζονται βλάχικα τραγούδια29.Ο ρυθμός του στίχου προσαρµόζεται στη δοσμένη μελωδία που κι αυτή ανταποκρίνεται στο είδος του τραγουδιού:χορευτικό, επιτραπέζιο, της δουλειάς, µοιρολόϊ. Ειδικότερα στον "Ψσιάτσιο", ο ρυθµός του χορού επέβαλε εξωτερικές προσθήκες -βρε γιέ µ'- που κόβουν το στίχο &- πειτα από ορισμένες συλλαβές έστω και κόβοντας στη µέση τη λέξη. Οι Βηματισµοί του χορού δε συγχωρούν καμµιά μετρική παράβαση για χάρη της ακεραιότητας των λέξεων. Έκ- τός από αυτό, ανάµεσα στούς αφηγηματικούς στίχους του τραγουδιού παρεμβάλονται και άλλοι με βλάχικα επιφωνήµατα, "όλελε", "λέλε" και με ελληνικές τιµητικές προσφωνήσεις "αντριωμένε", "αγρήγορε". Αν αφαιρεθούν οι εξωτερικές προσθήκες και οι επαναλήψεις συλλαβών, από τους δώδεκα στίχους του τραγουδιού παραμένουν τρείς: 0 Τσιάτσιος εκατέβαινε, ο Τσιάτσιος κατεβαίνει. - Τσιάτσιο υ'αµπούθε έρχεσαι, αµπούθε κατεβαίνεις; - Από τη Φούρκα έρχοµαι, στη Σαμαρίνα πάνω. Μα και στους δύο πρώτους στίχους η εσωτερική τοµή χωρίζει δύο ταυτόσηµες και σχεδόν όµοιες φράσεις. Στον πρώτο αλλάζει ο χρόνος του ρήματος και στο δεύτερο χρησιμοποι- ούνται παραπλήσιας σηµασίας ρήματα, από τα οποία το "έρχεσαι" επαναλαµβάνεται στον τρίτο στίχο αλλά σε πρώτο πρόσωπο. Ολόκληρο το τραγούδι αποτελείται από δεκατέσσερες λέξεις, τρία ρήµατα, τρία κύρια ονόµατα, δύο επίθετα, δύο προθέσεις, δύο άρθρα, ένα επίρρημα και μία αντωνυµία. Κατά κανόνα την ίδια φτώχεωιπαρουσιάζει και η µουσική των τραγουδιών, που αποτελείται από µία ή δύο επαναλαµβανόμενες µουσικές φράσεις, όπου και ο αµύητος διακρίνει βυζαντινές καταβολές.0ι ίδιες καταβολές διαπιστώνονται και στην εκτέλεση, όπου "πάντες μεν κρατούσι το µ π ά σ ο ν /ίσον/, είς δε, ο καλλι- φωνότερος, ψάλλει το άσµα εν θλιβερωτάτω και θρηνώδη ήχω", κατά τον Κρυστάλλη. Η αντίθεση πρός τον Τούρκο κατακτητή εκδηλώνεται κυρίως µε τη φανατική προσήλωση στην Ορθοδοξία και µε ατομικές ανταρσίες από τα "κλεφτόπουλα οαιδιά απ'τη Σαμαρίυα" κατά το γνωστό δηµοτικό τραγούδι. Από τις αρχές, όµως, του 19ου αιώνα η κλεφτουργιά αρχίζει να παίρνει το χαρακτήρα δυναµικής ένοπλης αντιστασιακής πάλης. 0 τραγουδημέ- νος από τη λαϊκή Μούσα Γιάννης Πρίφτης και o Μίχος 30παλιότερα, ο Λεωνίδας Χατζηπύρ- ρος, πλούσιος και τελειόφοιτος του Γυµνασίου Ιωαννίνων, 0 Φλώρος και άλλοι αργότερα, 11 γίνονται φόβητρα των Τούρκων. Βέβαια, δεν πρέπει να ωραιοποιούµε τις καταστάσεις. Ra- σικό κίνητρο παραμένει το οικονοµικό. Λε δείχνει, ασφαλώς, αναπτυηµένο εθνικό φρόνη- µα το ότι " ο Γιάννης Παπάς/Πρίφτης/ είχε κατορθώση µε τη συµµορία του να καταστή ο φόβος και τρόμος των πάντων και για να αφήνη τους αλβανούς κακοποιούς να περνούν από την περιφέρειά του ανενόχλητοι τους υποχρέωνε να του δίνουν το 1/3 από τα πλιάτσικα που έκαναν"31.Αν υπολογίσουμε τη θέση της ?αμαρίνας εύκολα καταλαβαίνουµε ότι το δρο- μολγιο επιστροφής των "κακοποιών" προς την Αλβανία ξεκινούσε από κάποια ελληνική πε- ριοχή. Η ανάμνηση ενός σπουδαίου αντιστασιακού γεγονότος, της νικηφόρας καταδίωξης του Βελή-Μπέη από το Ηπουκουβάλα μέχρι τη Σαμαρίνα διατηρήθηκε στο όνοµα της "βρύσης του "πουκουβάλα"32. Ανάλογο υπήρξε το πνεύµα και σε άλλα βλαχοχώρια. Ας θυμηθούµε πρόχειρα το ?ιωργάκη Ολύµπιο από το Βλαχολίβαδο και το Γρηγόρη Διακατά από τον Κλει- νοβό. To αντιστασιακό πνεύµα συνδέεται και µε αρχαιοελληνικές µνήµες, και αυτό του δίνει μιάν εντελώς ιδιαίτερη απόχρωση. Κατά το 19o αιώνα µαζί µε τα χριστιανικά ονό- µατα συχνά εµφανίζονται και άλλα που προέρχονται από προσωπικότητες της Ελληνικής Αρχαιότητας, Λεωνίδας, !!ιλτιάδης, Ευρυπίδης, Μίλων..Ρενικά η αναδροµή στο ηρωικό πα- ρελθόν χαρακτηρίζει ξυπνηµένο αντιστασιακό πνεύµα. O Λεωνίδας Χατζηπύρρος "εσεµνύνε- το τη από του αρχαίου Πύρρου και του Μεσαιωνικού Μερκουρίου Μπούα καταγωγή του". Ο Μερκούριος "πούας, ελληνοαλβανός γεννηµένος στο Ναύπλιο, έδρασε ηρωικά κατά το 16ο αιώνα και τα κατορθώµατά του ύµνησε σε ανούσιους στίχους o Ιωάννης Κορωναίος. Ο δοµημένος χώρος της Γαµαρίνας, σε υψόμετρο 1,400 µέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας, απλώνεται γύρω από την κεντρική πλατεία, όπου υπάρχουν καταστήµατα εµπορι- κά και καφενεία. Παλιότερα εκεί βρισκότανε και το χάνι του χωριού, γι αυτό και σήµε- ρα ακόµα η πλατεία ονοµάζεται "Χάνι"ιΟ µητροπολιτικός, όµως, ναός του χωριού δε βρί- σκεται μέσα ή δίπλα στην πλατεία, όπως συμβαίνει συνήθως στα ελληνικά χωρία. Τόσο αυτός, όσο και οι τρείς άλλοι ναοί του χωριού βρίσκονται στις τέσσερες άκριες, με προφανή την αποτρεπτική πρόθεση33. Είναι η Μεγάλη Παναγιά, η Μικρή Παναγιά, 0 Αγιος Αθανάσιος και o Προφήτης Ηλίας'ο τελευταίος, για να είναι κανονικότερη η συμµετρία, θα έπρεπε να είναι διακόσια περίπου µέτρα βορειοδυτικά από τη θέση του, αλλά λειτούρ- γησε η δέσµευση της παράδοσης που θέλει τις εκκλησίες του Προφήτη Ηλία στην κορυφή λόφου, To παλιό νεκροταφείο του χωριού βρίσκεται στη νότια πλευρά της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου, στην παρυφή του χωριού, από το οποίο το χωρίζει πικρό ρέμα. Αυτό δεν πρέπει να είναι τυχαίο. Παρατηρείται και σε άλλα χωριά της ελληνικής'ύπαίθρου. Στα 730/0 των χωριών της Αττικής ανάµεσα στον οικισμό και τό νεκροταφείο υπήρχε κά- ποιο µικρό ποτάµι ή ρέμα. Η ίδια σχέση παρατηρήθηκε σποραδικά και σε νησιά των Κυ- κλάδων και της Δωδεκανήσου, επίσης σε πολλές περιπτώσεις της Δυτικής Θράκης και της 12 Γαμοθράκης. Σχετίζεται µε πανάρχαιες δοξασίες κατά τον Γ. Δημητροκάλη, που μελέτησε το φαινόμενο3Λ. Από τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα χρησιµοποιείται ΚΚ ως νε- κροταφείο και το βόρειο τμήµα της αυλής της Μεγάλης Παναγιάς. Φα παλιότερα χρονολογηµένα σπίτια της λαµαρίνας είναι του Χατζηδήυου /11 Ιουλίου 1847. και του Ηητσιοµπούνα /30 Μαίου 1873/ που έχουν λίθινες επιγραφές µε εξώγλυφους χαρακτήρες και προφυλακτικό σταυρό. Παρόµοια είναι και άλλα, αχρονολόγητα, που όμως με σιγουριά µπορούµε να τα τοποθετήσουµε γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα. Τα σπίτια δεν αντέχουν στο πέρασμα του χρόνου όσο οι εκκλησίες και µάλιστα στις τραχειές κλιµατολο- γικές συνθήκες του χωριού. Π τοιχοποιία τους είναι ευτελέστερη και το ύψος τους µεγα- λύτερο από το εμβαδόν της έδρασης ενώ στις εκκλησίες συµβαίνει το αντίθετο. Είναι µε- γάλα, διόροφα, χτισμένα με γκρίζα ντόπια πέτρα και πλακοσκέπαστα. ?ήµερα σχεδόν το σύ- νολο των σπιτιών η σχιστολιθική κάλυψη της στέγης έχει αντικατασταθεί από αυλακωτές λαµαρίνες. To ίδιο έγινε και σε εκκλησίες, πράγμα που αλλοίωσε τη γενική όψη του χω- ριού, γι αυτό και οι πιό ευαίσθητοι κάτοικοί του λένε µε πικρή ειρωνεία πως χάθηκε πιά η παλιά όµορφη λαµαρίνα και κατάντησε Λαμαρίνα. Σημαντικά χάλασε το χαρακτήρα του χω- ριού η πρόσφατη οικοδομική δραστηριότητα µε τα "τυρολέζικα" σπίτια και τις κακές απο- μιμήσεις από βίλλες των αθηναϊκών προαστείων. 0 Κώστας Κρυστάλλης στο µελέτηµά του για τη Σαµαρίνα, αλλά σε σηµείο που αναφέρεται γενικά στα βλαχοχώρια, γράφει πως "έχουσι οικίας λιθοκτίστους και λιθοσκεπάστους,ευρυχώρους και υψηλάς, πλήρεις ωραιότητος έξω- θεν, έσωθεν δε κοµψοτάτας και πλουσίας. Περικοσµούνται δε αι οικίαι των υπό εκτενών κή- 35 πων ευφορωτάτων"΄ . Η κάτοψή τους είναι τερράγωνη ή δε σχήμα Γ. ΄Εχουν µικρά και λίγα σιδερόφραχτα παράθυρα. ?ε λίγες περιπτώσεις υπάρχει στην πρόσοψη ανοιχτός εξώστης στον οποίο ακουµπάει, παράλληλα προς τον τοίχο, ανοιχτή ξύλινη σκάλα που οδηγεί στον επάνω όροφο. “to ισόγειο βρίσκονται άνετοι χειµωνιάτικοι χώροι με τζάκια και µεντέρια. Στη λαμαρίνα η ανάγκη θέρμανσης δεν παρουσιάζεται µόνον κατά τους μήνες του ηµερολογιακού χειµώνα. Γενικά, τα σπίτια είναι προσαρµοσµένα στο µεγάλο υψόµετρο του χωριού και στο τραχύ του κλίµα. Στη Σαµαρίνα δε συνηθίζεται στην είσοδο του σπιτιού εσοχή, άλλοτε κα- µαροσκέπαοτη και άλλοτε µε επίπεδη οροφή, όπως συµβαίνει στα γειτονικά χωριά Φούρκα και Φιλιππαίοι, άν και είναι αρχιτεκτονικό στοιχείο πολύ εξυπηρετικό γιατί προστατεύει την είσοδο από ανέµους.βροχή και χιόνια. Λιτό είναι και το εσωτερικό των σπιτιών, χωρίς ξυπ- λόγλυπτη ή ζωγραφική διακόσµηση. Tov τόνο της αρχοντιάς, αυτό που ο Κρυστάλλης ονοµάζει "κοµψότητα", δίνουν κυρίως τα άφθονα "κεντητά στον αργαλείό" πολύχρωµα υφαντά, έργα των γυναικών από το γνέσιμο του µάλλινου νήµατος ως τη βαφή /παλιότερα/ και την ύφανση. Στα χαμηλώματα του χωριού υπήρχαν τα υδροκίνητα"µαντάνια" όπου γινότανε το χτύπηµα των υφαν- 13 των. Μπατανίες, μαξιλάρια, καρπέτες, µπουχαροσκούτια, χαλιά, όλα είναι καταστόλιστα από πολύχρωμα σχηματοποιηµένε φυτικά διακοσµητικά θέµατα /λουλούδια και κλαδιά/ επά- νω σε κόκκινο ή σκουρογάλαζο κάµπο. Η βαφή γινότανε άλλοτε µε δυτικές χρωστικές ύλες αλλά τώρα χρησιμοποιούνται χηυικές βαφές του εμπορίου. "ητροπολιτικός ναός του χωριού είναι η Μεγάλη Παναγιά /Κοίµηση της Θεοτόκου/. Έκ- κλησίες µε τ'όνοµα "Μεγάλη Παναγιά" υπάρχουν και άλλες στην Ελλάδα36. 7τη νότια πλευ- ρά της υπάρχει υπόστεγο με χτιστούς κίονες και τοξοατοιχία. ανατολικά καταλήγει σε παρεκκλήσι. Από τον τοίχο του ιερού προέχει µόνον μία µεγάλη κόγχη, οι δύο µικρότερες, της πρόθεσης και του διακονικού, εγγράφονται στο πάχος του τοίχου, πράγµα που παρατη- ρείται και σε άλλες µεγάλες εκκλησίες του χωριού και της περιοχής. Ρπανω στη στέγη της κόγχης φύτρωσε ένα βουνίσιο πεύκο που µεγάλωσε σιγά=σιγά και τώρα είναι κανονικό δέντρο. ?ε φωτογραφία βγαλµένη πριν από τα 1912 παρουσιάζεται λίγο μικρότερο. Η µεγά- λη Παναγιά χτίστηκε στα 1818 και αγιογραφήθηκε δέκα χρόνια αργότερα. Εξωτερικά, και κυρίως γύρω από τη νότια πύλη, έχει ρνδιαφέροντα λιθανάγλυφα µε φυτικά διακοσµητικά, πουλιά, ανθοδοχεία, τον ήλιο και το φεγγάρι, τον ΄Αη Γιώργη, τους Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη µε το σταυρό ανάµεσά τους ελάφια και µερικά κτηνοτροφικά ζώα, βόδι και πρό- βατο. Τα λιθανάγλυφα αυτά ανήκουν σε δύο τεχνίτες, ίσως και σε δύο εποχές αν, όπως υποθέτουµε, στη θέση της σηµερινής εκκλησίας υπήρχε άλλη παλιότερη , της οποίας χρη- σιµοποιήθηκε µέρος του οικοδοµικού υλικ ύ, φαινόµενο πολύ συνηθισµένο. Αντίστοιχη πε- ρίπτωση, βεβαιωµένη από τις επιγραφές, παρουσιάζεται, όπως θα ιδούμε, στη "ικρή πανα- γιά. Πάντως, το λιθανάγλυφο του ΄Αη Γιώργη και µερικά πουλιά που βρίσκονται κάτω από την παράστασή του χαρακτηρίζονται από δύσκαµπτο σχέδιο και έντονη αναγλυφικότητα ενώ στα υπόλοιπα κυριαρχεί η ευκίνητη γραμµή και µιά καλλιγραφική αντίληψη του σχεδίου που τείνει πρός τη χάρη. Το ψηλό ξυλόγλυπτο τέµπλο της εκκλησίας είναι δουλεμένο με την τεχνική των "κεν- τητών" ή "σκαλιστών στον αέρα", όπου είναι φανερή η επίδραση του ευρωπαϊκού µπαρόκ. Οι μορφές είναι έντονα ανάγλυξες με πολλά διαµπερή κενά ανάµεσά τους, η σύνθεση πυκ- νή και ανήσυχη. "έσα σε πλέγµατα φυτικών διακοσμητικών θεµάτων φίδια, λιοντάρια, πε- ριστέρια και άλλα ζώα του Παραδείσου συνωστίζονται σε όλη την έκταση του τέμπλου. Ανά- μεσά τους προβάλλουν ανθρώπινες μορφές και συνθέσεις: άγγελοι, αρχάγγελοι, οι Πρωτό- πλαστοι, ο κυυτικός Δείπνος, η Σταύρωση, η Ανάσταση, η Αποκαθήλωση, η Αποτοµή του Ιω- άννου, ο Ευαγγελισµός, ευαγγελιστές, η Παναγία βρεφοκρατούσα...όλες στο ύφος της επο- χής, των πρώτων δεκαετιών του 180υ αιώνα. Συχνή και η παρουσία της διακοσµητικής αχι- βάδας. To έργο έγινε πιθανότατα από µετσοβίτες τεχνίτες. Η εκκλησία έχει ευρύχωρο γυ- ναικωνίτη που τώρα Χρησιμοποιείται σαν πρόχειρο ΨΟυσ€ΐ0 τοπικής €χΚλησιαστι%ής τέχνης. 14 H υγρασία του χώρου και οι άλλες δυσμενείς συνθήκες δεν ευνοούν καθόλου τη συντήρηση των έργων που φιλοξενούνται. H μικρή Παναγιά πρωτοκτίστηκε στα 1799, όπως αναφέρει λιθόγλυφη επιγραφή που σή- µερα είναι εντοιχισμένη δίπλα στη νότια πύλη του ναού: Ξ- ΠΛΝΑΤ'ΙΑ ΘΈΌΨΟΚ? ΈΟΙΘΙ?Ε' ΤΕΣΤ ΔδΛδΣ' … Σδ Τδ|7' ΚΑΤΙΚΉΓΑ? E ΤΙ ΧΩΡΑ '?Α.…"Ι'Ι ΑΡΧΙ- ΕΡΑ'?ΕΒδΨΟΣ FAB/PPM Ψ?) ΠΑΝΙΕΡΟΤΛΤδ ΚΕ ΘΕΟΠΡΟΒΔΙΤ΄ό ΤΙΣ ΑΓΙδΦΑΨΠΣ I :ΡάγΟΝ Τ--ΐΙ'Τ""ΡΟΠΟ- m0): 0 I‘PEBENON ΕΞΑΡΧΕ ΔΙΑ ΕΞΟΔδ ΓΕ??ΓΙΑΝΙ | ΕΝ E’I‘I 1799 ΕΤΑΚ) ? ζισιµος 'Οταν η παλιά εκκλησία έπεσε από καθίζηση του εδάφους στη θέση της περίπου ξαναχτίστη- κε η σηµερινή. Η σχετική λιθόγλυπτη επιγραφή πανω από την πύλη αναφέρει ότι: H ?… KAI ΤΙΜΗ ΠΑΟΣ ΤΗΣ Π.ΌΤΔΓΙΑΣ ΠΕΡΙ΄ΒΛΕΠ'ΙΌΣ 0‘-'T0£ ΠΟΛΗ! ΓλΜΑΡΙΗΑΣ/ AAA KAI AVQI? ΕΙΡ Υ.Ώ?"ηΤ ΑΤ…ΙΐΘΗ. AH ΔΟΞΑ ΘΡΩ ΤΩΝ ΟΛΩΝ. Ι΄."ΐΡΑΡΧΠΥΝΨ0Τ ψη," Η'…" …ΑΡΧΙΑΣ" ?΄"ιΕΓ*ΥΟΥ Ι?ΨΑΔΙΟΥ ΜΗΝ)? η]? ΤΈ/ ΈΟΦΙΑΣ ΕΠΡ-Π%ΕΙΑ ΔΕ ΠΟΛ… '"???Α πως»? τη… ΕΞΑΡ- xo‘: mun): ΧΑΝΘ-Μ ποτ. Έκτοτε. mom}: ΑΝΔΡΕΣ σε τα…, που…" Μπηκα. ΕΔΩ ρ/ ΠΑΡΘΕΝΟΙ ΚΑΙ ΠΝΣ'Κ΄ζΝΗ"ΓΈΤ ΘΕΩ ΨΩ ΟΥΡΑπΈΩ ΠΙ (DOES? ΨΥΧΉΣ ΚΑΙ/ ΚΑΡΔΙΑΣ Η? WEI MK 1865 AVTUYTTTOY 2 ΜΑΥΤΌΡΑΣ ΓΙΑΝΉΣ΄ H διαφορά των δύο επιγραφών στην ορθογραφία και τη σύνταξη είναι ενδεικτική της ανό- δου της Παιδείας στη Σαµαρίνα κατά τον 19ο αιώνα. Η παράλειψη ενός από τα δύο συνεχό- μενα όµοια σύµφωνα, σε µερικές λέξεις, προέρχεται πιθανότατα από λάθος αντιγραφής του λιθογλύπτη. Αυτό είναι συνηθισµένο φαινόμενο σε όσους σχεδιάζουν το κείµενο µιάς επι- γραφής. Μερικά λιθανάγλυφα της πρώτης εκκλησίας, µέτριας τέχνης, χρησιµοποιούνται ως οικοδομικό υλικό της νεότερης, όχι πάντα σε κανονική θέση. Η "ικρή Παναγιά /Γέννηση της Θεοτόκου/ είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη μονόκογχη βασιλική, χωρίς εσωτερικές τοιχογραφίες. To τέμπλο της τυπικό δείγμα κουφυτού ξύόγλυπτου του τέ- λους του 180υ αιώνα ή της αρχής του 19ου. Φαίνεται πως έγινε από τους ίδιους τεχνίτες που σκάλισαν και το τέµπλο της Μεγάλης Παναγιάς. Ο ναός του Αγίου Αθανασίου είναι κι αυτός σε ρυθμό τρίκλιτης ξυλόστεγης πλακοσκέ- παστης βασιλικής, κάπως βαρειάς εξωτερικά και χωρίς υπόστεγα. Πρέπει να χτίστηκε προς τα τέλη του 18ου αιώνα. "αζί με την εκκλησία, ή λίγα χρόνια αργότερα έγινε και το 15p- πλο της, ωραίο δείγμα ηπειρώτικης ξυλογλυπτικής. Τα διακοσμητικά θέματα και οι παρα- στάσεις του θυµίζουν τα τέµπλα από τις δύο Παναγιές, Μεγάλη και Μικρή. Συγγένεια υπάρ- χει, ακόμα, στη συνθετική αντίληψη και στην αίσθηση της φόρµας, αλλά η τεχνική εδώ εί- ναι περισσότερο επιμεληµένη. Πι σηµαντικότερες διαφορές παρουσιάζονται ανάµεσα στα τέµ- πλα Μεγάλης Παναγιάς και Αγίου Αθανασίου, παρά την ύπαρξη πολλών κοινών στοιχείων ό- πως η αχιβάδα, οι ζώνες με εναλλασσόμενους ρόδακες και ρόµβους, το ίδιο σκάλισµα στα πλαίσια από τις ποδιές. Οι ποδιές στη Μεγάλη Παναγιά έχουν !ΠΕξ µεγαλύτερο πλάτος από 15 από το ύψος τους, το ανάγλυφο είναι χαµηλό και αφίνει να φαίνεται πολύ ο επίπεδος κάµπος, τα θέματα ζώα και αυτό σε σύνθεση που στηρίζεται στην αντίστροφη συµµετρία pa κέντρο έναν νοητό κάθετο άξονα. Στο τέµπλο του Αγίου Αθανασίου οι ποδιές έχουν ύ- ψος μεγαλύτερο από το πλάτος τους, το ανάγλυφο είναι έντονο και πυκνό, τα θέµατα σκηνές από την Αγία Γραφή και χωρίς απόλυτη συµμετρία. Σε δεσποτική εικόνα του τέμ- πλου υπάρχει ενθύµιση, γραµµένη από το ζωγράφο, χαρακτηριστική του πολιτιστικού κλί- µατος της Σαμαρίνας. Ενώ κατά κανόνα οι ενθυµίσεις καταγράφουν τοπικά γεγονότα, εδώ έχουµε προσπάθεια να περιγραφεί με στοιχεία η σιτοδεία που χτύπησε τη νότια Βαλκανι- κή στα 1793. "’Hv έτη 1793 έστορίθησαν έίκόνες δηά έξόδου τών χριστιανών της πολιτεί- ας ταύτης. Τόν αύτόν καιρόν έγηνεν άκρήβεια μεγάλη σέ όλα τά μέρη, "ορέα 'λρΒανητιά Λάρισα Ψρίκαλα. Τό φόρτομα στη Λάρισα πάησεν γρόσια 40, στά Τρίκαλα γρόσια 50, 'Ανα- σελήτζα Γρεβενό τά όµοια ήχεν, παρέξ της Βουλγαρίας τό µέρος τό λεγόµενον Σάπη XE Σκόπια. Κουβαλούσαν τό καρβάνια σάν τή µέλησα κέ έπροφθάσθηκεν & τουνιός και γράφο- μέν το μεταγενεστέ διά ένθήµηση". Φις πληροφορίες της εικόνας αυτής, των Ψριών Ιεραρ- χών, επιβεβαιώνει αντίστοιχη ενθύµιση στο τέµπλο της Αγίας Μαρίνας Κισσού, στο Ανατο- λικό Πήλιο: "είς τους 1793 έγινεν µεγαλοτάτη άκρίβεια όπου έπολίθη τό σιτάρι πρός 8 γρόσια τό κόσκινο"37. Η εκκλησία του Προφήτη Ηλία /΄Αη Λιά| αναφέρεται σε στίχο δημοτικού τραγσυδιού του 1750 για τον Τόσκα "Έόηθ'&η λιά του Μπαρµπουτζό κι από τη ΐαµαρίνα". To πρώτο εί- ναι το σηµερινό Επταχώρι του Νομού'Καστοριές, για το οποίο o Χριστόφορος Περραιβός υποσηµειώνει "Χωρίον πλησίον του οποίου κείται βουνόν, εις δε την κορυφήν αυτού υπάρ- χει Ναός του Προφήτου Ηλιού, ομοίως και εις το χωρίον λαµαρίνα, του οποίου την βοή- θειαν επικαλείται ο Τόσκας προ της µάχης"38. To τέμπλο του ναού, ασφαλώς μεταγενέστε- ρο από τα προηγούµενα, έχει αδρότερη τεχνική με μορφές μεγαλύτερες, σε έντονο ανάγλυ- φο και µε κάποια τάση πρωτόγονου ρεαλισμού. Ιδιαίτερα ενδιαφέροντα είναι τα µεγάλα κεφάλια, σχεδόν σε φυσικό μέγεθος, µε ωραίο πλάσιμο και ζωντάνια στην έκφραση. Epi- σκονται στις κολόνες, στο ύφος των κάτωκεταµπέδων. Οι ποδιζξς του τέμπλου αυτού δεν είναι σκαλισμένες' την επίπεδη επιφάνειά τους κοσμούν ζωγραφιστό ανθοδοχεία σε τυπι- κή, όµως, απόδοση και pa κάποια καλλιγραφική αντίληψη αν και έχουν χρωµατική ευαισθη- σία. Απέχουν από τα αντίστοιχα έργα σε ποδιές του Πηλίου ή σε τοιχογραφίες αρχοντικών στό Πήλιο, τ'Αµπελάκια, τη Σιάτιστα, την Καστοριά και τα Ζαγοροχώρια. To βηµόθυρο εί- ναι εντελώς ασκόλιστο και καταλαµβάνεται ολόκληρο από µεγάλη ζωγραφική σύνθεση του Ευαγγελισµού. Στο αριστερό ημίφυλλο ο ΄λγγελος και στο δεξιό η Παναγία. Η σκηνή έχει στο βάθος απεικόνιση πολιτείας µε πυκνό ψηλά κτήρια. Οι τέχνες που εξετόσαµε ως τώρα, αρχιτεκτονική, λιθογλυπτική και ξυλογλυπτική, εί- 16 ναι επαγγελματικές απασχολήσεις ξενόφερτων μαστόρων. ?'αυτόν λοιπόν τον τοµέα η Τα- µαρίνα δεν προσφέρει κάτι δικό της. Η συμµετοχή των κατοίκων της περιορίζεται στην επιλογή των µαστόρων και στην αποδοχή των έργων τους, πράγµα που σηµαίνει ότι τα έρ- γα αυτά τους εκφράζουν. Και αυτό είναι το σηµαντικό.΄Αλλωστε, η ,πάντα ποριορισµ€νη, ιδιοµορφία κάθε τ τικής πολιτιστικής ενότητας, εκφράζεται σε ωρισµξνες μόνον µορφές αποκλειστικής δηµιουργίας και σε παραλλαγές γενικότερων τύπων.΄Οπως έγραφα και παλιό- τερα, "όσο θα προχωρεί η έρευνα, που τώρα άρχισε, τόσο πιό διάτρητα θα γίνονται τα στεγανά των τοπικών τεχνών. Θα ήτανε σωστότερο να µιλούμε όχι για "αυτόχθονα" στοι- χεία αλλά για τα ε π ι κ ρ « τ έ σ τ ε ρ α κάθε περιοχής, αυτά που έγιναν κοινωνι- 39 κώς αποδεκτά, χωρίς να ξεχνούμε πως δεν αποτελούν προνόμιο και αποκλειστικότητά της!! "Ισως η κατηγορηµατικότητα της διατύπωσης αυτής να δίνει την εντύπωση µιάς γενικής και ανελαστικής εφαρµογής της, κι αυτό δεν είναι σωστό. Η συνοπτικό περιγραφή τηε πο- λιτιστικής ζωής και της τέχνης της Σαµαρίνας δεν γίνεται εδώ για να αναδειχθεί η μο- ναδικότητα της αλλά για να καθορισθεί το πλαίσιο µέσα στο οποίο διαμορφώθηκαν και ερ- γάσθηκαν οι ζωγράφοι της.΄Αλλωστε αυτοί δούλεψαν σε βλαχοφώρια και σε άλλα γεωργοκτη- νοτροφικά χωριά. ΐίναι χαρακτηριστικό πως δεν έγιναν αποδεκτοί στα Έφτάνησα και στα ορεινά ηυιαστικά κέντρα της Σιάτιστας και της Καστοριάς, για να περιοριστούμε μόνον σε τόπους που δεν απέχουν ποιό από τη Σαµαρίνα. Από τη ντόπια παραγωγή δεν αφορούν το Θέμα μας τα προϊόντα της κτηνοτροφίας, της υλοτομίας, της ελληνορραπτικής, της τσαρουχοποιίας και της σαγµατοποιίας. Για τα υφαν- τά υιλήσαµε παραπάνω. ΄Οπως σε όλα τα κτηνοτροφικά χωριά, η ποιµενική µικρογλυπτική είχε μεγάλη διάδοση στη Σαµαρίνα pa τη µορφή της ερασιτεχνικής απασχόλησης των βοσκών. Με πολύ απλά εργαλεία φιλοτεχνούσαν χέρια από γκλίτσες,ρόκες, σφοντύλια, κουτάλια, πη- ρούνια και φλογ€ρες. Αυτές οι "δημιουργίες της µοναξιάς"είναι έργα επιμονής και υπο- μονής. 'Ολα αυτό τα αντικείμενα έχουν τα ίδια βασικά σχήματα και παρόµοια διακοσµητι- κά Θέµατα pa τα αντίστοιχα των άλλων κτηνοτροφικών χωριών. To φίδι, το πουλάκι, ο δρά- κοντας, τα γεωμετρικά διακοσμητικά, αποδίδονται pa µικροτεχνική επιµέλεια αλλά και pa κάποια "αρχαϊκ6τητα" στην αντίληψη της µορφής40. H τεχνική είναι συνήθως επίπεδη, η σύνθεση απλή, χωρίς συμπλέγµατα µορφών.Από τα αντικείµενα χαλκουργίας ιου συναντούµε σήαερα στο χωριό είναι πολύ δύσκολο να ξεχωρίσουµε ποιά έγιναν στον τόπο και πιά αγο- ράστηκαν στα μέρη της χειµερινής διαμονής των Σαµαριναίων. Ώίναι σκεύη οικιακής και επαγγελματικής χρήσης απλά, µε τη λειτουργικότητα που τους έδωσε η μακροχρόνια παρά- δοση, χωρίς πλούσιο χαραχτό ή ανάγλυφο διάκοσμο. Σήμερα η τοπική φορεσιά, αντρική και γυναικεία, έπαψε πιά να φοριέται στην καθη- µερινή ζωή και εµφανίζεται µόνο σε παραδοσιακές κοινωνικές εκδηλώσεις από οργανωµέ- 17 νους χορευτικούς οµίλους. Τη φορούν νέοι και νέες των οποίων το βάδισµα και οι κινή- σεις έχουν διαµορφοθεί από το σύγχρονο τρόπο υπόδησης και αµφίεσης. π αντρική φορεσιά είναι ένε είδος μάλλινου επενδύτη χωρίς µανίκια και pa πολλές πιέτες, τα λαγκιόλια,στο κάτω µισό, που, καθώς περιζώνεται στη µέση από φάρδειά ζώ- νη, µοιάζει με φουστανέλλα. To πουκάμισο είναι φαρδοµάνικο. 7το κεφάλι φοριέται φέ- σι χωρίς φούντα και στα πόδια μάλλινες κάλτσες που κουµπώνουν πίσω στη γάµπα, οι βλαχόκαλτσες,και τσαρούχια pa ηµισφαιρική φούντα στη μύτη. To χειμώνα προστίθεται --.." πανωφόρι, η φλοκάτα.Ρια τους, περισσότερο εκτεθειµένους στις δύσκολες καιρικές ovv— ') τήκες, µοσκούς απαραίτητη είναι η χοντρη από τραγόµαλλο πάπα pa κουκούλα, Η µαύρη φορεσιά των εµποροΒιοτεχνών και η άσπρη των κτηνοτρόςων διαφέρουν μόνο στο χρώµα. Η γυναικεία φορεσιά αποτελείται από άσπρο πουκάμισο και το κύριο ένδυμα, τα σιγκούνια ή τσιπούνια, κλειστά στο στήθος, pa κεντήματα από κόκκινο µεταξωτό γαϊτά- νι, πλούσια στο στήθος και απλούστερα στον ποδόγυρο και τις άλλες παρυφές. Η µέση τονίζεται pa χρυσή ή επίχρυση ζώνη. για τις φτωχότερες γυναίκες αρκεί μιά δερμάτινη ζώνη µε επάργυρη πόρπη, την ΞεκάΞα.Τα στολίδια συµπληρώνονται από σειρές χρυσών ή επίχρυσων φλουριών, τα γιορντάνια, που κρέµονται στο στήθος. 7το κεφάλι οι νέες γυ- ναίκες φορούν κόκκινο χρυσοκέντητο φεσάκι με µακριά φούντα και σειρές από φλουριά. Οι ηλικιωμένες φορούν στο κεφάλι απλό σκουραγάλαζο µαντήλι και σπανιότερα το-ΞΞέλ- co, σκουρόχρωµο µαντήλι δεμένο pa περίπλοκο τρόπο. To χειµώνα προστίθεται βαρειά κεντητή φλοκάτη με τα φλόκια στην εσωτερική επιφάνεια. Φα έντονα απλά φυτικά σχηµατοποιημένα μοτίβα που κυριαρχούν επάνω στο μονόχρω- p0 φόντο των υφαντών, o ένας τραγουδιστής που συνοδεύεται από το επίπεδο "ίσο" των πολλών άλλων, η έλλειψη συμπλεγμάτων στα ποιμενικό ξυλόγλυπτα, εκφρΕζουν την ιδεο- λογια της πατριαρχικής φόρας, αρχικού κύτταρου της σαµαρινιώτικης κοινωνίας. Ο αρ- χηγός καθορίζει τα πάντα στην ισοπεδωμένη μικροκοινωνία τυ τσελιγγάτου, όπου "6- ποιος είναι στο ίδιο τσελιγγάτο έχει τις ίδιες υποχρεώσεις και μπαίνει κάτω από τον ίδιο αυστηρό νόμο της κοινής δουλειάς"41, pa βάση απλούς κανόνες καθαγιασµέ- νους από το χρόνο, χωρίς αµφισβητήσεις και επικαλύψεις αρµοδιοτήτων. H υφαντική, το τραγούδι, ο χορός και η µικρογλυπτική είναι οι κύριες εκφράσεις της κτηνοτροφι- χήε κοινωνίας. Η ΖΩΓΡΑΦ1΄Κ οι ρίζες της σαµαρινιώτικης αγιογραφίας δεν είναι δυνατό, για την ώρα να εντο- πισθούν µε απόλυτη σιγουριά. Πολύ βαθειές τις υπολογίζει ο Κώστας Υρυστάλλης."Από των μεσαιωνικών χρόνων η Σαµαρίνα εξήγαγΩ πλείστους ζωγρξφους, αγιογράφους µάλλον Α΄) ειπείν, της Ελληνικής χερσονήσου"". οι άµεσες µαρτυρίες του ηπειρώτη βουκολικού 18 ποιητή είναι ακλόνητες, αλλά οι Θεωρητικές του κατασκευές δεν έχουν την ίδια αντοχή στον έλεγχο. Επιχειρεί τεχνοτροπικές συγκρίσεις των τοιχογραφιών του Αγίου Νικολάου Συρράκου -που τις θυμάται πριν καεί η εκκλησία αυτή και τις αποδίδει σε ?αµαριναίο ζωγράφο- pa τις µισοσβυσµένες τοιχογραφίες που είδε στο εσωτερικό του Παρθενώνα και που έγιναν όταν ο αρχαίος ναός είχε µετατραπεί για ένα διάστηµα σε χριστιανική εκκλη- σία της Αγίας Σοφίας. Ας σηµειωθεί πως αυτό έγινε γύρω στα 450 και pa αρκετές αλλοιώ- σεις της αρχιτεκτονικής του. Στα 1206 µετατρέπεται σε καθολική εκκλησία. Κατά το διά- στηµα αυτό έγιναν οι τοιχογραφίες. Στα 1453 γίνεται μουσουλµανικό τέµενος και στα 1687 καταστρέφεται από τα πυροβόλα του "οροζίνι. Αυτές, λοιπόν, τις τοιχογραφίες Θεωρεί ο Κρυστάλλης έργα του ίδιου ζωγρόδου "ή εάν όχι, θα είναι µαθητής τούτου ο τον ναόν του Αγίου "ικολόου ιστορίσας Σαμαριναίος". Ας σηµειωθεί ότι τις καταστραµµένες από την πυρ- καγιά αγιογραφίες του χωριού του υπολογίζει καµωµένες "πολύ προ της Επαναστάσεως", φρά- ση που, βέβαια, δε µπορεί να σημαίνει χίλια ή και περισσότερα χρόνια. Πιθανότερη είναι η υπόθεση πως η ανάπτυξη της σαµαρινιώτικης αγιογραφίσς συνδέεται µε την ίδρυση του μοναστηριού της Αγίας Παρασκευής που πρέπει να την τοποθετήσουμε στις τελευταίες δεκαετίες του 180υ αιώνα, ίσως στα 1771. Σκόρπιοι Βλάχοι ζωγράφοι ap- φανίΚονται και νωρίτερα, όπως ο Σαμαρινιώτης Ήιχαήλ που µαζί pa τον Ηλία από το Boug- βουτσικό ζωγραφίζουν το µοναστήρι της Θεοτόκου στο χωριό Σπήλαιο στα 165843. οι τοιχο- γραφίες αυτές έχουν υποστεί μεταγενέστερες επιζωγραφίσεις που τους έδωσαν τα στοιχεία που διέκρινε ο Ενισλείδης και που χαρακτηρίζουν την σαμαρινιώτικη αγιογραφία των τε- λευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα. Πρόσφατα έγιναν συστηµατικές εργασίες καδσρισμού, αφαίρεσης των επιζωγραφίσεων και συντήρησης αλλά η καταστροφή ήταν προχωρηµένη από την υγρασία των τοίχων. 0 Αναγνώστης Δημήτριος από το Ψέτσοβο μαζί pa τον ιεροµόναχο Σερα- φείµ το Χίο τοιχογραφούν την εκκλησία του Αγίου Ρεωργίου Ρεντίνας στα 1?19Λ|. 0 Δηµή- τριος Ζούκης συνεργάζεται με το μαΘητή του Γεώργιο στο νάρθηκα της νπαπαντής "ετεώρωνιξξ /1Τ8Λ/Ά5."ίναι ο πρώτος Υαµαρινιώτης ζωγράφος στο έργο του οποίου διακρίνονται στοιχεία της τοπικής αγιογραφίας όπως αυτή εµφανίζεται στα τέλη του 18ου αιώνα και συνεχίζει, οτε ίδιο ύφος ως τα µέσα περίπου του επόμενου. Υέντρο της αγιοέςΐΐίκής δραστηριότητας Θεωρείται το αοναστήοι της Αγίας Παρασκευής. Π Χ. Ρνισλείδης διατυπώνει την άποψη πως , ισως οι πρώτοι που δίδαξαν την αγιογραφία στη Ταµαρίνα είναι οι ντόπιοι ιέρυτές του μοναστηριού Υικηφόρος και Διονύσιος, που έµαθαν την τέχνη στο 'Αγιον ΄ΠροςΛ6. Η άποψη καπιτΧλεττκχακ€ακκπγκατήπκεκκκπΩκτκίαικ&κκκκαεκίκχαχτκκκθκτκτείΧκακίτκππ αυτή έχει πολ- λές πιθανότητες να έναι σωστή γιατί συµφωνεί pa την τοπική παράδοση αλλά και γιατί το έργο των ζωγράφων της εποχής αυτής δείχνει επηρεασµένο από το σύγχρονό του αγιορείτικο, , , οι , Ο 47 Υ # ο που κι αυτο εχει δυτικοευρωπαικές και νεορωσικες επιδρασεις . % δικη µας αποψη πως η 19 λειτουργία εργαστήριου µαθητείας στο μοναστήρι δε µπορεί να τοποθετηθεί νωρίτερα από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα βασίζεται σε δύο γεγονότα. To πρώτο είναι η ανυπαρξία πληροφοριών που να καθιστούν αν όχι σίγουρη, τουλάχιστον πιθανή την ύπαρξη τέτοιου εργαστήριου. To δεύτερο είναι η διαπίστωση πως η ανάπτυξη χωριών-ζωγραφικών κέντρων είναι φαινόμενο των µέσων του 18ου αιώνα, όταν ζωογόνηση της οικονοµίας και η άνοδος του πολιτιστικού επιπέδου δηµιούργησαν τις προύποθέσεις τοιχογραφικής δια- κόσµησης σπιτιών και περισσότερων από πρίν εκκλησιών.Την εποχή αυτή εµφανίζονται τα οικιακά εργαστήρια των Χιονιάδων. T6ta δηµιουργείται στο Φουρνά των Αγράφων το εργα- στήριο μαθητείας του Διονύσιου48. 0 Διονύσιος ασχολήθηκε pa τη διδασκαλία της ζωγρα- φικής από την εποχή που μόναζε στις Καρυές του Αγίου ΄Ορους'έγραψε και την πολύτιµη "Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης". H λειτουργία του εργαστήριου στο Φουρνά πρέπει να τοποθετηθεί ανάµεσα στα 1133, οπότε ο Διονύσιος επιστρέφει και μένει -με κάποιες δια- κοπές… στο χωριό του, και στο θάνατό του που υπολογίζεται γύρω στα 1750, λίγα χρόνια μετά την αποπεράτωση του µοναστηριού που έχτισε. Στα 1744 "θα ήταν γύρω στα εβδοµήν- τα του χρόνια' τα τελευταία αυτά, πολύ ταραγµένα και ίσως όχι απαλλαγμένα από ασθέ- νειες, επόμενο ήταν να τον έχουν καταβάλει ώστε μπορούµε να πιστέψουµε ότι δεν επέζη- 49 σε πολύ..." . To ότι υπάρχουν και µερικοί παλιότεροι Σαμαρινιώτες ζωγράφοι δεν επι- βεβαιώνει την ύπαρξη εργαστηρίου µαθητείας γιατί σκόρπιοι ζωγράφοι από πάµπολλα χω- ριά υπάρχουν από παλιότερα. To µόνο που µπορεί να σημαίνει είναι το ότι υπήρχαν στο χωριό οι προύποθέσεις για την ίδρυση κάποιου αγιογραφικού εργαστήριο! καί όχι σχολής όπως γράφει ο Ρ.Θ.Λυριτζής50. Υπήρχαν ασφαλώς νέοι µε κάποιαν έφεση προς τη ζωγραφική, μερικοί και ατομικούς ή οικογενειακούς δεσµούς µε την Εκκλησία. Εκτός από τους κληρι- κούς αγιογράφους, πολλών άλλων τα επώνυμα φανερώνουν οικογενειακή εκκλησιαστική παρά- δοση, όπως Παπαϊωάννου, Παπαδάµος /µε πρώτο συνθετικό τη λέξη Παπάς|, Αναγνώστου /από τους κατώτερους εκκλησιαστικούς βαθμούχους ή και κοσμικούς που διαβάζουν τις ιερές γραφές στο εκκλησίασµα/, Οικονοµίδης /από το Οικονόμος, αξίωµα έγγαμου παπά που καθο- ρίστηκε από τη Ζ΄Οικουµενική Σύνοδο/. Στο εργαστήριο αυτό οι νέοι µάθαιναν την τέχνη αρχίζοντας από τις απλές βοηθητικές εργασίες και προχωρούσαν προς τις περισσότερο υ- πεύθυνες ώσπου να τελειοποιηθούν. Η ίδρυση, λοιπόν, του εργαστήριου στο µοναστήρι έρ- χεται να καλύψει μιαν ανάγκη που υπάρχει. Εδώ θα πρέπει να σηµειωθεί πως η λειτουργία του εργαστηρίου δεν πρέπει να προσγραφεί στις αγαθοεργές δραστηριότητες του µοναστη- ριού. Η εκµάθηση της τέχνης αποτελεί ένα είδος αµοιβής για τις υπηρεσίες που προσφέ- ρει ο νέος στον έμπειρο τεχνίτη. Βοηθόντας τον µαθαίνει να τρίβει τα χρώµατα στο "τρι- βίδι", να τ'ανακατώνει στις σωστές αναλογίες µε τις κόλλες, να πετυχαίνει οµοιόµορ- φες χρωµατικές επιφάνειες και σιγά-σιγά pa την πρακτική εξάσκηση τελειοποιείται και 20 γίνεται έτσι πιό χρήσιμος στο "δάσκαλο". Η παραγωγή μεγάλου αριθµού φορητών εικόνων στο εργαστήριο όσο και η εκτέλεση μεγάλων τοιχογραφικών συνόλων απαιτούν την ύπαρξη βοηθών. Στα εργαστήρια αυτά η µαθητεία διαφέρει ριζικά από την εκπαιδευτική διαδικα- σία μιάς σχολής.Αυτό δημιουργεί άλλους κανόνες ελέγχου. δεν υπάρχει το μαθητικό δο- κίµιο που κρίνεται pa επιείκεια, διορθώνεται αιτιολογηµένα και επαναλαµβάνεται. 0 pa- θητευόµενος είναι από την αρχή επαγγελματίας, η καλή ή κακή απόδοσή του επηρεάζει το επίπεδο παραγωγής του εργαστηρίου, η πρόοδός του παρακολουθείται και ελέγχεται από τον αρχιτεχνίτη. Η προαγωγή του σε ποό υπεύθυνες εργασίας εξαρτάται τόσο από τη δική του ικανότητα και επιµέλεια όσο και από τις ανάγκες του εργαστήριου. Από τα μέσα σω- φρονισμού των σχολείων της εποχής το µόνο πουχρησιμοποιείται στα εργαστήρια είναι η σωµατική ποινή. Πέρα από την εκμάθηση της τεχνικής, ο νέος εξοικειώνεται pa to "εί- δος" των Αγίων, με το αγιογραφικό πρόγραµμα του ορθόδοξου ναού και αποθησαυρίζει σχέ- δια και ανθίβολα χρήσιµα για την κατοπινή ανεξάρτητη επαγγελματική του σταδιοδροµία. ΄Ισως θα µπορούσαμε να μιλήσουμε µε περισσότερα στοιχεία αν 0 'Αγιος Γρεβανών µας εί- χε επιτρέψει να συµβουλευθούμε τα σχετικά παλιά χειρόγραφα της Μητρόπολης, χειρόγρα- φα που δεν είναι προσωπική του περιουσία και θα έπρεπε να είναι στη διάθεση των ερευ- νητών, pa τις αναγκαίες, βέβαια, προφυλάξεις. Αργότερα, η ύπαρξη δύο ή περισσότερων γενεών σε οικογένειες ζωγράφων δείχνει πως και στη ?αμαρίνα λειτουργεί το σύστημα της ενδοοικογενειακής µαθητείας. H ευλάβεια, η κλίση και η οικογενειακή παράδοση προσανατόλιζαν προς τη ζωγραφική ιην πιεστική ανάγκη επαγγελματικής απασχόλησης. Η μετανάστευση, η μεταποίηση και άλ λα επαγγέλµατα -ανάµεσα σ'αυτά η ζωγραφική- ανακούφιζαν τον πληθυσμό του χωριού από τα πλεονάσµατα κΧεργατικού δυναµικού που άφηνε η κτηνοτροφία και η υλοτομία. Από ε- κεί και πέρα τα φυσικά προσόντα έκαναν τη διαλογή σε καλούς και μέτριους ζωγράφους. Η παραδοσιακή αγιογραφία µαθαίνεται όπως η γραφή, χωρίς βέβαια η εκµάθηση της γρα- φής μόνη της να δηµιουργεί λογοτέχνες. Εκείνο που χαρακτηρίζει το έργο όλων των pa— στόρων της παραδοσιακής µας τέχνης είναι το μεράκι. Αν σ'αυτό προσθέσουμε τη στέρεη βάση που προσφέρει στους τεχνίτες ο μόχθος των γενιών που προηγήθηκαν καταλαβαίνου- pa γιατί η λαϊκή δηµιουργία έχει πάντα ποιότητα. Κι εδώ όμως είναι επικίνδυνες οι γενικεύσεις. Υπήρξαν Σαμαρινιώτες ζωγράφοι που το μεράκι τους δεν έφτανε ως το ση- µείο να γεµίζουν pa πυκνές µορφές τις συμφωνηµένες επιφάνειες, όταν η αµοιβή δεν ή- ταν ανάλογη. Είναι χαρακτηριστικό το περιστατικό που µνηµονεύει o Μιχ. Καλινδέρης51. 'Οταν δύο Σαµαρινιώτες ζωγράφοι διαπραγµατεύονταν την τοιχογράφήση της εκκλησίας Κα- τάκαλης Γρεβενών και η αμοιβή που τους προσφερόταν ήταν χαµηλή, ο ένας ρωτάει συνθη- ματικά τόν άλλο αν θα ζωγραφίσουν τους Αγίους "αλά Τσιάτσιου ή αλά κλεϊφτόπουλα", 21 πράγµα που σήμαινε "πυκνά ή αραιά," επειδή στο χρό Ψσιάτσιο οι χορευτές είναι κολλητά o ένας στον άλλο ενώ τα κλεφτόπουλα, για λόγους τακτικής του κλεφτοπόλεµου, αραίωναν. Τκληρ6ς ήταν ο ανταγβνισμός pa τους ζωγράφους άλλων περιοχών. Χτην περιοχή Τρικάλων είχαν οργανώσει ολόκληρο δίκτυο ανθρώπων που φρόντιζαν να πληροφορούνται τις εκκλησί- ες στις οποίες θα γινόταν αγιογραφικές εργασίες και έσπευδαν να πληροφορήσουν, όχι µό- νον από πατριωτισµό, τους συγχωριανούς των ζωγράφους. Κέντρο αυτού του δίκτυου ήταν η συνοικία Αγίας "ονής που "κατοικείται από Υαμαριναίους, ως επί το πλείστον ασχολου- . 2 µένους ιδιως εις την εριουργίαν"5 . Πριν από το δεύτερο παγκόσμιο πόλεµο το δηµοτικό σχολείο της Αγίας "ονής είχε 151 µαθητές, κι αυτό φανερώνει πολυάριθµη σαμαρινιώτικη παροικία. Γέροντες της συνοικίας αφηγούνται, σε µαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις,53 πε- ριστατικά που άκουσαν από τους γονιούς των και αναφέρονται στα µέσα -όχι πάντα άψογα- που χρησιµοποιούσαν για να αποκλείσουν από τις παραγγελίες άλλους ζωγράφους προς όφε- λος των συμπατριωτών τους. Υπάρχει, ακόμα, ένα σχετικό γράμμα άγνωστης χρονολογίας, μα που πρέπει να στάλθηκε γύρω στα 1890 pa 1900: 'Αγαπιτέ φίλε Γεώργιε, Εύχοµαι ή παρούσα µου νά σάς εύρη έν ύγεία. Μανθάνω ότι θα κοσμίσουν τήν έκκλη- σίαν τού Ξ ΄Αγίου Δηµητρίου ένταύθα και διαπραγµατεύονται μέ ήπειρώτας ζωγράφους έκ Χιονιάδων. Είπον είς τούς έπιτρόπους ότι αύτοί είναι κακότεχνοι καί νά άνα- µείνουν προσφοράν και΄έκ μέρους καµαριναίων ζωγράφων οίτινες είναι άριστοι είς τήν τέχνην των. Σπεύσε, τό λοιπόν, νά έλθης ένταύθα διά νά προλάβωµεν, ώς έγινε καί κατά τό παρελθόν. 'Η έργασία είναι µεγάλη καί ύπάρχουν χρήματα an δορεών έξ 'Αμερικής. "Εμαθον ότι έβρίσκεσαι είς Γρεβενά καί άπευθύνω τήν παρούσαν μου μέσω του φιλτάτου συµπατριώτου Νικολάου Μητσιοµπούνα. Σέ άσπάζομαι 'Ιωάννης Ποντίκας T6 λόγιο ύφος του γράμµατος, οι σχετικά λίγες ανορθογραφίες και, προπαντός, η διαφορά του γραφικού χαρακτήρα της υπογραφής από το κείμενο δείχνουν ότι ο αποστολέας ανέθεσε σε κάποιον γραμµατισµένο του χωριού το γράψιµο της επιστολής. Ωστόσο, οι συνθήκες παραγγελίας και πληρωµής των Ελλήνων λαϊκών ζωγράφων δεν επη- ρεάζουν την ποιότητα της δουλειάς των. Ακόμα και σε περιπτώσεις κατά τις οποίες ο ζω- γράφος υποχρεώνεται κάτω από την πίεση ωµής βίας, "στανικώς" να κάνει κάποια ζωγραφιά, αυτή έχει την ίδια ποιότητα και γνησιότητα pa to υπόλοιπο έργο του54. Η παράδοση, της οποίας o ζωγράφος είναι φορέας, η ηλικία του, το κοινωνικό πλαίσιο, το πολιτιστικό ύφος της εποχής και του τόπου, είναι καθοριστικοί παράγοντες. Εδώ θα πρέπει να κάνου- pa μία καίρια παρατήρηση. Βέβαια, η ζωγραφικοί και περισσότερο η αγιογραφία εντάσσον- 22 ται μέσα στα πλαίσια του παραδοσιακού πολιτισµού, όπου η ατοµική προσφορά απορροφιέ- ται από τη γενική διαµορφωτική πορεία. Αυτό συµβαίνει π.χ. και µε το δημοτικό τραγού- δι όπου η ομαδική κατεργασία από στόµα σε στόµα και από γενιά σε γενιά του δίνουν τη µορφή στην οποία το κατέγραψε ο λαογράφος. Ta διαδοχικά στάδια από τα οποία πέρασε, τα δάνεια από προηγούμενα χαµένα τραγούδια, οι άνθρωποι-συντελεστές των διεργασιών είναι στοιχεία που αγνοούµε. Στη λαϊκή ζωγραφική, όµως, έχουµε χρονολογίες, συγκεκριµ- µένους χώρους, ονόµατα και άλλες πληροφορίες που πλαισιώνουν τις ζωγραφιές. Για να ε- πιχειρήσουμε έναν τολµηρό παραλληλισµό, είναι σα να είχαμε από ένα δημοτικό τραγούδι καταγραφές του σε μαγάλη χρονική περίοδο µε χρονολογίες, τους τόπους και τις συνθήκες κάθε εκτέλεσης, τα ονόµατα και άλλα στοιχεία των τραγουδιστών κι ακόµα τη χροιά της φωύής τους, την προφορά τους, το ρυθµό εκτέλεσης. Λιγοστές είναι οι περιπτώσεις γνω- στών ποιητών δηµοτικών τραγουδιών55µέσα στα οποία έχει συγχωνευθεί η παράδοση στη γλώσσα, στο ρυθμό, στους εκφραστικούς τρόπους/άσκοπα ερωτήµατα, το θέµα του αδυνάτου, προσωποποιήσεις,.../ και άλλα. Λείπει, όµως, από αυτά η μεταγενέστερη λαϊκή επεξεργα- σία. H λαϊκή ζωγραφική επιτρέπει στον µελετητή να ανιχνεύει, σε µεγάλο ποσοστό, την πο- ρεία της μέσα από το έργο επώνυμων δηµιουργών. Αυτό ισχύει, ως ένα βαθμότκαι για τη γλυπτική. Πολλές φορές έχουμε και άλ α στοιχεία τους. Αυτό είναι ένα σηµαντικό πλεονέ- κτηµα για το μελετητή της λαϊκής ζωγραφικής, όταν δεν τον παρασύρει στον κατακερµατισ- μό της γενικής της ροής σε ανεξάρτητες ατοµικές πεάπτώσεις. ?ξάλλου, η ζωγραφική αφί- νει ευρύτερα περιθώρια στην προσωπική έκφραση ή έστω στην πληρέστερη διατύπωση του το- πικού ιδιώματος της ζωγραφικής γλώσσας σε συγκεκριµμένη χρονική περίοδο, πράγμα που είναι αδιόρατο σε άλλες τέχνες, όπως το κέντημα και η υφαντική. Σημειώνουμε εδώ πως η ύπαρξη ορισμένων τοπικών κέντρων ζωγραφικής δραστηριότητας, pa κάποιες ελαφρές ιδιομορ- φίες, δεν καταργεί την ενότητα της ελληνικής παραδοσιακής ζωγραφικής, όπως τα τοπικά ιδιώµατα δεν θρυματίζουν την ενότητα της ελληνικής γλώσσας. ΄Αν σήµερα αντιµετωπίζουμε το πρόβλημα των πηγών της σαμαρινιώτικης ζωγραφικής µε εικασίες, μπορούμε pa ακρίβεια και χωρίς χάσματα να παρακολουθήσουµε την τέχνη αυτή κα- τά την περίοδο της µεγάλης της ανάπτυξης, από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα ως τις πρώτες του ΖΟού. H εξέλιξη της αγιογραφίας των Σαµαριναίων ζωγράφων -όλης της ελληνικής αγιογραφίας- δεν είναι µιά "εσωτερική υπόθεσή" των καλλιτεχνών. Πολλές φορές στα συμφωνητικά καθορίζεται το υλικό της ζωγραφική,…"να είναι του λαδιού", "πΚεπί µου- σιαµάδων", "επί σανίδος" αλλά και η τεχνοτροπία, "ακολουθούντες βυζαντινόν ρυθμόν μετά τ του φυσικού"56. Ειδικότερα στην τοιχογραφία ο τεχνίτης εράζεται κάτω από το συνεχή κοι- νωνικό έλεγχο. Οι επίτροποι, οι παπάδες παρακολουθούν καθηµερινά την πρόοδο της εργασί- ας. “a κάθε έξη µέρες δουλειάς αντιστοιχεί µιά γενική θεώρηση του έργου από το σύνολο 23 σχεδόν των κατοίκων κατά την Κυριακάτικη Λειτουργία. ΄Ολοι αυτοί εγκρίνουν ή επικι νουν. 0 ζωγράφος δεν µένει ανεπηρέστος από όλα αυτά. To ευτράπελο "θέλοντας ο Βλάχ και µη θέλοντας o ζωγράφος...." της λαϊκής παροιμίας μπορεί να είναι υπερβολικό, α λά κρύβει αλήθεια. H Σαµαρίνα εµφανίζεται ως ζωγραφικό κέντρο σε περίοδο µεγάλης δραστηριότητας τι Ελλήνων ζωγράφων όχι μόνον στην αγιογραφία αλλά και στην τοιχογραφική διακόσμηση σπι- τιών της Δυτικής Μακεδονίας, της Ηπείρου και της Θεσσαλίας. Στην τελευταία αυτή δραστηριότητα δεν συμμετέχουν οι Σαµαρινιώτες. H περιοχή στην οποία κυρίως κινούνται, η περιφέρεια Γρεβενών, δεν έχει παράδοση στο "αρχοντικό", το μεγάλο και πλούσια δια- κοσμημένο pa ξυλόγλυπτα και τοιχογραφίες σπίτι.΄Οχι μόνο δεν έχουµε μαρτυρημένα τέτοι έργα Σαµαριναίων, αλλά ούτε pa τεχνοτροπικά κριτήρια µπορούμε να αποδώσουμε σ'αυτούς κάποιες "κοσµικές" τοιχογραφίες. Ακόμα και οι λίγες µεταγενέστερες τοιχογραφίες που υπάρχουν στο γειτονικό χωριό Φούρκα είναι έργα ξενόφερτου ζωγράφου. Νοµίζω πως το φαι… νόμενο δεν είναι ανεξάρτητο και από τη µεγάλη επιβολή που ασκούσε το δραστήριο αγιο- γραφικό κέντρο του μοναστηριού της Αγίας Παρασκευής, επιβολή τεχνική αλλά και πνευ- ματική. Πρέπει να περάσουν πολλά χρόνια, να κλείσει το εργαστήριο του µοναστηριού, να χαράξουν δικούς τους δρόµους οι ζωγράφοι του χωριού γιά να εμφανισθούν, στις αρ- χές του αιώνα µας, μερικές περιορισµένες προσπάθειες τοπιογραφίας, πάντοτε όµως µέσα στο χώρο του ναού. 'Αν είναι βάσιμη η εικασία του Χρήστου Ενισλείδη πως ιδρυτές του αγιογραφικού εργαστήριου είναι οι κτήτορες του μοναστηριού Νικηφόρος και Διονύσιος θα µας ήταν χρήσιμη η γνώση του έργου των. Δυστυχώς ούτε υπογραφή τους συναντήσαµε ούτε άλλο πει- στικό στοιχείο βρήκαμε. Θα µπορούσαμε να αποδώσουμε σ'αυτούς τις τοιχογραφίες του κα- θολικού της Αγίας Παρασκευής επειδή είναι πολύ πιθανό οι κτήτορες, αν ήταν ζωγράφοι, να έχουν κοσµήσει με την τέχνη τους το ναό που ίδρυσαν αλλά και γιατί σ'αυτές συναν- τούμε στοιχεία που δίνουν την κάποια ιδιαιτερότητα στη σαµαρινιώτικη αγιογραφία. H µορφή του Παντοκράτορα στον τρούλο και τα τάγµατα των αγγέλων που την περιβάλλουν µπορούν να θεωρηθούν, τόσο στο πλάσιμο όσο και στο χρώµα, τυπικά δείγματα της σαµα- ρινιώτικης ζωγραφικής. Αλλά η χρονολογία που υπάρχει σ'αυτό τον τρούλο, 1821, καθι- στά εντελώς απίθανη την υπόθεση να ζωγραφίστηκε από ανθρώπους που πρίν από µισόν αι- ώνα είχαν ιδρύσει το μοναστήρι και ίσως το εργαστήριό του. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες, αλλά ανυπόγραφες και αχρονολόγητες είναι οι τοιχογραφίες που σώζονται, σε όχι καλή κατάσταση, στην εκκλησία του Προφήτη Ηλία. Θαυµαστή είναι η "Κοίµηση της Θεοτόκου". Πρέπει να έγιναν κατά τα µέσα του 180v αιώνα. Στο νάρθηκα του ναού µερικές µικρές τοιχογραφίες, όπως του Χριστού και της Παναγίας, είναι τυπικά δείγματα της τοπικής | 24 ζωγραφικής κατά τα τέλη του 19ου αιώνα. Πρώτο υπογραμµένο έργο που προέρχεται σίγουρα από µέλος του εργαστηρίου της Α γίας Παρασκευής είναι οι τοιχογραφίες στο καθολικό του µοναστηριού Αγίων Αποστόλων, κοντά στον Κλεινοβό Καλαμπάκας. Επιβλητικό σύνολο, έργο του "ευτελούς και αµαρτωλού Μιχαήλ Αναγνώστου Δημητρίου, τον καιρό που αρχιερέας Σταγών /Καλαμπάκας/ ήταν ο Κύ- ριλλος από την Κοζάνη pa συνδροµή των "εύλογημένων ίεροµονάχων πατέρων Κυπριανού και Θεοκλίτου δι'έπιστασίας κυρού Χρίστου Σακελλαρίου προεστώτος". H επιγραφή τελειώνει pa tn φράση "κατά μήνα Δεκέµβριον έτελειώθη Δόξα τώ 'Αγίώ Θεώ", χωρίς να αναφέρει χρο νολογία, που όμως πρέπει να είναι 1789. Λεν φαίνεται να χρησιµοποιεί τα ίδια πρότυπα pa to ζωγράφο του Προφήτη Ηλία. Η παράσταση π.χ. της "Κοίμησης της Θεοτόκου" παρουσι- άζεται στις δύο εκκλησίες όχι µόνο µε σηµαντικές διαφορές στο χρώµα αλλά κυρίως pa σύνθεση διαφορετική στο σύνολο και στις λεπτομέρειες. To έργο του Προφήτη Ηλία χαρα- κτηρίζεται από χαμηλή χρωµατική κλίμακα σε ώχρες, φαιά, καφετιά, γκρίζα, γκριζογάλα- ζα. 0 Μιχαήλ στο µοναστήρι του Κλεινοβού µεταχειρίζεται έντονα χρώµατα, κόκκινα, πρά- σινα, κίτρινα. H atapétnta των προτύπων δεν διαπιστώνεται πΙστο χρώμα επειδή οι χαλ- κογραφίες ή τα σχέδια που μεταχειρίζονται σαν πρότυπα είναι ασπρόμαυρα και κάθε ζωγρά- φος =εσµεύεται µόνο στη σύνθεση, αλλά το ευρύτατο πεδίο της χρωµατικής επένδυσης εί- ναι ανοιχτό γι'αυτόν. Επί αρκετές δεκαετίες η σαµαρινιώτικη ζωγραφική θα χαρακτηρίζε- ται από έντονα και φωτεινά χρώματα και ροδαλές µορφές. Θα πρέπει να υπολογίσουμε ότι το έργο έχει επιζωγραφισθεί σε μερικά σηµεία. H σηµαντικότερη αλλοίωση έγινε στο χρώ- pa tou φόντου που από σκουρογάλαζο έγινε γαλάζιο, πράγµα που ανατρέπει κάπως την το- νική ισορροπία. Επειδή το πέρασμα του µεταγενέστερου χρώματος έγινε pa φαρδύ πινέλλο άφησε γύρω από τις λέξεις και ανάμεσα στα γράµματα των επιγραφών το αρχικό σκούρο χρώ- μα. Ευτυχώς στις φιγούρες οι επεμβάσεις είναι ασήμαντες. H σύνθεση, όµως, στα δύο έρ- γα pa κοινό θέμα είναι διαφορετική. Στον Προφήτη Ηλία είναι στενόµακρη ενώ στον Κλει- νοβό πολύ πιό φαρδειά. Στον πρώτο, µπροστά στο σκ ήνωµα της Παναγίας 0 άγγελος γέρνει πρός τα εµπρός και ο Ιεδονίας είναι γονατιστός ενώ στο δεύτερο το σώμα του αγγέλου έ- χει κλίση προς τα πίσω και ο Ιεφονίας είναι καθιστός. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες είναι οι μορφές των Αρχαγγέλων Γαβριήλ και "ιχαήλ στις δύο πλευρές της δυτικής θύρας στο µοναστήρι του Κλεινοβού. 0 Γαβριήλ έχει ήρεµη στά- ση, καθώς γράφει µε φτερό στο ειλητάριο που ανεµίζει ελεύθερο. 0 Μιχαήλ, µε τα άκρα του σε ζωηρή φυγόκεντρη κλίνηση, τους ανήσυχους κυµατισμούς του χιτώνα, τη δυναμική λοξή γραµμή του ξίφους, έχει μιά θεατρικότητα που προδίδει ιταλίζον πρότυπο. Και οι πο- λυπρόσωπες συνθέσεις έχουν έντονη κίνηση. Ta πολλά ειλητάρια pa αρκετά µακροσκελείς επιγραφές δείχνουν πως η "EpnnvaCa" του Διονύσιο… εκ Φουρνά έχει κάποιαν επίδραση.Πάν- 25 τως δεν τηρείται πιστά το αγιογραφικό πρόγραμµα της "Ερµηνείας". Οι 'Αγιοι Απόστολοι Κλεινοβού, εκτός από το έργο του Μιχαήλ, έχουν και άλλες µεταγενέστερες τοιχογραφίες και κυρίως επιγραφές pa μεγάλη σηµασία γιά την οστορία της Τουρκοκρατίας57. Δύο Γαμαρινιώτες ζωγράφοι, ο "ιχαήλ και ο Γεώργιος, ςωγραφίζουν στα 1803 την εκ- κλησία του Αγίου Γεωργίου στο χωριό Χακοπλεύρι Καλαµπάκας. Ο Μιχαήλ αυτός είναι οπωσ- δήποτε άλλος από το ζωγράφο των λγίων Αποστόλων Κλεινοβού. θα κενά ανάµεσα στα εγκόλ- πια είναι μονόχρωμα γαλάζια χωρίς των πλούσιο φυτικό διάκοσµο που συνήθως τα περιβά- λει. Οι μορφές είναι στατικές, κάπως βαρειές, η χρωματική κλίμακα πλουσιότερη. Διαφέ- ρουν, ακόµα, και τα γράμµατα και τα συμπλέγματα των επιγραφών. ?κτός από την τοιχογραφική δραστηριότητα, σηµαντική είναι και η παραγωγή δεσπο- τικών εικόνων και μικρών φορητών εικόνων καθώς και τρίπτυχων. ‘Eva από τα τρίπτυχα αυτά, µικρών διαστάσεων /25,Δ Χ 37,5 αναπτυγµένο/ έργο του 1813, στο αριστερό φύλλο και σε τρείς απανωτές ζώνες έχει τους Αγίους Παρασκευή, Χαράλαµπο, Αναστάσιο και Γεώρψι γιο έφιππο, στο στέλεχος τους Αγίους Πάντες σε κυκλική σύνθεση και κάτω τον Παράδεισο και στο δεξιό φύλλο τον Προφήτη Ηλία και τους Αγίους Νικόλαο, Στυλιανό και Δηµήτριο έφιππο. Σε τόσο μικρό χώρο 34 µορφές, από τις οποίες δύο έφιππες και µία ένθρονη, εί- ναι απόδειξη της ικανότητας του αγιογραφικού εργαστήριου της Σαµαρίνας να ετοιμάζει τεχνίτες όχι µόνο για μεγάλα τοιχογραφικά σύνολα αλλά και για µικρογραφικές επιτεύξεις. Οι αδελφοί Δηµήτριος και "ιχαήλ Αναγνώστου, ο δεύτερος είναι ο ζωγράφος του Κλει- νοβού, μαζί µε τον Αναγνώστη Παπαϊωάννου τοιχογραφούν στα 1819 την εκκλησία της "ετα- µόρφωσης του Σωτήρα, κοντά στο µοναστήρι της Αγίας Παρασκευής. Πολλά από τα πρότυπά τους είναι τα ίδια pa του Κλεινοβού, όπως και σε πολλά σηµεία η ίδια διάταξη των θε- µάτων επάνω στους τοίχους. ΄Γχουν περάσει όµως τριάντα χρόνια. Τώρα η ζωγραφική εί- ναι πιό ώριµη, το χρώμα σε συνδιασµούς κυρίως γαλαζοπράσινου και κόκκινου, έχει λάµ- ψη. Πλήθος µορφών ολόσωμων ή σε προτοµή, απανωτές πολυπρόσωπες συνθέσεις, ποικίλα δι- ακοσμητικά, δηµιουργούν εντυπωσιακό σύνολο. Ηερικές συνθέσεις, όπως τα θαύματα του Αγίου Πικολάου, ο Ιησούς που κρίνεται από τον Πιλάτο και η "εταμέλεια του Ιούδα είναι έργα υψηλής ζωγραφικής ποιότητας. Τα θαύματα του Αγίου Νικολάου ανήκουν στα λαµπρότε- ρα επιτεύγµατα της νεοελληνικής θαλασσογραφίας.΄Αλλον ζωγράφο pa το επώνυµο Αναγνώ- στου, τον Αθανάσιο, θεωρεί 0 "ιλτιάδης Παπαθανασίου ως Σαμαρινιώτη58. Ωστόσο, n τεχνο- τροπία και οι ανορθογραφίες του, στα µέσα του 190v αιώνα, δεν καθιστούν πιθανή την &- ποψη αυτή. Δέκα χρόνια αργότερα, στα 1829, οι αδελφοί Χρήστος, ιερέας, και Αντώνιος Παπαϊω- άννου κάνουν τις τοιχογραφίες της Μεγάλης Παναγιάς. Είναι σίγουρα αδελφοί του Αναγνώ- στη α=λά δεν συνεργάζονται μαζί του. Οι τοιχογραφίες της Μεγάλης Παναγιάς έχουν δια- 26 φορές από της Μεταμόρφωσης, αν και είναι φανερή η προέλευση των ζωγρλαφων από το ίδιο εργαστήρι. Εδώ το κόκκινο χρώµα έχει µεγαλύτερη ένταση, καθώς µάλιστα γειτονεύει µε µε το πράσινο, και πιάνει μεγαλύτερη επιφάνεια. Οι συνθέσεις και οι µορφές που γεµί;΄ ! ζουν πυκνά τις µεγάλες επιφάνειες των τοίχων δεν έχουν, βέβαια, το σίγουρο σχέδιο και την άρτια σύνθεση της Μεταµόρφωσης. Εκτός από τη λαμπρή ποιότητα του χρώµατος, οι τοι- χογραφίες έχουν λαϊκή αφηγηµατική διάθεση και μερικά ενδιαφέροντα ευρήµατα. Γενικά, το έργο δηµιουργεί ατµόσφαιρα γιορταστικής οικειότητας. H επιγραφή είναι µικρογράμµατη και γράφηκε από τον ιερέα Χρήστο, αφού τον ίδιον ακριβώς γραφικό χαρακτήρα συναντούµε σε επιγραφή έργου που το έκανε µόνος του. Πρόκειται γιά τις τοιχογραφίες στην εκκλη- σία του Αγίου Νικολάου στο χωριό Βασιλική, ανάµρσα Τρικάλων και Καλαμπάκας. Η εκκλησία αυτή "ανεκαινίσθη εκ θεμελίων" στα 1818 από τη γυναίκα του Αλή Πασά κυρά Βασιλική και τ'αδέλφια της Γεώργιο, Νικόλαο, Δήµο και Ιωάννη59. Ώε-ξ;1ο τελείωσε στ?ζ 22 "αρτίου 4829τ δαίνεται.πως,ο &ρήστος Παπαϊωάννου δούλ&υτ"πΞράλληλα Ετις δύο τκκλησίες,"το κα- λοκαίρτ…στήν ορεινή Σαμαρίνα και,το χειµώνα στην πεδινή…Έασιλική, που τότε λεγστανε , ΕοΞβόδα……λεν εΞναι δυνατό-μέσα σε εκατό µέρες να τελείωσε ένα τόσο µεγάλο τοιχογραφι- κό σύνολο, όπως…της-Πεγάλης Παναγιάς,.που ολοκληρώνεται…στις…39-Ιουλίου τις ίδιας χρο- µαµάς. Οι τοιχογραφίες έχουν υποστεί σοβαρή φθορά από την υγρασία. Ένδιαφέρουσα είναι η µορφή του νεομάρτυρα Γεωργίου, αυτής της λεβέντικης μορφής Ρωμιού φουστανελλά, η ο- ποία γνώρισε τόση διάδοση στην ελληνική Αγιογραφία µέσα ος,λίγα χρόνια. ϊηαεθώνσύρε πωςνο…?εώφγέ6ς μαρτύρησε'ν;α"Γιάννινα.την'προηχούμέΉΏ*Χρόντά /]838/. Τον Αντώνιο Πα- παϊωάννου συναντούµε να ζωγραφίζει στα 1833 την εκκλησία του Αγίου Δηµητρίου στο χω- ριό Λαμασούλι€ΟΟ Αντώνιος επαναλαμβάνει χαλαρά το ζωγραφικό ύφος του αδελφού του Χρή- στου. Από µέλος της εικογένειας Παπαϊωάννου προέρχεται ασφαλώς η εικόνα σε σανίδι του Αγίου Στεφάνου, έργο του 1846, που βρίσκεται σε προσυνητάρι του καθολικού Αγίου Στεφά- νου Πετεώρων και υπογράφεται συντοµογραφικά="χείρ Π.Π.'Ιω. σ.μ.ρ." δηλαδή Παπαϊωάννου Σαμαριναίου. Ακολουθεί µιά σειρά µέτριων ζωγράφων, όπως ο Μ.Γ. Χώτος που έργα του βρίσκονται στον 'Αγιο Βασίλειο Ανταρτικού /1844/, καθώς και µιά εικόνα του στο γυναικωνίτη της Μεγάλης Παναγιάς Σαμαρίνας. Τρείς ζωγράφοι συνεργάζονται στο µοναστήρι Ταξιαρχών Γρε- βενών, ο Βασίλειος, ο "ικόλαος και o Ιωάννης /18Δ8|. &… Μέσα στη μέτρια παραγωγή της περιόδου αυτής εντελώς ιδιαίτερο ενδιαφέρονξοι τοι- χογραφίες στην εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής Καρδίτσας /1853/, έργα σύο ζωγράφων από τη Σαµαρίνα που υπογράφουν µόνο µε τ΄αρχικά Α - Θ. Οι συνθέσεις έχουν την αφελή αφηγηµατι- κότητα εικονογραφήσεων λαϊκών μυθιστορημάτων. Στη "Βρεφοκτονία" όλη η επιφάνεια γεμί- ζει από πολλές μορφές σε ανήσυχη κίνηση. Γυναίκες pa ξέπλεκα µαλλιά και τραβηγμένα από 27 τον πόνο χαρακτηριστικά αγωνίζονται να σώσουν τα παιδιά τους από άγριους υωμαίους στρατιώτες µε σπαθιά. 'Αλλες τραβούν απελπισµένες τα µαλλιά τους, άλλες σηκώνουν α) φιασµένες τα χέρια. Μιά νέα pa γυμνό το πλούσιο στήθος της παλεύει pa σκυθρωπό στρο τιώτη που κατεβάζει ορµητικά το σπαθί του ενώ µε το δεξί του την αδράχνει από την κώµη. To παιδάκι της λουφάζει έντρομο πίσω από το µητρικό κορµί. Έρέήη σφαγμένα στο έδαφος. To βαθύ κόκκινο χρώµα του αίµατος, σκορπισµένο σε όλη τη σύνθεση εντείνει την ατµόσφαιρα ταραχής, αγριότητας και φρίκης. H περιγραφή της ζωγραφιάς αυτής θα α- πέδιδε το ύφος του έργου αν ήταν γραµµένη στην αδέξια και µεγαλόστομη καθαρεύουσα των λαϊκών αναγνωσµάτων της εποχής. Οι τρείς "κήρυκες θεοφόροι"…µιάς άλλης σύνθεσης … ανήκουν στη γενιά των καβαλάρηδων της λαϊκής μας, όμαιµοι των κυνηγών στα σπίτια του Ζαγοριού. 'Ενας άλλος Γαμαρινιώτης τεχνίτης υπογράφει pa τ'αρχικά Α.Α. την εικόνα " 0 Ba— σιλεύς των Βασιλευόντων"|1857/ που ανήκε σε παλιό ναό της Κορυφής Βοΐου61. Ο 'Ιωάν- νης ". σαμαρινέος" υπογράφει στις 4 Ιουνίου 1864 µιά λιγοπρόσωπη και γλυκερή εικόνα της Κοίµησης στην εκκλησία της Θεοτόκου ΒελανιδιάςαΝομού Κοζάνης. Αναφέρονται, ακόμα, τα ονόµατα μερικών Σαµαριναίων αγιογράφρν, του Ζήση Χατζή /γύρω στα 1860., του Νικό- λαου Ασηµένιου /1840—1919/, Ζήση Παπαγεωργίου, Ζήση πούλη και Βασ. Βούλγαρη, που ερ- γάσθηκαν στη Θεσσαλία62. Στο µοναστήρι της Παναγίας Γρανίτσας πάνω από το εσωτερικό υπέρθυρο επιγραφή µας πληροφορεί ότι " ΄Ιστορήθη ξερά εκκλησία τής Θεοτόκου κοιµήσεως Δευ"?π ΠλΌΘΕ"ΤΠΥ του στρέλα. Επιτροπεύων τής΄έκκλησίας Γεωργίου Θύµνιου "άστου.1860 Φεβρουαρίου 2. Δια χειρός Ζς και "ιχαήλ Γεωργίου 'Ιωάννου εκ κώμης αμαρίνης"63. Στο µοναστήρι της Παναγίας και στο χωριό ΄Αλωνα της Φλώρινας υπάρχουν επίσης εικόνες των ζωγράφων Ζήση και Μιχαήλ. ?την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου Αγναντιάς Καλαμπάκας εικό- να του αγίου Γεωργίου καβαλάρη έγινς"Διά συνδροµής καί Λαπάνης τών κ.κ. Κωνσταντίνου Ζτράλια Κωνσταντίνου γκάλουρη έστω είς Βοήθειάν των : 1888 μαρ. 26. 'Εφηµερεύοντος Ιω. 'Ιερέως Επιστασία Νικολάου µοναχού Διδάσκαλος Κ:Ν. Λουσαίτης= εκ Καστανές χ/ειρ/ Καργιούκου Γαμαρινέος". Κάτω από εικόνα των Αγίων Πάντων υπογράφει ο "Ζήσης 'Ιω. "t6- βα Σ.µ.ρ.". Στον 'Αγιο Αθανάσιο ΣπηλαίουνΓρεβενών ο Γ. Οικονοµίδης ζωγράφισε σε θύρα του τέµπλου τον ΄ιρχοντα Μιχαήλ /1869/ έργο χαµηλής τέχνης' στο ίδιο επίπεδο είναι και τα έργα του στο Μεσολούρι/1883/. *Αλλοι Σαµαρινιώτες ζωγράφοι της εποχής αυτής είναι o Ιωάννης Παπαδάµ /Σµίξη 1870, o Συμεών /µοναστήρι Προδρόμου Καισάρειας στο "ο- µό Κοζάνης 1874/64, ο Ζήσης Χατζή του Γεωργίου /1873, εικόνα Αγίου Νικολάου στην εκ- κλησία της Κοίµησης στη θέση Λάσδα Καναλίων Καρδίτσας|, ο Κυριάκος και ο Γεώργιος που τοιχογραφούν to µοναστήρι του χωριού Zappa στα 1880650 Ζήσης "ούλας / 'Αγιος "ι- κόλαος Κοπάνων στα Γιάννινα/. 0 Ιωάννης και o Τυμεών Παπαδάµ συνεργάζονται στα 1867 28 στην αγιογράφηση του καθολικού του µοναστηριού Αγίας Τριάδας Γιαννωτών και αμείβονται pa 4,600 γρόσια, όπως αναφέρει επιγραφή στο εσωτερικό υπέρθυρο της δυτικής θύρας του ινού. 0 7αµαρινιώτης ιστοριογράφος Δημήτριος Μακρής σηµειώνει, ακόµα, τα ονόµατα των ζωγράψυν Ιωάννη Κράτα, Νικόλαου πούλη, Δημήτρη Σακελλαρίου/185Ο/ και Ηλία Ζωγράφου66. Η επεξεργασία των εικόνων του τέμπλου Αγίου Νικολάου στο Κρούσοβο "ανετέθη εις τους εκ ?αµαρίνης ζωγράφους Μιχαήλ και τους υιούς αυτού Δανιήλ, πρωτοσύγκελον του Αγίου Πε- λαγονίας και Νικόλαον, οι οποίοι είχαν µετοικήσει ολίγον πρό της ανεγέρσεως"67. 0 Δα- νιήλ πριν γίνει καλόγερος λεγότανε Δηµήτριος και, μαζί μετον αδελφό του πικόλαο, βοη- θάει τον πατέρα του σε αγιογραφικές εργασίες του μοναστηριού Αγίου Πικολάου "πίγκορ- σκι στα 1831. Λεν περιορίζεται µόνο σε βοηθητικές εργασίες αλλά εκτελεί και υπογράφει δικές του εικόνες, όπως της Θεοτόκου, της Σύναξης των Αγγέλων και των Τριών Ιεραρχών. ?την τελευταία γράφει σε πρώτο πρόσωπο:" ΔΙΑ ΧΕΙΓΟΟ ΕΠΟ? TOY TAHFIHOY AHVHTPIOY.."’0— λες οι επιγραφές στις εικόνες είναι σλάβικες ενώ οι υπογραφές πάντα ελληνικές. Ο Νικό- λαος ήταν και ξυλογλύπτης, σκάλισε το βημόθυρο του τέµπλου στο µοναστήρι Ιωακείµ Οσο- γκόρσκυ. Ο "ιχσήλ pa to Δημήτριο εργάστηκαν στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο χω- ριό Ραϊτσίτσα, κοντά στο Ντέμπαρ. 0 Μιχαήλ είναι ονομαστός ζωγράφος της εποχής του γι'αυτό του αναθέτουν εργασίες σε εκκλησίες της πόλης Μοναστήρι /"πίτολα/ και στο ξα- κουστό µοναστήρι της Ρίλας στη Βουλγαρία. O ηιχαήλ Και οι γιοί του δρουν σε μιάν επο- χή µέτριας αγιογραφίας. Διακρίνονται, όµως για την επιµέλεια της δουλειάς των και για την επιµονή στην απόδοση των λεπτοµερειών. Οι θρόνοι του Χριστού και της Παναγίας απο- δίδονται pa αξιοσημείωτη δεξιοτεχνία σε όλες τις λεπτοµέρειες της ξυλογλυπτικής και των ΧΚΧΧΞµικρογραφιών που τους κοσμούν, οι φορεσιές pa ta σχέδια της ύφανσης και τα λογής κεντίδια, τα ευαγγέλια και τα άμφια των Τριών Ιεραρχών pa θαυµαστή ακρίβεια, 0 θώρακας του Αρχάγγελου Μιχαήλ µε όλο τον πλούτο των σφυρήλατων διακοσµητικών θεμάτων του. Τα πρόσωπα, όμως, έχουν τυπική και ουδέτερη διατύπωση, η προσπάθεια φυσικότητας στις πτυχώσεις των υφασμάτων δεν είναι αποτελεσµατική.΄Ατονη η χρωµατική κλίµακα. H εµφάνιση της οικογένειας Πιτένη, από τα 1872 και πέρα, δίνει καινούργια πνοή στη σαµαρινιώτικη ζωγραφική, την ανανεώνει τεχνοτροπικά και θεµατολογικά, την αποσπά- ει από τη µακαριότητα στην οποία είχε βυθισθεί. Ενά:φαίνεται να συνεχίζει τους ζωγρά- φους της προηγούµενης γενιάς, κατά έναν περίεργο τρόπο µεταβάλει σε προτερήματα τα ελαττώµατά τους. ο πατέρας Δημήτριος Αδάµ Πιτένης εμφανίζεται, από όσα µας είναι γνω- στά, στο ναό του Αγίου Δημητρίου "ηλιάς N. Κοζάνης, όπου εργάζεται κατά διαστήµατα α 6 τα 1872 ως τα 189168. To έργο του δραστήριου αυτού ζωγράφου είναι τεράστιοδ9και άνισο.Θα σταθούμε σε µερικές µόνο από τις ζωγραφιές του, εκείνες του εκφράζουν πλη- ρέστερα την ανανεωτική πνοή που χάρισε, αυτός αλλά και τα παιδιά του, στη σαµαρινιώ- 29 τικη ζωγραφική. Στην εκκλησία της Θεοτόκου, στο Πυλωρί Βέντσιων, κατά την επιγραφή "'Ιστορίθη ούτος δ Τέµπλος έν έτει 1883 1Οβρίου 20/ Διά συνδροµής καί δαπάνης παπα Γεωργίου άπό χωρίον Παλεο/χώρι καί Κωνσταντίνου Γρίββα καί τού λοιπού χωρίου δι έπι/ τροπής δέ Ιωάννου Δ. Βλάχου καί 'Αθανασίου µοναχού/ Αίωνάι τους ή µνήµη: Διά χειρός Δηµητρίου 'Α. Πιτένη/ ΐαµαριναίος". 7τις ποδιές του τέμπλου, αντί για τα συνηθισμένα ανθοδοχεία ή µπαρόκ διακοσµητικά, ο Πιτένης ζωγραφίζει τοπία. Μα η πρωτοτυπία του δε βρίσκεται εκεί, τοπία, έστω και σπάνια συναντούµε και σε άλλες ποδιές τέμπλων, όπως π.χ. στο ναό του Αγίου Κωνσταντίνου στο χωριό Αγία Σωτήρα Βοΐου /1867/ και στον ΄Αγιε Αθανάσιο Διδυµοτείχου. Αυτό που είναι η μεγάλη του καινοτοµία είναι ο λιτός και αυσττ ρός τρόπος pa τον οποίο τα αποδίδει, η μεταφυσική ατμόσφαιρα που αποπνλεουν. Πολύ πρίν από το Ψζιόρτζιο ντε Κύρικο ζωγραφίζει μπροστά από έναν γαλαζοπράσινο ουρανό πα- ράξενο µοναχικά κτίρια, σιωπηλά και µυστηριακά. 'Ενα µονόχρωμο παραπέτασµα µε βαρειά πτυχώσεις σκεπάζει µεγάλο μέρος της ζωγραφικής επιφάνειας. Ta ΐάΞΞΐ& απροσδιόριστα, λιτά στο χρώµα, pa αφιδωτά στρόγγυλα και τετράγωνα ανοίγματα που χάσκουν άδεια και άφωνα pa μιά σιγή γεµάτη μυστικά µηνύµατα. Κανένα δέντρο ή λουλόυδι δε γλυκαίνει το τοπίο. Υτα 1901 - 2 ζωγραφίζει την εκκλησία των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στους Φι λιππαίους, χωριό κοντά στη Σαµαρίνα. Εδώ το ζωγραφικό κλίµα είναι διαφορετικό. 0 Δηµ Έιτένης συνδέει την αγιογραφία pa τις καλλίτερες επιτεύξεις της σύγχρονής του κοσµι- κής λαϊκής ζωγραφικής.Αν η αγιογραφία είναι, όπως την είπαν, "ψαλµωδία pa χρώµατα" Ο) δ1 γίνεται "δημοτικό τραγούδι pa χρώµατα". 0 καβαλάρης 'Αγιος Ευστάθιος παραπέμπει στον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο ή στο Μεγαλέξανδρο που την ίδιαν εποχή ο φουστανελλάς Θεόφιλος φιλοτεχνούσε πάνα στούς τοίχους των πηλιορείτικων σπιτιών. Παραπέµπει, ακό- pa στούς στίχους που περιγράφουν έναν άλλον καβαλάρη "Αγιο, τον Γεώργιο="..γριβοκα- βαλάρη, αρµατωμένος pa σπαθί και µ'αργυρό κοντάρι". Η Κοίµηση της Θεοτόκου, αν και ξεκινάει από παλιότερα πρότυπα, είναι περισσότερο ένα συγκινητικό χωριάτικο ξόδι. Μερικά κεφάλια γυναικών έχουν την αφέλεια αλλά και τη δύναµη των λαϊκών προσωπογρα- φιών της εποχής. Φυσικά, ο Δηµ. Πιτένης δεν είναι ένα φαινόμενο ξεμοναχιασμένο από τον κοινωνικό του περίγυρο. Ζεί και εργάζεται σε παραδοσιακή κοινωνία που αποδιοργα νώνεται, δεν είναι όμως ακόμα έτοιμη να παραδεχτεί και να αφομοιώσει τις βαθειές κο νωνικές µεταλλαγές που την ελκύουν και τη φοβίζουν. Αισθάνεται πως μπαίνει σ'έναν κόσμο άγνωστο και προσπαθεί να γαντζωθεί σε όσα της είναι οικεία και δοκιµασµένα στ χρόνο. ΄Ετσι, ίσως, πρέπει να ερµηνεύσουμε τις ταλαντεύσεις του Δημ. πιτένη από το φόβο του άγνωστου στη σιγουριά του κοντινού και γνώριμου. οι δύο γιοί του, Γεώργιος και Νικόλαος, τοιχογραφούν στα 1905 την εκκλησία τηε 30 Θεοτόκου Κνίδης, στα Βέντσια. Επάνω σε γαλάζιο φόντο όρθιοι ΄Αγιοι στέκονται pa ύφος χωρικών µπροστά στο φυτογραφικό φακό. Ανάµεσά τους ενδιαφέρουσες µορφές o φουστανέλ- λάς Νεομ΄αρτυρας Γεώργιος "εξ Ιωαννίνων" και o 'Αγιος Χριστόφορος pa το μικρό Ιησού στον ώµο του. 'Αλλοι 'Αγιοι σε εγκόλπια, τα οποία περιβάλλονται από π έγµατα κλιµατί… δας σε χρωματική απόδοση που σκοπεύει στο διακοσµητικό αποτέλεσµα χωρίς να δεσµεύεται από τους φυσικούς χρωματισμούς. Αν και οι τοιχογραφίες είναι σχετικά πρόσφατες, έχουν υποστεί σημαντικές φθορές. Στα 1909 επανέρχονται στην εκκλησία της Θεοτόκου στο Πυλω- ρί. 7υνεχίζουν pa επιτυχία την πατρική παράδοση του λαϊκού καβαλάρη, pa τα ίδια ίσως πρότυπα αλλά σε άλλη, ζεστότερη.χρωµατική απόδοση. πιά "υπερρεαλιστική" σύνθεση βρί- σκεται στο γυναικωνίτη. Πρόκειται για " Τό παγκόσμιον καί άδέκαστον Κριτήριον τού Κυ… ρίου καί Σωτήρος ήµών 'Ιησού Χριστού". Είναι µιά σύνθεση όπου κυριαρχούν το γαλάζιο σε δύο τόνους, το καφέ-γκρίζο και το κίτρινο. 'Ενας πελώριος αυγόσχημος ήλιος με αν- θρώπινο πρόσωπο δεσπόζει στη σύνθεση. Θολό ποτάµι χωρίζει δύο οµάδες ανθρώπων. Αριστε- ρά, χοντρή αλυσσίδα περιζώνει την οµάδα των αµαρτωλών, ενώ η δεξιά ομάδα είναι ελεύ- θερη. τέσα στο ποτάµι παρασύρονται από το ορµητικό νερό "οι άσεβείς", οι "πόρνοι" κ. λ.π. και όλοι οι "μιαροί καί άκάθαρτοι και προ πάντων οι άγνώµων 'Ιουδαίοι γραµματείς και φασισαΐοι", όπως τους χαρακτηρίζουν επιγραφές σκόρπιες στο νερό. Τα ψυχρά χρώµατα, η µεγάλη κίτρινη κηλίδα του παραμορφωµένου,από κάποιαν άγνωστη πίεση, ηλιακού δίσκου, οι χοντρές αλυσσίδες, δηµιουργούν ατμόσφαιρα φόβου και µυστηρίου. Ο Γεώργιος Δηµ. Πιτένης, που τον συναντούµε να ζωγραφίζει από τα 1883 στην Καρυ- δίτσα, τοιχογραφεί στα 1911 το νεότερο τµήμα του καθολικού Κοίμησης της Θεοτόκου στο Σπήλαιο Γρεβενών. ?ε σχήµα αψίδας φιλοτεχνεί την Κοίµηση, σύνθεση λαϊκής φαντασίας, όπου ο Χριστός δέχεται την ψυχή της Παναγίας µέσα σε νεφέλη δόξας καφετιά pa γκριζό- μαυρο περιθώριο. Τον ουρανό γεµίζουν µορφές αγγέλων και Αγίων πάνω σε συννεφάκια΄ δε- ξιά και αριστερά των ιεραρχών δύο αγγελούδια ιταλικού ύφους. Τα κτίρια στο βάθος θυ- μίζουν εκείνα που βρίσκονται στις ποδιές του τέμπλου της Θεοτόκου στο Πυλωρί. Οι αραι- οί όρθιοι ΄Αγιοι προβάλλουν σε φόντο που µιµείται τοίχο χτισµένο ισοδομικά pa µεγάλους μαρμάρινους κυβόλιθους. Η κάτω σειρά των κιβόλιθων έχει χρώµα ώχρας µε καφετιά νερά, οι επάνω ανοιχτογάλαζοιι pa σκουρογάλαζα νερά. κεν πρόκειται για τη συνηθισµένη απο- µίµηση ορθομαρµάρωσης που συνατούµε στη χαµηλή ζώνη τοιχογραφημένων εκκλησιών, δηλα- δή γιη αντικατάσταση pa τη φτηνή ζωγραφική της δαπανηρής επικάλυώης του τοίχου pa pap- μάρινες πλάκες. Κύριο χαρακτηριστικό αυτών των αποµιμήσεων είναι οι οµόκεύΈοι ρόμβοι που σχηματίζουν τα νερά του µαρµάρου, όπως γινότανε συνήθως και στις πραγµατικές ορ- θσµαρµαρώσεις με την κοπή σε φέτες του µαρµάρου και την τοποθέτησή τους αντικουστά, κάθετα και οριζοντια. Στον Πιτένη άλλοι κιβόλιθοι έχουν οριζόντια νερά, άλλοι κάθετα 38 & λοξά, χωρίς συμµετρία. ΄Αλλωστε, δεν θα ήταν νοητή η αγιογράφηση επάνω σε ορθομαρµά- ρωση. Εδώ ο Πιτένης αποσπά τους Αγίους από τη µεταφυσική αποµόνωσή τους µεσα σ'ένα χρώμα -το γαλάζιο των Σαμαριναίων, κι όχι μόνον αυτών, ανακαλεί την απεραντωσύνη του ουρανού- και τους εντάσσει σε συγκεκριµμένο περιβάλλον που δίνει, μάλιστα, την αίσθη- ση της υλικής βαρύτητας. '0σο κι αν δεν ξέρουμε τις προθέσεις του ζωγράφου, το γεγο- νός της αποδοχής του έργου από τον επίτροπο της εκκλησίας Ιωάννη Ζήση και από τούς κατοίκους του χωριού φανερώνει πως pa την αλλαγή της ιδεολογίας ακόμα και η συντηρη- τική αγιογραφία μπορεί να δεχθεί σηµαντικές καινοτοµίες. Και µιά παρατήρηση για την επιγραφή. Σ'αυτή ο ζωγράφος µνημονετει πως το έργο τελείωσε στις 19 Αυγούστου 1911 και συµπληρώνει:" ΛΏΧΓ3ΡΑ'ΡΠΥΟΝΨΟΣ TOY HANIFPCTATCY ΑΓΙΟΥ Γ…ΨΩΝ Κ: Κ: λΙ"΄΄ΙΛΙΜ…ν ΛΑ7ΑΡΙΔΗ". Λίγο αργότερα, την 1η Οκτωβρίου του ίδιου χρόνου ο Αιυιλιανός, σφοδρός επικριτής της ανθελληνικής πολιτικής των "εοτούρκων, συλλαμβάνεται από αυτούς και σκοτώνεται στο χωριό Σχίνοβο. !! δολοφονία αυτή ξεσήκωσε ζωηρές διαµαρτυρίες των βλ- λήνων αντιπροσώπων στην τουρκική Εθνοσυνέλευση και παράλληλα οργανώνονται σε πολλά µέρη μνηµόσυνα και οµιλίες. Τότε σβύνεται από την επιγραφή η λέξη ΛΑΖΑΡΙΔΗ και στη θέση της γράφεται με πεζά γράµµατα η λέξη "'Εθνοµάρτυρος". 0 γρφικός χαρακτήρας δείχ- νει πως την έγραψε o Πιτένης. Θα µπορούσε κανένας να παρατηρήσει πως η αντικατάσταση αυτή)ύά γίνει από το ζωγράφο pa τα ίδια κεφαλαία γράμµατα κι έτσι να διατηρηθεί η ο- µοιογένεια της επιγραφής. αλλά η ηµερομηνία της είναι προγενέστερη από το μαρτυρικό θάνατο του λιµιλιανού, κι αυτό έπρεπε να φαίνεται. Είναι πιθανό η αλλαγή να έγινε σε μερικούς µήνες, όταν πιά είχε ελευθερωθεί η περιοχή. Παράλληλα pa τους Πιτένηδες δρά και μιά άλλη οικογένεια ζωγράφων με αργηγό τον Αδάµο Χρ. Κράγια, που εργάζεται άλλοτε pa βοηθό το γιό του Δηµήτριο και άλλοτε τον ανεφ€ό και µαθητή του Ζήση Ι. Ζήβα70. Στα 1875 ζωγραφίζει την εκκλησία του Αγίου Ιω- άννου Καρυδίτσας Νοµού Κοζάνης µαζί pa το µαθητή του ". Αδάµ, που πιθανό να είναι κι αυτός γιός του. ΄Αλλωστε και ο Δημήτριος Αδ. Κράγιας, που αναλαβαίνει και μόνος του εργασίες, μερικές φορές υπογράφει ως Δηµήτριος 'Αδάμου υιός, όπως στην εκκλησία Παλαιοχωρίου Γρεβενών στα 1870, άλλοτε βάζει ολόκληρο το πατρώνυμο.ΧΧΝΠήΕΙόξΧΧΧΚΙΙ!Ι Ωι παραγωγικότατοι αυτοί ζωγράφοι δεν φαίνεται να ενδιαφέρονται πάντοτε για την ποι- ότητα της ζωγραφικής των ούτε για την αντοχή των υλικών που χρησιµοποιούν. Δύο άλλοι ζωαγάφοι, ο Δημήτριος ?ίμου και ο Δημήτριος Ιω. Ιακουµάνος τοιχογρα- φούν στα 1902 την εκκλησία του Προφήτη Ηλία στο Δρυµό Ελασσόνας. Τυπικά δείγματα της σαµαρινιώτικης ζωγραφικής ΚΗΒνων αρχών του αιώνα µας, αυτής που δεν συμµετέχει στο ανανεωτικό κίνηµα των Πιτένηδων. Γαλάζιο φόντο, µορφές στρογγυλές, επιγραφές pa πε- ζούς χαρακτήρες που εδώ έχουν εντονότερη την καλλιγραφική αυξοµείωση του πλάτους των 32 γραμµών τους. Οι ολόσωμοι 'Αγιοι είναι κοντόχοντροι, οι πολυπρόσωπες σκηνές στατικές, τα φυτικά διακοσµητικά ανάμεσα στα εγκόλπια χωρίς τη συνηθισµένη ευλυγισία. άι εδώ ζωγραφίζεται ο ιδρυτής της µονής Ζάβερδας 'Αγιος Νικάνωρ, όπως συμβαίνει συχνά σε εκ- κλησίες κτηνοτροφικών χωριών. ΄Όήως 0 'Αγιος 1όδεστος, o 'Αγιος Νικάνωρ Θεωρείται προστάτης της κτηνοτροφίας, αν και η βιογραφία του δεν αναφέρει τίποτα σχετικό pa ία- ση ή άλλη ευεργετική επίδραση στα ζώα71. λε εικόνες του τέµπλου της "ονής Δεκατσά συναντούμε την υπογραφή του "Σαµαρινέως" Αθανασίου Τσούκα και τη χρονολογία 191672. Μία εικόνα του Νεομάρτυρα Γεωργίου, που βρίσκεται στο Μουσείο της Μακρινίτσας, pa την υπογραφή "χείρ Χ΄Ι= και Οίκ: Σ.µ.ρ.ν.υ." µας δίνει την ευκαιρία να διαλύσουμε την αρκετά διαδεδομένη πλάνη ότι οι Σαµαριναάιοι ζωγράφοι "είναι οι µόνοι που εφιλο- τέχνησαν pa φουστανέλλα τον ΄Αγιο Γεώργιο, τον νεοµάρτυρα τον εξ Ιωαννίνω"γ3. Μερικοί αποδίδουν σε σαµαρινιώτες ζωγράφους ανυπόγραφες εικόνες ή και τοιχογραφικά σύνολα αρ- κεί να συναντήσουν τη μορφή του Γεωργίου. Πρώτος που τον ζωγράφισε, δεκατρείς µόλις μέρες µετά το µαρτυρικό του θάνατο, είναι o Χιονιαδίτης Ζήκος Μιχαήλ και το έργο του αυτό έγινε πρότυπο για απανωτές εκδόσεις χαλκογραφιών από τις οποίες προέρχονται πάµ- πολλα άλλα έργα. Από τα 1838, χρονολογία του Θανάτου του, οι Χιονιαδίτες δεν έπαψαν να απεικονίζουν τον ταπεινό ιπποκόµο από το ΤσούρχλιΤΔ. Εκτός από τους Χιονιαδίτες, και άλλοι ζωγράφοι από χωριά και από τα Γιάννινα, ζωγράφισαν το ίδιο θέµα που το συ- ναντούµε από το Πήλιο /εκκλησία Ψαξιαρχών ηηλεών/ µέχρι τη Φιλιππούπολη75. Χωρίς αξιώσεις εξαντλητικής καταγραφής των ζωγράφων της Σαµαρίνας, σηµειώνουµε µερικά ακόμα ονόµατα που τα συναντήσαµε µόνο σε δημοσιευµένα κείµενα: Γεώργιος Τάµπου- ρας, "άστακας, Ψίκζας, Δόντας76, καθώς και ο " Δηµήτριος ax κώμης Γαμαρίνης"?7 που δεν πρέπει να είναι ένας από τους τρείς Δημήτριους που ξέρουµε, τον Πιτένη, το Σίμου και το Ρακουμάνο, γιατί αυτός ζωγραφίζει εικόνα στα 1856 και εκείνοι υπογράφουν έργα τους ως τις αρχές τών 2006 αιώνα. Στα έργα της σαµαρινιώτικης ζωγραφικής μπορούμε pa σιγουριά να προσθέσουµε και µερικά ανυπόγραφα του έχουν αναµφισβήτητη τη σφραγίδα της τέχνης της, όπως είναι οι τοιχογραφίες στις κόγχες του ιερού στις εκκλησίες του Αγίου Θωµά Ανθούσας και Ψαξιαρ- χών Αιανής. Ανακεφαλαιόνοντας σύντοµα την πορεία της σαµαρινιώτικης ζωγραφικής σηµειώνουµε πως ξεκινάει από τα αγιογραφικά εργαστήρια του Αγίκπ)΄Ορους γιατί η πιθανοί ιδρυτές του τοπικού εργαστήριου εκεί έµαθαν την τέχνη τους αλλά και γιατί τα τεχνοτροπικά χα- ρακτηριστικά των πρώτων εκπροσώπων φανερώνουν έντονη επίδραση της νεορωσικής αγιογρα- φίας που κηδεµονεύει την αγορείτικη ζωγραφική από το 18ο αιώνα. To φαινόμενο δεν είναι 34 κή" ζωγραφική, µ'όλη την αντιπάθεια που τρέφει ο συγγραφέας του βιβλίου αυτού προς τέτοιυ είδους ταυτίσεις. Εδώ, όµως, είναι τόσο εντυπωσιακή η αντιστοιχία που είναι χρήσιμη η αναφορά σε µορφές σύγχρονης τέχνης γνωστές στο μέσο αναγνώστη. Οι Σαµαρινιώτες ζωγράφοι δεν είναι οι µόνοι που κατάγονται από τη Βορειοδυτική Ελλάδα. Πολλά είναι τα χωριά καταγωγής των ταπεινών αγιογράφων= Καλαρρότες, Λιγκιάδες, Τσεπέλοβο, Κορύτιανη, Λοζέτσι, Μπαµποόρι, Δραγοµή, Ρονοδέντρι, Γρεβενίτι, Μέτσοβο, Πάργα, *Ανω Σουδενά, Φανερωμένη, Πηγές, Πωγωνιανη, Zappa, ππππππ Κριµήνι, η πόλη Γιάν- νινα...Ιδιαίτερη επίδοση στην αγιογραφία είχαν το Καπέσοβο, το Φορτόσι και οι γνωστοί µας Χιονιάδες. Η αγιογράφηση των εκκλησιών δεν γινότανε πάντα µονοµιάς. Πολλές φορές μεσολαβού- σαν αρκετά χρόνια από τη μία φάση των εργασιών ως την επόµενη, που δεν είχε αναγκα- στικά τους ίδιους εκτελεστές. Στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας δεν ήταν καθόλου εύκολη η συγκέντρωση του ποσού που χρειαζόταν αν και οι αµοιβές των αγιογράφων κάθε άλλο παρά υψηλές αποδεικνύονται από τα στοιχεία που κατέχουµε. Εικόνα των επίμονων και µακροχρόνιων προσπαθειών για να ολοκληρωθεί η αγιογράφηση µιά" εκκλησίας µας δί- νει απόσπασµα από "ενθύμηση" εκκλησιάς της Κόνιτσας: "..καί πάλιν µετά πολλά έξοδα Επι: Εφτιασαν τόν άρθηκα καί έζωγράφησαν έν πρώτοις τόν άρθηκα καί δστερα τό άγιο βημα καί διά νά µήν είναι τίποτα κλισιαστικό διά νά δώσουν τό χάπζι των ζωγράφωβ καί εβαλεν 6 Παπά ΜανΘέος 6 πνευµατικός καί έγραψαν πρόΘεδι τό κάθε όνοµα πρός γρόσια έκατό. καί έγραφεν όνόματα σαράντα εξ δστερα µέ χρόνους έχειριτονήθηκα έγώ 6 ταπεινός νικόλαος ίερε6ς άπό χύ αχιβ /1612/ καί έγινεν πάλιν συνδρομή καί την άποστόρισαν ...καί μετά ταύτα έγράφτη 6 Νίκος 6 γραµματικός δι άσπρα έννεακόσια καί ίστορίθη καί τό κάτω µέ- ρος της έκκλησίας΄ καί τόν τοίχον τόν άλλον τόν ίστόρησε 6 νι....µπέκιου καί 6 µιχά- Ana" 79. 35 ΠΑΌΑΠΟ"ΠΕΣ 1. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι. Αθήνα 1981, σελ. 29 κ.ε. 2. πίκος Γ. Σβορώνος; Ανάλεκτα Νεοελληνικής Ιστορίας και Ιστοριογραφίας. Αθήνα 1951, σελ. 383. 3. Αγγελικής Χατζηµιχάλη: ?αρακατσάνοι.Τόμος πρώτος, µέρος α: Αθήνα 1953. σελ. ρδ'. 4. Περισσότερα στοιχεία για παράγωγα, υποκοριστικά, τοπωνύμια, σύνθετα, στη µελέτη του Δηµητρίου I. Γεωργαντή = Περί των ?αρακατσαναίων. Αρχείον του Θρακικού Ααογρα- φικού και Γλωσσικού Υλικού.Αθήνα 1947-48, σελ. 221. 5. Χρήστου !!. Ενισλείδη= Η Πίνδος και τα Χωριά της.Β'έκδοση. Αθήνα 1851, σελ. 87. Την άποψη αυτή υποστηρίζ1υν και άλλοι. Βλέπει Ι.Α.Θωμόπουλουι Φα Τοπωνυμικά μας.Θεσ- σαλονίκη 1958, σελ. 48. 6. Απόστολου Βακαλόπουλουτ Ιστορία του Νέου Ελληνισμού. Τόµος Β΄Τουρκοκρατία 1453-1669 Θεσσαλονίκη 1964, σελ. 84. 7. Στέργιου Z. Παπαγεωργίου: Φα κατά τον Ράμον 'Πθιµα εν ?αµαρίνα της "ακεδονίας. Λαο- γραφία.Τόμος Β; τεύχος Β΄- Γ΄. Αθήνα 1910, σελ. 432. 8. Τάκης ?. Κανδηλώρου='ΛήμαςΒλάχοι. μ΄εγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Πυρσού. Αθήνα 9. Τηλέµαχοη Ρ. Κατσουγιάννη: Περί των Βλάχων των Ελληνικών Χωρών,Έ΄Γκ του Βίου και και της Ιστορίας των Κουτσοβλάχων επί Τουρκοκρατίας. Θεσσαλονίκη 1966, σελ. 14. 1Ο.Εκδοτικής Αθηνών; Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόµος ΙΑ΄. Αθήνα 1975, σελ. 173. 11. ΨΡΑΙΑΝ 9ΤΟΙΑ?Ο?ΙτΗι ΠΔΚατακτητής Ορθόδοξος Βαλκάνιος ΄Ρµπορος. 7τον τόμο Σπ. Ασ- δραχά /Έισαγωγή - Έπιλογή Κειμένων/: Η Όικονοµική Δομή των Βαλκανικών Χωρών. 15ος- 19ος Αιώνας.Λθήνα 1979, σελ. 310. 12. Απόστολος Βακαλόπουλος: όπου παραπάνω, σελ.215. 13. Kfiatag Κρυστάλλης: ΄Απαντα. Επιμέλεια Γ. Βαλέτα. "όρος Έ". Αθήνα 1959, Oak. A73. 14. Οδοιπορικά Ηπείρου και Θεσσαλίας,υπ6 του παρά τω γπουργείω των ?τρατιωτικών Έπι- τελικού Γραφείου. Αθήνα 1880. 15. "ιχαήλ Χουλιαράκης = Γεωγραφική και Πληθυσμιακή Ρξέλιξις της Έλλάδος, 1881 — 1959. Φόρος Β΄. Αθήνα 1975, σελ. 89. 16. “Ea Παγκόσµια Εγκυκλοπαίδεια, Τόμος 2όος. Αθήνα. ?το λήμα Ταµαρίνα. 17. Κώστας Κρυστάλλης: όπου παραπάνω, σελ. 425. 18. Κίτσος Α. "ακρ6ς= Η Χειροτεχνία εν Θεσσαλία. Λάρισα 1966, σελ. 12. 19. Γρηγόριος Π. Βέλκος= Η Ήπισκοπή Δοµενίκου και Ελασσόνος. Ελασσόνα 1980, σελ.1Οί. 36 20. Βασιλική Ρόκου : To Καµίνι. Ανάτυπο από τα Ηπειρωτικά Χρονικά.Γιάννινα 1982, σελ. 347. 21. τοπ… απόσπασμα. όπου παραπάνω, σελ.Χπκ 31o. 22. LOUISA Μπητ… & Μαιου… αιώνας των… τοσα… να τα καπου… αυτό… η"… να L’ ΕΠ… Η… το… ΙωΠΟΠΘΠΑΡΗΙΕ./Ανάτυπο/. 7"όφια 1966. Λεπτοµέρεια του παρτυρτου του µεταφέρει από τον Πουκεβίλ ο Κ. Γάθας /Ψουρκοκρατουµένη Ελλάς,Αθήνα 1869, σελ. 592 - 594/ όπου όμως δίνεται άλλη άποψη για τη στάση του Δηµήτριου, όχι και τόσο κολακευτική= "διέτρεξε κατά τας θυελώδεις εκείνας ηµέρας τας διηρεθισμένας επαρχίας ίνα κατευνάσει τα πνεύματα, και επαναγάγει τους ανθρώπους υπό τον ζυγόν της υπα- ιιής. ηλην καταγγελθείς ως δηµεγέρτης συνελήφθη μετά του Έλαχάβα και πλήρης αλύσεων εσύρθη προ του σατράπου των Ιωαννίνων". 23. Κώστας Κρυστάλλης: ΄Απαντα.Εισαγωγή - Κατάταξη - Σχόλια Κ. Πορφύρη. Αθήνα, σελ.3Ό1. 24. Κώστας Κρυστάλλης : όπου παραπάνω, σελ. 300. 25. To Σηµειωµατάριο ενός Ρετσοβίτη 1871-1943.Έπιµέλεια - Προλεγόµενα Γεωργίου Πλατά- pn- Αθήνα 1972, σελ. 11. 26. ". Θωμάς: "ία Γϊηματική Παράσταση που δείχνει τη Διάταξη με την οποία πορεύεται o "Τσιάτσιος". Εφηµ.-Η Ωραία Σαµαρίνα, Σεπτέµβριος-Οκτώβριος 1981. 27. Κίτσος Α. Μακρής: To τ'οιιαστήρι του Κλεινοβού και οι Επιγραφές του. Ρήματα. Αθήνα 1979, σελ. 252. 28. Γεώργιος Κ. Γάγαρηςι Δωδώνη, Εικονογραφημένον Ηπειρωτικόν Ηµερολόγιον.΄Έτος Α'. Αθήνα 1896, σελ. 174. 29. Κώστας Κρυστάλληςι όπου παραπάνω, σελ. 315. 30. n. Αραβαντινούι Συλλογή Δηµωδών Ασμάτων της Ηπείρου.Αθήνα 1880, σελ. 45. 31. Γ. Βαβαρέτοςι 0 Αλή Πασάς από την άλλην πλευράν./διάλεξη/ Αθήνα 1930, σελ. 5 32. Κώστας Κρυστάλλης: όπου παραπάνω, σελ. 318 33. Δημ. Λουκάτος= Λαογραφική Αποστολή στα Θεσσαλικά 'Αγραφα. Επετηρίδα του Λαογραφι- κού Αρχείου της Ακαδηµίας Αθηνών.Ψόμος 11-12, 19585959. Αθήνα 1960, σελ.295-312. Αποτρεπτική και φυλακτική ενέργεια έχουν και τα "υψωµένα" δέντρα στα τέσσερα ση- µεία του ορίζοντα/ Ρ. Αικατερινίδης: Ραρινά ΄Ρθιµα από την Περιοχήν των Τερρών. Πρακτικά Α΄Συµποσίου Λαογραφίας του Βορειοελλαδικού Χώρου. Ι.Μ.Χ.Α. Θεσσαλονίκη 1975, σελ. 17 - 19. 34. Γ. Αηµητροκάληςι Θρησκειολογικές και Λαογραφικές Παρατηρήσεις στην Πολεοδοµική Διάρθρωση Θρακικών Όικισμών. Πρακτικά Ε'ΣυµπσσόουΛΑασαρφφάας του Βορειοελλαδικού Χώρου.Θεσσαλονίκη 1979, σελ. 199 - 231. 35. Κώστας Κρυστάλλης= όπου παραπάνω, σελ. 209 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49- 50- 51. 52. 37 A. Evyy6noukoq: Μεγάλη Παναγιά. Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος.Τόμος 8ος. Αθήνα 1923, σελ. 121. Κίτσος Α. Μακρής: H Ξυλογλυπτική του Πηλίου. Βόλος 1958, σελ. 15. Χριστόφορος Περραιβός: Ιστορία του Σουλίου και της Πάργας.Αθήνα 1857, σελ. 35. Κίτσος Α. Μακρής: Ελληνική Καλλιτεχνική Παράδοση και Σύγχρονη Χειροτεχνία. Αθήνα 1981, σελ. 9. Κίτσος Α. Μακρής: Συναπάντημα στους Αιώνες. Περιοδ. Δίαυλος.Τεύχος 2ο. Βόλος 1967. Αγγελική Χατζηµιχάλη: ΞαρακατσάνΞι.Τόμος πρώτος, μέρος Α΄. Αθήνα 1957, oak. ρπέ. Κώστας Κρυστάλλης: ΄ΑπανΞα: Εισαγωγή - Κατάταξη - Σχόλια Κ. Πορφύρη. Αθήνα, σελ. 303- Χρήστος Μ. Ενισλείδης: H Πίνδος και τα Χωριά της.Β΄΄Πκδοση. Αθήνα 1951.σξΐο ζφή- λαιο Γρεβενών εργάσθηκαν και άλλοι Σαµαρινιώτες ζωγράφοι. Δημήτριος Σισιλιάνος= 'Ελληνες Αγιογράφοι μετά την ΄Αλωσιν. Αθήνα 1935, oak.76. Δημήτριος Σισιλιάνος: όπου παραπάνω, σελ. 85. Χρήστος Ενισλείδης= όπου παραπάνω, σελ. 92. Κίτσιπς Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι.Αθήνα 1981, σελ. 33. Πάνος Βασιλείου: Ευγένιος Γιαννούλης ο Αιτωλός.Αθήνα 1977, σελ. 102. Θεοφάνης εξ Αγράφων : Βίος Διονυσίου του εκ Φουρνά.Εισαγωγή και Σηµειώσεις Κ. Θ. Δημαρά. Αθήνα 1938, σελ. 32. Εηώήγροος0ΣιαυριάΠ6ς: όποαγααρατάύω;ηαεΧαµ65ίνας Δηµήτριος ο Νεοµάρτυς και Θεόδω- ρος ο Εθνοκήρυκας.Κοζάνη 1968, σελ. 6. Μιχαήλ Αθ. Καλινδέρης= Απόσπασμα ΔΘδαχήε Κοσμά του Αιτωλού.Θεσσαλονίκη 1965, σελ. 16. Ιωάννης Παπασωτηρίου: Επαρχία Τρικάλων. Θεσσαλικά Χρονικά.Πανηγυρικός τόµος. Αθή- παπι: να 1935, σελ. 291. Αν και ο τόµος έχει χρονολογία έκδοσης 1935, τυπωθηκε πόύ αρ- γότερα, αφού αναφέρει γεγονότα ως τα 1938. 53. 54- 55- 56. 57. 58. Αρχείο Κίτσου Α. Μακρή. Εγγραφές 1960 και 1962. Κίτσος Α. Μακρής: Εζωγραφίσθη στανικώς. ΞήΒαΞα.Αθήνα 1979, oak. 220. Νικόλαος Ρ. Πολίτης: Γνωστοί ποιηταί Δηµοτικών Ασμάτων. ΑαογραφΞα, τόµος Έ: τεύ- χος Δ΄. Αθήνα 1916, σελ. 489. Γεώργίος ΠΖΙΕάζΠαίσιος: Αγιογραφία και Αγιογράφοι των Χιονιάδων.Γιάννινα 1962, σελ.1Ο4, 107, 110. Κίτσος Α. Μακρής: To Μοναστήρι του Κλεανοβού και οι Επιγραφές του. ΞήραΞα.Αθήνα 1979, σελ. 252. Μιλτιάδης Παπαθανασίου: Σαµαριναίοι Ζωγράφοι. Εφημ.-ΞαΕαρΞΞα. Αθήνα , 38 59. Κίτσος Α. Μακρής: Η Εκκλησία της Κυρά-Βασιλικής και το Λαϊκό Ποτραίτο της Ορθό- δοξης Γυναίκας του Αλή Πασά. Βήµατα.Αθήνα 1979. oak. 193. 60. Γρηγ. Π. Βέλκος: Η Επισκοπή Δοµενίκου και τ*λασσώνος.]";λασσόνα 1980, σελ. 192. 61.Λάζαρος Α. Παπαϊωάννου: Η Κορυφή Βοϊου.Θεσσαλονίκη 1973, σελ. 51. 62. Φώτης !!. Βογιατζής, Η Θεσσαλική Ζωγραφική. Αθήνα 1980, σελ. 53. 63. Σπύρος Μουσελίµης: Αρχαιότητες της Θεσπρωτίας.Γιάννινα 1980, σελ. 245. 64. Δηµήτριος Μακρής: Σαµαριναίοι Ζωγράφοι του Νοµού Κοζάνης. Περ. Μακεδονική Ζωή. Τεύχος 84, Μάϊος 1973, oak. 21. 65. Χαρ. Ρεµπέλης: Η Ιερά Πονή Ζέρµας. Ηπειρωτικά Χρονικά. ΄Ετος 5, τεύχος Α-Ή. Γιάν- νινα 1930, σελ. 25. 66. Επιστολή του της 10. 10. 1983. Αρχείο Κ.Α.Μακρή. Περιέχει 21 ονόµατα ζωγράφων, από τα οποία τα 17 αναφέρονται σε άλλα σηµεία του κειµένου. 67. Νικόλαος Μπάλλας: Ιστορία του Κρουσόβου. Θεσσαλονίκη 1962, σελ. 24. 68. Δηµήτριος Μακρής: όπου παραπάνω, σελ 22. 69.1872: τοιχογραφίες Αγίου Δηµητρίου Ασπρούλας. 1877: εικόνα Αγ. Γεωργίου, εκκλησία Αγ. Γεωργίου Αιανής "Διά συνδροµής τού Ασύλου σου στεργιώπκου συνβείας καί ΧΚΙΧΧ τών τέκνων. αίωνία τους η µνήμη. 1877 Μαρτίου:10". 1878: Μέγας Αρχιερεύς στο δεσ- ποτικό θρόνο Αγ. Γεωργίου Αιανής "Διά συνδρομής καί Δαπάνης τόν δούλον τού θεού στερ- γίου κύρινας καί τέκνων αύτού 'Ιωάννου καί Τζότζα έστω είς µνημόσυνον αίώνιον. 1878 'Απριλίου 27". 1880: 'Αγιος Ιωάννης Δευκοπηγής. 1888: τοιχογραφίες Προφήτη Ηλία /Χαµηλού Ηλία/ Κοζάνης. 1888: Μεταµόρφωση Κοζάνης. 1891: Εσταυρωµένος στο ναό Ταξιαρχών Χρωµίου. 70. "... Αδάµος Χρ. Κράγιας. Ο τελευταίος φέρεται ζωγραφίσας εις τον Παόν του Αγίου Δηµητρίου εις το "εσολούρι, χορηγούντων των οπλαρχηγών Τότσικα και Γώγου "Λιά χειρός 'Αδάµου Χρ. Κράγια, μαθητής δε Ζήσης Ι. Ζόβας. Μεσολούρι 1867, Οκτωβρίου 17". Χρ. Ενισλείδου: Η Πίνδος και τα Χωριά της. Αθήνα 1951, oak. 91. 71. Λουΐζα Συνδίκα - Λαούρδα= Μία Εικόνα του Αγίου Πικάνορος. Ανάτυπο από τα Μακεδο- νικά.Θεσσαλονίκη 1958, σελ. 427. 72. Σπύρος Μουσελίµης: Αρχαιότητες της Βεσπρωτίας. Γιάννινα 1980, σελ. 222. 73. Μιλτιάδης Παπαθανασίου: ΄Εκλεισαν 150 Κρόνια από την Αγιογράφηση της Η. Παναγιάς. Εφημ. Η Ωραία Σαµαρίνα. Αθήνα, Ιούλιος - Αύγουστος 1979, σελ. 3 74. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι.Αθήνα 1981, σελ. 45 και εικόνα 31. 75. KITSOS Λ. MAKPIS: CHALCOGFAPHIES GFECGUES AUX PAYS Β.ΑΙ.ΠΑΝΙΟΠ?9 ΌΈΤΝΌΑΝΤ Ι.Κ.… XIX SIECLE. Ανακοίνωση στο Συνέδριο Βαλκανινών Σπουδών Έάρνας./ Ανάτυπο/. Θεσσαλο- νίκη 1976. 39 76. "ιλτιάδης Παπαθανασίου: ΄Ξκλεισαν 150 Χρόνια από την Αγιογράφηση της "* Παναγιάς. Εφηµ. Η Ωραία Σαµαρίνα. Αθήνα, Ιούλιος - Αύγουστος 1979, σελ. 3. 77. Αοιίζα Συνδίκα- Λαούρδα: "ία Εικόνα του Αγίου "ικάνορος. Ανάτυπο από τα "ακεδο- νικά.Θεσσαλονίκη 1958, σελ. 427. 78. Κίτσος Α. "ακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι.Αθήνα 1981, oak. 31. 79. Αθηναγόρας, "ητροπολίής Παραµυθιάς και Πάργας: “to; Κουβαράς. Ηπειρωτικά Χρονικά, ΄Ήτος 4o, τεύχος Α και B . Γιάννινα 1929, σελ. 14. 80. …σε - ωστοσο… πιο". πο…… στο Με Έπαψε. Λονδίνο 1914. E58 Στο κλείσοµο του VII κεφάλαιου " Η Ιστορία της Σαµαρίνας".

ωΓΓέΦοι Έ ωµά… c .'ο & ν ||. &! J» ν |. - --…--"-"----ωµ ? εργασία αυτή επιχειρεί να παρουσιάσει µιά σινοπτική εικόνα της τεχνης των Βλάχων ζωγράφων της Σαμαρίνας από τα τ€λη του 1δου αιώνα ως τις αρχ!ς του 2006. Βεβαια, οι χειροτίχνες ζωγράφοι του ορεινού αυτού χωριού δεν δημιούργησαν κάποια ιδιαίτερη "Σχολή", πράγμα που συμβαίνει µε όλους τους οµότεχνους που κατάγονται α- πό διάφορα χωριά όχι µόνο της περιοχής αλλά ολόκληρου του ηπειρωτικού κορµού της Ελλάδας. Ξεκινούν όλοι από κοινός ρίζες, δ!χονται τις ίδιες περίπου επιδράσεις, ερ- γάζονται κάτω από παραπλήσιες συνθήκες, κινούνται στον ίδιο κάρο, καλύπτουν συγγε- van: agfiyxcc και εκφράζουν την ίδιαν ιδεολογία. Ωστόσο, οι υπερβολικ!ς γενικεόσεις είναι επικίνδυνες επειδή υπάρχουν και ιδιαιτερότητες που, όσο κι αν δεν διαφοροποι- σάν ριζικά τις δραστηριότητες που ακτινόνονται από πολλά κόντρα, προσφερουν µιά γο… ητευτική ποικιλία αποχρώσευν, βοηθούν στην επισήµανση των διαθλάσεων που προκαλεί το πολιτιστικό µικροκλίµα κάθε τόπου και προσφερουν στοιχεία στο µελλοντικό µελετη- τή που θα επιχειρήσει μιά συνθετική µελέτη της νεοελληνικής ζωγραφικής παράδοσης. Η αγιογραφία των ζωγράφων της Σαμαρίνας αρχικά συµπορε6εται με την αγιογραφία των Χιονιαδιτόν ζωγράφων1. Υπάρχει όµως µιά στιγµή, χοντρικά γύρω στα 1860, που παρατη… ρείται σημαντική…απόκλιση. Οι x ονιαδίτες ζωγράφοι τρέπονται και σε άλλες µορφές υγραφικής. …το τοπίο, στη νεκρή φάση, στην ιστορική σκηνή, στην προσωπογραφίαι H ανανεω,ική πιεση που υφίστανται από την αλλαγή του πολιτιστικοδ κλίματος διοχετεύε- ται κυρίες =:ην "κοσµική"ζωγραφική κι έτσι παραµξνουν συντηρητικότεροι στην? από τη μέση της βραδυκίνητη, αγιογραφία. Οι ϊ…µαρινιάτες, όμως, ζωγράφοι περιορίζονται απο… κλειστικά στην αγιογραφία και η ανανεωτική πίεση διοχετεύεται με τόλμη στο είδος απ… τό της τέχνης, όπως θα δούμε όταν θα εξετάζουµε το Εργο τους.΄Οσο κι αν η κοινωνία των χωριών όπου ζούν και εργάζονται είναι παραδοσιακή και η οικονοµία τους αγροτο… πτηνοτροφική "ο µεσολαβητικός ρόλος αυτών των στρωμάτων |μεταπρατική αστική τάξη και διανοοίµ…νοι/ στην παραδοσιακή και θεµελιακά αγροτική ελληνική κοινωνία, τείν'… να τη διαηεσοποιήσει, δηµιουργόντας τους όρους που θα επιτρίψουν µε το πέρασµα το" χρ5νου, την …;κονομική και πολιτιστική συσωµάτωση του ελληνισµού στο δυτικό κόσμο"ΐ… Στη ζωγραφική, καθώς και στις άλλες τέχνες, φτάνουν, Εστω και καθυστερημίνα και εξα- σθενημίνα, τα ρεύματα της ευρωπαϊκής τ!χνης όπως το µπαρόκ και ο νεοκλασσικισµόςο Και δεν αναφερόμαστε εδώ στο "λόγιο" νεοκλασσικισμό των µεγάρων της Αθήνας, της λύ- ρας, της Θεσσαλονίκης, της Καλαµάτας, της πάτρας και άλλων αστικών κόντρων, οδτε στο "λατκό" των ταπεινόν χτιοµάτων στις συνοικίες τους, αλλά στις νεοκλασσικ€ς ζω- γραφιές σε σπίτια ορεινών παραδοσιακών οικισµών, όπως το πάπιγκο, το Νυμφαίο, η Κλει- σούρα.... Ας σημειώσουµε #64 ότι η Σαμαρίνα δεν ήταν µόνο µεγάλο κτηνοτροφικό χωριό z αλλά και δραστήριο μεταποιητικό και εμπορικό κέντρο. Η µελότη της σαµαρινιώτικης αγιογραφίας θα στηριχθεί στους πιό αντιπροσωπευτι- κούς ζωγράφους κάθε φάσης της εξόλιξής της, στο γενικό πολιτιστικό κλίμα των βλάχι- κων ορεινών οικισμών αλλά και στην ιδιοµορφία της ζωής του χωριού αυτού. Λεν πρεπει να ξεχνούµε πως η Σαμαρίνα ερηµύνεται τελείως από το Φθιπόπωρο ως την ΐινοιζη και οι κάτοικοί της σκορπίζονται είτε στα κτηνοτροφικά χειμαδιά είτε σε αστικά κόντρα, παλιότερα σχεδόν αποκλειστικά στα Γρεβενά, τα Τρίκαλα και τη Λάρισα, αργότερα όµως και σ'άλλες µεγάλες πόλεις όπως η Λθήνα, η Θεσσαλονίκη και ο Βόλος. λυτό είχε, βεβαι- α, σοβαρός συνόπειες στη διαµόρφωση της ιδεολογίας των.Δπό παλιά οι Σαµαρινιύτες συµβιώνουν μόνο μερικούς µήνες. τους υπόλοιπους είναι σκορπισµόνοι σε πολιτείες, χω- ριά και λιβάδια. Είναι κτηνοτρόφοι, Εμποροι, βιοτόχνες, µικροεπαγγελµατίες, επιστή- µονες, υπάλληλοι, δηλαδή Εχουν ενταχθεί σε ποικίλες επαγγελµατικός-ταξικός ενότητες. ΄Βχουν συχνός επιγαμίες µε ελληνόφωνους.'Ετσι, δεν Εχουν κοινά όθιμα Χριστουγόννων, δοξασίες γιά το Δωδεκαήμερο κ.λ.π. Εποχιακά μετακινούµενοι πληθυσµοί ήταν και οι Σα- ρακατσάνοι, αλλά αυτοί, την περίοδο που μελετούμε, ήταν αποκλειστικά κτηνοτρόφοι µε σταθερή μορφή κοινωνικού βίου στηριγμόνη στην κτηνοτροφική μονάδα, το τσελιγγάτο, ενιαία ιδεολογία και κοινός μορφές του υλικού βίου. ΄Οπως σηµειώνει η Αγγελική ξα- τζηµιχάλη,"..ενώ οι Κουτσόβλαχοι, σαν αποκαταστημόνοι ηµινομάδες, εκμεταλλεύθηκαν και βιοτεχνικά το κτηνοτροφικά επάγγελρα και οι περισσότεροι ασχολούνταν, όπως είναι γνωστό, με τις τόχνες και το εµπόριο, οι έαρακατσάνοι ποτό δεν εκμεταλλεύθηκαν βιο- τεχνικά τα προϊόντα τους και κανόνας δε σκέφθηκε να φτιάσει ίνα αντικείμενο γιά με- ταπά>ληση"3ο Γάμοι ΐαρακατσάνων µε Βλάχους ή Γραικούς ήταν σπανιότατοι.΄Ολα αυτά, βό- βαια ως τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Στούς Σαµαρινιύτες σημαντική βαρύτητα Εχουν τα Εθιμα του Δεκαπενταύγουστου, όταν γιορτάζει η κεντρική εκκλησία του χωριοά, η Με- γάλη Παναγιά, την πρώτη μέρα με το γιορταστικό ψήσιµο σουβλισµόνου αρνιού, όπου συγ-, κεντρόνεται το συγγενολόγι, και τη δεύτερη με τη γενική σύναξη στην ευρύχωρη αυλή… της εκκλησίας, όπου χορεύεται ο "τοιάτσιος". Δεν πρόκειται για καθαυτό χορό αφού δεν έχει ούτε χορευτικό ρυθμό ούτε ποικίλους βηματισμούς. Ουσιαστικά είναι πολυάνθρωπη πυκνή αλυσσίδα που κινείται αργά. Θα ελεγε κανόνας πως εκείνη την ώρα αισθάνονται ότι αποτελούν όνα σ ύ ν ο λ ο που σμίγει ύστερα από πολύµηνο χωρισµό και χαίρονται αυτό το σµίξιμο. Η διαδικασία αυτού του ανταμόματος συντελείται σε τρείς ενρυνόµε- , | νους κύκλους: τις παραµονός συγκεντρώνεται η οικογένεια, που μερικ€ς φορές ειναι σκορ- πισµόνη σε διάφορα μόρη |παιδιά που εργάζονται σε τόπους µακρινούς, ξενοπαΐτρεµόνα κορίτσια.../, τη µέρα της γιορτής ανταμόνουν γύρω από τα σφαχτά συγγενείς ΐαι στε- νοί φίλοι και την επόµενη µόρα ολόκληρο το χωριό στον "ΐσιάτσιο". θα πρόπε να ση- μειώσουµε ότι o πανυγηριψµός της 16ης Αυγούστου γίνεται χωρίς φαγοπότι, που πάλι θα χώριζε τη σύναξη σε μικρές ομάδες. Μέσα στο πυκνό πλήθος ακούγονται από παντού χαρού- µενα συναπαντήματα, φωνές έκπληξης γιά το αγόρι που χνούδιασαν τα μάγουλά του,γιά το κορίτσι που φούσκωσε ξαφνικά σε γυναίκα, για το καινούργιο βράφος της οικογένειας, γιά το πόσο καλά "κρατιέται" ο παππούς. Ανταλλάσσονται τα νέα της χρονιάς και οι ευχές ψ γιά την επόµενη συνάντηση. Μικρότερες γιορτές γίνονται στις 26 Ιουλίου, της Αγίας Πα- ρασκευής, που θεωρείται προστάτρια των κτηνοτρόφων. "Έξω από το χωριό υπάρχει το μο- ναστήρι της Αγίας παραακευής. Σε πολλά βλάχικα χωριά η κεντρική εκκλησία τιμάται στο όνοµα αυτής της Αγίας. To έργο των αντιπροσωπευτικών ζωγράφων της Σαµαρίνας θα έδειχνε µετέωρο αν, παράλ- ληλα µ'αυτό,δεν µας απασχολούσε και η συνεισφορά των ταπεινών οµότεχνών τους που είτε προετοίμασαν τις διαδοχικές φάσεις πρίν αυτός βρούν την πληρέστερη έκφρασή τους στο έργο των προικισμένων, είτε επωφελήθηκαν από την αξιοποίηση και κωδικοποίηση που οι ταλαντούχοι έκαναν στις µικρές και, μερικές φορές, αδιόρατες συνεισφορές των πολλών. Η συγκέντρωση του ύλικού γιά την εργασία αυτή συνάντησε πολλές δυσκολίες. Ta έρ- γα είναι σκορπισµένα σε µεγάλη έκταση, µέσα και έξω από τα σύνορα της Ελλάδας και σε πολλές περιπτώσεις.σε μέρη δυσπρόσιτα. Οι πρόσφατες εθνικές περιπέτειες εξαφάνισαν το μεγαλύτερο μέρος από τα χειρόγραφα και τα άλλα στοιχεία που θα ήταν χρήσιμα γιά την πλαισίωση των πληροφοριών που παρέχουν οι ζωγραφιές και η βιβλιογραφία. Αλλά και δύο χειρόγραφα που υπάρχουν στη Ρητρόπολη Γρεβενών και τα είχε επισημάνει παλιότερα φίλη ερευνήτρια στάθηκε αδύνατο να τα συμβουλευθούµε γιατί δεν μας το επέτρεψε o Μητροπο- λίτης Γρεβενών κ. Σέθιος. Ta χειρόγραφα αυτό περιέχουν πληροφορίες γιά τη Σχολή Ζω- γραφικής, µάλλον το εργαστήριο μαθητείας, που λειτουργούσε στο µοναστήρι της Αγίας Παρασκευής Σαµαρίνας. Δεν μας παρηγορεί το γεγονός ότι . την ίδιον άρνηση αντι- μετώπισαν και άλλοι ερευνητές, αξιότεροι από µας, όπως ο αξέχαστος Λίνος Πολίτης που ο ίδιος Μητροπολίτης δεν του επέτρεψε την τελική παραβολή των τυπογραφικών δοκιµίων με το χειρόγραφο του Λεξικού του Φωτίου, που το είχε φωτογραφίσει όταν !!ητροπολίτης Γρεβενών ήταν o προκάτοχος του σημερινού, αλλά οι φωτογραφίες είχαν μερικές ασάφειες. Επίσης δεν μας επιτράπηκε η φωτογράφιση μερικών εκκλησιών της περιοχής, μ'όλο που εί- χαµε τη νόμιμη άδεια και σύσταση τη; αρμόδιας Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Ευτυ- χώς µερικοί φίλοι μας πρόσφεραν φωτογραφίες τραβηγμόνες πρίν από πολλά χρόνια. Πολύτιµη συµπαράσταση βρήκαμε από πολλούς Σαµαρινιώτες και περισσότερο από την οικογένεια Μάνθου Παπαζήση, ιδιαίτερα από τη φιλόλογο κόρη του Μάχη, τον κ. Μιχάλη Ποντίκα, το συνταξιούχο δάσκαλο κ. Μιλτιάδη Παπαθανασίου, τον καθηγητή κ. Φάσο Δουζέ- νη, τον ιοτοριοδίφη κ. Διµήτριο Μακρή, το γιατρό κ. Ζόν,Γιώτσα, τον κ. Γεώργιο Τσού- ρη, τον κ. Τάκη Ψαµπούχα και το Σύλλογο Σαµαριναίων Λαρίσης και Περιχώρων. Τους ευχα- ριστώ θερµά, όπως και την κυρία Βικτωρία Νικήτα που μου παραχώρησε αρκετές φωτογρα- φίες που είχε από παλιότερες έρευνές της.Εντελώς ιδιαίτερα θέλω να ευχαριστήσω το Ινστιτούτο Λαϊκού Πολιτισμού της Αλβανίας και το Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικών και Ζωγρα- φικών µνημείων της Γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας που όχι µόνον επέτρεψαν αλλά και βοή- θησαν σηµαντικά τις εκτεταµένες έρευνές µου και μου έδωσαν πολύτιµες πληροφορίες.Στή Βουλγαρία συνάντησα απροθυµία και δυσπιστία από τις αρμόδιες υπηρεσίες. Αισθάνοµαι ευγνωμοσύνη προς τον κ. Πάνο Καραγιώργο που έθεσε στη διάθεσή μου την ανέκ- δοτηµετάφρασή του του έργου: οι Πομάδες της Πίνδου)των WAGE και THOMPSON. Σ Κ Α Ρ I Φ Η Η Α I Σ T O P I A Σ T H Σ Σ Α Ρ Α Ρ I N Α Σ To θέμα της ίδρυσης και της παλιότερης ιστορίας της Σαμαρίνας συνδέεται με το πρό- gin α της προέλευσης των βλαχικών πληθυσμών στην Ελλάδα, ένα πρόβλημα γιά το οποίο προτείνονται διάφορες λύσεις που ο υποφαινόµενος δεν έχει αρμοδιότητα να ελέγξει και ΄ να αξιολογήσει. Ακόµα και η λέξη Β λ ά χ ο ς δεν έχει γιά όλους τους ερευνητές τό ίδιο περιεχόμενο.'Αλλωστε είναι σκορπισμένοι σ'δλόκληρη την Ελλάδα και πολλά είναι τα χωριά που έχουν σαν πρώτο συνθετικό του ονόματός των τη λέξη Βλάχος, χωρίς να εί- ναι σίγουρο πως αυτό έχει κάποιο εθνολογικό νόηµα ή είναι δηλωτικό ποιμενικής κοινω- νίας: Ελαχοκάτουνο Δωρίδας, Βλαχοκερασιά µαντινείας, Βλαχομάντρα Ναυπακτίας, Βλαχο- πουλάτικα Παξών, Βλαχοπούλι Πυλίας, Βλάχος Γορτυνίας, Βλαχο:ά…τη Γορτυνίας, Βλαχοχώρ οι Λακεδαίμονος, Βλαχιά Χαλκίδας, Έλαχογιάννη Έλπσ ένας, EX ν'΄?αδο Ολύµπου, Βλαχο- µαχαλάς |΄Αλλη Μεριά/ Πηλίου και άλλα4. Εδώ µας ενδιαφέρει ζ-ή "αμαρίνας όπως έχει διαµορφωθεί από τις τελευταίες δεκαετίες του 1Θου &, .. πρώτες του ?Όού αιώνα. Δεν παραβλέπουμε, βέβαια, τη δύναμη επιβίωσης που έχουν παλιότερα στοιχεία στην παρα- γωγική διαδικασία κυρίως των κτηνοτροφικών προϊόντων όσο και στην κοινωνική ζωή και την τέχνη.΄0που συναντήσουμε σίγουρα τέτοια στοιχεία θα τα σηµειώσουµε. Πάντως η προ- έλευση του ονόµατος του χωριού από το Σάντα Μαρίνα5 δεν φαίνεται πιθανή,γιατί στις περιπτώσεις που ένα χωριό έχει όνοµα Αγίου αυτό προέρχεται από την κεντρική, ή τη μό- νη, εκκλησία του χωριού και στη Σαμαρίνα δεν υπάρχει εκκλησία Αγίας Μαρίνας. Και στην περίπτωση ξαναχτισίµατος ναού, ο δεύτερος παίρνει το όνοµα του παλιού, πολύ περισσό- τερο όταν αυτός είναι o κεντρικός του χωριού. Βέβαια υπάρχουν και σπάνιες μετονομα- σίες ναών, µα κάτι τέτοιο είναι εδώ εντελώς απίθανο γιατί το όνομα Καρίνα δεν συνηθί- ζεται στη Σαμαρίνα. Κι αυτό έχει σημασία γιατί το όνομα του Αγίου που τιμάται ιδιαί- τερα σ'έναν τόπο δίνεται συχνά στίς βαπτίσεις. Αυτό αποκλείει την πιθανότητα ύπαρξης παλιότερης εκκλησίας μετο όνοµα αυτό γιατί σε τέτοια περίπτωση θα έπρεπε να υπάρχουν πολλές Μαρίνες, αφού κατά κανόνα σχεδόν απαρά9το, … "ουτεγγονή παίρνει το όνοµα της γιαγιάς της. . δζψ€|. ‘ Γ';κιγι.,α 'ων'… Η…) ." 7»… ΐι΄.Γα;…γ ό'ΛΓΜ»Ν'΄ω το… Χ φ(΄|"λ)α' 5 κατά την Τουρκοκρατία, από τη συνένωση μικρών οικισμών που τους αποτελούσαν κτηνοτρο- φικές φάρες. Φαίνεται, όµως, ότι αντιμετώπισαν προβλήµατα υπερπληθυσμού και, εδώ και μερικές εκατονταετίες, σημειώνονται οµαδικές µετοικεσίες πρός τον Όλυμπο. Υπάρχει μιά τέτοια παράδοση στα βλάχικα χωριά του σύμπου, την οποία o Λπόστολος Βακαλόπου- λος6 βρίσκει αξιόπιστη γιατί υπάρχουν πολλές οµοιότητες ανάμεσα στα ονόµατα, στη γλώσ- σα, στην προφορά, στα ήθη και τα έθιµα των Βλάχων του Ολύμπου και της Πίνδου/Σαμαρί- νας κ.ά./. '0πως είναι φυσικό, στην αρχή επικρατεί καύστη Σαμαρίνα η ιδεολογία της κλειστής πατριαρχικής φόρας. Εερικά στοιχεία της επιβιώνουν ως τα τέλη του-19ου αιώ- να. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι για το γάµο δεν ζητούσαν τη γνώμη των μελ όνυμφων που, άλλωστε, δεν είχαν καμµιά προσωπική επαφή. 'Ολα τα κανόνιζαν οι γονείς µε τη με- σολάβηση προξενητή7. Η σ υγκρότηση μεγάλου χωριού δημιούργησε την ανάγκη και άλλων δραστηριοτήτων, εμ- πορικής, μεταποιητικής και επισκευαστικής καθώς και της προσφοράς υπηρεσιών. Καθώς μεγαλώνει η παραγωγή κτηνοτροφικών και υλοτομικών προϊόντων είναι πιά απαραίτητη η ύπαρξη οργανωµένου εμπορίου για τη διάθεσή τους σε άλλες αγορές. Η ανάπτυξη της οικο- νοµίας και το φυσικό της επακόλουθο, το ανέβασµα του βιοτικού επιπέδου, προκαλούν ζήτηση ειδών που δεν παράγονται επιτόπια. Πρέπει να οργανωθεί και ο µηχανισμός µετα- φορών, σύµφωνος µε τις συγκοινωνιακές συνθήκες της εποχής. Οι Σαµαρινιώτες, όπως και οι κάτοικοι των άλλεν χωριών της περιοχής "ασχολούνται με την υφαντουργίαν, την υλοζ τοµίαν, τε εµπόριον ". =τνοτροφίαν, την ελληνορραπτικήν, τσαρουχοποιίαν, ορειχαλ. κουργικήν, υαχαιΛΛ…Πιΐα σαγγ:τ΄ε;ΐαν, Πλείστο, επίσης είναι κυρατζήδες /αγωγιάται/ και τυροκόµοι"8. δηµιουργείται έτσι µία "πολυπληθής αστική τάξις"9. Οργανώνεται µάλι- στα ετήσια εμποροπανήγυρη "ειδικευµένη στο ζωεµπόριο και τα ζωοκομικά προϊόντα"10 I 'Ενα μέρος τα: εμπόρων ξενιτεύεται και εγκαθίσταται σε βαλκανικά εμπορικά κέντρα και φτάνει ακόμα ως την Ουγγαρία. . Βέβαια, η τοπική δραστηριότητα σταματάει τους χειμε- ρινούς µήνες. Πιθανότατα η εμποροπανήγυρη γινόταν γύρω στο Δεκαπενταύγουστο. Είναι η καταλληλότερη εποχή γιά το κλίµα της λαµαρίνας αλλά και γιατί τότε γιορτάζει η κεντρι- κή εκκλησία του χωριού, η Μεγάλη Παναγιά. Σχεδόν πάντοτε τα εμπορικά πανηγύρια συνδιά- ζονται µε τις θρησκευτικές γιορτές. Η δηµιουργία, όµως, τάξης εµπόρων και βιοτεχνών προκαλεί Ρύτματα στην παλιά ιδεολογία χωρίς να την εξιφανίζει.0ι γεωργοκτηνοτροφικοί πληθυσµοί στηρίζονται κυρίως στην προγονική πείρα. H καλλιέργεια των κτημάτων και οι διάφορες κτηνοτροφικές εργασίες καθορίζονται από το απόσταγμα μακροχρόνιας πείρας, σχεδόν αμετάβλητης. Αυτό διαµορφώνει πολύ συντηρητική νοοτροπία. Αντίθετα, η εργασία του βιοτέχνη και του έμπορου προυποθέτει συνεχώς ανανεούμενη γνώση. Ο βιοτέχνης πρέ- πει να ,…»αα,Ρ,ς…Ήη 61γς «(sq κατασκευαστικές µεθόδους, στις αλλαγές της ζήτησης προτόντων του. Χτυπητό παράδειγμα από ένα άλλο Ελατοχώρι είναι η εισαγωγή της τεχνι- κής του φιλιγκράν στη ασημουργία του Συρράκου. O έμπορος πρέπει να ξέρει να γράφει και να λογαριάζει, να ενηµερώνεται για τις διακυμάνσεις των τιμών και την ισοτιµία των νοµισµάτων. Υποχρεώνεται να ταξιδεύει και πολλές φορές να εγκαθίσταται μόνιμα ή για κάποιο µεγάλο διάστημα σε πολιτείες της ξενητειάς. Αυτά τον κάνουν περισσότερο πληροφορηµένο σε ό,τι συµβαίνει στον "έξω κόσμο", πρόθυµο δέκτη νέων ιδεών και συγχρο- νων μορφών ζωής και τέχνης. 'Όλα αυτά, βέβαια, µέσα στη σχετικότητα του τόπου και της εποχής. οι ζωγράφοι της Σαμαρίνας εργάζονται σε µεγάλη γεωγραφική περιοχή που αρχίΈει από τη σημερινή νότια Γιουγκοσλαβία και τη Βουλγαρία και φτάνει ως την Πελοπόννησο12. Σ'αυτούς, όµως, υπάρχει μιά ιδιοµορφία" οι ζωγράφοι των άλλων χωριών εκτελούν τις τοι- χογραφικές εργασίες κυρίως τους ανοιξιάτικους ή καλοκαιρινούς µήνες και το χειµώνά επι- στρέφουν στα χωριά τους, όπου κατασκευάζουν µικρές φορητές εικόνες ή εκτελούν παραγγε- λίες δεσποτικών εικόνων είτε σε κάποιο χώρο του σπιτιού τους είτε σε ανεξάρτητο εργα- στήριο. Η Σαμαρίνα, όµως, ερημώνει κατά τους χειμερινούς µήνες και συνεπώς κάπου αλ- λού έπρεπε να έχουν το εργαστήρι τους ενώ το καλοκαίρι εκτελούσαν τις τοιχογραφικές εργασίες είτε στον τόπο τους είτε σε άλλα χωριά" Είναι χαρακτηριστικό πως η αγιογρά- φηση της Μεγάλης Παναγιάς τελειώνει στις 30 Ιουλίου 1829 και της Αγίας Παρασκευής στις 15 Οκτωβρίου 1818. 0 πληθυσμός της Σαμαρίνας, φυσικά κατά τους θερινούς µήνες, είναι πολυάριθµος. 0 Κώστας Κρυστάλλης στα 1891 τον υπολογίζει χοντρικά σε 5,ΟΟΟ13. Λίγα χρόνια νωρίτερα ' '; * Γ'ττεί… του ελληνικού Υπουργείου Στρατιωτικών δημοσιεύει τον αριθµό 3,170 « κατοίκων΄Δ. Στα 1913, μετά την προσάρτησή της στην Ελλάδα, η Σαμαρίνα έχει 4,198 κα- τοίκους15.Ψα αποτελέσματα των κατοπινών απογραφών εξαρτώνται από την εποχή που έγιναν. Επειδή το χειμώνα αδειάζει εντελώς και µένουν μόνον δύο ως τέσσερες φύλακες, και από την άνοιξη αρχίζουν να ανεβαίνουν πρός το χωριό οι κάτοικοί του, ο πληθυσμός κυµαίνε- ται εντυπωσιακά. ΄Ετσι, στα 1928 η 8αµαρίνα παρουσιάζεται με 603 κατοίκους, στα 1940 με 1,175 και στα 1953 µόνον µε 416.Η εικόνα που παρουσιάζει το χωριό αυτό κατά τους θερινούς μήνες ακόμα και τώρα δικαιολογεί το χαρακτηρισμό του Κώστα Κρυστάλλη "µεγα- λη βλαχική κωµόπολις"17. Στούς τόπουττης χειμερινής τους εγκατάστασης ; Σαµαρινιώτες αναπτύσσουν σημαντική δραστηριότητα. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε πως στη συνοικία Αγίας Μονής των Τρικάλων Θεσσαλίας υπάρχει δραστήριος Γεωργιπός Βιοτεχνικός Συνεταιρισµός Σαμαρίνας µε πάνω από 120 µέλη και πολυάριθµα συνεργαζόµενα άτομα. 'Εχει ιδιόκτητες εγκαταστάσεις με καλό τεχνικό εξοπλισμο18. Τα τελευταία, όμως, χρόνια δοκιμάζει τις δυσάρεστες συνέπειες της κρίσης στη φλοκάτη.Αξιόλογος αντίστοιχος συνεταιρισµός υπάρ- χει και στη Αάρισα. µεγάλη ακίνητη περιουσία είχαν …η σε άλλα μέρη. Στο Πραιτώρι ανα- 1 φέρεται πως το µισό χωριό ήταν τσιφλίκι Σαµαριναίων τσελιγγάδων. Κατά το 180 αιώνα ήταν ιδιοκτησία της οικογένειας Χατζημπύρου19. Οι δύο µεγάλες κοινωνικές ομάδες της Σαμαρίνας, όπως και των άλλων βλάχικων χωριών µε παρόμοια σύνθεση, οι κτηνοτρόφοι και οι εμποροβιοτέχνες, δεν είναι αυτές που καθο- ρίξουν την κοινωνική διαστρωμάτωση. Υπάρχουν πλούσιοι κτηνοτρόφοι, οι τσελιγγάδες,µε πολυάφθµα κοπάδια, αλλά και οι μικροκτηνοτρόφοι, καθώς και φτωχοί που εργάζονται στα κοπάδια με ιδιότυπη σχέση εξαρτημένης εργασίας, οι ΕπιστικΞΞ. To ίδιο ισχύει και για τους εμπόρους που άλλοι είναι πλούσιοι και άλλοι α χοΠούνται με το λιανεµπόριο για κά- ποιες πενιχρές απολαυές. Οι βιστέχνες κατά κανόνα ανήκουν στη µεσαία τάξη. Περιθωρια- κό τµήµα του πληθυσµού είναι οι "Γύφτοι", οι περισσότεροι σιδεράδες που κατασκευάζουν ή επισκευάζουν µεταλλικά εργαλεία και σκεύη για γεωργϊκή, κτηνοτροφική, µεταποιητική και οικιακή χρήση. προίβονται σε είδος2ο. Μερικοί από αυτούς τρέπονται και σε άλλα επαγγέλματα, γίνονται αγωγιάτες και οργανοπαίχτες. Πολές φορές έχουν το επάγγελμα του οργανοπαίχτη σαν συµπληρωματικό γιατί δεν τους εξασφαλίζει μόνιµη απασχόληση. Οι περισ- σότεροι αγωγιάτες είναι βλάχοι και μερικοί από αυτούς πλούσιοι µε εκατοντάδες υποζυγί- ων o καθένας και πολυάριθµο υπηρετικό προσωπικό.΄Ενας από τους πλουσιότερους αγωγιάτες της Σαμαρίνας είναι o Χατζηπύρος. Δεν κάνουν μόνον µεταφορές εμπορευµάτων αλλά και εμ- πόριο για λογαριασμό τους, χρηματαποστολές, μεταφορά αλληλογραφίας και ταξιδιωτών. Συνή- θας κάθε καραβάνι έχει σταθερές δυό-τρείς διαδροµές που τις εκτελεί κατά διαστήματα,. όχι πάντα σταθερά.Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού οι τακτικές δια- δρορές των σαµαρινιάτικων καραβανιών έφταναν ως την Κορυτσά, τη Φλώρινα, τη Βέροια, τη Λάρισα, την Καρδίτσα και την Ηγουµενίτσα, όπως πιό αναλυτικά φαίνεται στο σχεδιάγραµµα που συνοδεύει το κείµενο. Μέσα στους πόρους των κατοίκων πρέπει να αναφέρουµε και τη ληστεία, την οποία δεν πρέπει να αντιμετωπίζουμε με σημερινά ηθικά κριτήρια. Οι τραχει- ές συνθήκες διαβίωσης, η κυριαρχία του ένστικτου, η αντίθεση µε τους Τούρκους και τους Κοτζαµπάσηδες έτρεφαν πολλούς πρός τον κλέφτικο βίο που συχνά εναλλάσσεται με του αρ- ματολού τη δράση. Είναι γεγονός πως "όσοι δεν ήταν ικανοί να(;ερδίσουν τη ζωή τους µε το εμπόριο στράφηκαν προς τη ληστεία"21.Ηέσα στην περίοδο που μας απασχολεί η δράση των κλεφτών αρχίζει να αποχτάει εθνικό αντιστασιακό περιεχόµενο. Ο Σαµαρινιώτης καλό- γερος Δηµήτριος συμµετέχει στα επαναστατικά κινήµατα του Θύµιου Βλαχάβα και βρίσκει 22 µαρτυρικό θάνατο στα Γιάννινα από τον Αλή Πασά % Ανάμεσα στις δύο µεγάλες κοινωνικές ομάδες υπάρχουν μερικές διαφορές. οι κτηνοτρό φοι ζουν στις παρυφές του οικισμού, και είναι φυσικό αυτό επειδή χρειάζονται μεγάλη έκταση γης για την εργασία τους και ευκολότερα μετακινούν τα ζώα τους. Οι έμποροι και οι βιοτέχνες κατοικούν (u; εργάζονται στα κεντρικότερο σηµεία του χωριο623. Η διαφορά εκφράζεται και με το χρώμα της φορεσιάς τους, που είναι άσπρο για τους κτηνοτρόφους και μαύρο για τους αστούς24. Αρχουσα τάξη είναι οι µεγαλέµποροι και οι πλούσιοι τσελιγγάδες. Από αυτούς προέρ- χονται και οι προεστοί, κοτζαμκάσηδες ή µουχτάρηδες και δημογέροντες. Tn µεσαία τάξη αποτελούσαν οι βιοτέχνες και µερικοί μικρέμποροι, καθώς και οι μικροκτηνοτρόφοι. την κατώτερη οι µπιστικοί, οι υπάλληλοι των εµπόρων και των βιοτεχνών και οι υπηρέτες των µεταφορέων, τα κοΞΞλια.Τις ταξικές αυτές διαφορές φρόντισαν να τις κατοχυρώσουν και µε την ανέπογή'ιδεολογική κάλυψη. Σαθιερώνεται σαν κοινωνική αρετή o σεβασµός προς τις αρχοντικές οικογένειες, που σ'ένα άλλο βλαχοχώρι µε την ίδια περίπου κοινωνική δοµή, στό Μέτσοβο, φτάνει ως την απαγόρευση της κυκλοφορίας των φτωχών στην κεντρική πλατεία και σε διπλανό δρόμο25 . Γενικά στη Σαµαρίνα είναι έντονος ο διαχωρισµός του κοινωνι- κού συνόλου σε ιδιαίτερες ομάδες κατά φύλο, επάγγελμα και ηλικία.Αυτό εκφραζόταν ως τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας στο μεγάλο κυκλικό χωρό του Δεκαπενταύγουστου, τον "Τσιάτσιο", όπου οι χορευτές σχηµατίζουν δύο οµόκεντρα ηµικύκλια, το εξωτερικό με τις γυναίκες και το εσωτερικό µε τους άντρες. Ma και κάθε ηµικύκλιο ειναι χωρισμένο σε μι- κρότερα τόξα µε ομοιογενείς ομάδες το καθένα τουςι γέροντες, πρώτη ομάδα τραγουδιστών, l άντρες ντυµένοι σε άσπρα, άντρες ηλικιωμένοι, δεύτερη ομάδα τραγουδιστών, άντρες νεό- τερης ηλικίας, γερόντισσες, ηλικιωμένες γυναίκες, γυναίκες ντυµένες βλάχικα, γυναίκες νεότερης η*ικίας, όπως φαίνεται και σε δημοσιευµένο σχεδίασµα26. Επιβεβαιώνεται και από φρτογραφία του 1906, που συνοδεύει το κείµενο τούτο, όπου ξεχυρίζει η οµάδα των ασπροντσρένων κτηνοτρόφων. Στούς εμποροβιοτέχνες και υπάλληλους έχει πιά από τότε κο- ριαρχίσει η ευρωπαϊκή φορεσιά. Δεν πρέπει να είναι εντελώς τυχαίο που ο συντάκτης λί- θινης επιγραφής, που θα τη συναντήσουµε στο κεφάλαιο για την τέχνη της Σαµαρίνας, όταν καλεί στην εκκλησί τους κατοίκους του χωριού τους ξεχωρίζει σε γέροντες, άντρες νέ- ους, γυναίκες και παρθένες. Από τα τέλη του 1θου αιώνα η οικονομία της Σαμαρίνας ξαναγυρίζει σχεδόν αποκλειστι- κά στην πρωτογενή παραγωγή, ενώ µεγαλώνει το ποσοστό των Σαμαριναίων, όπως και όλων των Ελλήνων, που ασχφλούνται με τη μεταποίηση και την προσφορά υπηρεσιών. Αυτό έγινε γιατί οι έµποροι και οι βιοτέχνες,πΙΧΙΠΙΙΙΙπου το χειμώνα µετέφεραν τις έδρες των σε αστικά κέντρα, από την ώρα που οι πόλεις αρχίζουν να µονοπωλούν την οικονομική δραστη- ριότητα, βρήκαν ασύµφορη τη διακοπή της επαφής των με πελάτες και προμηθευτές. Οι υφάν- τριες, που είναι πολλές εκατοντάδες,είναι οργανωμένες στούς Συνεταιρισμούς της πόλης διαμονής των οι οποίοι διαθέτουν, καθώς είδαμε, σύγχρονες τεχνικές εγκαταστάσεις για το λανάρισμα, τη βαφή κ.τ.λ. των μαλλιών. Πολλοί αποχτούν μόρφωση και διορίζονται δηµό- σιοι ή ιδιωτικοί υπάλληλοι, µερικοί σπουδάζουν και ασκούν την επιστήµη τους μακριά από ορεινή πατρίδα. Για όλους αυτούς η Σαμαρίνα παραμένει τόπος οικογενειακού παραθερισ- µού. Στοχωριό ανεβαίνουν μόνον όσοι εξυπηρετούν τις παραθεριστικές ανάγκες, μανάβη- δες,μπακάληδες, κρεοπώλες, φητοπώλες, εστιάτορες, παφετζήδες...΄Βτσι, παρά την επι- στροφή της οικονοµίας στην πρωτογενή παραγωγή, σχεδόν αποκλειστικά στην κτηνοτροφία και την υλοτοµία, οι ιδέες και τα ήθη επηρεάζονται όλο και βαθύτερα από τα αστικά κέντρα. Αντίθετα, παρατηρείται φανατική προσήλωση σε ορισμένα έθιμα, όπως ο "Φαιά- τσιος", η δηµοπρασία για τη φιλοξενία της εικόνας της Αγίας Παρασκευής, µερικές ιδιο- µορφίες στη µαγειρική κ.α. που λειτουργούν σαν ακατάλητα από το πέρασμα του χρόνου σημεία κοινής συναισθηµατικής αναφοράς των χιλιάδων Σαµαριναίων που συγκεντρώνονται στό χωριό από κάθε γωνιά της ελληνικής γης, ακόµα και από το Εξωτερικό. Επορούμε να θεωρούμε πιθανό πως τα σαμαρινιώτικα έθιμα θα είχαν χαθεί οριστικά χωρίς αυτή τη µά- ζωξη τόσων ανθρώπων με κοινές ρίζες αλλά κάθε ηλικίας, ποικίλου επίπεδου μόρφωσης και προκοπής. Ανθρώπων εγκλωβισμένων στο τσιμέντο των πόλεων, ξερριζωµένων και τραγικά μόνων, που κάποιαν ώρα του έτους αισθάνονται πως ανήκουν σε κάποιαν ανθρώπινη κοινό- τητα με δική της φυσιογνωµία, µε παρελθόν όπου εντάσσονται και οι δικές τους οικογε- νειακές µνήμες, µε τα παιδιά να διαβάζουν έκπληκτα το ονοµατεπώνυμό τους σε κάποιες επιγραφές με παλιές χρονολογίες - και νάναι του παππού ή του παραπαππού. HOAITIXTIKH ZQH-TEXNH_ Οι κάτοικοι της Παραρίνας, σ'όλη την περίοδο που µελετούµε, είναι δίγλωσσοι' μι- λούν και τα ελληνικά και τα βλάχικα. 'Ολες, όµως, οι επιγραφές σε εκκλησίες, σπίτια και βρύσες είναι γραµµένες στην ελληνική γλώσσα, ενώ αλλού, όπως σε επιγραφή του Κλει- νοβού υπάρχει μετάφραση στίχων στα βλάχικα, αλλά µε ελληνικούς χαρακτήρες21. Ας θυμί- σουµε εδώ πως η γλώσσα αυτή δεν έχει δική της γραφή. Δεν ξέρουµε από πότε ακριβώς από πότε λειτουργούν ελληνικά σχολεία στη Σαμαρίνα. Αν κρίνουμε από τις επιγραφές σε τοιχογραφίες και λιθανάγλυφα μπορούμε να συμπεράνουμε ότι από τις αρχές του 19ου αι- ώνα η εκπαίδευση βρισκόταν σε ικανοάΐητικό επίπεδο. Στα 1874 ιδρύεται Αδελφότητα για τη βελτίωση των σχολείων του χωριού. Σρα 1891 υπάρχουν τέσσερα σχολεία. Πάντως, τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας τα σχολεία της Ξαµαρίνας δίνουν γερές βάσεις για ση- µαντική πνευµατική ανάπτυξη µερικών μαθητών τους. Παράδειγµα 0 Μίλων Σακελλαρίόης, που γεννήθηκε εκεί στις αρχές του αιώνα και φοίτησε στο σχολείο του χωριού. Συνέχισε στο Γυμνάσιο της Κοζάνης και ύστερα στο Πανεπιστήµιο της Αθήνας. ΄Ήξερε άριστα μην ελληνική και λατινική φιλολογία, τα Γαλλικά και τα Γερμανικά. Γετέφρασε διάφορα φι- λοσοφικά c ,γοάµµατα. Δίδαξε τα Ελληνικά στην Αλβανία, την'Ηπειρο και τη Θεσσαλία. Πέθανε στι, 6 Αυγούστου 1895 στη Σαμαρίνα και του έγινε επιβλητική κηδεία28. Στά 1879 αν ιδρύεται στη Καµαρίνα "αρωμούνικο" σχολείο που στην αρχή είχε μαγάλτ επιτυχία. & ντο- νισµένες, όµως, προσπάθειες καταφέρνουν να το συρρικνώσουν και το αυντριπτικά μεγαλρ- τερο ποσοστό των µαθητών πηγαίνει στα ελληνικά σχολεία. Πάντως και το "αρωµούνικο" λει τουφγεί γιά πολλές δεκαετίες, έστω και µε περιωρισμένο αριθμό μαθητών. Η µαρτυρία του Κρυστάλλη ότι δεν ιδρύθηκε ποτέ εκεί τέτοιο σχολείο, άν και είχε παρασυρθεί µέρος της φιλεκπαιδευτικής Αδελφότητας, είναι ανακριβής. Στις αρχές της δεκαετίας του 1910 οι WAGE και THOMPSON το βρίσκουν σε λειτουργία.φ1ς 513 ηςΘ;Πον Μι… …τιξ… . Γράμµατα µάθαιναν και αρκετές γυναίκες, µερικές από τις οποίες συνέχισαν την εκπαίδευση έξω από το χωριό και έγιναν δασκάλες. Τα τραγούδια του χωριού είναι άλλα βλάχικα και άλ- λα ελληνικά, όπως τα "Μιά κόρη απ'την Ανατολή", "0 Ζήτρος κάνει τη χαρά", "Εβγάτε α- γόρες στο χορό"...Στους γάμους ποτέ δε μεταχειρίζονται βλάχικα τραγούδια29.Ο ρυθµός του στίχου προσαρµόζεται στη δοσμένη μελωδία που κι αυτή αυταποκρίνεται στο είδος του τραγουδιούιχορευτικό, επιτραπέζιο, της δουλειάς, μοιρολόΐ. Ειδικότερα στον "…σιάτσιο" ο ρυθμός του χορού επέβαλε εξωτερικές προσθήκες -βρε γιέ μ'- που κόβουν το στίχο έ- πειτα από ορισμένες συλλαβές έστω και κόβοντας στη µέση τη λέξη. Οι βηματισμοί του χορού δε συγχωρούν καµµιά µετρική παράβαση για χάρη της ακεραιότητας των λέξεων. Έκ- τός από αυτό, ανάµεσα στούς αφηγηματικούς στίχους του τραγουδιού παρεμβάλονται και άλλοι µε βλάχικα επιφωνήματα, "όλελε", "λέλε" και µε ελληνικές τιμητικές προσφωνήσεις "αντριωµένε", "αγρήγορε". Αν αφαιρεθούν οι εξωτερικές προσθήκες και οι επαναλήψεις συλλαβών, από τους δώδεκα στίχους του τραγουδιού παραµένουν τρείς: Ο Τσιάτσιος εκατέβαινε, o Τσιάτσιος κατεβαίνει. - Τσιάτσιο μ'αμπούθε έρχεσαι, αµπούθε κατεβαίνεις; - Από τη Φούρκα έρχομαι, στη Σαμαρίνα πάνω. Μα και στους δύο πρώτους στίχους η εσωτερική τοµή χωρίζει δύο ταυτόσημες και σχεδόν όμοιες φράσεις. Στον πρώτο αλλάζει ο χρόνος του ρήματος και στο δεύτερο χρησιµοποι- ούνται παραπλήσιας σημασίας ρήµατα, από τα οποία το "έρχεσαι" επαναλαμβάνεται στον τρίτο στίχο αλλά σε πρώτο πρόσωπο. Ολόκληρο το τραγούδι αποτελείται από δεκατέσσερες λέξεις, τρία ρήµατα, τρία κύρια ονόματα, δύο επίθετα, δύο προθέσεις, δύο άρθρα, ένα επίρρημα και μία αντωνυµία. Κατά κανόνα την ίδια φτώχειιπαρσυσιάζει και η μουσική των τραγουδιών, που αποτελείται από μία ή δύο επαναλαμβανόμενες μουσικές φράσεις, όπου και ο αμύητος διακρίνει βυζαντινές καταβολές.0ι ίδιες καταβολές διαπιστώνονται και στην εκτέλεση, όπου "πάντες μεν κρατούσι το μ π ά σ o ν /ίσον/, είς δε, ο καλλι φωνότερος, ψάλλει το άσμα εν θλιβερωτάτω και θρηνώδη ήχω", κατά τον Κρυστάλλη. Η αντίθεση πρός τον Τούρκο κατακτητή εκδηλώνεται κυρίως με τη φανατική προσήλωση στην Ορθοδοξία και µε ατομικές ανταρσίες από τα "κλεφτόπουλα Παιδιά απ'τη Σαµαρί α" κατά το γνωστό δημοτικό τραγούδι. Από τις αρχές, όµως, του 19ου αιώνα η κλεφτουργιξ αρχίζει να παίρνει το χαρακτήρα δυναμικής ένοπλης αντιστασιακής πάλης. 0 τραγουδημξ- νας από τη λαϊκή Μούσα Γιάννης Πρίφτης και ο Μίχος'30παλιότερα, ο Λεωνίδας Χατζηπύρ- _\ -.΄-. -- ο ,.-. --κ-.Χ…….:…ρ «Inn Πιιιι…αι΄Λιι Tmnuul‘umu n άλµατα! ναι άλλεν Η΄….νΑτ|Λπ 11 (ίνονται φόβητρα των Τούρκων. Βέβαια, δεν πρέπει να ωραιοποιούμε τις καταστάσεις. Ρα- σικό κίνητρο παραμένει το οικονοµικό. Δε δείχνει, ασφαλώς, αναπτυ µένα εθνικό φρόνη- µα το ότι " ο Γιάννης Παπάς/Πρίφτης| είχε κατορθώση µε τη συμµορία του να καταστή o φόβος και τρόµος των πάντων και για να αφήνη τους αλβανούς κακοποιούς να περνούν από την περιφέρειά του ανενόχλητοι τους υποχρέωνε να του δίνουν το 1/3 από τα πλιάτσικα που έκαναν"31.Αν υπολογίσουμε τη Θέση της Σαµαρίνας εύκολα καταλαβαίνουµε ότι το δρο- µολγιο επιστροφής των "κακοποιών" προς την Αλβανία ξεκινούσε από κάποια ελληνική πε- ριοχή. Η ανάµνηση ενός σπουδαίου αντιστασιακού γεγονότος, της νικηφόρας καταδίωξης του Βελή-Ηπέη από το ύπουκουβάλα µέχρι τη Σαµαρίνα διατηρήθηκε στο όν.µα της "βρύσης του νπουκουβάλα"32. Ανάλογο υπήρξε το πνεύµα και σε άλλα βλαχοχώρια. Ας θυµη90ύμε πρόχειρα το Γιωργάκη Ολύμπιο από το Βλαχολίβαδο και το Γρηγόρη Λιακατά από τον Κλει- νοβό. To αντιστασιακό πνεύμα συνδέεται και µε αρχαιοελληνικές μνήμες, και αυτό του δίνει µιάν εντελώς ιδιαίτερη απόχρωση. Κατά το 190 αιώνα µαζί με τα χριστιανικά ονό- ματα συχνά εµφανίζονται και άλλα που προέρχονται από προσωπικότητες της Ελληνικής Αρχαιότητας, Λεωνίδας, Μιλτιάδης, Ευρυπίδης, Μίλων..Γενικά η αναδροµή στο ηρωικό πα- ρελθόν χαρακτηρίζει ξυπνημένο αντιστασιακό πνεύµα. Ο Λεωνίδας Χατζηπύρρος "εσεμνύνε- το τη από του αρχαίου Πύρρου και του Μεσαιωνικού Μερκουρίου Μπούα καταγωγή του". 0 chnofipLoc Υπούας, ελληνοαλβανός γεννηµένος στο Ναύπλιο, έδρασε ηρωικά κατά το 16o αιώνα και τα κατορθώματά του ύµνησε σε ανούσιους στίχους o Ιωάννης Κορωναίος. 0 δουημένος χώρος της Σαμαρίνας, σε υψόμετρο 1,ΔΟΟ µέτρων από την επιφάνεια τχς Θάλασσας, απλώνεται γύρω από την κεντρική πλατεία, όπου υπάρχουν καταστήματα εµπορι- κά και καφενεία. Παλιότερα εκεί βρισκότανε και το χάνι του χωριού, γι αυτό και σήμε- ρα ακόµα η πλατεία ονομάζεται "Χάνι".Ο μητροπολιτικός, όµως, ναός του χωριού δε Βρί- σκεται µέσα ή δίπλα στην πλατεία, όπως συμβαίνει συνήΘως στα ελληνικά χωρία. Φόσα αυτός, όσο και οι τρείς άλλοι ναοί του χωριού βρίσκονται στις τέσσερες άκριες, με προφανή την αποτρεπτική πρόθεση33. Είναι η Μεγάλη Παναγιά, η μικρή Παναγιά, o Αγιος Αθανάσιος και 0 Προφήτης Ηλίας'ο τελευταίος, για να είναι κανονικότερη η συµµετρία, Θα έπρεπε να είναι διακόσια περίπου μέτρα βορειοδυτικά από τη Θέση του, αλλά λειτούρ- γησε η δέσμευση της παράδοσης που Θέλει τις εκκλησίες του Προφήτη Ηλία στην κορυφή λόφου, T0 παλιό νεκροταφείο του χωριού βρίσκεται στη νότια πλευρά της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου, στην παρυφή του χωριού, από το οποίο το χωρίζει μικρό ρέμα. Αυτό δεν πρέπει να είναι τυχαίο. Παρατηρείται και σε άλλα χωριά της ελληνικής υπαίθρου. Στα 730/0 των χωριών της Αττικής ανάμεσα στον οικισµό και τό νεκροταφείο υπήρχε κά- ποιο μικρό ποτάμι ή ρίμα. Η ίδια σχέση παρατηρήθηκε σποραδικά και σε νησιά των Κυ- κλάδων και της Δωδεκανήσου, επίσης σε πολλές περιπτώσεις της Δυτικής Θράκης και της _ . ο 12 Σαμοθράκης. Σχετίζεται με πανάρχαιες δοξασίες κατά τον Γ. Δημητροκάλη, που μελέτησε το φαινόµενο34. Από τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα Χρησιμοποιείται 11 ως νε- κροταφείο και το βόρειο τμήµα της αυλής της Μεγάλης Παναγιάς. Τα παλιότερα χρονολογημένα σπίτια της Σαμαρίνας είναι του Χατζηδήμου /11 Ιουλίου 1847} και του Μητσιοµπούνα /30 παίου 1873/ που έχουν λίθινες επιγραφές με εξώγλυφους χαρακτήρες και προφυλακτικό σταυρό. Παρόμοια είναι και άλλα, αχρονολόγητα, που όµως με σιγουριά μπορούμε να τα τοποθετήσουμε γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα. Τα σπίτια δεν αντέχουν στο πέρασµα του χρόνου όσο οι εκκλησίες και μάλιστα στις τραχειές κλιματολο- γικές συνθήκες του χωριού. H τοιχοποιία τους είναι ευτελέστερη και το ύψος τους μεγα- λύτερο από το εμβαδόν της έδρασης ενώ στις εκκλησίες συμβαίνει το αντίθετο. Είναι με- γάλα, διόροφα, χτισμένα µε γκρίζα ντόπια πέτρα και πλακοσκέπαστα. Σήμερα σχεδόνςπο σύ- νολο των σπιτιών η σχιστολιθική κάλυψη της στέΥηζ έχει αντικατασταθεί από αυλακωτές λαμαρίνες. Το ίδιο έγινε και σε εκκλησίες, πράγμα που αλλοίωσε τη γενική όψη του χω- ριού, γι αυτό και οι πιό ευαίσθητοι κάτοικοί του λένε με πικρή ειρωνεία πως χάθηκε πιά η παλιά όμορφη Σαμαρίνα και κατάντησε Λαµαρίνα. Σημαντικά χάλασε το χαρακτήρα του χω- ριού η πρόσφατη οικοδομική δραστηριότητα με τα "τυρολέζικα" σπίτια και τις κακές απο- μιμήσεις από βίλλες των αθηναϊκών προαστείων. O Κώστας Κρυστάλλης στο μελέτημά του για τη Σαμαρίνα, αλλά σε σηµείο που αναφέρεται γενικά στα βλαχοχώρια, γράφει πως "έχουσι οικίας λιθοκτίστους και λιθοσκεπάστους,ευρυχώρους και υψηλός, πλήρεις ωραιότητος ίξ'- ΄ευ, έσωθεν δε κοµψοτΞτας και πλουσίας. Περικοσμούνται δε αι οικίαι των υπό εκτενών κΐ- πων ευφορωτάτων"35. Η κάτοψή τους είναι τε ράγωνη ή σε σχήμα Γ. ΄Ξχουν μικρά και λίγα σιδερόφραχτα παράθυρα. Σε λίγες περιπτώσεις υπάρχει στην πρόσοψη ανοιχτός εξώστης στον οποίο ακουμπάει, παράλληλα προς τον τοίχο, ανοιχτή ξύλινη σκάλα που οδηγεί στον επάνω όροφο. Στο ισόγειο βρίσκονται άνετοι χειμωνιάτικοι χώροι με τζάκια και μεντέοια. Στη "ιµαρίνα η ανάγκη θέρμανσης δεν παρουσιάζεται μόνον κατά τους μήνες του ημερολογιακού Χειµώνα. Γενικά, τα σπίτια είναι προσαρµοσμένα στο μεγάλο υψόµετρο του χωριού και στο τραχύ του κλίμα. Στη Σαμαρίνα δε συνηθίζεται στην είσοδο του σπιτιού εσοχή, άλλοτε κα- μαροσκέπαστη και άλλοτε με επίπεδη οροφή, όπως συμβαίνει στα γειτονικά χωριά Φούρκα και Φιλιππαίοι, άν και είναι αρχιτεκτονικό στοιχείο πολύ εξυπηρετικό γιατί προστατεύει την είσοδο από ανέμους.βροχή και χιόνια. Λιτό είναι και το εσωτερικό των σπιτιών, Χωρίς Συ * λόγλυπτη ή ζωγραφική διακόσµηση. Τον τόνο της αρχοντιάς, αυτό του ο Κρυστάλλης ονομάζει "κομψότητα", δίνουν κυρίως τα άφθονα "κεντητά στον αργαλειο" πολύχρωµα υφαντά, έργα των γυναι«ών από το γνέσιµο του μάλλινου νήματος ως τη βαφή |τιλιότερα! και την ύφανση. Στα χ1μηλύματι του χαριεύ οιήρχαν τα υδροκίνητα"µαντάνια" όπου γινότινε το χτύπημα των υφτν- 13 των. Μπατανίες, μαξιλάρια, καρπέτες, µπουχαροσκούτια, χαλιά, όλα είναι καταστόλιστα από πολύχρωμα σχηµατοποιημένε φυτικά διακοσμητικά θέματα /λουλούδια και κλαδιά/ επά- νω σε κόκκινο ή σκουρογάλαζο κάμπο. Η βαφή γινότανε άλλοτε με δυτικές χρωστικές ύλες αλλά τώρα χρησιμοποιούνται χημικές βαφές του εμπορίου. Ηητροπολιτικός ναός του χωριού είναι η Μεγάλη Παναγιά /Κοίμηση της Θεοτόκου/. Έκ- κλησίες με τ'όνομα "Μεγάλη Παναγιά" υπάρχουν και άλλες στην Ελλάδα36. Στη νότια πλευ- ρά της υπάρχει υπόστεγο με χτιστούς κίονες και τοξο-τοιχία' ανατολικά καταλήγει σε παρεκκλήσι. Από τον τοίχο του ιερού προέχει μόνον µία µεγάλη κόγχη, οι δύο μικρότερες, της πρόθεσης και του διακονικού, εγγράφονται στο πάχος του τοίχου, πράγμα που παρατη- ρείται και σε άλλες μεγάλες εκκλησίες του χωριού και της περιοχής. Επανω στη στέγη της κόγχης φύτρωσε ένα βουνίσιο πεύκο που μεγάλωσε σιγά-σιγά και τώρα είναι κανονικό δέντρο. Σε φωτογραφία βγαλμένη πριν από τα 1912 παρουσιάζεται λίγο μικρότερο. Η μεγά- λη Παναγιά χτίστηκε στα 1818 και αγιογραφήθηκε δέκα χρόνια αργότερα. Εξωτερικά, και κυρίως γύρω από τη νότια πύλη, έχει ενδιαφέροντα λιθανάγλυφα με φυτικά διακοσμητικά, πουλιά, ανθοδοχεία, τον ήλιο και το φεγγάρι, τον ΄Αη Γιώργη, τους Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη με το σταυρό ανάμεσά τους ελάφια και μερικά κτηνοτροφικά ζώα, βόδι και πρό- Βατο. Ta λιθανάγλυφα αυτά ανήκουν σε δύο τεχνίτες, ίσως και σε δύο εποχές αν, όπως υποθέτουμε, στη θέση της σημερινής εκκλησίας υπήρχε άλλη παλιότερη , της οποίας χρη- σιμοποιήθηκε μέρος του οικοδομικού υλικού, φαινόμενο πολύ συνηθισμένο. Αντίστοιχη πε- ρίπτωση, βεβαιωμένη από τις επιγραφές, παρουσιάζεται, όπως θα ιδούμε, στη µικρή Πανα- γιά. Πάντως, το λιθανάγλυφο του ΄λη Γιώργη και μερικά πουλιά που βρίσκονται κάτω ιτό την παράστασή του χαρακτηρίζονται από δύσκαμπτο σχέδιο και έντονη αναγλυφικότητα ενώ στα υπόλοιπα κυριαρχεί η ευκίνητη γραμμή και µιά καλλιγραφική αντίληψη του σχεδίου που τείνει πρός τη χάρη. To ψηλό ξυλόγλυπτο τέµπλο της εκκλησίας είναι δουλεμένο με την τεχνική των "κεν- τητών" ή "σκαλιστών στον αέρα", όπου είναι φανερή η επίδραση του ευρωπαϊκού μπαρόκ. Οι μορφές είναι έντονα ανάγλυδες με πολλά διαμπερή κενά ανάµεσά τους, ητσύνθεση πυκ- νή και ανήσυχη. Μέσα σε πλέγµατα φυτικών διακοσμητικών θεμάτων φίδια, λιοντάρια, πε- ριστέρια και άλλα ζώα του Παραδείσου συνωστίζονται σε όλη την έκταση του τέμπλου. Ανά… µεσά τους προβάλλουν ανθρώπινες µορφές και συνθέσεις: άγγελοι, αρχάγγελοι, οι Πρωτό- πλαστοι, o Μυστικός Δείπνος, η Σταύρωση, η Ανάσταση, η Αποκαθήλωση, η Αποτομή του Ιω- άννου, ο Ευαγγελισμός, ευαγγελιστές, η Παναγία βρεφοκρατούσα...όλες στο ύφος της επο- χής, των πρώτων δεκαετιών του 1800 αιώνα. Συχνή και η παρουσία της διακοσμητικής ακι- βάδας. Το έργο έγινε πιθανότατα από πετσοβίτες τεχνίτες. Η εκκλησία έχει ευρύχωρο γυ- ν1ικωνίτη που τώι1 χρησιµοποιείται σαν πρόχειρο "ουσείο τοπικής εκκλησιαστιΚΞς τέχνης. 14 Η υγρασία του χώρου και οι άλλες δυσμενείς συνθήκες δεν ευνοούν καθόλου τη συντήρηση των έργων που φιλοξενούνται. Η Υικρή Παναγιά πρωτοκτίστηκε στα 1799, όπως αναφέρει λιθόγλυφη επιγραφή που σή- µερα είναι εντοιχισµένη δίπλα στη νότια πύλη του ναού8 ; ΜΠΑΓΙΑ ΘωΤΟΚΕ ΈΟΙΘΙΣΒ ΤΗΣ ΔδΛΌΣ - ..- ΣΒ ΤΌ/Σ ΚΑΤΙ…ΑΣ Η TI ΧΩΡΑ ΤΑΥΤΙ ΑΡΧΙ- ΣΡΑΤΞΒδΤΟΣ ΡΑΕ/ΡΜ ΤΕ ΠΛΗΙΕΡΟΤΑΤδ ΚΕ θΈΌΠΡΟΒΛΙΤδ ΤΙΣ ΑΓΙΒ'ΡΑΤΗΣ Ι(ΜγΟΝ ΜΙΤτΡΟΠΟ- …σε o σκοπο»: παµπ αν. που ΓΞΡΟΠΑΜ | Η τπτ 1799 mm 7 ζισιμ0ς 'Οταν η παλιά εκκλησία έπεσε από καθίζηση του εδάφους στη θέση της περίπου ξαναχτίστη- κε η σημερινή. Η σχετική λιθόγλυπτη επιγραφή πανω από την πύλη αναφέρει ότι: Η ΥΕΝ ΚΑΙ ΠΑΛΑΙ HACK TEX ΠΑΝΑΓ.!!! ΠΒΡΙΒΔΠΤΟΣ ΟΥΈΟΣ ΠΟΙιΞΩ ΣΜΏΡΙΗΑΣ/ AAA KAI ΑΥΘΙΣ ΕΙΣ ΚΌΣ!!ΟΠ ΔΈ…ΙΣΘΒ. ΔΗ ΔΟΞΑ ΘΕΩ ΤΩΝ ΟΛΩΝ. ΙΕ'?ΑΡΧ(…ΟΣ Τα)". ΙΕΚ??? ??ΑΡΚΙΑΣ ΚΨΜ ΓΠΨΜΙΟΥ ΜΤΈΌΥ ΤΕ ΤΠΣ| ΣΟΦΙΑΣ ΕΠΈΈΔΞΙΑ ΔΕ ΠΟΛΗ ?Έ.ΤΑ ΖΉΛΌΥ ΖΉΣΞ ΕΞΑΡ- ΧΌΥ Η"… ΧΑΤΖΕΝΙ/ XOY. FEPONTEE EASETE ΑΝΔΡΕΣ ΤΕ ΝΕΟΙ, ΓΥΝΑΙΚΕΣ Δ? "??? ΕΔΩ Ω/ πιΡοποΙ KAI HPOEKTKETE em το οΥΡ.ιπΙΩ αν τους) τα… κι1/ ΚΑΡΔΙΑΣ σε Με: 1865 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 2 ΜΑΣΤΟΡΛΣ ΡΙΑΝΗΣ Η διαφορά των δύο επιγραφών στην ορθογραφία και τη σύνταξη είναι ενδεικτική της ανό- δου της Παιδείας στη Σαµαρίνα κατά τον 19ο αιώνα. Η παράλειψη ενός από τα δύο συνεχό- μενα όµοια σύµφωνα, σε μερικές λέξεις, προέρχεται πιθανότατα από λάθος αντιγραφής του λιθογλύπτη. Αυτό είναι συνηθισµένο φαινόµενο σε όσους σχεδιάζουν το κείμενο μιάς επι- :"… ν « …;. "ερικΞ λιθανΞγλυφα της πρώτης εκνλησίτς, αέτπι1ς τέχνης, χτηπιποποιοί;τ ι οικοδοµικό υλικό της νεότερης, όχι πάντα σε κανονική θέση, 3 "ικρή Παναγιά |Γέννηση της Θεοτόκου| είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη μονόκογχη βασιλική, χωρίς εσωτερικές τοιχογραφίες. Το τέμπλο της τυπικό δείγμα κουφυτού ξυόγλυπτου του τέ- λους του 180υ αιώνα ή της αρχής του 190v. fiafvctaL πως έγινε από τους ίδιους τεχνίτες του σκάλισαν και το τέµπλο της "εγάλης Παναγιάς. Ο ναός του Αγίου Αθανασίου είναι κι αυτός σε ρυθμό τρίκλιτης ξυλόστεγης πλακοσκέ- παστης βασιλικής, κάπως βαρειάς εξωτερικά και χωρίς υπόστεγα. Πρέπει να χτίστηκε προς τα τέλη του 18ου αιώνα. Μαζί με την εκκλησία, ή λίγα χρόνια αργότερα έγινε και το τέμ- πλο της, ωραίο δείγμα ηπειρώτικης ξυλογλυπτικής. Τα δυακοσμητικά θέµατα και οι παρα- στάσεις του θυµίζουν τα τέμπλα από τις δύο Παναγιές, Μεγάλη και Μικρή. Συγγένεια υπάρ- Χ€ι, ακόµα, στη συνθετική αντίληψη και στην αίσθηση της φόρμας, αλλά η τεχνική εδώ εί- ναι περισσότερο επιµελημένη. Οι σημαντικότερες διαφορές παρουσιάζονται ανάµεσα στα τέµ- πλα Μεγάλης Παναγιάς και Αγίου Αθανασίου, παρά την ύπαρξη πολλών κοινών στοιχείων ό- πως η αχιβάδα, οι ζώνες με εναλλασσόµενους οόδακες και ρόμβους, το ίδιο σκάλισμα στα πλαίσια από τις ποδιές. Οι ιοδιές στη "εγάλη Παναγιά έχουν μεγαλύτερο τλΐτ"-'. 176 15 από το ύψος τους, το ανάγλυφο είναι χαµηλό και αφίνει να φαίνεται πολύ ο επίπεδος κάμπος, τα θέµατα ζώα και φυτά σε σύνθεση που στηρίζεται στην αντίστροφη συµµετρία µε κέντρο έναν νοητό κάθετο άξονα. Στο τέµπλο του Αγίου αθανασίου οι ποδιές έχουν 6- ψος µεγαλύτερο από το πλάτος τους, το ανάγλυφο είναι έντονο και πυκνό, τα θέματα σκηνές από την Αγία Γραφή και χωρίς απόλυτη συµµετρία. Σε δεσποτική εικόνα του τέµ- πλου υπάρχει ενθύµιση, γραµμένη από το ζωγράφο, χαρακτηριστική του πολιτιστικού κλί- ματος της Σαμαρίνας. Ενώ κατά κανόνα οι ενθυµίσεις καταγράφουν τοπικά γεγονότα, εδώ έχουμε προσπάθεια να περιγραφεί με στοιχεία η σιτοδεία που χτύπησε τη νότια Βαλκανι- κή στα 1793. "'Ev έτη 1793 έστορίΘησαν είκόνες δηά έξόδου τών χριστιανών τής πολιτεί- ας ταύτης. Τόν αύτόν καιρόν Ξγηνεν άκρήΒεια µεγάλη σέ όλα τά µέρη, !!ορέα 'Αρβανητιά Λάρισα Τρίκαλα. Τό φόρτοµα στή Λάρισα πάησεν γρόσια 40, στά Τρίκαλα γρόσια 50, 'Ανα- σελήτζα Γρεβενά τά όµοια ήχεν, παρέξ τής Βουλγαρίας τό μέρος τό λεγόµενον Σάπη κέ Σκόπια. Κουβαλούσαν τά καρβάνια σάν τή µίλησα κέ έπροφθάσθηκεν ό τουνιάς και γράφο- μέν το µεταγενεστέ διά ένθήμηση". Τις πληροφορίες της εικόνας αυτής, των Τριών Ιεραρ- χών, επιβεβαιώνει αντίστοιχη ενΘύμιση στο τέμπλο της Αγίας Μαρίνας Κισσού, στο Ανατο- λικό Πήλιο: "είς τους 1793 έγινεν µεγαλοτάτη άκρίΒεια όπου έπολίΘη τό σιτάρι πρός 8 γρόσια τό κόσκινο"3Τ H εκκλησία του Προφήτη Ηλία /΄Αη Λιάί αναφέρεται σε στίχο δημοτικού τραγουδιού του 1750 για τον Τόσκα "Βόηθ'Αη λιά του Μπαρµπουτζό κι από τη Σαμαρίνα". Το πρώτο εί- ναι το σηµεοινό Έπταχώρι του Ποµού Καστοριάς, για το οποίο ο Χριστόσορος Περοτι35ς υποσηµειώνει "Χωρίον πλησίον του οποίου κείται βουνόν, εις δε την κορυφήν αυτού υπάτ- χει Ναός του Προφήτου Ηλιού, οµοίως και εις το χωρίον Σαµαρίνα, του οποίου την βοή- θειαν επικαλείται 0 Τόσκας προ της μάχης"38. Το τέμπλο του ναού, ασφαλώς µεταγενέστε- ρο από τα προηγούμενα, έχει αδρότερη τεχνική µε μορφές µεγαλύτερες, σε έντονο ανάγλυ- φο και µε κάποια τάση πρωτόγονου ρεαλισμού. Ιδιαίτερα ενδιαφέροντα είναι τα µ.γάλα κεφάλια, σχεδόν σε φυσικό μέγεθος, µε ωραίο πλάσιμο και ζωντάνια στην έκφραση. Ερί- σκονται στις κολόνες, στο ύψος των κάτωκεταµπέδων. Οι ποδι ες του τέµπλου αυτού δεν είναι σκαλισµένες' την επίπεδη επιφάνειά τους κοσµούν ζωγραφιστά ανθοδοχεία σε τυπι- κή, όµως, απόδοση και µε κάποια καλλιγραφική αντίληψη αν και έχουν χρωµατική ευαισθη- σία. Απέχουν από τα αντίστοιχα έργα σε ποδιές του Πηλίου ή σε τοιχογραφίες αρχοντικών στό Πήλιο, τ'Αµπελάκια, τη Σιάτιστα, την Καστοριά και τα Ζαγοροχώρια. Το βηµόΟυρο εί- ναι εντελώς ασκάλιστο και καταλαµβάνεται ολόκληρο από µεγάλη ζωγραφική σύνθεση του Έυαγγελισµού. Στο αριστερό ημίφυλλο o 'Αγγελος και στο δεξιά η Παναγία. Η σκηνή έχει 1το ΕΞ"σς απεικόνιση πολιτείας με πυκνό ψηλά κτήρια. , - . . . . . .! οι ς!χαι… « "'ζιΑ1μξ …ς π;…χ, αςχιίζκτΟνική, Λιδογλυπτινη και ξυλογ πιικ , ει- 16 ναι επαγγελµατικές απασχολήσεις ξενόφερτων µαστόρων. Σ΄αυτόν λοιπόν τον τοµέα η Σα- μαρίνα δεν προσφέρει κάτι δικό της. H συµμετοχή των κατοίκων της περιορίζεται στην επιλογή των µαστόρων και στην αποδοχή των έργων τους, πράγμα που σηµαίνει ότι τα έρ- γα αυτά τους εκφράζουν. Και αυτό είναι το σηµαντικό.΄Αλλωστε, η ,πάντα π.ριορισµένη, ιδιοµορφία κάθε τ=πικής πολιτιστικής ενότητας, εκφράζεται σε ωρισµένες µόνον µορφές αποκλειστικής δηµιουργίας και σε παραλλαγές γενικότερων τύπων.΄Οπως έγραφα και παλιό- τερα, "όσο θα προχωρεί η έρευνα, που τώρα άρχισε, τόσο πιό διάτρητα θα γίνονται τα στεγανά των τοπικών τεχνών. ?α ήτανε σωστότερο να µιλούµε όχι για "αυτόχθονα" στοι- χεία αλλά για τα ε π ι κ ρ α τ € 0 τ ε ρ α κάθε περιοχής, αυτά που έγιναν κοινωνι- κώς αποδεκτά, χωρίς να ξεχνούµε πως δεν αποτελούν προνόµιο και αποκλειστικότητά της?39 'Ισως η κατηγορηµατικότητα της διατύπωσης αυτής να δίνει την εντύπωση μιάς γενικής και ανελαστικής εφαρμογής της, κι αυτό δεν είναι σωστό. H συνοπτική περιγραφή της πο- λιτιστικής ζωής και της τέχνης της Σαµαρίνας δεν γίνεται εδώ για να αναδειχθεί η µο- ναδικότητά της αλλά για να καθορισθεί το πλαίσιο µέσα στο οποίο διαµορφώθηκαν και ερ- γάσθηκαν οι ζωγράφοι της.΄Αλλωστε αυτοί δούλεψαν σε βλαχοφώρια και σε άλλα γεωργοκτη- νοτροφικά χωριά. Είναι χαρακτηριστικό πως δεν έγιναν αποδεκτοί στα Εφτάνησα και στα ορεινά ηµιαστικά κέντρα της Σιάτιστας και της Καστοριάς, για να περιοριστούµε µόνον σε τόπους που δεν απέχουν πολύ από τη Σαµαρίνα. Από τη ντόπια παραγωγή δεν αφορούν το θέµα μας τα προϊόντα της κτηνοτροφίας, της υλοτοµίας, της ελληνορραπτικής, της τσαρουχοποιίας Και της σαγµατοποιίτς. Για τα υ τν- τά µιλήσαµε παραπάνω. ΄Οπως σε όλα τα κτηνοτροφικά χωριά, η ποιµενική µικρογλυπτική είχε µεγάλη διάδοση στη Σαµαρίνα με τη µορφή της ερασιτεχνικής απασχόλησης των βοσκών. "ε πολύ απλά εργαλεία φιλοτεχνούσαν χέρια από γκλίτσες,ρόκες, σφοντύλια, κουτάλια, πη- ρούνια και φλογέρες. Αυτές οι "δηµιουργίες της µοναξιάς"είναι έργα επιµονής και υπο- μονής. 'Ολα αυτά τα αντικείµενα έχουν τα ίδια βασικά σχήµατα και παρόµοια διακοσμητι- κά θέµατα με τα αντίστοιχα των άλλων κτηνοτροφικών χωριών. Το φίδι, το πουλάκι, 0 δρά- κοντας, τα γεωμετρικά διακοσµητικά, αποδίδονται με µικροτεχνική επιµέλεια αλλά και με κάποια "αρχαϊκότητα" στην αντίληψη της μορφής4ο. H τεχνική είναι συνήθως επίπεδη, η σύνθεση απλή, χωρίς συµπλέγµατα µορφών.Λπό τα αντικείµενα χαλκουργίας που συναντούµε σήµερα στο χωριό είναι πολύ δύσκολο να ξεχωρίσουµε ποιά έγιναν στον τόπο και πιά αγο- ράστηκαν στα µέρη της χειμερινής διαμονής των Σαμαριναίων. Είναι σκεύη οικιακής και επαγγελµατικής χρήσης απλά, με τη λειτουργικότητα που τους έδωσε η μακροχρόνια παρά- δοση, χωρίς πλούσιο χαραχτό ή ανάγλυφο διάκοσμο. Σήμερα η τοπική φορεσιά, αντρική και γυναικεία, έπαψε πιά να φοριέται στην καθη- μερινή ζωή και εμφανίζεται µόνο σε παςι*οσιακές κοινωνικές εκδηλώσεις από οργανυµΞ- Ο 17 νους χορευτικούς οµίλους. Τη φορούν νέοι και νέες των οποίων το βάδισµα και οι κινή- σεις έχουν διαµορφ δεί από το σύγχρονο τρόπο υπόδησης και αµφίεσης. Η αντρική φορεσιά είναι ινε είδος µάλλινου επενδύτη χωρίς μανίκια και με πολλές πιέτες, τα λαγκιόλιΞ,στο κάτω µισό, που, καθώς περιζώνεται στη μέση από φαρδειά ζώ- νη, μοιάζει µε φουστανέλλα. To πουκάµισο είναι φαρδοµάνικο. Στο κεφάλι φοριέται φέ- σι χωρίς φούντα και στα πόδια μάλλινες κάλτσες που κουμπώνουν πίσω στη γάµπα, οι πανωφόρι, η φλΞκΞΞα.Για τους, περισσότερο εκτεθειμένους στις δύσκολες καιρικές συν- θήκες, βοσκούς απαραίτητη είναι η χοντρη από τραγόµαλλο ΞέΞΞ µε κουκούλα. H μαύρη φορεσιά των εμποροβιοτεχνών και η άσπρη των κτηνοτρόφων διαφέρουν µόνο στο χρώμα. Η γυναικεία φορεσιά αποτελείται από άσπρο πουκάμισο και το κύριο ένδυµα, τα Ξιγκούνια ή τσιπούνια, κλειστά στο στήθος, με κεντήµατα από κόκκινο μεταξωτό γαϊτά- νι, πλούσια στο στήθος και απλούστερα στον ποδόγυρο και τις άλλες παρυφές. 3 µέση τονίζεται µε χρυσή ή επίχρυση ζώνη΄ για τις φτωχότερες γυναίκες αρκεί μιά δερµάτινη ζώνη µε επάργυρη πόρπη, την τοκάδα.Τα στολίδια συμπληρώνονται από σειρές χρυσών ή επίχρυσων φλουριών, τα γιορντάνια, που κρέµονται στο στήθος. Στο κεφάλι οι νέες γυ- ναίκες φορούν κόκκινο χρυσοκέντητο φεσάκι με μακριά φούντα και σειρές από φλουριά. Οι ηλικιωµένες φορούν στο κεφάλι απλό σκουραγάλαζο μαντήλι και σπανιότερα το-;Ξάλ- ’00, σκουρόχρωµο µαντήλι δεμένο µε περίπλοκο τρόπο. To χειµώνα προστίθεται βαρειά κεντπτή φϊοκΐτη Με τα |λόκια ττην εσωτερική επιφάνεια. Ta έντονα απλά φυτικά σχηµατοποιηµένα µοτίβα που κυριαρχούν επάνω στο 00161:»- μο φόντο των υφαντών, 0 ένας τραγουδιστής που συνοδεύεται από το επίπεδο "ίσο" των πολλών άλλων, η έλλειψη συµπλεγµάτων στα ποιµενικό ζυλόγλυπτα, εκφράζουν την ιδεο- λογία της πατριαρχικής φόρας, αρχικού κύτταρου της σαµαρινιώτικης κοινωνίας. 0 a0- χηγός καθορίζει τα πάντα στην ισοπεδωµένη µικροκοινωνία ττυ τσελιγγάτου, όπου "6- ποιος είναι στο ίδιο τσελιγγάτο έχει τις ίδιες υποχρεώσεις και µπαίνει κάτω από τον ίδιο αυστηρό νόμο της κοινής δουλειάς"41, με βάση απλούς κανόνες καθαγιασµέ- νους από το χρόνο, χωρίς αμφισβητήσεις και επικαλύψεις αρµοδιοτήτωνο Η υφαντική, το τραγούδι, ο χορός και η µικρογλυπτική είναι οι κύριες εκφράσεις της κτηνοτροφι- κής κοινωνίας. Η ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ -…...-…..-----…------------… Πι ρίζες της :ιµαρινιώτικης αγιογραφίας δεν είναι δυνατό, για την ώρα να εντο- , πισθούν τε απόλυτη σιγοτ>ιά. Πολύ ?αθειές τις υπολογίζει ο τιττας Κρυστάλλης."ιπό των μτσ1ιωνιιάν χρόνων η Σαμαρίνα εξήγιγ% πλείστους ζιγρξρους, αγιογραφους μάλλον ια . ., …, … …… . … f. η? , , -… ' …. "… _ … … ΑΟ Φιπιι'4, " μη.-«Ή… :ει.ι1νν.'.« … . ιι ιιε-,ε :ιΠ..…|Γ Η η.…*.ι, …!", νω-…ιι ' ιζ ποιητή είναι ακλόνητες, αλλά οι θεωρητικές του κατασκευές δεν έχουν την ίδια αντοχή στον έλεγχο. Επιχειρεί τεχνοτροπικές συγκρίσεις των τοιχογραφιών του Αγίου Νικολάου Συρράκου -που τις θυμάται πριν καεί η εκκλησία αυτή και τις αποδίδει σε ΣαμαριναίΟ ζωγράφο- με τις µισοσβυσμένες τοιχογραφίες που είδε στο εσωτερικό του Παρθενώνα και που έγιναν όταν 0 αρχαίος ναός είχε μετατραπεί για ένα διάστημα σε χριστιανική εκκλη- σία της Αγίας Σοφίας. Ας σημειωθεί πως αυτό έγινε γύρω στα 450 και με αρκετές αλλοιώ- σεις της αρχιτεκτονικής του. Στα 1206 μετατρέπεται σε καθολική εκκλησία. Κατά το διά- στηµα αυτό έγιναν οι τοιχογραφίες. Στα 1453 γίνεται µουσουλμανικό τέμενος και στα 1687 καταστρέφεται από τα πυροβόλα του Ήοροΐίνι. Αυτές, λοιπόν, τις τοιχογραφίες θεωρεί ο Κρυστάλλης έργα του ίδιου ζωγράδου "ή εάν όχι, θα είναι μαθητής τούτου o τον ναόν του Αγίου Νικολάου ιστορίσας Σαμαριναίος". Ας σηµειωθεί ότι τις καταστραμμένες από την πυρ- καγιά αγιογραφίες του χωριού του υπολογίζει καμωµένες "πολύ προ της Επαναστάσεως", φρά- ση που, βέβαια, δε μπορεί να σημαίνει χίλια ή και περισσότερα χρόνια. Πιθανότερη είναι η υπόθεση πως η ανάπτυξη της σαμαρινιώτικης αγιογραφίας συνδέεται µε την ίδρυση του εργαστήριουτης Αγίας Παρασκευής που πρέπει να την τοποθετήσουμε στις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα, ίσως στα 1771. Σκόρπιοι Βλάχοι ζωγράφοι εμ- φανίζονται και νωρίτερα, όπως ο Σαµαρινιώτης Μιχαήλ που μαζί με τον Ηλία από το B000- βουτσικό ζωγραφίζουν το μοναστήρι της Θεοτόκου στο χωριό Σπήλαιο στα 165843. Οι τοιχο- γραφίες αυτές έχουν υποστεί μεταγενέστερες επιζωγραφίσεις που τους έδωσαν τα στοιχεία που διέκρινε o Ενισλείδης και που χαρακτηρίζουν την σαμαρινιώτικη αγιογραφία των τε- λευταίων δεκαετιών του 1900 αιώνα. Πρόσφατα έγιναν συστηματικές εργασίες καθαρισμού, "ταίρεσης των επιζωγραφίσεων και συντήρησης αλλά η καταστροφή ήταν προχωρηµένη από την υγρασία των τοίχων. Ο Αναγνώστης Δημήτριος από το Μέτσοβο μαζί µε τον ιερομόναχο Σερα- φείµ το Χίο τοιχογραφούν την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου Ρεντίνας στα 171944. 0 Δημή- τριος Ζούκης συνεργάζεται με το μαθητή του Γεώργιο στο νάρθηκα της Υπαπαντής νετεώρων /1784/45.Βίναι o πρώτος Σαµαρινιώτης ζωγράφος στο έργο του οποίου δυακρίνονται στοιχεία της τοπικής αγιογραφίας όπως αυτή εμφανίζεται στα τέλη του 18ου αιώνα και συνεχίζει, στο ίδιο ύφος ως τα μέσα περίπου του επόμενου. Κέντρο της αγιοΞΩαφικής δραστηριότητας θεωρείται το μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής. 0 X. Σνισλείδης διατυπώνει την άποψη πως ίσως οι πρώτοι που δίδαξαν την αγιογραφία στη Σαμαρίνα είναι οι ντόπιοι ιδρυτές του 46 μοναστηριού Νικηφόρος και Διονύσιος, που έμαθαν την τέχνη στο ΄Αγιον ΄Ορος . H άποψη αυτή θα μπορούσε να συζητηθεί άν ηταν γνωστή άν όχι η χρονολογία, τουλάχιστον κάποια . ευρύτερη χρονική περίοδος, της ίδρυσης του µοναστηριού. To μόνο που ξέρουµε είναι πώς το καθολικό χτίζεται στα 1713: "Ούτος δ ναός τής άγήας δοηοπαρθενοµάρτυρος τσ Χριστού Παρασκεβής έκτήσθη & άπό τής ένσαρκίησην έτι 1713"47Ή επιγραφή αναφέρει κα- 319ά πως "ξΧτή63η", ούτε για ξαναχτίσιμο μιλάει, ούτε για επισκευή. Αυτό, βέβαια, 'Σν είναι ιτό*ειΐε, ίν1ι όμως µιά ισΏ ή ένδειξη. Πάντως, ινεξΐρτητα από ': τότε , .... : I n- ' .. η 19 λειτουργία εργαστήριου μαθητείας στο μοναστήρι δε µπορεί να τοποθετηθεί νωρίτερα από τις τελευταίες δεκαετίες του 1800 αιώνα βασίζεται σε δύο γεγονότα. To πρώτο είναι η ανυπαρξία πληροφοριών που να καθιστούν αν όχι σίγουρη, τουλάχιστον πιθανή την ύπαρξη τέτοιου εργαστήριου. To δεύτερο είναι η διαπίστωση πως η ανάπτυξη χωριών-ζωγραφικών κέντρων είναι φαινόµενο των μέσων του 1800 αιώνα, όταν ζωογόνηση της οικονοµίας και η άνοδος του πολιτιστικού επιπέδου δηµιούργησαν τις προΌποθέσεις τοιχογραφικής δια- κόσμησης σπιτιών και περισσότερων από πρίν εκκλησιών.Την εποχή αυτή εµφανίζονται τα οικιακά εργαστήρια των Χιονιάδων. Τότε δημιουργείται στο Φουρνά των Αγράφων το εργα- στήριο µαθητείας του Διονύσιου48. Ο Διονύσιος ασχολήθηκε με τη διδασκαλία της ζωγρα- φικής από την εποχή που µόναζε στις Καρυές του Αγίου ΄0ρους'έγραψε και την πολύτιµη "Ερµηνεία της ζωγραφικής τέχνης". H λειτουργία του εργαστήριου στο Φουρνά πρέπει να τοποθετηθεί ανάμεσα στα 1733, οπότε ο Διονύσιος επιστρέφει και µένει -µε κάποιες δια- κοπές- στο χωριό του, και στο θάνατό του που υπολογίζεται γύρω στα 1750, λίγα χρόνια µετά την αποπεράτωση του μοναστηριού που έχτισε. Στα 1744 "θα ήταν γύρω στα εβδομήν- τα του χρόνια" τα τελευταία αυτά, πολύ ταραγμένα και ίσως όχι απαλλαγμένα από ασθέ- νειες, επόμενο ήταν να τον έχουν καταβάλει ώστε µπορούµε να πιστέψουμε ότι δεν επέζη- σε πολύ..."4 . To ότι υπάρχουν και μερικοί παλιότεροι Σαμαρινιώτες ζωγράφοι δεν επι- βεβαιώνει την ύπαρξη εργαστηρίου µαθητείας γιατί σκόρπιοι ζωγράφοι από πάµπολλα χω- ριά υπάρχουν από παλιότερα. Το µόνο που μπορεί να σημαίνει είναι το ότι υπήρχαν στ: ιό οι προΌσθέσεις για τη… ίδρυση κάποιου αγιογραφικού ::γ;ΞΞίςι;υ καί ζι ' '1 πρ, . , πως γράφει 0 Γ.Θ.Λυριτ7ής΄ . Υπήρχαν ασφαλώς νέοι με κάποιαν έφεση προς τη ζωγταφι…η, ιερικοί και ατοµικούς ή οικογενειακούς δεσµούς με την Εκκλησία. Έκτός από τους κληρι- κούς αγιογράφους, πολλών άλλων τα επώνυµα φανερώνουν οικογενειακή εκκλησιαστική παρά… δόση, όπως Παπαϊωάννου, Παπαδάµος /µε πρώτο συνθετικό τη λέξη Παπάς/, Αναγνώστου |από τους κατώτερους εκκλησιαστικούς βαθµούχους ή και κοσµικούς που διαβάζουν τις ιερές γραφές στο εκκλησίασµα|, Οικονοµίδης |από το Οικονόµος, αξίωμα έγγαμου παπά που καθο- ρίστηκε από τη Ζ΄Οικουμενική Σύνοδο/. Στο εργαστήριο αυτό οι νέοι μάθαιναν την τέχνη αρχίζοντας από τις απλές βοηθητικές εργασίες και προχωρούσαν προς τις περισσότερο υ- πεύθυνες ώσπου να τελειοποιηθούν. H ίδρυση, λοιπόν, του εργαστήριου στο μοναστήρι έρ- χεται να καλύψει μιαν ανάγκη που υπάρχει. Εδώ θα πρέπει να σηµειωθεί πως η λειτουργία του εργαστηρίου δεν πρέπει να προογραφεί στις αγαθοεργές δραστηριότητες του μοναστη- ριού. Η εκμάθηση της τέχνης αποτελεί ένα είδοα αμοιβής για τις υπηρεσίες που προσφέ- ρει 0 νέος στον έµπειρο τεχνίτη. Βοηθόντας τον µαθαίνει να τρίβει τα χρώματα στο "τρι- βίδι", να τ'ανακατώνει στις σωστές αναλογίες µε τις κόλλες, να πετυχαίνει οµοιόµορ- οες χρωµατικές ε"ιράνει€ς και σιγά-σιγά σε την πρακτική εξάσκηση τελειοποιείται και | 20 γίνεται έτσι πιό χρήσιμος στο "δάσκαλο". Η παραγωγή μεγάλου αριθµού φορητών εικόνων στο εργαοτήριο όσο και η εκτέλεση μεγάλων τοιχογραφικών συνόλων απαιτούν την ύπαρξη βοηθών. Στα εργαστήρια αυτό η μαθητεία διαφέρει ριζικά από την εκπαιδευτική διαδικα- σία μιάς σχολής.Αυτό δηµιουργεί άλλους κανόνες ελέγχου. Δεν υπάρχει το μαθητικό δο- κίµιο που κρίνεται με επιείκεια, φιορθώνεται αιτιολογημένα και επαναλαμβάνεται. 0 μα- θητευόμενος είναι από την αρχή επαγγελματίας, η καλή ή κακή απόδοσή του επηρεάζει το επίπεδο παραγωγής του εργαστηρίου, η πρόοδός του παρακολουθείται και ελέγχεται από τον αρχιτεχνίτη. H προαγωγή του σε ποό υπεύθυνες εργασίας εξαρτάται τόσο από τη δική του ικανότητα και επιμέλεια όσο και από τις ανάγκες του εργαστήριου. Από τα μέσα σω- φρονισμού των σχολείων της εποχής το μόνο πουχρησιμοποιείται στα εργαστήρια είναι η σωµατική ποινή. Πέρα από την εκμάθηση της τεχνικής, ο νέος εξοικειώνεται με το "εί- δος" των Λγίων, με το αγιογραφικό πρόγραµμα του ορθόδοξου ναού και αποθησαυρίζει σχέ- δια και ανθίβολα χρήσιμα για την κατοπινή ανεξάρτητη απαγγελματική του σταδιοδρομία. ΄Ισως θα µπορούσαµε να μιλήσουμε με περισσότερα στοιχεία αν ο 'Αγιος Γρεβ8νών μας εί- χε επιτρέψει να συμβουλευθούμε τα σχετικά παλιά χειρόγραφα της Μητρόπολης, χειρόγρα- φα που δεν είναι προσωπική του περιουσία και θα έπρεπε να είναι στη διάθεση των ερευ- νητών, με τις αναγκαίες, βέβαια, προφυλάξεις. Αργότερα, η ύπαρξη δύο ή περισσότερων γενεών σε οικογένειες ζωγράφων δείχνει πως και στη Σαμαρίνα λειτουργεί το σύστηµα της ενδοοικογενειακής µαθητείας. Η ευλάβεια, η κλίση και η οικογενειακή παράδοση προσανατόλιζ1ν προς τη ζωγρ1ξι ην πιεστική ανάγκη επαγγελµατικής απασχόλησης. H μετανάστευση, η μεταποίηση και άλ λα επαγγέλµατα -ανάμεσα σ'αυτά η ζωγραφική- ανακούφιζαν τον πληθυσμό του χωριού από τα πλεονάσµατα ΙΧεργατικού δυναμικού που άφηνε η κτηνοτροφία και η υλοτοµία. Από ε- κεί και πέρα τα φυσικά προσόντα έκαναν τη διαλογή σε καλούς και μέτριους ζωγράφους. Η παραδοσιακή αγιογραφία µαθαίνεται όπως η γραφή, χωρίς βέβαια η εκµάθηση της γρα- ψής μόνη της να δηµιουργεί λογοτέχνες. Εκείνο που χαρακτηρίζει το έργο όλων των µα- στόρων της παραδοσιακής μας τέχνης είναι το μεράκι. Αν σ'αυτό προσθέσουμε τη στέρεη βάση που προσφέρει στους τεχνίτες 0 μόχθος των γενιών που προηγήθηκαν καταλαβαίνου- με γιατί η λαϊκή δηµιουργία έχει πάντα ποιότητα. Κι εδώ όμως είναι επικίνδυνες οι γενικεύσεις. Υπήρξαν Σαμαρινιώτες ζωγράφοι που το µεράκι τους δεν έφτανε ως το ση- µείο να γεμίζουν με πυκνές μορφές τις συµφωνηµένες επιφάνειες, όταν η αμοιβή δεν ή- ταν ανάλογη. Ξίναι χαρακτηριστικό το περιστατικό που μνηµονεύει ο Μιχ. Καλινδέρης51. 'Οταν δύο Σαμαρινιώτες ζωγράφοι διαπραγματεύονταν την τοιχογράφήση της εκκλησίας Κα- τΞκαλης ΐρεβενών και η αμοιβή του τους προσφερόταν ήταν χαμηλή, ο ένας ρωτάει συνθη- ματικί τόν ϊλλο 1ν θα ζωγραφίσουν τοις Αγίους "ύλί Τσιΐτσιου ή 1λά κλεϊρτόπουλα", - . Ο 21 πράγµα που σήμαινε "πυκνά ή αραιάι" επειδή στο ρό Τσιάτσιο οι χορευτές είναι κολλητό ο ένας στον άλλο ενώ τα κλεφτόπουλα, για λόγους τακτικής του κλεφτοπόλεμου, αραίωναν. Σκληρός ήταν ο ανταγωνισμός µε τους ζωγράφους άλλων περιοχών. Στην περιοχή Τρικάλων είχαν οργανώσει ολόκληρο δίκτυο ανθρώπων που φρόντιζαν να πληροφορούνται τις εκκλησί- ες στις οποίες θα γινόταν αγιογραφικές εργασίες και έσπευδαν να πληροφορήσουν, όχι µό- νον από πατριωτισµό, τους συγχωριανούς των ζωγράφους. Κέντρο αυτού του δίκτυου ήταν η συνοικία Αγίας Υονής που "κατοικείται από Έαµαριναίους, ως επί το πλείστον ασχολου- μένους ιδίως εις την εριουργίαν"ΞΞ. Πριν από το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο το δηµοτικό σχολείο της Αγίας 7ονής είχε 151 µαθητές, κι αυτό φανερώνει πολυάριθμη σαμαρινιώτικη παροικία. Γέροντες της συνοικίας αφηγούνται, σε μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις,53 πε- ριστατικά που άκουσαν από τους γονιούς των και αναφέρονται στα μέσα -όχι πάντα άψογα- 100 χρησιμοποιούσαν για να αποκλείσουν από τις παραγγελίες άλλους ζωγράφους προς όφε- λος των συμπατριωτών τους. Υπάρχει, ακόμα, ένα σχετικό γράµμα άγνωστης χρονολογίας, πα που πρέπει να στάλθηκε γύρω στα 1890 µε 1900: 'Αγαπιτέ φίλε Γεώργιε, Εύχοµαι ή παρούσα μου νά σάς εύρη έν ύγεία. Ηανθάνω ότι θα κοσμίσουν τήν έκκλη- σίαν τού Ξ 'Αγίου Δημητρίου ένταύθα και διαπραγµατεύονται µέ ήπειρώτας ζωγράφους ί … , ? έκ Χιονιάδων. α πον είς τούς έπιτρόπους ότι αύτοι ειναι κακότεχνοι καί νά άνα- 4 ο , , , , u 1' 1: | μεινουν προσφοραν και έκ µέρους Χαμαριναιων ζωγραφυν οιτινες ειναι άριστοι εις 'ΐν τέχνην ΄υν. ΞΞεύΘε, τό λοιπόν, νά έλθης έντα751 διά νά τρολάβωμεν, ς έγ-νε , ,, . . 7 : … ται κατά τό παρελθόν. ΄ά έργα ια ειναι µεγαλη καί ύπαργο…ν χρήµατα [*Σ- & ι)" Ο ( 'Αµερικής. "Εμαθον ότι έβρίσκεσαι είς Γρεβενά καί άπευθύνω τήν παρούσαν µου μέ5ω του φιλτάτου συμπατριώτου Νικολάου Μητσιοµπούνα. Σέ άσπΞζομαι ,Ιωάννης Ποντίκας "ό λόγιο ύφος του γράμµατος, οι σχετικά λίγες ανορθογραφίες και, προπαντός, η διαφορά του γραφικού χαρακτήρα της υπογραφής από το κείμενο δείχνουν ότι 0 αποστολέας ανέθεσε σε κάποιον γραμµατισμένο του χωριού το γράψιµο της επιστολής. Ωστόσο, οι συνθήκες παραγγελίας και πληρωμής των Ελλήνων λαϊκών ζωγράφων δεν επη- ρεάζουν την ποιότητα της δουλειάς των. Ακόµα και σε περιπτώσεις κατά τις οποίες 0 ζω- γράφος υποχρεώνεται κάτω από την πίεση ωμής βίας, "στανικώς" να κάνει κάποια ζωγραφιά, =4 αυτή έχει την ίδια ποιότητα και γνησιότητα µε το υπόλοιπο έργο του΄ . Η παράδοση, τ"κ Πο οποίας ο ζωγράφος είναι φορέας, η ηλικία του, το κοινωνικό πλαίσιο, το πολιτιστικό τφος της ε οχής και του τόπου, είναι καθοριστικοί παράγοντες. Εδώ θα πρέπει να κάνου- :ε µία καίρια παρατήρηση. Βέβαια, η ζωγραφικοί και περισσότερο η ιγιογραφία εντάσσον- 22 ται μέσα στα πλαίσια του παραδοσιακού πολιτισµού, όπου η ατομική προσφορά απορροφιέ- ται από τη γενική διαµορφωτική πορεία. A016 συµβαίνει π.χ. και με το δημοτικό τραγού- δι όπου η οµαδική κατεργασία από στόµα σε στόμα και από γενιά σε γενιά του δίνουν τη µορφή στην οποία το κατέγραψε ο λαογράφος. Ta διαδοχικά στάδια από τα οποία πέρασε, τα δάνεια από προηγούµενα χαµένα γραγούδια, οι άνθρωποι-συντελεστές των διεργασιών είναι στοιχεία που αγνοούμε. Στη λαϊκή ζωγραφική, όμως, έχουµε χρονολογίες, συγκεκριμ- µένους χώρους, ονόματα και άλλες πληροφορίες που πλαισιώνουν τις ζωγραφιές. Για να ε- πιχειρήσουµε έναν τολµηρό παραλληλισµό, είναι σα να είχαμε από ένα δηµοτικό τραγούδι καταγραφές του σε μιγάλη χρονική περίοδο με χρονολργίες, τους τόπους και τις συνθήκες κάθε εκτέλεσης, τα ονόματα και άλλα στοιχεία των τραγουδιστών κι ακόµα τη χροιά της φωνής τους, την προφορά τους, το ρυθµό εκτέλεσης. Λιγοστές είναι οι περιπτώσεις τνω- 55 στών ποιητών δημοτικών τραγουδιών μέσα στα οποία έχει συγχωνευθεί η παράδοση στη γλώσσα, στο ρυθμό, στους εκφραστικούς τρόπους/άσκοπα ερωτήματα, το θέμα του αδυνάτου, προσωποποιήσεις,...| και άλλα. Λείπει, όµως, από αυτά η µεταγενέστερη λαϊκή επεξεργα- σία. H λαϊκή ζωγραφική επιτρέπει στον µελετητή να ανιχνεύει, σε μεγάλο ποσοστό, την πο- ρεία της μέσα από το έργο επώνυµων δημιουργών. Αυτό ισχύει, ως ένα βαθμό,και για τη γλυπτική. Πολλές φορές έχουµε και άλλα στοιχεία τους. Αυτό είναι ένα σημαντικό πλεονέ- κτηµα για το µελετητή της λαϊκής ζωγραφικής, όταν δεν τον παρασύρει στον κατακερματισ- αό της γενικής της ροής σε ανεξάρτητες ατοµικές περπτώσεις. Εξάλλου, η ζωγραφική αφί- νει ευρύτερα περιθώρια στην προσωπική έκφραση ή έστω στην πληρέστεοη διατύπωση του το- πικού ιδιώματος της ζωγραφικής γλώσσας σε συγκεκριµµένη χρονική περίοδο, πράγμα που είναι αδιόρατο σε άλλες τέχνες, όπως το κέντηµα και η υφαντική. Σηµειώνουµε εδώ πως η ύπαρξη ορισµένων τοπικών κέντρων ζωγραφικής δραστηριότητας, με κάποιες ελαφρές ιδιομορ- φίες, δεν καταργεί την ενότητα της ελληνικής παραδοσιακής ζωγραφικής, όπως τα τοπικά ιδιώµατα δεν θρυματίζουν την ενότητα της ελληνικής γλώσσας. ΄Αν σήµερα αντιμετωπίζουμε το πρόβλημα των πηγών της σαµαρινιώτικης ζωγραφικής 05 εικασίες, μπορούμε με ακρίβεια και χωρίς χάσματα να παρακολουθήσουμε την τέχνη αυτή κα- τά την περίοδο της μεγάλης της ανάπτυξης, από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα ως τις πρώτες του 2Οού. Η εξέλιξη της αγιογραφίας των Σαμαριναίων ζωγράφων -6λης της ελληνικής αγιογραφίας- δεν είναι μιά "εσωτερική υπόθεση" των καλλιτεχνών. Πολλές φορές στα συµφωνητικά καθορίζεται το υλικό της ζωγραφικής|"να είναι του λαδιού", " επί μου- σιαµάδων", "επί σανίδος" αλλά και η τεχνοτροπία, "ακολουθούντες βυζαντινόν ρυθμόν µετά 56 100 φυσικού" . Ειδικότερα στην τοιχογραφία ο τεχνίτης ράζεται κάτω από το συνεχή κοι- νωνικ6 έλεγχο. Οι επίτροποι, οι παπάδες παρακολουθούν καθημερινά την πρόοδο της εργασί- ας. "ε κάθε έξη µέ ες δουλειάς αντιστοιχεί μιά γενική θεώρηση του έργου από το σύνολο ' 23 σχεδόν των κατοίκων κατά την Κυριακάτικη Λειτουργία. ΄Ολοι αυτοί εγκρίνουν ή επικρί- νουν. 0 ζωγράφος δεν µένει ανεπηρέ τος από όλα αυτά. To ευτράπελο "θέλοντας ο Βλάχος και µη θέλοντας o ζωγράφος...." της λαϊκής παροιμίας µπορεί να είναι υπερβολικό, αλ- λά κρύβει αλήθεια. H Έαμαρίνα εμφανίζεται ως ζωγραφικό κέντρο σε περίοδο µεγάλης δραστηριότητας των Ξλλήνων ζωγράφων όχι µόνον στην αγιογραφία αλλά και στην τοιχογραφική διακόσμηση σπι- τιών της Δυτικής Μακεδονίας, της Ηπείρου και της Θεσσαλίας. Στην τελευταία αυτή δραστηριότητα δεν συμµετέχουν οι Σαµαρινιώτες. Η'περιοχή στην οποία κυρίως κινούνται, η περιφέρεια Γρεβενών, δεν έχει παράδοση στο "αρχοντικό", το μεγάλο και πλούσια δια- κοσμηµένο με ξυλόγλυπτα και τοιχογραφίες σπίτι.΄Οχι µόνο δεν έχουµε μαρτυρηµένα τέτοια έργα Σαμαριναίων, αλλά ούτε µε τεχνοτροπικά κριτήρια μπορούμε να αποδώσουμε σ'αυτούς κάποιες "κοσµικές" τοιχογραφίες. Ακόμα και οι λίγες µεταγενέστερες τοιχογραφίες που υπάρχουν στο γειτονικό χωριό Φούρκα είναι έργα ξενόφερτου ζωγράφου. Νοµίζω πως το φαι- νόµενο δεν είναι ανεξάρτητο και από τη µεγάλη επιβολή που ασκούσε το δραστήριο αγιο- γραφικό κέντρο του μοναστηριού της Αγίας Παρασκευής, επιβολή τεχνική αλλά και πνευ- µατική. Πρέπει να περάσουν πολλά χρόνια, να κλείσει το εργαστήριο του µοναστηριού, να χαράξουν δικούς τους δρόµους οι ζωγράφοι του χωριού γιά να εµφανισθούν, στις αρ- χές του αιώνα µας, μερικές περιορισµένες προσπάθειες τοπιογραφίας, πάντοτε όµως µέσα "το χώρο του ναού. ΄λν είααι ;1'ιµη η εικασία του Χρήστου '»ιπλτίδη πως ιδ… τίς τη" πγιργ:1,ι ..- εργαστήριου είναι οι κτήτορες του μοναστηριού Νικηφόρος και Διονύσιος θα µας ήταν χρήσιµη η γνώση του έργου των. Δυστυχώς ούτε υπογραφή τους συναντήσαµε ούτε άλλο τει- #τικό στηιχείο βρήκαμε. Θα µπορούσαµε να αποδώσουµε σ'αυτούς τις τοιχογραφίες του κα- θολικού της Αγίας Παρασκευής επειδή είναι πολύ πιθανό οι κτήτορες, αν ήταν ζωγράφει, να έχουν κοσμήσει με την τέχνη τους το ναό που ίδρυσαν αλλά και γιατί σ'αυτές συναν- τούµε στοιχεία που δίνουν την κάποια ιδιαιτερότητα στη σαµαρινιώτικη αγιογραφία. Η µορφή του Παντοκράτορα στον τρούλο και τα τάγµατα των αγγέλων που την περιβάλλουν μπορούν να θεωρηθούν, τόσο στο πλάσιµο όσο και στο χρώμα, τυπικά δείγµατα της σαμα- ρινιώτικης ζωγραφικής. Αλλά η χρονολογία που υπάρχει σ'αυτό τον τρούλο, 1821, καθι- στά εντελώς αθςέριφη την υπόθεση να ζωγραφίστηκε από ανθρώπους που πρίν από 408 χςό…ι νια είχαν ιδρύσει το µαναστήρι και ίσως το εργαστήριό του. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες, αλλά ανυπόγραφες και αχρονολόγητες είναι οι τοιχογραφίες που σώζονται, σε όχι καλή κατάσταση, στην εκκλησία του Προφήτη Ηλία. Θαυμαστή είναι η "Κοίμηση της Θεοτόκου". Πρέπει να έγιναν κιτά τι µέσα του 1800 αιώνα. Στο νάρθηκα του ναού µερικές µικρές τοιχογραφίες, όπως του ϊτιΠτού και της Παναγίις, είναι τυπικά δείγματα της ί)ΐιΛύ€ - - . 24 ζωγραφικής κατά τα τέλη του 19ου αιώνα. Πρώτο υπογραμµένο έργο που προέρχεται σίγουρα από µέλος του εργαστηρίου της A- γίας Παρασκευής είναι οι τοιχογραφίες στο καθολικό του µοναστηριού Αγίων Αποστόλων, κοντά στον Κλεινοβό Καλαµπάκας. Επιβλητικό σύνολο, έργο του "ευτελούς και αμαρτωλού" Μιχαήλ Αναγνώστου Δημητρίου, τον καιρό που αρχιερέας Σταγών /Καλαµπάκας| ήταν ο Κύ- ριλλος από την Κοζάνη µε συνδροµή των "εύλογηµένων ίεροµονάχων πατέρων Κυπριανού και Θεοκλίτου δι'έπιστασίας κυρού Χρίστου Σακελλαρίου προεστώτος". H επιγραφή τελειώνει µε τη φράση "κατά μήνα Δεκέµβριον έτελειώθη Δόξα τώ 'λγίω Εεώ", χωρίς να αναφέρει χρο- νολογία, που όμως πρέπει να είναι 1789. Δεν φαίνεται να χρησιμοποιεί τα ίδια πρότυπα µε το ζωγράφο του Προφήτη Ηλία. Η παράσταση π.χ. της "Κοίμησης της Θεοτόκου" παρουσι- άζεται στις δύο εκκλησίες όχι µόνο με σημαντικές διαφορές στο χρώμα αλλά κυρίως 05 σύνθεση διαφορετική στο σύνολο και στις λεπτοµέρειες. Το έργο του Προφήτη Ηλία χαρα- κτηρίζεται από χαμηλή χρωματική κλίµακα με ώχρες, φαιά, καφετιά, γκρίζα, γκριζογάλα- Ca. 0 Πιχαήλ στο µοναστήρι του Κλεινοβού μεταχειρίζεται έντονα χρώματα, κόκκινα, πρά- σινα, κίτρινα. Η ετερότητα των προτύπων δεν διαπιστώνετατ .στο χρώμα επειδή οι χαλ- κογραφίες ή τα σχέδια που µεταχειρίζονται σαν πρότυπα είναι ασπρόμαυρα και κάθε ζωγρά- φος δεσμεύεται µόνο στη σύνθεση, αλλά το ευρύτατο πεδίο της χρωµατικής επένδυσης εί- ναι ανα χτυ γ 'α*τύν. 3πί αρκετές δεκαετίες η σαμαρινιώτικη ζωγραφική θα χαρακτηρίζε- ται από έντονα και φωτεινά χρώµατα και ροδαλές µορφές. Θα πρέπει να υπολογίσουµε ότι το έργο έχει επιζωγραφισθεί σε μερικά σημεία. H σηµαντικότερη αλλοίωση έγινε στο χρώ- 01 του φόντου που από σκουρογάλαζο έγινε γαλάζιο, πράγµα που ανατρέπει κάπως την το- νική ισορροπία. Επειδή το πέρασµα του μεταγενέστερου χρώµατος έγινε με φαρδύ πινέλλο άφησε γύρω από τις λέξεις και ανάµεσα στα γράµµατα των επιγραφών το αρχικό σκούρο χρώ- µα. Ευτυχώς στις φιγούρες οι επεµβάσεις είναι ασήμαντες. Η σύνθεση, όμως, στα δύο έρ- γα µε κοινό θέμα είναι διαφορετική. Στον Προφήτη Ηλία είναι στενόµακρη ενώ στον Κλει- νοβό πολύ πιό φαρδειά. Στον πρώτο, μπροστά στο σκ ήνωμα της Παναγίας ο άγγελος γέρνει πρός τα εµπρός και o Ιεδονίας είναι γονατιστός ενώ στο δεύτερο το σώμα του αγγέλου έ- χει κλίση προς τα πίσω και ο Ιεφονίας είναι καθιστός. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες είναι οι µορφές των Αρχαγγέλων Γαβριήλ και Μιχαήλ στις δύο πλευρές της δυτικής θύρας στο μοναστήρι του Κλεινοβού. Ο Γαβριήλ έχει ήρεµη στά- ση, καθώς γράφει µε φτερό στο ειλητάριο που ανεμίζει ελεύθερο. O Μιχαήλ, 05 τα άκρα του σε ζωηρή φυγόκεντρη κ νηση, τους ανήσυχους κυματισμούς του χιτώνα, τη δυναμική λοξή γραµμή του ξίφους. έχει µιά θεατρικότητα που προδίδει ιταλίζον πρότυπο. Και οι πο- λυπρόσωπες συνθέσεις έχουν έντονη κίνηση. Τα πολλά ειλητάρια µε αρκετά μακροσκελείς επιγραφές δείχνουν πως η "?ιπηνεία" του Διονύσιοα εκ Φουρνά έχει κάποιαν επίδραση.Πάν- 25 τως δεν τηρείται πιστά το αγιογραφικό πρόγραμµα της "Ερμηνείας". Οι 'Αγιοι Απόστολοι Κλεινοβού, εκτός από το έργο του Μιχαήλ, έχουν και άλλες µεταγενέστερες τοιχογραφίες και κυρίως επιγραφές µε µεγάλη σηµασία γιά την οστορία της Τουρκ0ΧΡατΐας51. Δύο Σαµαρινιώτες ζωγράφοι, o Μιχαήλ και o Γεώργιος, ζωγραφίζουν στα 1803 την εκ- κλησία του Αγίου Γεωργίου στο χωριό Κακοπλεύρι Καλαμπάκας. Ο Μιχαήλ αυτός είναι οπωσ- δήποτε άλλος από το ζωγράφο των Αγίων Αποστόλων Κλεινοβού. T0 κενά ανάµεσα στα εγκόλ- πια είναι μονόχρωµα γαλάζια χωρίς των πλούσιο φυτικό διάκοσµο που συνήθως τα περιβά- λει. Οι μορφές είναι στατικές, κάπως βαρειές, η χρωµατική κλίµακα πλουσιότερη. Διαφέ- ΡΟυν, ακόµα, και τα γράµµατα και τα συµπλέγµατα των επιγραφών. Εκτός από την τοιχογραφική δραστηριότητα, σηµαντική είναι και η παραγωγή δεσπο- τικών εικόνων και μικρών φορητών εικόνων καθώς και τρίπτυχων. ΄Ξνα από τα τρίπτυχα αυτά, µικρών διαστάσεων /25,4 Χ 37,5 αναπτυγµένο/ έργο του 1813, στο αριστερό φύλλο και σε τρείς απανωτές ζώνες έχει τους Αγίους Παρασκευή, Χαράλαµπο, Αναστάσιο και Γεώρ+ γιο έφιππο, στο στέλεχος τους Αγίους Πάντες σε"κυκλική σύνθεση και κάτω τον Παράδεισο και στο δεξιό φύλλο τον Προφήτη Ηλία και τους Αγίους Νικόλαο, Στυλιανό και Δηµήτριο έφιππο. Σε τόσο µικρό χώρο 34 µορφές, από τις οποίες δύο έφιππες και µία ένθρονη, εί- ναι απόδειξη της ικανότητας του αγιογραφικού εργαστήριου της Σαµαρίνας να ετοιµάζει τεχνίτες όχι µόνο για µεγάλα τοιχογραφικά σύνολα αλλά και για µικρογραφικές επιτεύξεις. Οι αδελφοί Δηµήτ"ιος και "ιχαήλ Αναγνώστου, ο δεύτερος είναι ο ζωγράφος του Υλει- .0. .αζί µε τον λ:αγν5στη Παπαϊωάννου τοιχογραφούν στα 1919 την εκκληΟί1 της 'Ξ€1" µόρφωσης του Σωτήρα, κοντά στο μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής. Πολλά από τα πρότυπά τους είναι τα ίδια µε του Κλεινοβού, όπως και σε πολλά σηµεία η ίδια διάταξη των θε- µάτων επάνω στους τοίχους. ΄?χουν περάσει όµως τριάντα χρόνια. Τώρα η ζωγραφική εί- ναι πιό ώριµη, το χρώμα σε συνδιασµούς κυρίως γαλαζοπράσινου και κόκκινου, έχει λάµ- ψη. Πλήθος µορφών ολόσωμων ή σε προτομή, απανωτές πολυπρόσωπες συνθέσεις, ποικίλα Χι… ακοσµητικά, δηµιουργούν εντυπωσιακό σύνολο. Μερικές συνθέσεις, όπως τα θαύµατα του Αγίου Πικολάου, o Ιησούς που κρίνεται από τον Πιλάτο και η μεταµέλεια του Ιούδα είναι έργα υψηλής ζωγραφικής ποιότητας. Τα θαύµατα του Αγίου Πικολάου ανήκουν στα λαµπρότ-- ρα επιτεύγµατα της νεοελληνικής θαλασσογραφίας.΄Αλλον ζωγράφο µε το επώνυµο Αναγνώ- στου, τον Αθανάσιο, θεωρεί 0 Μιλτιάδης Παπαθανασίου ως Σαµαρινιώτη58. Ωστόσο, η τεχνο- τροπία και οι ανορθογραφίες του, στα µέσα του 19ου αιώνα, δεν καθιστούν πιθανή την &- ποψη αυτή. Λέκα χρόνια αργότερα, στα 1829, οι αδελφοί Χρήστος, ιερέας, και Αντώνιος Παπαϊω- άννου κάνουν τις τοιχογραφίες της Μεγάλης Παναγιάς. ΐίναι σίγουρα αδελφοί του Αναγνώ-΄ *τη : λ! ςεν συνεργάζονται µαζί του. Οι τοιχογραφίες της Ηεγάλης Παναγιάς έχουν δια- . 26 φορές από της Υεταµόρφωσης, αν και είναι φανερή η προέλευση των ζωγρ φων από το ίδιο εργαστήρι. Ξδώ το κόκκινο χρώµα έχει µεγαλύτερη ένταση, καθώς µάλιστα γειτονεύει µε το πράσινο, και πιάνει µεγαλύτερη επιφάνεια. Οι συνθέσεις και οι µορφές που γεμί- η ζουν πυκνά τις µεγάλες επιφάνειες των τοίχων δεν έχουν, βέβαια, το σίγουρο σχέδιρ-κατ την άρτια σύνθεση της Μεταµόρφωσης. Εκτός από τη λαµπρή ποιότητα του χρώµατος, οι τοι- Χ0Υραφίες έχουν λαϊκή αφηγηματική διάθεση και µερικά ενδιαφέροντα ευρήµατα. Γενικά, το έργο δηµιουργεί ατµόσφαιρα γιορταστικής οικειότητας. Η επιγραφή είναι μικρογράµµατη και γράφηκε από τον ιερέα Χρήστο, αφού τον ίδιον ακριβώς γραφικό χαρακτήρα συναντούµε σε επιγραφή έργου που το έκανε μόνος του. Πρόκειται γιά τις τοιχογραφίες στην εκκλη- σία του Αγίου Νικολάου στο χωριό Βασιλική, ανάµ σα Τρικάλων και Καλαµπάκας. Η εκκλησία αυτή "ανεκαινίσθη εκ θεµελίων" στα 1818 από τη γυναίκα του Αλή Πασά κυρά Βασιλική και τ'αδέλφια της Γεώργιο, Νικόλαο, Δήµο και Ιωάννη59. ?Ο ξΡΥΟ τελείωσε στις 22 Μαρτίου 1839. Λίγα χρόνια αργότερα, στα 1845, ζωγραφίζεται και o νάρθηκας µε τη Δεύτερη Πα- ρουσία. Στην κάτω ζώνη των τοιχογραφιών οι τιµωρίες των αµαρτωλών, "ό παραυλακυαστής όπου χαλνάη τά σινουρέµατα", "δ µπακάλης όπου ζυγίζει ξύκικα"," η ποτάνα".΄Έργα απλο- ϊκής φαντασίας, σε εκτέλεση λιγότερο επιµεληµένη από τις τοιχογραφίες του κυρίως να- 05, η 0πΟΐ€ς όµως; έχουν υποστεί σοβαρή φθορά από την υγρασία. Ενδιαφέρουσα είναι η µορφή του νεοµάρτυρα Γεωργίου, αυτής της λεβέντικης µορφής Ρωµιού φουστανελλά, η ο- ποία γνώρισε τόση διάδοση στην ελληνική Αγιογραφία μέσα ος λίγα χρόνια." ΄ /1838/. Τον Αντώνιο Πι- παϊυάννου συναντούµε να ζωγραφίζει στα 1833 την εκκλησία του Αγίου Δηµητρίου στο χω- ριό Δαµασούλι€οΟ Αντώνιος επαναλαµβάνει χαλαρά το ζωγραφικό ύφος του αδελφού του Χρή- στου. Από µέλος της εικογένειας Παπαϊωάννου προέρχεται ασφαλώς η εικόνα σε σανίδι του Αγίου Στεφάνου, έργο του 1846, που βρίσκεται σε προσυνητάρι του καθολικού Αγίου Στεφά- νου Μετεώρων και υπογράφεται συντομογραφικά="χείρ Π.Π.'Ιω. σ.μ.ρ." δηλαδή Παπαϊωάννου Ταµαριναίου. Ακολουθεί μιά σειρά µέτριων ζωγράφων, όπως o Μ.Γ. Χώτος που έργα του βρίσκονται στον 'Αγιο Βασίλειο Ανταρτικού /1844/, καθώς και µιά εικόνα του στο γυναικωνίτη της Μεγάλης Παναγιάς Σαµαρίνας. Τρείς ζωγράφοι συνεργάζονται στο µοναστήρι Ταξιαρχών Γρε- βενών, ο Βασίλειος, 0 Νικόλαος και o Ιωάννης /1848/. Μέσα στη µέτρια παραγωγή της περιόδου αυτής εντελώς ιδιαίτερο ενδιαφέρον οι τοι- χογραφίες στην εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής Καρδίτσας /1853/, έργα 060 ζωγράφων από τη Σαµαρίνα που υπογράφουν μόνο µε τ΄αρχικά Α - 9. Οι συνθέσεις έχουν την αφελή αφηγηματι- κότητα εικονογραφήσεων λαϊκών µυθιστορημάτων. Έτη "Βρεφοκτονία" όλη η επιφάνεια γεµί- ζει από πολλές μορφές σε ανήσυχη κίνηση. Ρυναίκει'. µε ξέπλεκα µαλλιά και τραβηγυένα απ" 27 τον πόνο χαρακτηριστικά αγωνίζονται να σώσουν τα παιδιά τους από άγριους Ρωµαίους στρατιώτες µε σπαθιά. 'Αλλες τραβούν απελπισµένες τα µαλλιά τους, άλλες σηκώνουν αλα- φιασµένες τα χέρια. Μιά νέα 05 γυµνό το πλούσιο στήθος της παλεύει µε σκυθρωπό στρα- τιώτη που κατεβάζει ορµητικά το σπαθί του ενώ µε το δεξί του την αδράχνει από την κώμη. Το παιδάκι της λουφάζει έντροµο πίσω από το µητρικό κορµί. Βρέδη σφαγµένα στο έδαφος. Το βαθύ κόκκινο χρώµα του αίµατος, σκορπισµένο σε όλη τη σύνθεση εντείνει την ατμόσφαιρα ταραχής, αγριότητας και φρίκης. H περιγραφή της ζωγραφιάς αυτής θα α- πέδιδε το ύφος του έργου αν ήταν γραµμένη δτην αδέξια και µεγαλόστοµη καθαρεύουσα των λαϊκών αναγνωσµάτων της εποχής. Οι τρείς "κήρυκες θεοφόροι".µιάς άλλης σύνθεσης. ανήκουν στη γενιά των καβαλάρηδων της λαϊκής µας, όµαιμοι των κυνηγών στα σπίτια του Ζαγοριού. 'Ενας άλλος Σαµαρινιώτης τεχνίτης υπογράφει με τ'αρχικά Α.Δ. την εικόνα " Ο Ba- σιλεύς των Βασιλευόντων"|1857/ που ανήκε σε παλιό ναό της Κορυφής Βοΐου61. Ο 'Ιωάν- νης !!. σαµαρινέος" υπογράφει στις 4 Ιουνίου 1864 µιά λιγοπρόσωπη και γλυκερή εικόνα της Κοίμησης στην εκκλησία της Θεοτόκου ΒελανιδιάςάΝομού κοζάνης. Αναφέρονται, ακόµα, τα ονόµατα µερικών Σαµαριναίων αγιογράφων, του Ζήση Χατζή |γύρω στα 1860/, 100 Ήικό- λαου Ασηµένιου /184Ο-1919/, Ζήση Παπαγεωργίου, Ζήση Νούλη και Βασ. Βούλγαρη, που ερ- γάσθηκαν στη Θεσσαλία62. Στο µοναστήρι της Παναγίας Γρανίτσας πάνω από το εσωτερικό υπέρθυρο επιγραφή µας πληροφορεί ότι " ΄Ιστορήθη ίερά εκκλησία τής Θεοτόκου κοιμήσεας λ:ΑΤΡ ΐχ""νΤοΨ τοΗ στρέλα. ?τιτεοπεύων τής εκκλησίας Γεωρνίο' "ύµ1ι' "΄στου.1ηίΓ ΕβΏΟυαρίου Ξ. Δια χειρός Ζς και Υιχαήλ Γεωργίου 'Ιωάννου εκ κώµης αµαρίνης" ;. ΐτο µοναστήρι της Παναγίας και στο χωριό ΄Αλωνα της Φλώρινας υπάρχουν επίσης εικόνες των ζωγράφων Ζήση και Μιχαήλ. Στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου Αγναντιάς Καλαµπάκας εικό- να του Αγίου Γεωργίου καβαλάρη έγινς"Διά συνδροµής καί καπάνης τών κ.κ. Κωνσταντίνου 1τράλια Κωνσταντίνου γκάλουρη έστω είς Βοήθειάν των : 1888 µαρ. 26. 'Ξφηµερεύοντος Ιω. 'Ιερέως Επιστασία Νικολάου µοναχού Διδάσκαλος Κ:Π. Κουσαίτης: εκ Καστανές χ/ειρ/ Καργιούκου Σαµαρινέος". Κάτω από εικόνα των Αγίων Πάντων υπογράφει o "Ζήσης ΄Ιω. P16— θα Σ.µ.ρ.". Στον ΄Αγιο Αθανάσιο ΣπηλαίουνΓρεβενών ο Γ. Οικονοµίδης ζωγράφισε σε θύρα του τέµπλου τον ΄Αρχοντα Ήιχαήλ /1869/ έργο χαµηλής τέχνης' στο ίδιο επίπεδο είναι και τα έργα του στο Ήεσολούρι/1883/. ΄Αλλοι Σαµαρινιώτες ζωγράφοι της εποχής αυτής είναι 0 Ιωάννης Παπαδάµ /Σµίξη 1870, ο Συµεών /µοναστήρι Προδρόµου Καισάρειας στο "ο- 06 Κοζάνης 1874/64, ο Ζήσης Χατζή του Γεωργίου /1873, εικόνα Αγίου Πικολάου στην εκ- κλησία της Κοίµησης στη θέση Λάσδα Καναλίων Καρδίτσας/, o Κυριάκος και ο Γεώργιος που τοιχογραφούν το µοναστήρι του χωριού Ζέρμα στα 188065ο Ζήσης "ούλας | 'Αγιος Πι- .'ι5,λ…1(π λ΄Οπ|ξνωυ ΤτΕ-τ "ιάιικιιιι…η/ n Ι:… .-… ,-…νν- .. ν.ιν'ν'ο|υ*' & ζονται …'1 1867 έν : τιιικκ..ν Γ'…ττ-.δάιι µανίκια, .... - ..-…--,. ., 28 στην αγιογράφηση του καθολικού του µοναστηριού Αγίας Τριάδας Γιαννωτών και αµείβονται με 4,600 γρόσια, όπως αναφέρει επιγραφή στο εσωτερικό υπέρθυρο της δυτικής θύρας του ννού. O Σαµαρινιώτης ιστοριογράφος Δηµήτριος Μακρής σηµειώνει, ακόµα, τα ονόµατα των ζωγράφων Ιωάννη Κράτα, Νικόλαου Νούλη, Δηµήτρη Σακελλαρίου/1850/ και Ηλία Ζωγράφου66. H επεξεργασία των εικόνων του τέµπλου Αγίου Νικολάου στο Κρούσοβο "ανετάθη εις τους εκ Σαµαρίνης ζωγράφους Μιχαήλ και τους υιούς αυτού Δανιήλ, πρωτοσύγκελον του Αγίου Πε- λαγονίας και Πικόλαον, οι οποίοι είχον µετοικήσει ολίγον πρό της ανεγέρσεως"5?. Ο Δα- νιήλ πριν γίνει καλόγερος λεγότανε Δηµήτριος και, µαζί µετον αδελφό του Νικόλαο, βοη- θάει τον πατέρα του σε αγιογραφικές εργασίες του μοναστηριού Αγίου Νικολάου Ήπίγκορ- σκι στα 1831. Δεν περιορίζεται µόνο σε βοηθητικές εργασίες αλλά εκτελεί και υπογράφει δικές του εικόνες, όπως της Θεοτόκου, της Σύναξης των Αγγέλων και των Τριών Ιεραρχών. Στην τελευταία γράφει σε πρώτο πρόσωποι" ΔΙΑ XEIPOC EMOY TOY TAHEINOY AHMHTPIOY.."'O- λες οι επιγραφές στις εικόνες είναι σλάβικες ενώ οι υπογραφές πάντα ελληνικές. O Νικό- λαος ήταν και ξυλογλύπτης, σκάλισε το βηµόθυρο του τέµπλου στο µοναστήρι Ιωακείµ Οσο- γκόρσκυ. Ο Μιχαήλ µε το Δηµήτριο εργάστηκαν στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο χω- ριό Ραϊτσίτσα, κοντά στο Ντέµπαρ. Ο Μιχαήλ είναι ονοµαστός ζωγράφος της εποχής του γι'αυτό του αναθέτουν εργασίες σε εκκλησίες της πόλης Μοναστήρι /Μπίτολα/ και στο ξα- κουστό µοναστήρι της Ρίλας στη Βουλγαρία. O Μιχαήλ και οι γιοί του δρουν σε µιάν επο- χή µέτριας αγιογραφίας. Διακρίνονται, όµως για την επιμέλεια της δουλειάς των και για την επιµονή στην απόδοση των λεπτοµερειών. Οι θρόνοι του Χριστού και της Παναγίας απο- δίδονται µε αξιοσηµείωτη δεξιοτεχνία σε όλες τις λεπτομέρειες της ξυλογλυπτικής των ΧΚΧΧΙµικρογραφιών που τους κοσµούν, οι φορεσιές µε τα σχέδια της ύφανσης και τα λογής κεντίδια, τα ευαγγέλια και τα άµφια των Τριών Ιεραρχών µε θαυµαστή ακρίβεια, ο θώρακας του Αρχάγγελου Μιχαήλ µε όλο τον πλούτο των σφυρήλατων διακοσµητικών θεµάτων του. Τα πρόσωπα, όµως, έχουν τυπική και ουδέτερη διατύπωση, η προσπάθεια φυσικότητας στις πτυχώσεις των υφασµάτων δεν είναι αποτελεσματική.΄Ατονη η χρωµατική κλίµακα. Η εµφάνιση της οικογένειας Πιτένη, από τα 1872 και πέρα, δίνει καινούργια πνοή στη σαµαρινιώτικη ζωγραφική, την ανανεώνει τεχνοτροπικά και θεματολογικά, την αποσπά- ει από τη μακαριότητα στην οποία είχε βυθισθεί. Ενώ φαίνεται να συνεχίζει τους ζωγρά- φους της προηγούμενης γενιάς, κατά έναν περίεργο τρόπο µεταβάλει σε προτερήματα τα ελαττώµατά τους. O πατέρας Δηµήτριος Αδάµ Πιτένης εµφανίζεται, από όσα µας είναι γνω- στά, στο ναό του Αγίου Δηµητρίου Μηλιάς N. Κοζάνης, όπου εργάζεται κατά διαστήµατα α'ό τα 1872 ως τα 189168. Το έργο του δραστήριου αυτού ζωγράφου είναι τεράστιοδ9και άνισο.Θα σταθούµε σε µερικές µόνο από τις ζωγραφιές του, εκείνες που εκφράζουν πλη- Οξστ€Ωα την ανανεωτική πνοή που χάρισε, αυτός αλλά και τα παιδιά του, στη σαµαοινιώ- 29 τικη ζωγραφική. Στην εκκλησία της Θεοτόκου, στο Πυλωρί Βέντσιων, κατά την επιγραφή "'Ιστορίθη ούτος δ Τέµπλος έν έτει 1883 10βρίου 20/ Διά συνδρομής καί δαπάνης παπα Γεωργίου άπό χωρίον Παλεο|χώρι καί Κωνσταντίνου Γρίββα καί τού λοιπού χωρίου δι έπι/ τροπής δέ Ιωάννου Δ. Βλάχου καί 'Αθανασίου µοναχού| Αίωνάι τους ή µνήµη: Διά χειρός Δηµητρίου 'Α. Πιτένη/ Σαµαριναίος". Στις ποδιές του τέµπλου, αντί για τα συνηθισµένα ανθοδοχεία ή µπαρόκ διακοσµητικά, ο Πιτένης ζωγραφίζει τοπία. Μα η πρωτοτυπία του δε βρίσκεται εκεί, τοπία, έστω και σπάνια συναντούµε και σε άλλες ποδιές τέμπλων, όπως π.χ. στο ναό του Αγίου Κωνσταντίνου στο χωριό Αγία Σωτήρα Βοΐου /1867| και στον ΄Αγιο Αθανάσιο Διδυµοτείχου. Αυτό που είναι η µεγάλη του καινοτομία είναι ο λιτός και αυστη- ρός τρόπος µε τον οποίο τα αποδίδει, η μεταφυσική ατµόσφαιρα που αποπν =ουν. Πολύ πρίν από το Τζιόρτζιο ντε Κύρικο ζωγραφίζει µπροστά από έναν γαλαζοπράσινο ουρανό πα- ράξενο μοναχικά κτίρια, σιωπηλά και µυστηριακά. ΄3να μονόχρωµο παραπέτασμα µε βαρειές πτυχώσεις σκεπάζει µεγάλο µέρος της ζωγραφικής επιφάνειας. Τα άΞ1ΐ&! απροσδιόριστα, λιτά στο χρώμα, µε αψιδωτά στρόγγυλα και τετράγωνα ανοίγµατα που χάσκουν άδεια και άφωνα µε µιά σιγή γεµάτη µυστικά µηνύµατα. Κανένα δέντρο ή λουλόύδι δε γλυκαίνει το τοπίο. Στα 1901 - 2 ζωγραφίζει την εκκλησία των Αγίων Κωνσταντίνου και Έλένης στους Φι- λιππαίους, χωριό κοντά στη Σαµαρίνα. Εδώ το ζωγραφικό κλίµα είναι διαφορετικό. O Δηµ. Πιτένης συνδέει την αγιογραφία µε τις καλλίτερες επιτεύξεις της σύγχρονής του κοσμι- .'΄,ς λ".ϊκής γ,, τικής.Αν η ιγιογ;αφία είναι, ΄'εως την είπαν, ""Η ΄ι.'1 …' ΄ . εδώ γίνεται "δηµοτικό τραγούδι µε χρώματα". ο καβαλάρης 'Αγιος Ευστάθιος παµ…πξρπει στον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο ή στο "εγαλέξανδρο που την ίδιαν εποχή ο φουστανελλΐς 0εόφιλος φιλοτεχνούσε πάν ΄στούς τοίχους των πηλιορείτικων σπιτιών. Παραπέµπει, ακό- µα στούς στίχους που περιγράφουν έναν άλλον καβαλάρη "Αγιο, τον Γεώργιο:"..γριΒοκα- βαλάρη, αρµατωµένος µε σπαθί και µ΄αργυρό κοντάρι". Η Κοίμηση της Θεοτόκου, αν και ξεκινάει από παλιότερα πρότυπα, είναι περισσότερο ένα συγκινητικό χωριάτικο ξύδι. Μερικά κεφάλια γυναικών έχουν την αφέλεια αλλά και τη δύναµη των λαϊκών προσωπογρα- φιών της εποχής. Φυσικά, o Δηµ. Πιτένης δεν είναι ένα φαινόµενο ξεµοναχιασµένο από τον κοινωνικό του περίγυρο. Ζεί και εργάζεται σε παραδοσιακή κοινωνία που αποδιοργα- νώνεται, δεν είναι όµως ακόµα έτοιµη να παραδεχτεί και να αφοµοιώσει τις βαθειές κοι- νωνικές µεταλλαγές που την ελκύουν και τη φοβίζουν. Αισθάνεται πως µπαίνει σ΄έναν κόσµο άγνωστο και προσπαθεί να γαντζωθεί σε όσα της είναι οικεία και δοκιµασµένα στο χρόνο. ΄ΐτ1ι, ίσως, πρέπει να ερµηνεύσουμε τις ταλαντεύσεις του Δηµ. Πιτένη από το ςόβο του άγνωστου στη αιγουριά του κοντινού και γνώριµου. « . . … , ι . , ι κι Κία γιϊι αν, ι…υγιος κιι (ικόλ1ος, τοιχογραφ…υν στα 1908 την ι*"λΠσια 10€ 30 Θεοτόκου Κνίδης, στα Βέντσια. Επάνω σε γαλάζιο φόντο όρθιοι ΄Αγιοι στέκονται με ύφος χωρικών µπροστά στο φωτογραφικό φακό. Ανάμεσά τους ενδιαφέρουσες µορφές ο φουστανελ- λάς Νεﵴαρτυρας Γεώργιος "εξ Ιωαννίνων" και 0 'Αγιος Χριστόφορος µε το µικρό Ιησού στον όµο του. ΄Αλλοι ΄Αγιοι σε εγκόλπια, τα οποία περιβάλλονται από πλέγµατα κλιµατί- δας σε χρωµατική απόδοση που σκοπεύει στο διακοσμητικό αποτέλεσµα χωρίς να δεσµεύεται από τους φυσικούς χρωματισµούς. Αν και οι τοιχογραφίες είναι σχετικά πρόσφατες, έχουν υποστεί σηµαντικές φθορές. Στα 1909 επανέρχονται στην εκκλησία της Θεοτόκου στο Πυλω- ρί. Συνεχίζουν µε επιτυχία την πατρική παράδοση του λαϊκού καβαλάρη, με τα ίδια ίσως πρότυπα αλλά σε άλλη, ζεστότερη.χρωματική απόδοση. Μιά "υπερρεαλιστική" σύνθεση βρί- σκεται στο γυναικωνίτη. Πρόκειται για " Τό παγκόσμιον καί άδέκαστον Κριτήριον τού Κυ- ρίου καί Σωτήρος ήµών 'Ιησού Χριστού". Είναι μιά σύνθεση όπου κυριαρχούν το γαλάζιο σε δύο τόνους, το καφέ-γκρίζο και το κίτρινο. 'Ενας πελώριος αυγόσχηµος ήλιος με αν- θρώπινο πρόσωπο δεσπόζει στη σύνθεση. Θολό ποτάμι χωρίζει δύο ομάδες ανθρώπων. Αριστε- ρά, χοντρή αλυσσίδα περιζώνει την οµάδα των αμαρτωλών, ενώ η δεξιά ομάδα είναι ελεύ- θερη. Μέσα στο ποτάμι παρασύρονται από το ορμητικό νερό "οι άσεβείς", οι "πόρνοι" κ. λ.π. και όλοι οι "μιαροί καί άκάθαρτοι και προ πάντων οι άγνώµων 'Ιουδαίοι γραµµατείς και φαρισαίοι", όπως τους χαρακτηρίζουν επιγραφές σκόρπιες στο νερό. Τα ψυχρά χρώµατα, η μεγάλη κίτρινη κηλίδα του παραµορφωµένου,από κάποιαν άγνωστη πίεση, ηλιακού δίσκου, οι χοντρές αλυσσίδες, δημιουργούν ατμόσφαιρα φόβου και µυστηρίου. Ο Γεώργιος Δηµ. Πιτένης, που τον συναντούµε να ζωγραφίζει από τα 1883 στην Κι…"- 8ίτσα, τοιχογραφεί στα 1911 το νεότερο τµήµα του καθολικού Κοίµησης της Θεοτόκου στο Σπήλαιο Γρεβενών. Σε σχήµα αψίδας φιλοτεχνεί την Κοίμηση, σύνθεση λαϊκής φαντασίας, όπου ο Χριστός δέχεται την ψυχή της Παναγίας μέσα σε νεφέλη δόξας καφετιά με γκριξό- µε: ςι= 'τ…=.1ι?ώ….ιο. Φον … ; αν", γεµίζουν …-« _ pf; π.χ-'γε΄..'…ι…) νι Δ.…'ι΄ι ν ΄,. ! '…΄ . δε- ξιά και αριστερά των ιεραρχών δύο αγγελούδια ιταλικού ύφους. Τα κτίρια στο βάθος θυ- µίζουν εκείνα που βρίσκονται στις ποδιές του τέµπλου της Θεοτόκου στο Πυλωρί. Οι αραι- οί όρθιοι ΄Αγιοι προβάλλουν σε φόντο που µιµείται τοίχο χτισµένο ισοδομικά µε µεγάλους µαρµάρινους κυβόλιθους. Η κάτω σειρά των κιβόλιθων έχει χρώμα ώχρας µε καφετιά νερά, οι επάνω ανοιχτογάλαζονς µε σκουρογάλαζα νερά. Λεν πρόλειται για τη συνηθισμένη απο- µίμηση ορθοµαρμάρωσης που συνάτούµε στη χαµηλή ζώνη τοιχογραφημένων εκκλησιών, δηλα- δή για αντικατάσταση µε τη φτηνή ζωγραφική της δαπανηρής επικάλυψης του τοίχου µε μαρ- µάρινες πλάκες. Κύριο χαρακτηριστικό αυτών των απομιµήσεων είναι,οι ομόκενροι ρόμΒοι που σχηματίζουν τα νερά του µαρμάρου, όπως γινότανε συνήθως και στις πραγµατικές ορ- θοµαρμαρώσεις µε την κοπή σε φέτες του µαρµάρου και την τοποθέτησή τους αντικρυστά, κάθετα και οριζόντια. Στον Πιτένη άλλοι κυΞόλιθοι έχουν οριζόντια νερά, άλλοι κάθετα ' 31 λοξά, χωρίς συµμετρία. ΄Αλλωστε, δεν θα ήταν νοητή η αγιογράφηση επάνω σε ορθοµαρμά- ρωση. 3δώ ο Πιτένης αποσπά τους Αγίους από τη μεταφυσική απομόνωσή τους μεσα σ'ένα χρώµα -το γαλάζιο των Σαμαριναίων, κι όχι µόνον αυτών, ανακαλεί την απεραντωσύνη του ουρανού- και τους εντάσσει σε συγκεκριµμένο περιβάλλον που δίνει, µάλιστα, την αίσθη- ση της υλικής βαρύτητας. 'Οσο κι αν δεν ξέρουμε τις προθέσεις του ζωγράφου, το γεγο- νός της αποδοχής του έργου από τον επίτροπο της εκκλησίας Ιωάννη Ζήση και από τούς κατοίκους του χωριού φανερώνει πως με την αλλαγή της ιδεολογίας ακόµα και η συντηρη- τική αγιογραφία μπορεί να δεχθεί σημαντικές καινοτομίες. Και μιά παρατήρηση για την επιγραφή. Σ'αυτή o ζωγράφος µνημονεξει πως το έργο τελείωσε στις 19 Αυγούστου 1911 και συμπληρώνει:" ΑΡΧΙΕΡΑΤΕΥΟΝΤΟΣ το! ΠλΝΙΕΡΩΤ.ΤΟΤ ΑΓΙΟΥ ΓΡΕΒΕΝΩΝ Κι K: ΑΙ!!ΙΛΙΑΙΤΟν ΛΑΖΑΡΙΔΗ". Λίγο αργότερα, την 1η Οκτωβρίου του ίδιου χρόνου o Αιµιλιανός, σφοδρός επικριτής της ανθελληνικής πολιτικής των Νεοτούρκων, συλλαμβάνεται από αυτούς και σκοτώνεται στο χωριό Σχίνοβο. H δολοφονία αυτή ξεσήκωσε ζωηρές διαµαρτυρίες των Έλ- λήνων αντιπροσώπων στην τουρκική Εθνοσυνέλευση και παράλληλα οργανώνονται σε πολλά µέρη μνηµόσυνα και οµιλίες. Τότε σβύνεται από την επιγραφή η λέξη ΛΑΖΑΡΙΔΗ και στη θέση της γράφεται με πεζά γράµματα η λέξη "'Εθνομάρτυρος". 0 γρφικός χαρακτήρας δείχ- νει πως την έγραψε o Πιτένης. Θα μπορούσε κανένας να παρατηρήσει πως η αντικατάσταση αυτή'νά γίνει από το ζωγράφο με τα ίδια κεφαλαία γράµµατα κι έτσι να διατηρηθεί η o— αοιογένεια της επιγραφής. Αλλά η ημερομηνία της είναι προγενέστερη από το αποτνοικό "άνατο του ιιιιλιινού, κι αυτό έπρεπε να φαίνεται. ΐίναι πιθανή 1λλιγή να έγινε µερικούς μήνες, όταν πιά είχε ελευθερωθεί η περιοχή. Παράλληλα µε τους Πιτένηδες δρά και μιά άλλη οικογένεια ζωγράφων με αργηγό τον Αδάμο Χρ. Κράγια, που εργάζεται άλλοτε µε βοηθό το γιό του Δηµήτριο και άλλοτε τον ΤΟ ανεψΟό και µαθητή του Ζήση I. Ζήβα . Στα 1875 ζωγραφίζει την εκκλησία του λγίου Τω- άννου Καρυδίτσας Ηοµού Υοζάνης μαζί με το µαθητή του ?. Αδάμ, που πιθανό να είναι κι αυτός γιός του. ΄Αλλωστε και ο Δηµήτριος Αδ. Κράγιας, που αναλαβαίνει και µόνος του εργασίες, μερικές φορές υπογράφει ως Δηµήτριος 'Αδάµου υιός, όπως στην εκκλησία Παλαιοχωρίου Γρεβενών στα 1870, άλλοτε βάζει ολόκληρο το πατρώνυµο.πκππππκπκκππκ11ππ Πι παραγωγικότατοι αυτοί ζωγράφοι δεν φαίνεται να ενδιαφέρονται πάντοτε για την ποι- ότητα της ζωγραφικής των ούτε για την αντοχή των υλικών που χρησιμοποιούν. δύο άλλοι ζωργάφοι, ο Δηµήτριος Σίμου και ο Ληµήτριος Ιω. Σακουμάνος τοιχογρα- φούν στα 1102 την εκκλησία του Προφήτη Τλία στο Δρυµό Έλασσόνας. "υπικά δείγµατα της σαµαρινιώτικ1ς ζωγραφικής Χ&Ετων αρχών του αιώνα µας, αυτής που δεν συμµετέχει στο ανανεωτικό κίνηµα των Πιτένηδων. Γαλάζιο φόντο, µορφές στρογγυλές, επιγραφές µε πε- 'αύς 1γακτήρες του εδώ έχοτν εντονότερη την καλλιγραφική αιξοµείωση τον πλάτους των 32 γραµµών τους. Οι ολόσωµοι ΄Άγιοι είναι κοντόχοντροι, οι πολυπρόσωπες σκηνές στατικές, τα φυτικά διακοσµητικά ανάμεσα στα εγκόλπια χωρίς τη συνηθισµένη ευλυγισία. "ι εδώ ζωγραφίζεται o ιδρυτής της µονής Ζάβορδας 'Αγιος Νικάνωρ, όπως συµβαίνει συχνά σε εκ- κλησίες κτηνοτροφικών χωριών. ΄ΟΗως o 'Αγιος Μόδεστος, 0 'Αγιος Νικάνωρ θεωρείται προστάτης της κτηνοτροφίας, αν και η βιογραφία του δεν αναφέρει τίποτα σχετικό µε ία- ση ή άλλη ευεργετική επίδραση στα ζώαΤ1. Σε εικόνες του τέµπλου της Μονής Λεκατσά συναντούμε την υπογραφή του "Σαμαρινέως" Αθανασίου Τσούκα και τη χρονολογία 191672. Μία εικόνα του Νεομάρτυρα Γεωργίου, που βρίσκεται στο Μουσείο της Μακρινίτσας, µε την υπογραφή "χείρ Χ΄Ι: και Οίκ: Σ.μ.ρ.ν.υ." μας δίνει την ευκαιρία να διαλύσουμε την αρκετά διαδεδοµένη πλάνη ότι οι Σαμαρινα!ίοι ζωγράφοι "είναι οι μόνοι που εφιλο- τέχνησαν με φουστανέλλα τον ΄Αγιο Γεώργιο, τον νεοµάρτυρα τον εξ Ιωαννίνω"73. Μερικοί αποδίδουν σε σαµαρινιώτες ζωγράφους ανυπόγραφες εικόνες ή και τοιχογραφικά σύνολα αρ- κεί να συναντήσουν τη μορφή του Γεωργίου. Πρώτος που τον ζωγράφισε, δεκατρείς µόλις μέρες µετά το μαρτυρικό του θάνατο, είναι o Χιονιαδίτης Ζήκος Μιχαήλ και το έργο του αυτό έγινε πρότυπο για απανωτές εκδόσεις χαλκογραφιών από τις οποίες προέρχονται πάµ- πολλα άλλα έργα. Από τα 1838, χρονολογία του θανάτου του, οι Χιονιαδίτες δεν έπαψαν να απεικονίζουν τον ταπεινό ιπποκόµο από το Τσούρχλι74. Εκτός από τους Χιονιαδίτες, και άλλοι ζωγράφοι από χωριά και από τα Γιάννινα, ζωγράφισαν το ίδιο θέμα που το 00- ναντούμε από το Πήλιο /εκκλησία Ταξιαρχών "ηλεών/ µέχρι τη διλιππούπολη75. Χωρίς αξιώσεις εξαντλητικής καταγραφής των ζωγράφων της Σαμαρίνας, σημειώνουμε µερικά ακόμα ονόµατα που τα συναντήσαμε µόνο σε δημοσιευμένα κείµενα: Γεώργιος T00000- ρας, Μάστακας, Νίκζας, Δόντας?6, καθώς και ο " Δηµήτριος έκ κώµης Σαμαρίνης"?7 που δεν πρέπει να είναι ένας από τους τρείς Δημήτριους που ξέρουµε, τον Πιτένη, το Σίμου και το Σακουμάνο, γιατί αυτός ζωγραφίζει εικόνα στα 1856 και εκείνοι υπογράφουν έργα τους ως τις αρχές του 200ύ αιώνα. Στα έργα της σαμαρινιώτικης ζωγραφικής µπορούµε µε σιγουριά να προσθέσουμε και µερικά ανυπόγραφα που έχουν αναμφισβήτητη τη σφραγίδα της τέχνης της, όπως είναι οι τοιχογραφίες στις κόγχες του ιερού στις εκκλησίες του Αγίου Θωμά Ανθούσας και Ταξιαρ- χών Αιανής. Ανακεφαλαιόνοντας σύντομα την πορεία της σαµαρινιώτικης ζωγραφικής σηµειώνουμε πως ξεκινάει από τα αγιογραφικά εργαστήρια του Αγά ου ΄Ορους γιατί η πιθανοί ιδρυτές του τοπικού εργαστήριου εκεί έμαθαν την τέχνη τους αλλά και γιατί τα τεχνοτροπικά χα- ρακτηριστικά των πρώτων εκπροσώπων φανερώνουν έντονη επίδραση της νεορωσικής αγιογρα- ,ίας που κηδεµονεύει την αγορείτικη ζωγραφική από το 180 αιώνα. To φαινόµενο δεν είν1ι 33 τοπικό. Σηµειώσαµε παλιότερα τη σχέση της χιονιαδίτικης αγιογραφίας µε τη ζωγραφική δραστηριότητα της αθωνικής μοναστικής κοινότητας78. To ίδιο ισχύει γιά το εργαστήριο του Διονύσιου στα Φουρνά της Ευρυτανίας. Σε παρόμοια συµπεράσματα μας οδηγεί η απο- σπασµατική γνώση της τέχνης άλλων κέντων ζωγραφικής δραστηριότητας, όπως το Λινοτόπι, x τό Φορτόσι, το Καπέσοβο και η Σέλιρσα. Από τα µέσα του 19ου αιώνα και πέρα άλλα κέν- τρα σβύνουν και άλλα συνεχίζουν ανανεώνοντας τη ζωγραφική τους έκφραση, κατά τις επι- ταγές των καιρών. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η εργασία αυτή προσπάθησε να παρακολουθήσει την εξέλιξη της σαμαρινιώτικης ζωγρα- φικής από την εµφάνιση της συγκροτηµένη; δραστηριότητάς της ως το σβύσιμό της, τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα µας. Λεν στόχευσε στή συγκρότηση ενός CORPUS των ζωγράφων της Σαμαρίνας αλλά στην παρακολούθησή της μέσα από το έργο των χαρακτηριστικών εκπρο- σώπων της με σύντομες, μερικές φορές µόνον ονομαστικές, μνείες των "συνδετικών" ζω- γράφων. Γι'αυτό παρέλειψε καλλιτέχνες σαμαρινιώτικης καταγωγής µε πλούσιο και σημαν- τικότατο έργο, αλλά µε καλλιτεχνική αφετηρία και εξέλιξη άσχετες προς τον τόπο κατα- γωγής τους, όπως π.χ. το Δημήτρη Γιολδάση. Λεν παρέλειψε, όμως, μερικές λεπτομέρειες, όπως η παρουσίαση επιγραφών είτε σε φωτογραφία, είτε σε σχέδιο, είτε με τυπογραφικά στοιχεία, πράγµα που ίσως θα ταίριαζε σε άλλου είδους εργασία. Από το πλήθος των επι- γραφών παρουσιάζονται µόνον εκείνες που έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όπως αυτές που µε τη σύνταξη και την ορθογραφία τους χαρακτηρίζουν το µορφωτικό επίπεδο, άλλες του δίνουν συντοµογραφίες του ονόµατος του χωριού -πράγμα που, απ'όσο ξέρουμε είναι ιδιο- µορφία των Σαμαριναίων- ή δίνουν ερµηνεία του ονόµατος του χωριού, όπως εκείνη που το γράφει "αµαρίνα" από το άϊ-Μαρίνα, δίνοντας στό όνοµα ελληνική προέλευση. Γενικά, όπου έγινε χρήση λεπτοµερειών αυτές διαλάχτηκαν για να χρωµατίσουν το σύνολο. ΄Οπου σημειώνονται βιβλιογραφικές παραποµπές για εικόνες ή σύνολα δεν σηµαίνει πως η µελέτη στηρίχθηκε αποκλειστικά σ΄αυτές, εκτός από τις περιπτώσεις που ρητά δη- λώνονται στο κείμενο. Η επιτόπια μελέτη, σε συνδυασµό µε τη φωτογράφιση, είναι το βά- θρο επάνω στο οποίο στηρίχθηκε η εργασία αυτή. "οµίοαµε, όµως, πως ήταν χρέος µας να µνημονεύσουµε όσους πρίν από µας είχαν συγκεντρώσει πληροφοριακό υλικό και σε με- ρικές περιπτώσεις οι δηµοσιεύσεις τους µας οδήγησαν στούς τόπους όπου βρίσκονται τα έργα, μιάς και ο χώρος μέσα σρον οποίο εργάσθηκαν οι Γαµαρινιώτες ζωγράφοι είναι εν- ρύτατος, από την Πελοπόννησο ως τη Γιουγκοσλαβία και τη Εουλγαρία, µε χιλιάδες χωριών και πολύ περισσότερες εκκλησίες, ξωκκλήσια και μοναστήρια. Ας προσθέσουµε ότι πολλές ηικρές εικόνες θ"ι΄ακονται σε εικ«)νο=':τίοια σπιτιών… -. (. …, .χ … , τ. τ … ΐ1'ΐιΠενΟυ €4…αυι΄ζ' 'ιτ:ιιν Οι ,l'fi, [pjlv-xnvaK'iil Κ1ι ΠΚ|π;' ε;τι…ι1τι… _ . o ' 34 κή" ζωγραφική, µ΄όλη την αντιπάθεια που τρέφει o συγγραφέας του βιβλίου αυτού προς τέτοιυ είδους ταυτίσεις. Εδώ, όμως, είναι τόσο εντυπωσιακή η αντιστοιχία που είναι χρήσιμη η αναφορά σε µορφές σύγχρονης τέχνης γνωστές στο μέσο αναγνώστη. Οι Σαµαρινιώτες ζωγράφοι δεν είναι οι μόνοι που κατάγονται από τη Βορειοδυτική Ελλάδα. Πολλά είναι τα χωριά καταγωγής των ταπεινών αγιογράφων= Καλαρρύτες, Λιγκιάδες, Ψσεπέλοβο, Κορύτιανη, Αοζέτσι, Μπαµπούρι, Αραγομή, ΐονοδέντρι, Γρεβενίτι, "έτσοβο, Παργα, 'Ανω Σουδενά, Φανερωμένη, πηγές, Πωγωνιανή, τέρμα, , Κριμήνι, η πόλη Ριάν- νινα...[διαίτερη επίδοση στην αγιογραφία είχαν το Καπέσοβο, το Φορτόσι και οι γνωστοί μας Χιονιάδες. ? αγιογράφηση των εκκλησιών δεν γινότανε πάντα µονομιάς. Πολλές φορές μεσολαβού- σαν αρκετά χρόνια από τη μία φάση των εργασιών ως την επόμενη, που δεν είχε αναγκα- στικά τους ίδιους εκτελεστές. Στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας δεν ήταν καθόλου εύκολη η συγκέντρωση του ποσού που χρειαζόταν αν και οι αμοιβές των αγιογράφων κάθε άλλο παρά υψηλές αποδεικνύονται από τα στοιχεία που κατέχουμε. Ρικόνα των επίµονων και μακροχρόνιων προσπαθειών για να ολοκληρωθεί η αγιογράφηση µιάς εκκλησίας µας δί- νει απόσπασµα από "ενθύμηση" εκκλησιάς της Κόνιτσας: "..καί πάλιν µετά πολλά έξοδα 2311 έφτιασαν τόν άρθηκα καί έζωγράφησαν έν πρώτοις τόν άρθηκα καί ύστερα τό άγιο βήμα καί διά νά μήν είναι τίποτα κλισιαστικό διά νά δώσουν τό …ά- των ζωγράφω9 καί έβαλεν ό Παπά "ανθέος δ πνευματικός καί έγραψαν πρόθεδι τό κάθε όνοµα πρός γρόσια έκατό. καί u ι , | , l‘ έγοτΡεν όνόυατα σαράντα Ea υστερα μέ χρονους έχειρ=τονηθηκα εγω δ ταπεινός νικοΛιος &". ερεύς άπό χύ αχιβ /1612/ καί έγινεν πάλιν συνδρομή καί την άποστόρισαν ...καί μετά & | , ταυτα εγραφτη δ Ρίκος δ γραµµατικός δι άσπρα έννεακόσια καί ίστοοίθη καί τό κάτω μέ- 00c τής έκκλησίας' καί τόν τοίχου τόν άλλον τόν ίστόρησε δ νι....μπέκιου καί ό αιχά- Ana" T9. Τώρα πιά τα τέκνα της ?αµαρίνας έπαψαν να ιστορούν τους τοίχους των εκκλησιών και να φιλοτεχνούν εικόνες. Σκορπισµένα στα πέρατα της Ελλάδας, αλλά και της Γης,προκό- βουν στις επιστήµες, στο εμπόριο, στις τέχνες και σε άλλα επαγγέλµατα. Δεν έχουµε πα- ρά να επαναλάβουµε, ύστερα από εβδομήντα χρόνια τη διαβεβαίωση πως "κανένας απ'όσους επισκέφθηκαν το χωριό δεν θα παραλείψει να ευχηθεί γιά την ακµή του και την προκοπή του"8Ο. 2. 3. 9. 1Ο.Ξκδοτική΄ Αθηνών; Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Τόµος ΙΑ΄. Αθήνα 19?Ξ, '€λ. 1"N 11. 12- 13. 14. 15. 16. 17. 18 35 ΠΑΡΑΠΟΜΠΒΣ Κίτσος Α. Μακρής= Χιονιαδίτες Ζωγράφοι. Αθήνα 1981, σελ. 29 κ.ε. Νίκος Γ. Σβορώνος: Ανάλεκτα Νεοελληνικής Ιστορίας και Ιστοριογραφίας. Αθήνα 1951, σελ. 383. Αγγελική… Χατζημιχάλη: Σαρακατσάνοι.Τόμος πρώτος, μέρος α: Αθήνα 1953, σελ. ρδ΄. Περισσότερα στοιχεία για παράγωγα, υποκοριστικά, τόπωνύμια, σύνθετα, στη μελέτη του Δημητρίου I. Γεωργαντή : Περί των Σαρακατσαναίων. Αρχείου του Θρακικού Λαογρα- φικού και Γλωσσικού Υλικού.Αθήνα 1947-48, σελ. 221. Χρήστος M. E010kcf6nj H Πίνδος και τα Χωριά της.Β'έκδοση. Αθήνα 1851, σελ. 87. Την άποψη αυτή υποστηρίζουν και άλλοι. Βλέπε: Ι.Α.Θωμόπουλου= T0 Τοπωνυµικά µας.Θεσ- σαλονίκη 1958, σελ. 48. Απόστολος Βακαλόπουλος: Ιστορία του Νέου Ελληνισμού. τόμος Β΄Τουρκοκρατία 1453-1669. Θεσσαλονίκη 1964, σελ. 84. Στέργιος Z. Παπαγεωργίουι T0 κατά τον Γάµον 'Εθιμα εν Σαµαρίνα της Μακεδονίας. Λαο- γραφία.Τόμος B: τεύχος Β΄- Γ΄. Αθήνα 1910, σελ. 432. Τάκης Γ. Κανδηλώρος: Λήµα'Βλάχοι. Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Πυρσού. Αθήνα Τηλέµαχος Μ. Κατσουγιάννης Περί των Βλάχων των Ελληνικών Χωρών,Β΄Ξκ του Βίου και και της Ιστορίας των Κουτσοβλάχων επί Τουρκοκρατίας. Θεσσαλονίκη 1966, σελ. 14. ΤΡΑΙΑΝ 3ΤΟΙΑΝΟΥΙ : Ο Κατακτητής Ορθόδοξος Έαλκάνιος ΄Ξµπορος. Ττον τόµο Σπ. Ασ- δραχά /8ισαγωγή - Επιλογή Κειµένων/: Η Οικονομική Δομή 1B0 Βαλκανικών-Χωρών:-1ΞοΞ: 19ος Αιώνας.Αθήνα 1979, σελ. 310. Απόστολος Βακαλόπουλος: όπου παραπάνω, σελ.215. Κώστας Κρυστάλλης: ΄Απαντα. Επιµέλεια Γ. Βαλέτα. ψόρος Β΄. Αθήνα 1959, σελ… 473. Οδοιπορικά Ηπείρου και Θεσσαλίας,υπό του παρά τω Υπουργείω των Στρατιωτικών Γκι- τελικού Γραφείου. Αθήνα 1880. Νιχαήλ Χουλιαράκης : Γεωγραφική και Πληθυσµιακή Εξέλιξις της Ελλάδος, 1881 - 1959. Τόµος Β΄. Αθήνα 19?5. σελ. 89. Νέα Παγκόσµια Εγκυκλοπαίδεια, Τόµος 26ος. Αθήνα. T10 λήµα Σαμαρίνα. Κώστας Κρυστάλλης= όπου παραπάνω, σελ. 425. Κίτσος Α. Ηακρής: Η Χειροτεχνία εν Θεσσαλία. Λάρισα 1966, σελ. 12. 19. ΡΜΜΜ-π Π. Ρέλκος: H Έπισκοπή Δοµενίκου και Ελασσώνος. Ελασσόνα 1980: σελ.1ΟΙ. 20. T‘aoU-Jmfi Ρόκου : To Καµίνι. Ανάτυπο από τα ΞΞΞξρωΞ:κΞ-Ξ;Ξν:κά.Γιάννινα 1981, τλ. 347. 21. TFAIAN 3ΤΟΙΑΝΟ?ΙΟΗ= όπου παραπάνω, σελ. 310. To βιβλίο των WAGE και ΤΗΟΉΡΞΟΝ εί- ναι γεμάτο από πληροφορίες για τη δρά ση των κλεφτών της Σαµαρίνας. Ανεφξρονται και οι Γούσιος Δίσπουλης, Σίµικας, Νάκης Πόλος, Νάκης Καταραχιάς, οι τρεις αδελ- φοί Σκράκου, ο Τζίμας, ο Γιώργης και o Ζήσης. 22, LOUISA SYNDICA . τΑουπρΑ: αυπτΡΕ3 SAINTS LOCAUX DE LA MACEDOINE Β'ομΕςΤ Ξ… ΌΈ ,… ΞΡΙΡΕ ΕΤ ΒΕΠ? ΙσΟΝΟΝσΉΑΡΗΙΕ./Ανάτυπο/. Σόφια 1966. Λεπτοµέρεις του µαρτυρίου του μεταφέρει από τον Πουκεβίλ ο Κ. Σάθας |Τουρκοκρατουμένη Ελλάς,Αθήνα 1869, σελ. 592 - 594/ όπου όµως δίνεται άλλη άποψη για τη στάση του Δημήτριου, όχι και τόσο κολακευτική: "διέτρεξε κατά τας θυελώδεις εκείνας ημέρας τας διηρεθισµξναζ επαρχίας ίνα κατευνάσει τα πνεύματα, και επαναγάγει τους ανθρώπους υπό τον ζυγόν της Ena— …ής. Πλην καταγγελθείς ως δηµεγέρτης συνελήφθη μετά του Ελαχάβα και πλήρης αλύσεω' εσύρθη προ του σατράπου των Ιωαννίνων". ?". Κόστας ι'ρυε.τάλλης : όπου παραπάνω, σελ. 300. ε,. To Σημειώματάριο ενός Ηετσοβίτη 18?1-1943.Επιμξλεια - ΠΩΟλεγδµενα Γεωργίου Σλατά on. Αθήνα 1972, σελ. 11° 26. Ν. Θωμάς: Μία Σχηµατική Παράσταση που δείχνει τη Διάταξη με την οποία ξορεύεται ο "Τσιάτσιος". Εφηµ. Η Ωραία Σαµαρίνα, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1981. 27. Κίτσος Α. Μακρής: To Nouaotfipt του Κλεινοβού και οι Επιγραφές του. Βήµατα. Αθήνα 1979, σελ. 252. 28. Γεώργιος Κ. Γάγαρης= Δωδώνη,*Εικονογραφημένον Ηπειρωτικόν Ημερολόγιον.΄Ετος Α'. Αθήνα 1896, σελ. 174. 29. Κώστας Κρυστάλλης: όπου παραπάνω, σελ. 315. 30. n. Αραβαντινού= Συλλογή Δηµωδών Ασμάτων της Ηπείρου.Αθήνα 1880, σελ. 43. 31. Γ. Έαβαρέτος= O Αλή Πασάς από την άλλην Πλευράν./διάλεξη/ Αθήνα 1930, σελ. 5 32. Κώστας Κρυοτάλλης= όπου παραπάνω, σελ. 318 33. Δημ. Λουκάτος= Λαογραφική Αποστολή στα Θεσσαλικό 'Αγραφα. Επετηρίδα του Λαογραφι- κού Αρχείου της Ακαδηµίας Αθηνών.Τόμος 11-12, 1958ξ'59. Αθήνα 1960, οελ.295-312. Αποτρεπτική και φυλακτική ενέργεια έχουν και τα "υψωμένα" δέντρα στα τέσσερα ση- μεία του ορίζοντα/ Γ. Αικατερινίδης= Εαρινά 'Εθιμα από την Περιοχήν των Σερρών. Πρακτικά Α΄Συμποσίου Λαογραφίας του Βορειοελλαδικού Χώρου. Ι.Η.Χ.Α. Θεσσαλονίκη 1975, σελ. 17 - 19. 34. Γ. Δηµητροκάληςτ Θρησκειολογικές και Λαογραφικές Παρατηρήσεις στην Πολεοδομική Διάρθρωση Θρακιτών Όι ι(μών. Πρακτικά Γ'Συμποσίου Λαογραφίας το" Βορειοελλαδικού Χώρου.Θεσοαλονίκη 1979, σελ. 199 - 231. 35. Κώστας Κρυστάλληςϊ'όπου παραπάνω, σελ. 209 37 36. Α. Ξυγγόπουλοη: Μεγάλη Παναγιά. Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Σλλάδος.Τόµος Βος. Αθήνα 1923, σελ. 121. -..-- ..------ 37. Κίτσος Α. Μακρής: H Ξυλογλυπτική του Πηλίου. Βόλος 1958, σελ. 15. 38. Χριστόφορος Περραιβός: Ιστορία του Σουλίου και της Πάργας.Αθήνα 1857, σελ. 35. 39. Κίτσος Α. Μακρής! Ελληνική Καλλιτεχνική Παράδοση και Σύγχρονη Χειροτεχνία. Αθήνα 1981, σελ. 9. 40. Κίτσος Α. Μακρής: Συναπάντημα στους Αιώνες. Περιοδ. Δίαυλος.Τεύχος 2ο. Βόλος 1967. 41. Αγγελική Χατζημιχάλη: Σαρακατσάνοι.Τόμος πρώτος, μέρος Α΄. Αθήνα 1957, σελ. ρπέ. 42. Κώστας Κρυστάλλης: ΄ΑπανΞ3: Εισαγωγή - Κατάταξη - Σχόλια Κ. Πορφύρη. Αθήνα, σελ. 303. 43. Χρήστος !!. Ενισλείδης: Ξ Πίνδος και τα Χωριά της.Β'…Εκδοση- Αθήνα 1951ρσΞΞΟ ζΞδ" λαιο Γρεβενών εργάσθηκαν και άλλοι Σαµαρινιώτες ζωγράφοι. 44. Δημήτριος Σισιλιάνος: 'Ελληνες Αγιογράφοι μετά την ΄Αλωσιν. Αθήνα ‘935, σελ.76. 45. Δηµήτριος Σισιλιάνος: όπου παραπάνω, σελ. 85. 46. Χρήστος Ενισλείδηςι όπου παραπάνω, σελ. 92. 47. Α. :. Β. WAGE — M.S.TEC§PSON:OL Νομάδες της Βαλκανικής. Λονδίνο 1914, κεφάλαιο 5ο, σελ.91. 48. Πάνος Βασιλείου: Ευγένιος Γιαννούλης ο Αιτωλός.Αθήνα 1977, σελ. 102. 49. Θεοφάνης εξ Αγράφων : Βίος Διονυσίου του εκ Φουρνά.Εισαγωγή και Σημειώσεις Κ. 5. Δηµαρά. Αθήνα 1938, σελ. 32. 50. Γεώργιος Θ. Δυριτζής= Οι Αγωνισταί της Σαµαρίνας Δημήτριος o Yeopiotuc Hat 8552;“ ρος ο Εθνοκήρυκας.Κοζάνη 1968, σελ. 6. 51. Μιχαήλ Αθ. Καλινδέρης= Απόσπασμα ΔΘδαχής Κοσµά του Αιτωλού.Θεσσαλονίκη 1965, σελ. 16. 52. Ιωάννης Παπασωτηρίου: Επαρχία Τρικάλων. Θεσσαλικά Χρονικά.Πανηγυρικός τόµος. Αθή- 2223 να 1935, σελ. 291. Αν και o τόµος έχει χρονολογία έκδοσης 1935, τυπωθηκε πο 'αρ- γότερα, αφού αναφέρει γεγονότα ως τα 1938. 53. Αρχείο Κίτσου Α. Μακρή. Εγγραφές 1960 και 1962. 54. Κίτσος Α. Μακρής; Βζωγραφίσθη στανικώς. Βήματα.Αθήνα 1979, σελ. 220. ..-… 55. Νικόλαος Γ. Πολίτης: Γνωστοί Ποιηταί Δημοτικών Ασµάτων. Λαογραφία, τόμος Ξ: τεύ- χος Δ΄. Αθήνα 1016, σελ. 489. r16. Γεώργίοη .Παίσιος= Αγιογραφία και Αγιογράφοι των Χιονιάδων.Γιάννινα 1962, σελ.1Ό1, 107, 110. ‘7. Κίτσος Α. Μακρής: To "οναστήρι του Κλεανοβού και οι Επιγραφές του. Βήματα.Αθήνα 1)ή9, σελ. ΐΓ?ι … η . ?ε … Η υ"'΄ι: ι'1ς ναί . " άφΟι. "μη…. ΐ11ή:΄ττ. Αθήνα 38 59. Κίτσος Α. Μακρής: Η Εκκλησία της Κυρά-Βασιλικής και το Λαϊκό Ποτραίτο της ΌΡ"4- δοξης Γυναίκας του Αλή Πασά. Βήματα.Αθήνα 1979, σελ. 193. 60. Γρηγ. Π. Βέλκος: Η Επισκοπή Δομενίκου και Ξλασσώνος.Ξλασσόνα 1980, σελ. 192. 61.Αάζαρος Α. Παπαϊωάννου: Η Κορυφή Βοΐου.Θεσσαλονίκη 1973, σελ. 51. -...------… 52. ‘firng H. Βογιατζής, ? Θεσσαλική Ζωγραφική. Αθήνα 1980, σελ. 53. ,— αι… Σπύρος Ρουσελίμης= Αρχαιότητες της Θεσπρωτίας.Γιάννινα 1980, σελ. ;…5. O\ να . Ολ & ο Δηµήτριος Μακρής: Σαμαριναίοι Ζωγράφοι του Νοµού Κοζάνης. Περ. Ήακεδονική Ζωή. Τεύχος 84, Μάϊος 1973, σελ. 21. 65. Χαρ. Ρεμπέλης= Η Ιερά !!ονή Ζίρµας. Ηπειρωτικά Χρονικά. ΄Ξτος 5, τεύχος Α-Β. Γιάν- νινα 1930, σελ. 25. 66. Επιστολή του της 10. 10. 1983. Αρχείο Κ.Α.Μακρή. Περιέχει 21 ονόματα ζωγράφων, από τα οποία τα 17 αναφέρονται σε άλλα σηµεία του κειμένου. 67. Νικόλαος Μπάλλας: Ιστορία του Κρουσόβου. Θεσσαλονίκη 1962, σελ. 24. 68. Δηµήτριος Μακρής: όπου παραπάνω, σελ 22. 69.1872: τοιχογραφίες Αγίου Δημητρίου Ασπρούλας. 1877: εικόνα Αγ. Γεωργίου, εκκλησία Αγ. Γεωργίου Αιανής "Διά συνδροµής τού Ασύλου σου στεργιώπκου συνβείας καί XXIII τών τέκνων. αίωνία τους η μνήμη. 1877 Μαρτίου:1Ο". 1878: Μέγας Αρχιεοεός στο δεσ- ποτικό Θρόνο Αγ. Γεωργίου Αιανής "Διά συνδροµής καί Δαπάνης τόν δούλον τού Θεού στερ- γίου κύρινας καί τέκνων αύτού 'Ιωάννου καί Τζότζα εστω είς µνηµόσυνον τζίνιον. 1878 ΄Απριλίου 27". 1880: 'Αγιος Ιωάννης Λευκοπηγής, 1Ο"8= τοιχογΡιΉίες ΐρ- ; Ηλία |Χαμηλού Ηλία/ Κοζάνης. 1888: Μεταμόρφωση Κοζάνης. 1891: Εσταυρωµένος στο ναό Ταξιαρχών Χρωµίου. TO. "... Αδάµος Χρ. Κρόγιας. O τελευταίος φέρεται ζωγραφίσας εις τον "adv του Αγίου Δηµητρίου εις το Μεσολούρι, χορηγούντων των οπλαρχηγών …ότσικα και Γώγου "Λιά χειρός 'Αδάμου Χρ. Κρόγια, µαθητής δε Ζήσης I. zdeag. Μεσολοδρι 1867, Οκτωβρίου 17". Χρ. Ενισλείδου: Η Πίνδος και τα Χωριά της. Αθήνα 1951, σελ. 91. 71. Λουίζα Συνδίκα - Λαούρδα= Μία Εικόνα του Αγίου Πικάνορος. Ανάτυπο από τα Μακεδο- νικά.Θεσσαλονίκη 1958, σελ. 427. 72. Σπύρος Μουσελίµης: Αρχαιότητες της Εεσπρωτίας. Γιάννινα 1980, σελ. 222. 73. Μιλτιάδης Παπαθανασίου: ΄Βκλεισαν 150 Χρόνια από την Αγιογράφηση της M. Παναγιάς. Εφημ. Η Ωραία Σαμαρίνα. Αθήνα, Ιούλιος - Αύγουστος 1979, σελ. 3 74. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι.Αθήνα 1981, σελ. 45 και εικόνα 31. 75. KITSOS Α. ΜΑΚΈΙΒ: CHALOOGFAPHIES GRECGUES ΑΟΚ ΡΑΥ3 BALCANIGUES PENDANT LE XIX SIECLE. Ανακοίνωση στο Συνέδριο Βαλκανινών Σπουδών Βάρνας.| Ανάτυπο|. Θεσσαλο- νίκη 1976. , IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII 39 76. Μιλτιάδης Παπαθανασίου: ΄Εκλεισαν 150 Χρόνια από την Αγιογράφηση της !!. Παναγιάς. Εφημ. Η Ωραία Σαµαρίνα. Αθήνα, Ιούλιος - Αύγουστος 1979, σελ. 3. 77. Αοιίζα Συνδίκα- Ααούρδα: Μία Εικόνα του Αγίου Πικάνορος. Ανάτυπο από τα μακεδο- νικά.Θεσσαλονίκη 1958, σελ. 427. 78. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι.Αθήνα 1981, σελ. 31. 79. Αθηναγόρας, Μητροπολίής Παραμυθιάς και Πάργας: πέος Κουβαράς. Ηπειρωτικά Χρονικά, ΄Ετος 4o, τεύχος Α και Β . Γιάννινα 1929, σελ. 14. 80. WAGE - THOMPSON: THE NOMADS OF THE BALKANS. Λονδίνο 1914. Στο κλείσαμο του VII κεφάλαιου " Η Ιστορία της Σαμαρίνας".

ΚΙτΣοΥ Δ. MAKPH XIONIAAITEX ΖΩΓΡΑΦΟΙ & ΒΟΛΟΣ 1978 Ρ? ",; τό φω7..>µωω…΄ ων …… όΜ-σω€άΛ"ω1 &… θνι…,ψόω&Ή…΄ %/ΜΜ & όµρµλψ|Θ) 641ΜχάΘ, Ή'7'ω΄|ηεοο…ωµκάζ&, νίιιξιΘ φάω! ,άυψω…..ηω ΜΜΜ… &" … ΜΜΜ…" "Ψ'Μ"0 "» "&&; ΜΜΘ΄ΈΞ ΔΡαψ……… των Κ1α446) ως… fin/am! ό)4Γ>οο'|…ν…ι "Θα γι…/ρ; ενώ avid m‘ anawotfhh“"‘. ά6.…Ή Πω wax/1W; ωχι/όΜΡ4 µΘ/ "αν "Λ΄ΐ΄Ή' δ άψυ31… να α'Ή:ι'ΜβάγΜ ω Μέσω ζ΄Αωίΐ'΄"7 "ένα ων (Παπά 14'ζΜ' ΛΜ46΄Όσια…ΐ |α4"Ψ6΄) Kay/”Icky όεί6#Μ' ααι'ίγΜ΄ "Έµα"… * ιΛ6 =ξΧΌ Μ | ο . ο . ι ο . χά"/ Η έργασια αυτη έπιχειρεί μια πρωτη και μερική έφαρμογη-υΡζς-ιρχ3ς πού & . υέ?*Ψ" . , ' συγγραφεας της καισε στόν πρόλογο τού βιβλιου του " 'Η Λαίκη Τέχνη 105 Πηλίου". ΠΡΟΛΟΓΟΣ "Βγραφε έκεί πώς "ή µελέτη της λαϊκής τέχνης µιάς έλληνικ6ς περιοχης δέ μπορεί νά έχει έστω καί σχετική πληρότητα χωρίς παράλληλη γνώση της τέχνης όλων τόν πε- ριοχών της χώρας μας καθώς καί των γειτονικδν λαών". Τεχνίτες, µόνοι η σέ συνερ- γεία, ξεκινούν άπό διάφορες περιοχές καί περιτρέχουν όλόκληρη την 'Ελλάδα, καί πιό πέρα άκδμα. Οί πιό όνομαστοί έκπρόσωποι της πηλιορείτικης λαίκΞς τέχνης έµα- θαν την τέχνη καί δούλεψαν καί σ'άλλους τόπους. 'Ο γλύπτης !!ίλιος πρίν δουλέψει στό συνεργείο τού άρχιτέκτονα Δήµου Ζηπανιότη στό Πηλιο, έργάζεται στόν πατρίδα του τό Ζουπάνι, σηµερινό Πεντάλοψο, κι άνήκει στό συνεργείο τού πρωτοµάστορα Γιώρ- γου Κούστα, όπως άπέδειξαν πρόσφατες έρευνεςί"Ο Θεόφιλος πρωτοζωγραφίζει στά πυ- τιλήνη, σχηματίζει τήν είκαστική του γλώσσα στη Σμύρνη, µένει τριάντα χρόνια στό Πήλιο καί ξαναγυρίζει στήν πατρίδα του Μυτιλήνη, όπου συνεχίζει άς τό θάνατό του στά 1934;Ξ'Ο Παγώνης έρχεται στό Πήλιο άπό τη ηπειρότικο χωριό Χιονιάδες έτοιμος ζωγράφος. "Οχι, βέβαια, &ριμος άκόµα. Κι ό γραφικός του χαρακτήρας γίνεται πιό στρωτός μέ τά χρόνια.΄Λπό τά κράτα του έργα είναι καί οί τοιχογραφίες στήν έκκλη- σία της "Αγίας Μαρίνας Κισσοί -1802- όπου όπογράψει ώς Παγούνης Χιονιαδίτης, µε τη σηµαντική προσθήκη " Εκ φύης Πασχαλάδες". 'Βπειδή & θέση τού Παγώνη, καθώς καί τού΄ γιού του "Αθανάσιου, είναι σηµαντική στά λαϊκή ζωγραφική 106 Πηλίου, όδηγήθηκα στη σκέψη πάς έπρεπε νά άνιχνεύσω τίς ρίζες τ6ς τέχνης του. Κι άκόµα νά ξεκαθαρίσω τή σηµασία της φράσης"έκ φυλπς πασχαλάδες", πού γιά νά τά βάλει σέ τόσο έπίσηµη θέση θά πρέπει νά της έδινε κάποιο ίδιαίτερο βάρος. 'Η έργασία, λοιπόν, τούτη θά πρέπει νά θεωρηθεί σάν ένα συμπλήρωµα της µελέτης γιά την πηλιορείτικη λαϊκή τέχνη. "Ετσι άρχισε, πέντε καλοκαίρια συνέχεια, 6 έρευνα στην "Ήπειρο, τή Δυτική Μακεδονία, τή Θεσσαλία … τήν 'Ακαρνανία. 'Λρχικδς δδηνδς !! άρπα συναγωγή στοιχείων γιά΄ τούς χιονιαδίτες άγιογράψους πού έκανε u! εύσυνειδησία & ντόπιος έερέας Γεώργιος Παίσι- σςΞ 'Λρχειακό 6λικό έλάχιστο βρέθηκε γιατί & περιοχ6 δοκιμάστηκε σκληρά άπό τόν έπ- φύλιο σπαραγμό. Διγοστά καί & σχετική βιβλιογραφία. 'Η έρευνα κάλυψε τριαντατέσσερα χωριά καί όχτό µοναστήρια, όπου 6πηρχαν πληροφορίες η ένδείξεις πώς δπηρχαν έργα χιονιαδιτδν ζωγράφων. Οί πληροφορίες άφορο6σαν άποκλειστικά τό άγιογραφικό τους έργο. 'Η "κοσµική" τους ζωγραφικά έµενε έντελδς &μνημόνευτη. Βρέθηκαν, όµως, είκο- σιδυό σπίτια διακοσµηµένα άπό χιονιαδίτες ζωγράφους. Παλιές φωτογραφίες, άνθίβολα, σχέδια, έπιστολές, υαγνητοφωνηµένες συνεντεύξεις καί άλλα στοιχεία, Εκατοντάδες φωτογραφι6ν καί έγχρωµων διαφανει6ν πού τραβήχθηκαν έπιτόπια, έποτελούν τό ύλικό πάνω στό όποίο στηρίζεται & Εργασία αύτήΞ?Πρδτος ό συγγραφέας της έπισηυαίνει τήν έεπάρκειά του. Γιά τό λόγο αύτό θεωρεί 16 βιβλίο 10610 όχι σέ µιάν όλοκληρωυένη 2 μελέτη άλλά σά μιάν έκτεταµένη παραποµπή τού βιβλίου του γιά τή λαϊκή τέχνη τού Πηλίου. Θερµές εύχαριστίες άπευθύνονται σέ "οσους µέ εύγένεια καί προθυμία βοή- θησαν τήν έρευνα καί ίδιαίτερα στόν παπά-Γιόργη Παίσιο, τό γιατρό Βασίλειο Χρή- στου, τό συνταξιούχο δάσκαλο Στέφανο Ζωγράφο άπό τούς Χιονιάδες, στόν κ. Βύρωνα Μπαρζιύκα άπό τό Καπέσοβο, στό γυµνασιάρχη κ. Φραγγούλα καί τόν κ. Βασδεκά άπό 16 Σκαµνέλι, τόν κ. Γιδργο Μπαλτή άπό τήν πυρσόγιαννη, τόν παπά Δηµήτριο Βουζοπλή άπό τούς Νεγάδες, τό δάσκαλο καί συγγραφέα κ. Κώστα Λαζαρίδη άπό τό Κουκούλι, τή δεσποινίδα Μαρία παπάζογλου άπό τό τσεπέλοβο, τήν κυρία Μπακόλα άπό τό Δίλοφο, τόν κ. "Αντώνη Γεράση άπό τό Γοργοπόταυσ, τόν πεζογράφο Γιάννη Βατζιά άπό 16 Μεταξο- χόρι 'Αγιάς, τό γιατρό κ. Λάνταβο πού ύπηρετούσε στήν 'Οξύνεια Καλαµπάκας, τό δι- ευθυντή τής " 'Ηπειρωτικής 'Εστίας" κ. Δημοσθένη Κόκκινο, τό μοναχό Σεραφείµ άπό τήν 'Λγία Φριάδα Βυθού)καί σ'όλους τούς ίδιοκτήτες σπιτιδν µέ έργα χιονιαδιτδν ζωγράφων. τα' στα"; |ννΜνΛΜα… * . &… |6 άναψαν. τόν …. /'€&|)άνΜνΘ μία αχ /΄΄ν" /1Γζ'Όγά'΄, u :?» Ν…ω1μ Ειναι," …'.>;ηω.;/ &; "µια… Πτώο.) OI ΧΙΟΝΙΑΔΞ ΑΠΟ TA ΜΕΣΑ Φοξ 180!) ΩΣ TA ΜΑ TOY 20017 ΑΙΩΝΑ T6 µικρό αύτό χωριό βρίσκεται στήν έπαρχία τής Κόνιτσας, κοντά στά άλβανικά σύνορα. 'Λφίνοντας άριστερά τό δρόμο Κόνιτσας - Νεάπολης, ένας σχετικά καλός έπαρ- χιακός δρόµος φέρνει στήν Πυρσόγιαννη.'λπό έκεί σκυρόστρωτος, όχι σέ πολύ καλή κα- τάσταση, δρόµος περνάει άπό τή Βούρµπιανη καί προχωρεί πρός τό Πληκάτι. Πρίν φτά- σουμε σ'αύτό ύπάρχει άθλιος χωµατόδρουος, παλι άριστερά, πού δδηγεί πρός τούς Χιο- νιάδες. ΄Δπό τόν άριθμό των σπιτιΒν πού σώζονται ή πού κείτονται σέ έρείπια φαίνε- ται πός ποτέ οί κάτοικοί του δέν ξεπέρασαν τούς τετρακόσιους. T6 'Επιτελικό Γραφείο τού έλληνικού "Υπουργείου τόν στρατιωτικόν μάς δίνει στά 1880 τόν άριθµό τόν 348 κατοίκων? "Ασφαλδς στηρίζεται σέ έπίσηµα στοιχεία τουρκικής άπογραφής. "Αλλωστε, ένα χρόνο άργότερα, σέ κοινοτικό φορολογικό κατάλογο έµφανίζονται 85 φορολογούµενοι οίκογενειάρχες, πού µέ µέσον όρο 4 µέλη κατά οίκογένεια µάς δίνει τόν άριθμό 340. "Αν 6 µέσος όρος 4 μελών κατά οίκογένεια φαίνεται μικρός θά πρέπει νά ύπολογίσουµε πώς μερικές οίκογένειες είναι όρφανές άπό πατέρα -σηµειώνονται µέ τό όνομα τής χή- ρας- καί σίγουρα πολλές άλλες θά ήταν καινούργιες, πρίν δλοκληρώσουν τόν κύκλο τής παιδογοιίας των. Χαρακτηριστική ένδειξη γιά τή θέση τής γυναίκας μέσα στήν κοινω- νία είναι τό ότι οί χήρες δέν άναγράφονται στόν κατάλογο µέ τό βαφτιστικό τους όνο- μα δίπλα στό έπίθετο άλλά µέ τό άντρωνυμικό, π.χ. Γιάργαινα Μανδρίτη, Νικόλαινα Φζουβάκα, Νικόλαινα Πασχάλη κ.λ.π. καί μόνο Μ! µιά άπό τίς έξη χήρες άναγράφεται μέ τό βαφτιστικό της, ή Δέσπω ΧρήστούΞ Δυστυχώς, οί περιπέτειες τού χωριού έξαφάνισαν σχεδόν όλα τά κοινοτικά καί ίδιωτικά έγγραφα πού θά έπέτρεπαν νά έχουµε πληρέστερη είκόνα τής κοινωνικής, οίκονομικής καί πολιτιστικής ζωής τού χωριούο Πάντως, δέ φαί- νεται νά παίζει κάποιο ρόλο στήν περιοχή. Θά πρέπει νά σημειωθεί έδό ότι στόν τόσο . Η) /1ωαΔ)…΄/«;0…/ "ζωή"" Θ΄ ξανά…) ώ πλω-αφ… ,τον όπως; &… ικΞν%ω &!) ωανΜΜ'(εω Νυμφαίο καν; τετ 12%una “aw w δω14.γ… Θεό" … |?ψ … Μένα Η" ά6ψθ)ώΞ &!!άΉ΄ ό?΄ΧΦνιΜ Μ' αω…µγθ|7σ7/η "τα) Ψ…µάώη … "Μα?" άνω,…" [("/Μ"; &ΗΟΡφωςω ένα [έκπτωτο δφω 3111416»- taco Λα6Ώ|ιδ…- Στ ΜΜΜΆ "Ψ"Μ΄6Ώ| φωνα; &) "& ……ω"Μ… Μ flan-14177.10? Λ&4ρα'κηρ΄ ΄?Μ1ωιΜ ΜΜΜ (ήταν, 67,6 ό»…ό, όγκων… l- .., άρχώοψά% ΒΟΡώά.'ρί ϊ"; ΜόΒί" Αα» ") …δψωυτπω' ΝΠ,Θεω",ΜΝ6Μ, |ζι1κο…άΜ| ω Μαέ … Μάο/|1! χαρώ αν Μάρ.… [θα … …η …… …, "Έ… |… | & & φ… φαν. "&"… …η…ψωΟα τα αξόνων, & &… μωωΧ> Μ/όβΐν… ΄ανΐ&΄ μ' ξ?γά, φις/1,3 » . . "Μ . "& κ &? ,.» Δ ΄ ΄ , . .. _1/J , & "' [γη " |Μ(% ζη…βζώι… εΡψύ??('ιιπα ζίΜ ©|(µΡ…χΜ… 1 ασ) δ(α…Φ0Ρ6ι χΜ5α & Δ ΛΙ/δίΉ4ή γα… Ε΄.-Μν&,Μγ [Μ&'"… γώ, ωιω…… … στα. η… άν… Ψ ΕΜΥ.»! μ……ξ… ,… Χ%ι…Ν… Η… 3 , κατατοπιστικό χάρτη τής 'Ηπείρου, πού σχεδιάζει στά 1833 6 Κοσμάς Θεσπρωτόάζ δέν έµφανίζονται οί Χιονιξδες, πού µόνο στό κείµενο µιά φορά άναφέρονται άπλύς 61605- σα στά χριστιανικά χωριά τής έπαρχίας Κολλόνιαςΐ "Ακριβέστερα στοιχεία έχουμε, γιά τόν άριθμό τόν κατοίκων, άπό τό 1913, δηλαδή μετά τήν άπελευθέρωση τής 'Επείρου. 'Η είκόνα είναι άποκαρδιωτική. 'Ο πραγματικός πληθυσμός, σύμφωνα μέ τά στοιχεία τής Στατιστικής 'Υπηρεσίας τής "Ελλάδος, στά 1913 ήταν 300 κάτοικοι, στά 192οι288, 016 19281280, 016 1940: 239, στά 195Υι 65 /μετακίνηση πληθυσµού στά άστικά κέντρα μέ τόν έμφύλιο πόλεµο/, στά 19611105 καί στά 1971314. Στά 1978 οί κάτοικοι μειώθη- καν σέ 12. "Βπαψε νά λειτουργεί καί τό δημοτικό σχολείο τού χωριού. 'Η οίκονομία 106 χωριού βασίζεται άπό παλιά στήν κτηνοτροφία. 'Εν τούτοις, τό όνοµα τού χωριού μάς παρέχει καί µιά χρήσιμη πληροφορία: χιονιάδες ήταν οί µεταφο- ρείς πιεσµένου χιονιού άπό σκιερές δρεινές τοποθεσίες 166 "χορταίνουν τήν πολιτεί- αν τό καλοκαίρι χιόνια". 'Η μεταφορά χιονιοσ άπό διάφορες περιοχές δέν περιορίζοταν μόνο στίς πολιτείες τής 'Επείρου καί τά κονάκια τόν πλούσιων Τούρκων μά έφτανε άς τήν Κέρκυρα όπου "κοµίζουν χιόνια μέ τό πλοίο, καί πίνουν οί άρχοντες καί εύγενείς K501000101 τές λείμονάδες καί λοιπά καταφυκτικά καί δροσιστικά ποτά"ΐ 'Βκτός άπό τούς κατοίκους τής Πρεμετής, τήν βουνύν τής Διακουριάς καί τής Χειμάρρας, καί οί κά- τοικοι τόν Χιονιάδων άσχολούνται μέ τό ίδιότυπο αύτό είδος έµπορίου, ίσως μάλιστα σέ μεγαλύτερο ποσοστό γι'αύτό καί τό χωριό τους παίρνει αύτό τό όνομα, όπως συμβαί- νει καί μ'άλλα έλληνικά χωριά, π.χ. Χαλκιάδες, Χουλιαράδες, Καρβουνάδες.. οί περιορισμένοι πόροι τής περιοχής άναγκάζουν ένα μεγάλο ποσοστό άπό τόν άν- τρικό πληθυσμό µά άσχοληθεί μέ τεχνικά έπαγγέλματα. κάθε χωριό είδικεύεται σ'έναν τομέαι ή Πυρσόγιαννη καί ή Βούρμπιανη στήν οίκοδοµική, 6 Γοργοπόταμος στήν ξυλογλυ- πτική, οί Χιονιάδες στή ζωγραφική.'Εστίες ζωγραφικής δραστηριότητας ύπάρχουν καί άλλού όπως τό Καπέσοβο, ή Σαμαρίνα, ή Γαλάτιστα, τό "Αγιον "Όρος. Θά ήταν ύπερβολή νά τά χαρακτηρίσουμε καλλιτεχνικά κέντρα. Δέ δημιύρήησαν καµµιά ίδιαίτερη σχολή στόν τοµέα τουέξ'Ββγαλαν καλούς, μέτριους καί κακούς τεχνίτες στό ύφος καί στό έπίπεδο άντίστοιχων δραστηριοτήτων όλόκληρης τής τουρκοκρατούμενης 'Ελλάδαάξ'Επίσης, δέν άνραποκρίνονται σέ αίσθητικές ή άλλες άνάγκες τού μικρού κοινωνικού των περίγυρου. Τά σπίτια τής Πυρσόγιαννης καί τής Βούρμπιανης είναι σχετικά πενιχρά µπροστά σέ δη- μιουργήματα μαστόρων τους σέ άλλα μέρη?Ρ0ί ζωγράφοι τόν Χιονιάδων, μέ τό 1600 πλού- σιο έργο, Ελάχιστα δείγματα τής τέχνης τους *αφησαν στό δικό τους χωριότ λίγες καί μεταγρνέστερες τοιχογραφίες στήν έκκλησία τού 'Αγίου 'λθανασίου, μερικές φορητές είκόνες καί ούτε ένα διακοσμημένο σπίτι. Τό τέμπλο τής έκκλησίας τού Γοργοπόταµου δέ συγκρίνεται μέ τό θαυμαστό τρυπητό ξυλόγλυπτο τέμπλο τής Μητρόπολης 'Ιωάννίνων πού έγινε άπό τεχνίτες τού χωριού αύτού.ΓΠ είδδκευση σέ έναν τεχνικό τομέα έκφράζε- τα ται καί μέ χαρακτηριστικές φράσεις, όπως " Οί Πύρσογιαννίτες έχτισαν τόν κόσμο"'γ… 4 "Χιονιαδίτης είσαι; Ζωγράφος είσαιί". Κι έδώ δέν θά πρέπει νά φτάσουμε στήν 6150- βολή νά πιστεύουμε πώς όλοι οί άντρες πού δέν άσχολήθηκαν µέ τήν κτηνοτροφία γι- νότανε χτίστες, ζωγράφοι ή ξυλογλύπτες.'0νομαστοί καί πέρα άπό τήν περιοχή είναι οί λαϊκοί µουσικοί τής Πυρσόγιαννης καί τής Βούρμπιανης. 'Από τήν Πυρσόγιαννη κα- τάγονται καί άξιοι λιθογλύφοι, οί λεγόµενοι πελεκάνοι, µέ ίδιαίτερη έπίδσση σέ λιθανάγλυφες προσόψεις τζακιών, "οπως 6 Γιάννης Κίτσος, 6 Βασίλης Στύλος, 6 Πέ- τρος Κοντοζήσης, 6 Γιώργος Παπανικολάου, 6 Γιώργος Βατσκαλής καί πολλοί άλλοι.Πλη- ροφορίες ύπάρχουν καί γιά χιονιαδίτες ξυλογλύπτες. Κατά 606650, 16 λεγόμενα "μπ'λούκια" ξεκινούσαν άρχές τής άνοιξης γιά νά έπι- στρέφουν μέ τό τέλος τού φθινόπωρου.Βασικά χρονικά όρόσημα ήταν οί δύο καβαλαρέοι άγιοι, 6 "Λη Γιώργης τήν άνοιξη καί 6 "Λη Δημήτρης τό φθινόπωρο» Τό είδος τής έργα. σίας καθόριζε καί τή σύνθεση, σέ άριθμό καί είδικότητες, τού κάθε μπουλουκιού. Πα- λυάριθμα τών χτιστάδων, μικρότερα τών ξυλογλύφων καί μέχρι πετραμελή τών ζωγράφων. Τό γενικό σχέδιο καί ή έπίβλεφη τής όλης δουλειάς άνήκει στόν πρωτομάστορα. Γύρω- στά 1868 συναντούμε γιά τόν άρχιμάστορα τών χτιστάδων τό λόγιο έπαγγελματυκό όνο- μα ά ρ χ ι τ έ κ τ ω ν /Δήμος Ζηπανιώτης, 1795/ καί τών ζωγράφων ί σ τ ο ρ ι σ-- γ ρ ά φ ο ς /Μιχαήλ, 1802/. 'H 6107151001111 00000061001 τών χτιστάδων καί τών ξυλογλύφων άκολουθεί τόν πανελλήνιο τύπο τού ρουφετιού ή ίσναφιού. "Έτσι είναι όργανωμένοι οί "κουδαφέοι" /χτιστάδες| τής Πυρσόγιαννης καί τής Βούρμπιανης καί οί "ταγιαδόροι| ξυλσγλύπτες| τού Γοργοπόταμου, πού παλιότερα λεγότανε ΤούρνοβσΞιΈτήν έπαγγελματική συσσωμάτωση τών ζωγράφων άπό τούς Χιονιάδες ύπάρχει κάποια ίδιοµορφία πού θά τήν έξετάσουμε άργδτερα. "Η μικρή κοινωνία τών Χιονιάδων δέν παρουσιάζει, τουλάχιστο άπό τό 18ο αίώνα 106 έχουμε σίγουρες πληροφορίες γιά τή ζωγραφική τους, τή βουκολική γραφικότητα μέ τήν δποία παρουσιάζεται γενικά άπό τούς παλιούς ίστορικούς ή ζωή τού έλληνικού χω- ριού."Εχει τίς κοινωνικές της διαστρωματώσεις. Αύτές δέν άντιστοιχούν μέ τά στρώ- ματα τού κόντρα-πλακέ, όπου οί διαφορετικές κατευθύνσεις τών ίνών τού ξύλου συμβάλ- λουν στή συνοχή καί στερεότητα τού σύνολου. Οί σχέσεις τών διαφόρων κοινωνικών στρωμάτων είναι ένεργές καί άνταγωνιστικές. Οί κοτζαμπάσηδες παίζουν βασικά, καί γιά δικότους όφελος, τό ρόλο τού διαβιβαστή τών βαρών τής τουρκικής φορολογίας καί τών έκκλησιαστικών είσφορών στά κατώτερα στρώματα. Στό μοναδικό φορολογικό κατάλο- γο, πού τυχαία διασώθηκε, τού 1881, παρατηρούμε I! πώς ή γενική τουρκική 000010» γία καταμερίζεται, μέ άστάθμητή σέ μάς άντικειµενικότητα, άνάλογα μέ τήν οίκονσμι- κή στάθµη τού κάθε νοικοκυριού. Τά δικαιώματα τού δεσπότη καθορίζονται μέ βάση τά τέσσερα γρόσια καί μέ συντελεστές άπό 1 ώς 3. ME άγνωστα σέ 060 κριτήρια καθορί- ζονται τά άλλα κοινότικά βάρη, όπως ή κατασκευή γέφυρας, οί δρόμοι, 6 μισθός τού . .] .… " -. €.] ….'΄΄ . ' ο ! κ « ς . χ … l | ' ' ΄ . . : « ! χ χ .… . . , ' ' ' J . . ' ι …. ξ κ ., [ , ι . , , . , . » . ο . ΄ … . … …. . . . | η ,, …11' - ! ΄ & & Κ & & & … | « || ] - ι ! | . |" l . . .… » , ΄ … . . ", | ! ,, … . . . Γ & , … -… -. , , J | J J v t . : .… , . . … & .] ' ' ΄ ' … . . … . . ", . . , . . … …, l | " Ι΄ | | .. » . : ., …. ι … κ . . … … η , ή …» . , ΑΔ . & & κ & & » ' . . … , .. .: | ' , ~l . … μ …. ., , & … . ,, ' - - μ . … .… … . : …. …. κ : . … κ « . . , , . » ΄ - µ΄ & & ν & ' & & . .. ι ' Ιλ ' 1 ‘ . … . .… . .. . .… . .. , .… . ι. .; . | Ε Δ.…. .. , … ( ιρβνωΘ Μ αι, (4ωΧΜΘ… ,/';)| από !… ναί-.., "& …ζ:γ1,ς(ζη "τι…". ς:;'μχν#υ Ράχη… "σιε>ψαυ…' (314; '',άη|εµξ| (6Ά …! ά΄'Μ/Η τον (να… …. |υ!νΜα6γΜω. …', " : | . ,… ' χ… … " .… ' , . . "Ο… Kid/0630M, ω… Μα…"; " ί…φω.«' '…όΜ'#θ% Ώρα ""Μη", "Ψ: … . Χωλ", ΑΧ)άνό γιο-Κ1…α΄ρ% ολα ' θα" Μ ";, ως!) . 'Ν.χ : …. ' ." . .. ι … 11 κ ( & κ ) ι ι. Ο . . … . . , . . Ο I I . . ΜΘ , & για… ΚΑ΄ Μ ί)…θ": Μ , φαξ 'να? σ΄αΜλή"ΉΜ, 6167201 "η , &… Η΄ φακές,", -1… ,» … ,-.…….. ", γη,. - ,.. ., αµ. . …? γ., .… . . . - & .. |(ς.µγνκψονΘ … Ο"; …… 6Μώξνη 4, όηση «αγ…», end 3n) end/five µα Μαµά…" ["|/γ") ' να?!" . - . c …ν1 Μ «.… &"??? "9 44… .δϊψ|΄Ψ. ?" "Μ'?" Ησ΄,ΞΜσΗΥΜΆ Μ΄ ,.,. . _ --… … " …ι' .! ' # ; τα… …αν…» . I , .! " | | , | ' , , . "ΚΥΜ"! αν… Μάτια |%.χσηψρ |" άσπρα": (…. Ρ7 ΙΜαη….ηέΜ π.µ.,… Η]… ,-ι…&α … … . "1403… » » … & | , [ | … … , « & … , :: . . & . , & ι & & … Ψ …. ί & ι πι ' Δ . .! Ι . &, | … , κ΄- … » .. & & ! | | , …' κ κ & & .… …' … - ! ( . … 5 " | : κ κ ως. . .. .… . , » ι ( ". « ξ ! … ι . & ι. κ …, ν l ' .… …ι , ' ι ,! χ . ε & & ι «. Δ ' l H. λ . ' , .… ε .… «. …. …] : . » , , , … * | » Λ » | δραγάτη.Σηυειώνουµε πώς οί αύξομειώσεις στόν καταµερισµό τάς ΥενικΞς τουρκικΞς φορο- λογίας κατά νοικοκυριό δεν είναι άκριβώς άντίστοιχες µε τίς κοινοτικές ξπιβαρύνσεις. Οί επαγγελµατίες πληρώνουν καί φόρο έπιτηδεύµατος χωρίς, πάλι, σταΘέη Βάσηο'Από τό φόρο ξπιτηδεύµατος φαίνεται πώς οί ζωγράφοι έχουν άπό τά ύψηλόφερα είσοδηματα στά χωριάπ κε τόν τουρκικό Νόμο "περί βιλαετίων" τού 1859 Ξμφανίζεται καί στούς Χιονιά- δες τό άξίωμα τού μουχτάρη, οίκονομικού διαχειριστη. Στά 1892 μουχτάρης είναι & 'Ιω- άννης Δ. Βούρης, άδελφός τού ζωγράφου Ζήση Δ. Βόυρη. Μόνον Ξµμεσες καί άσαφείς πληροφορίες Ξχουμε γιά δυαδική δράση πού άποβλΞπει στην άρση η µείωση τών κοινωνικών-οίκονοµικών διαφορών. Συχνότερες είναι οί άτοµι- κ€ς προσπάθειες γιά µεταπήδηση άπό τό Ενα στρώμα σε άλλο άνώτερο % καί γιά εξωτερι- κή µίμηση τού τρόπου ζωής τών άνώτερων στρωμάτων. Χαρακτηριστικό σύµπτωµα στην τέχ- νη είναι η επίφαση πολυτέλειας, δηλαδή η άπομίπηση άκριβών καί δυσεύρετων ύλικών µέ άλλα φτηνά καί προσιτά.'Ενα µεσο διαμαρτυρίας είναι καί η πολιτική σάτυρα. 'Ο δάσκα- λος 'Ιωάννης Η. Καραγιάννης συντάσσει " in τού προχείρου καί μερικά ποιήµατα, Ev Ex τών δποίων άναφέρεται είς την κακήν διοίκησιν καί διαχείρισιν τών Κοινοτικών πραγμά- των 6πό της τότε Δημογεροντίας" γράφει ό Γεώργιος Παίσιος. Διαφορετική είναι καί η αίσθηση τού χρόνου στά διάφορα κοινωνικά στρώµατα. Στοάς κτηνοτρόφους είναι κυκλική καί µικροπρόθεσµη | χειυώνας-άνοιξη-καλοκαίρι-φθινόπωρο|, στούς έµπορους καί χειροτέχνες-ζωγράφους γραµµικήν/πρίν άπό τόσα χρόνια- πέρυσρµφξτος -τού χρόνου/ καί στούς κοτζααπάσηδες κάθετα γραμμικη/ δ παραπαππούς μου- 6 παππούς µου - & πατέρας μου - τά παιδιά µου] ξπειδη Ένα άπό τά κύρια στηρίγµατα της κοινω- νικής τους Ξπιβολης είναι καί ή "εύγΞνεια" της καταγωΥΞς τους "άπό καλη σειρά". Γιά τήν ύπαρξη σχολείων στούς Χιονιάδεα οί κάπως σίγουρες πληροφορίες φθάνουν ώς τά 1826, τότε πού δίδασκε, με άκτινοβολία καί στά κοντινά χωριά, & Κωνσταντίνος Δημητριάδης Κοσκινάς. 'Ο Γεώργιος Παίσιος µάς πληροφορεί,πώς σχολείο λειτουργούσε στό "δπ6 την ίδίαν στέγην της παλαιάς 'Βκκλησλιας άγ. 'Δθανασίου οίκοδοµηθΞν διαμε- ρισπα, Ξχον τήν'είσοδον εκ της θύρας τού γυναικωνίτου, καί τό όποίον κατηδωφίσΘη κατά την άνΕγερσιν της 'Εκκλησίας κατά τό Ετος 1866". Κάποιο σχολικό κτίριο φαίνεται πώς χτίζεται στά 1858 µε δωρεά της Αίκατερίνης Χρήστου Παπάξε&ατά τη μαρτυρία τού Γεώργιου Παίσιου είχε µόνομιά μικρη καί σκοτεινή αίθουσα διδασκαλίας καί διαμέρισμα γιά κατοικία τού δάσκαλουο Στη θέση τού σχολείου α6τού χτίζεται στά 1905 τό σχολικό κτίριο πού ύπάρχει καί σήµερα. Δδτό χαρακτηρίζεται "ε6πρεπξστερον" καί " όπωσδήποτε ζζιεινότερον" άπό τό προηγούμενοι 'ο ζωγράφος Παγώνης, πού έρχεται στό Πηλιο γύρω στά 1800, δείχνει άπό τό γραφι- κό του χαρακτήρα καί τίς άνορΘογραφίες του» πώς ξέρει κάποια κολυβογράμµατα, χωρίς νά είναι βέβαιο πώς φόίτησε σέ σχολείο τού χωριού του "η σέ κάποιο άλλοΒτ6ς περιοχηςο κ . … & ' "3… "΄" ' "" … "…." "… , νων… .1 …....ι;+ … ,… ι Γ . , ω … | . & , , :: .I …' ν' )" . … . α΄»: . "…! \4' I . »! "…! & « : ι & ": , (ν " > …. . …. . … . .… ,… *,… , ., , .Έτ: .! ΄ &… &; & ...!] ι'. … «»- … : Νά ' . ι € . . . Η _ … , …. . " , Έ ,… Τζ. να , , «:… & .". ι .» Σ, . '; ξ! ΑΧ ! :: &… ''ι.'?? , ", & |; " ΄ .. Δ'.΄ ' ' « . - . .Η… …ή…" 3… ." &, … &"? ", -"""΄ ? ," ί? ., ΄' ] '…΄ … . ΔνΨ.Δ ‘4 Η «3 !… …' = ; Κ.ΔΙ…-…'΄ι …' [. . ' --.'.4....ι..ε ' …:……..…'…- Νηλ ςθ΄ωΡί) and θα" .…Ώψ|ηΜ,ίά.|'4ηΜ ν' Λάλας) flit-”30 Ο?" [θα €6βνν'Μα κογ1φ r. «6755; L«.'—.7§(m'iw.; 'fithfilyd, κάλω άΕΜ'ά΄Χκ εµάς.! άµΒόΌ4 ΨΦ>ρΖ)ΛΜ η,.Κρο…… ? .'.'.'ΐΠΡ…;|- ." of“; Θυ7…Μμ6',%Ξ'ιΜά»ΜιΑ ΜΜα%Ψ&;γµμΜη; ΜάΜγ μ…… . I ?" -…-…ζη'ΡΛλΜι'.Πα) ιθ'.νν……νώ 3644 . [?"'ζ γ…Γιζέ΄;… ., , 3… … . … . &… κ…"? … ' .., :… . , . . …'… .… .. δ..…. . . '. » …. . π. .… , - : : :… . .… :» > - .ι : -= … ! … … . &… « ( . & . , γ…… ,... . …. «Η : « … '…» -. . , τ , »… …;.>ι'αχ - . ", …. . . .: »: |… … . …… …. . .- . … .. & ' . … … … ω… , & ' ι … … ." …' . : … . Η"… "». "- »: : ψ : ;-'… . ,… ' , ι / & - & … . & ε . "|" ΐΐ"΄ "," " » . & -Κ| "ι) χµ» & .» . .ιι" . … ΧΧ! α' ( |… …… . "| ‘ . . ? . … . . …… … …»… » .. » Ή …"] " ' ΄΄ ‘ .…ν.] "ά., . , .! ' .! ** ' ς. & » ' . & ? … « , .…. . υ … , …. . .. , η » »… η. . , . . . -» ..» . … . … . …… :… - ……»=…. .; . .… . & . . .… : : Μα……» α & & 11… «| | …! Δ …… _ … 4 &… . … «,! … … χ… … " &… Ν"… …… , .: να , ν - … » .: … … . ,, . … | κ … .… . … ξ… » … τ σε . & , ..; J ",? 1' .. . | : :… .: J : κ; : µυ,? 3η . || 313 : | « "Ά… Κ| « …. ,," … ι κ ι α .. . …. … - … . . . … > . …. , .… …' "" l … ς .! |… "' ' ς ' : & ." Η … ΄. .. .? κ α »… & ρ - … . .… .… … …… , . ,, … , ι… ,: . ., ». .. ,? . … τα, .! , | Η | ». … . . . & … . J - 4»: » , - ;… ξ . , . …. ς , > . ή …… Δ … ,. "& , , & . & , & . 41.3 ? ι «' 11 ', . ( Νι Γ.Ν. & . .… Η … & …. .…. … - . . … ι , …, ; I - .x . : . 1 , ι . » & . Έ .. ι… , ,… …. . . . . … ,, ' . . .… . . & …. … . . . & : τ … » .. … . :… …. » & … ι.… (' ..…. - … « .… , " .»… & &… :"… . '… …! . .! >. …! . '… ' &… & € .… ,: , : .:… … να" οχι ' .": .! ι… .... « … & . & …, ή , . ι x & ζ" .. .! 3 |»? .‘ " : λ η… .! …. . «& .??? , ,… … - … … . … ., . , . " … . . .. »… ' …' 432 . ζ…" …" &! " &" …' ΄" » ' € ΡΜ." …' … &" '" ." ..! 3". , .» . . … … » α . » ν .… .… , . ' … «, - κ . …. ' ">" …. … - ' - Ωχ ? .] Χ ..- .* - & ς… . .! "Δ …: 6 Είναι σχεδόν βέβαιο πάς πολλές φορές στή µαθητεία τής ζωγραφικής περιλαμβάνεται καί ή διδασκαλία τής γραφής, άπαραίτητη στήν άσκηση 106 έπαΥΥξλματος. 70 γραφικός χαρακτήρας καί ή όρΘογραφία 106 Παγώνη βελτιώνονται βαθμιαία στό Πήλιο.'0 ζωγρά- φος Χριστόδουλος άντιγράφει στά 1846 τήν "'Βρµηνεία τόν ζωγράφων" τού Διονύσιου µέ στρωτό γραφικό χαρακτήρα. 'Δργότερα, άπό τό τελευταίο τέταρτο 106 19ου αίώνα στό σχολείο τόν ξιονιάδων γίνεται συστηματικότερη διδασκαλία. Δάσκαλοι άλλοτε είναι ντ6πΙιοι κι "αλλοτε έρ- χονται άπό διάφορα ήπειρώτικα χωριά, τή Ζίτσα, τή Βούρμπιανη, τήν Πυρσόγιανννη, τό Τούρνοβοκ Τήν έποπτεία τού διορισμο6 τόν δασκάλων είχε 6 Μητροπολίτης Βελάς καί ζο- νίτσης. 'Η µισθοδοσία γίνεται άπό τό χωριό. Τά σπίτια των Χιονιάδων είναι λιθόχτιστα διόροφα, σέ τετράγωνη τά περισσότερα κΞΐ;;ήµκαί μέ σχιστολιθική έπικάλυφη τής ξύλινης στέγης. Σπάνια έχουν έξωτερικά κάποια άπλή λιθανάγλυφη διακόσµηση. 'H γυναικεία φορεσιά, όπως φαίνεται άπό φωτα- γραφίες τού τέλους τού 19ου αίώνα, άκολουΘεί σέ γενικές γραµµές τή φορεσιά τής πε- ριοχής Κόνιτσας. Κατά τήν ίδια έποχή στούς άντρες έχει έπικρατήσει ή εύρωπαίκή φο- ρεσιά. Προσωπογραφία, έργο τού χιονιαδίτη ζωγράφου Θωµά Μαρινά, παριστάνει άντρα πού φορεί κόκκινο φαρδύ φέσι μέ μαύρη φούντα, άσπρο πουκάµισο, σκουρογάλαζο γελέκι, όµοιόχρωμο έπενδύτη καί πιθανό φουστανέλλα |άπεικονίζεται ώς τή µέση/Ξ5 'Από τά στοιχεία πού έχουµε σχηματίζουµε τήν τυπική είκόνα τής ζωής όλων τόν μικρόν όρειν6ν χωριδν τής"Ώπείρου, χωρίς τή λάμψη µερικδν ζαγοροχωριδν. Η …Γ…ΤΙΠ ΣΥΣΣΩΜΛΨΩΣΗ TQN ΖΩΓΡ…π Γιά τήν έπηγγελματική όργάνωση καί τή διδασκαλία τής τέχνης στούς Χιονιάδες δέν υπάρχουν παλιές γραπτές μαρτυρίες, πράγμα πού άφησε έλεύΘερο τό πεδίο γιά κάθε μορ- φής είκασίες άπό τίς δποίες δέν ξέφυγε καί 6 όποφαινόυενος. "Επαγγελµατική όργάνωση καί έκµάθηση τής τέχνης είναι άλληλένδετες σέ μορφές χειροτεχνικ6ν συσσωµατώσεων κα- τά τήν Τουρκοκρατία. T6 έΘιµικό τους δίκαιο καθόριζε όχι μόνο τούς όρους άσκησης 106 έπαγγέλµατος άλλά καί τίς συνθήκες καί τά διαδοχικά στάδια µαθητείας μέ τή βαθµιαία άνάληφη όλο καί µεγαλύτερων εύθυνδν κατά τήν παραγωγική διαδικασία. 'Ο Εύρυπίδης Σούρλας µιλάει χωρίς δισταγµό γιά 'Αγιογραφική Σχολή τόν ΧιονιάδωνΞΒ'Ο όρος Σχολή έδδ είναι άβάσιµος είτε μέ τήν έννοια τοπ 'Βκπαιδευτήριου τήν πάρουμε είτε σά μιά "σχολή" τέχνης μέ πρωτότυπο καί ίδιαίτερο όφος. Πιό προσεκτικός καί πλησιέστερος στά πράγµατα, 6 Γεώργιος Παίσιος μιλάει γιά "μακροχρόνια σειρά τής Οίκιακής 'Αγιο- γραφικής Σχολής τόν Χιονιάδων"ξ ΜΕ τόν όρο΄οίκιακής…άποκλείει τό ενιαίο έκπαιδευτή- ριο. Οότε μέ τήν έννοια τής καλλιτεχνικής σχολής τόν χρησιµοποιεί γιατί 6 ίδιος μέ πολλή σεµνότητα σηµειώνει στόν πρόλογο 106 βιβλίου του: "Κατά τήν σύνταξιν τής πα- ρούσης, ήµείς, µξ έχοντες είδικότητα τινά περί τά τοιαύτα, δέν έπιχειρήσαπ€ν νά έπι- 7 φέρωµεν κρίσεις έπί τόν έργων τόν Χιονιαδιτόν 'αγιογράφων. Τούτο είς άλλους έναπό- κειται. "Οσα έγράΦαµεν καί γράφομεν σήµερον περί αύτόν, ταύτα άναφέρονται είς τό ίστορικόν τής 'Αγιογραφίας µέρος καί άποβλέπουν είς τήν έν μέρει πλήρωσιν ένός καν νού, τό δποίον έδημιουργήθη άπό τής άρΧής άκόµη τής έµφανίσεως τής τέχνης αύτής είς τό χωρίον τούτο". Είναι φανερό πώς µέ τόν όρο ΄Δγιογραφική Σχολή έννοεί τήν άγιογρα- φική παράδοση, πού πραγµατικά ύπάρχει στό χωριό του. 'Ο ίδιος σέ πολλά σηµεία τού βιβλίουντου άναφέρεται σέ διάφορες "γενεές" ζωγράφων. 'Βπίσης 6 Παγώνης, όταν τοι- χογραφεί στά 1802 τήν "Αγία Μαρίνα Κισσού, γράφει στά κιονόκρανα τής μεγάλης αύτής τρίκλιτης βασιλικής τό ίστορικό τής άγιογράφησης καί δπογράφει="Χείρ δωρεούντος παγούνι κωσταντί χιωναδάτι έκ φυλής πάξαλάδες". Νιόφετος άκόμα στό Πήλιο κρατάει τήν ήπειρώτικη προφορά τού όνόματός του καί σημειώνει τόν τόπο τής καταγωήής του. 'Αργότερα, "οταν έγκατασταθεί μόνιµα στή Δράκια τού Πηλίου Θά ύπογράφει ός "δρακιώ- της". Είναι συνήθεια τόν συγχρόνων του νά σηµειώνουν τόν τόπο τής καταγωγής των. 'H Γαλάτιστα, ή "Αρτα, τό Φορτόσι, τό Καπέσοβο, οί Μηλιές, τό Νεµπεγλέρ καί πολλά άλλα μέρη συχνά έυφανίζονται σέ έπιγραφές άγιογραφωΞν]΄3ί*όαµαρινιώτες πολλές φορές βραχήραφούν τόν τόπο καταγωγής των µόνο μέ τά σύμφωνα "σ.μ.ρ.ν.".Οί χιονιαδίτες ζω- γράφοι μέ πολλούς τρόπους σημειώνουν τήν καταγωΥή tongs " έκ κόµης Χιονιάδες","έκ Χιονιάδων","άπό χωρίον Χιονιάδες","έκ Χιονιάδες", "Χιονιαδίτου", "Χιονιαδίτη", "Χιο- νιάδες". T6 πιό ένδιαφέρον σηµείο είναι, στήν έπιγραφή;ζό!ΐϊοσδιορισµός "Εκ φυλής πασχαλάδες".'Ο Χριστόφορος Περραιβός στήν "'Ιστορία τού Σουλίου καί Πάργας" πού τύ- πωσε στά 1857, γράφει στή σελίδα 17 " Βίς τά τέσσαρα ταύτα χωρία ύπάρχουσι διάφοροι φυλαί, φάραι κοινός όνοµαζόμεναι".Σέ άλλα σηµεία τού βιβλίου του άναφέραται στή "φυ- λή" τόν Βοτζαραίων", στή "φυλή τόν Ζερβαίων" κ.λ.π. δηλαδή σέ γνωστές σουλιώτικες φάρες.'Επίσης 6 Γεώργιος Παίσιος σέ πολλά βιογαφικά σηµειώματα γιά χιονιαδίτες ζω- γράφους σηµειώνει δίπλα στά δναµατεπώνυμά τους "έκ τής γενεάς Πασχαλάδων","έκ τ"ης γενεές τόν Τσατσαίων Πασχαλάδων", "Μαρινάς". 'Η έπιτ6πια έρευνα, σέ συνδιασµό µέ τίς ένδείξεις τού Παγώνη καί τού Παίσιου ξεκαθάρισαν τό θέµα. Οί ζωγράφοι τόν Χιονιάδων δέν άκολούθησαν τή συντεχνιααή έ- παγγελματική όργάνωση άλλά τό χωρισμό σέ φάρες, κοινωνικές δµάδες πού στηρίζονται στήν κοινότητα καταγωγής άπό τή σειρά τού πατέρα. 'Η "φυλή" τού Παγώνη καί ή "γενεά" τού παίσιου είναι ή γνωστή φάρΞµέ τήν Εσωτερική της διάθρωση καί έεραρχία. Τελικά άποδείχτηκε πώς οί χιονιαδίτες ζωγράφοι ός τό τέλος τού 18ου αίώνα άνήκαν σέ δύο… φάρες, στούς Πασχαλάδες καί τούς Μαρινάδεςο Στίς άρχές τού 19ου αίώνα δηµιουργείται ένα παρακλάδι τόν Πασχαλάδων, οί Τσατσαίοι. Γενάρχης τόν Τσατσαίων λογίζεται 6 "ί- στοριογράφος" Μιχαήλ3ςΒασικά οί φάρες τόν Χιονιάδων παραµένουν κτηνοτροφικές, μέρος µόνον άπό τούς άντρες τους έπιδίδεται στή ζωγραφική. Ο! Πασχαλάδες κατοικούσαν στή , . ο ' , η " ? ι συνοικία που βρίσκεται βορειοδυτικά άπό το κέντρο του χωριου καί ειχαν κοινο τους … … . ι …. . . . . …… …". …, . ο"! … …. ….… ,, 33… …, , .… .… ,… ,… …'. ‘I (, . ς ο» … »! … & . .- … » …. , » « …- … . z … > η… . …. » …! .…… η , ' . …. …ι , ο …! …? χ » ι € … γι Ε . , …… … … ………Έ, . .. ,.…| …! … …] , - … ‘I … . …. …'"? …. …ι … … (: ., …» …». ‘I …… »… …ς… …… .… ! …Χ [ι … ξ …… …! κ … …! »… … 1 … …… …… " " " λ .. … … - … . .: : .. ' .! ,… .! Η: , .. ξ κ 3 … … … …ι . … . . … … … ν …- …: …" ' =: | .… :… " …. " ' «: . ' « … … " « .… ,-:.. …. | .. , . '- : | . . &. ι .… ,…" | , ι . .…- : . .… , .. . . …. .… ». ι | & , . … ., κ… … ! . ι . & - r "…. … " 4 …' 'Η … .… ε…, …ι .… & … » …. . ,. ,… .… … ι… … ...… . & γ .… … . … .. .… … .. . …,, … . . … . . . …. . ξ … …. μ….. … …'… … :, . . ό…. . …. « .… . ». ι . .. . " - ι ; . I "| . …' ".… ' 4 : γ .' | ' l N ' , , . . . - . . . . . . . . . « « 2 & : … € ». . « … .… . .. …, . .. . . … . .. …. . .. .… ,. . .… . .… ,… … .. . 1 .… .… .. … . . .; υ . αν… .! . .. ΜΙιΛ : & Ν & " να .. …. … ., - -'-- .… . …;… -ι.… ή)». :… … .» … . … . . > " | : ς-ξ'3 "ι : . » ι …. ι « . « … η .. … ……«… ι … ι … … ς … … - … .…'ι…! …: Γ… … ' ' '.- … ν J . » . |… … ". .. . … … … . …… ,… . ..…. . . . . . . . .. . ..… . ." '… ' . « . " - …… '- ' …' . ζ . ..… …; … ι …. … « … . … , … … ". γ … & … " 3… ΄. ΄ " … '……ι,΄ : ΄ ΐ΄ ΄ : … ~ . .. & .. …….΄" ...… ». & € … … 1 & ι «, & ο . , .… ., . , . .. .. * . . . ,. ,, ,, , . . κ … …' &… .! …ι …… …, , …. . .… … . …μ … .… . ο. . * η. ι »… «, … « …… …. "Ό… … γ . |… …. . .…0…… …. .… .. .. …. ό…. . .… . .… … . … ". , , Ξ . « 1 ,. ξ , . & η. .. Χ - …… ,… . . … .……- . . .….. . .… .. …, . …. , … … .… . , . -… . . , … , . …. … … µ,… « … . ξ . , . .. ε, … , . …… …' . ……. …. , ,. …. … …' . …, , …… …. , ,… … … ί & … . ., ,… ,… . . …, . ο… ι.. … ' …… … "| … … ε . ι …, , . .… . ,… . , . .… … . , ( » … . ς . … …. >. . . . . . .! . - . . » - - , ο ! …, ι κ .… … … … . . … « -.' " &" ' ' "…,! Ξ ΄ . " ΄" . .! . . . . r … 3 ν &, ( ΄ " υ Η) . . . ,… . ……… …%ΜιΦΛΜ…ω… ή" ,, ., , . Ρώµα | ΐάΐΛ…, ' z … & . ,," …. &… … ..… »….» .- . - « . ι ». - …: τ'" . . π "νι ! ," , ,,,: , , , , . . . . , . . . … . τ...… … ς &… . .. .. …… . « … …… . .Ι …! . ..…. ,… : .… … . … ."… ,, & ,, .. … …… " .. & ,… . , |, …, & « | « . « ' | ιι ι' : - , …. Ν . .. »… .. . … . & … . .… ,, . ,,, ς …. … . . .… …. . "." .- … » κ τ & : . -… . » , .… ' ζ & . τ' , Ι'" " ' : , ν', ». . . ς ι . ' ' … . . . . » . … . . . . χ . . - …, … . Δ . Μί 1…" λ ΄΄ . " Μ …" - " , . … …- ,! . . ? &" Ν >… …? &; εκ… δεν % άπλα Μ|ηοφ'…ο |1… &… . , | … ι … η κ ! ψ7Ψ+'(??Μ "&…".ή( . ' …' s … ( .. κ η .… , . . , . . . ..…. ..- . κ . . -. . - . …' .' " …. & . . …. & . "… ~ Au = Τ… …' . ' . . . . .»… . . . … , … . . . . - . > . …. . - . . . .. & , , .- . : : …' …' …' » » . … ι » , . . ; . | | - ι ' . . . . . . . , .. -. κ , … α α ι κ … … :=." * .… . …. ., - κ "αν . … . .. ' .… . . ο . , … " .. . . & ' γ … . - u I 8 έργαστήριο, όπου γινότανε καί ή µαθητεία τύν νέων ζωγράφων, Ένα πολύ ψηλά κτίριο πού οί ντόπαιοι τό Ξλεγαν"ή πούλα τύν Πασχαλάδων". 'Η πούλα τύν Πασχαλάδων Επεσε τήν ξποχή τού Μεσοπόλεµου καί στή Θέση της Έκτισε καινούργιο σπίτιϊπάράξερισμού 6 συνταξιούχος δάσκαλος Στέφανος Ζωγράφος.'Από τά µέσα τού 19ου αίύΐα πολλοί εργά- ζονται καί στά σπίτια τους. Σώζεται σε καλή κατάσταση τό σπίτι όπου έργάσθηκαν οί Πασχαλάδες ζωγράφοι Γεώργιος, Ματθαίος, Ζήκος, Απόστολος, Σωκράτης καί Κωνσταντίνος. Οί Μαρινάδες κατοικούσαν χαµηλότερα καί σώζεται, άχι σε καλή κατάσταση, τό κοινό τους έργαστήριο. Πολλςνί παίρνουν γιά ξπύνυµο τό άπαγγελματικ6 τους Ζωγράφο.ς. Στίς άρχές τού 2006 αίύνα εχουµε σίγουρη μαρτυρία πώς 6 Σωκράτης Ζωγράφος διατηρούσε έρ- γαστήριο καί στά Γιάννιναζ9Στά εργαστήρια αύτά οί µικροί μαθητευόµενοι άρχιζαν άπό βοηθητικές δουλειες, δπως τό τρίψιμο τύν χρωµάτων πάνω στό μαρµάρινο "τριβίδι" καί ή προετοιμασία τδν έπιφανειύν, ύστερα προχωρούσαν στό γέµισμα όµοιόχρωµων άπιφανειδν καί διαδοχικά άναλαβαίναν πέΐσσότερο ήπεύΘυνςχ καθήκοντα ζπου νά φτάσουν στή σχεδί- αση καί τό ζωγράφισμα λεπτομερειών. 'Η έργασία έδινε στούς χιονιαδίτες ζωγράφους κάποιαν άνεση οίκονομική καί κοι- νωνική Ξπιβολή. Μεταφ€ρω έδύ περιγραφή τού 1947." Στή µετάβασή µας στούς Χιονιάδες έπισκευθήκαµε καί τό 'Αρχοντικό τού Ζωγράφου. Σεργιανίσαμε τό "Αρχοντικά αύτό, &… πως βρισκότανε τήν Εποχή εκείνη, τριγυρίσαμε τίς κάµαρες καί τούς όντάδες, περιερ- γασθήκαµε τήν όµορφη αύλή του πού ήτανε στολισµένη πό λογιύν λογιδν τριαντάφυλλιΞς, ΙΙΙπεριεργασΘήκαμε τούς ζωγραφικούς πίνακας πού ήτανε άκόμη -µερικοί άπό αύτούς- κρεμασµένοι στούς τοίχους τού μεγάλου όντά με τά βαρειά στρωσίδια καί τά µιντ€ρια του, φάξαμε τίς παλη€ς σκαλιστξς κασσέλες πού ήτανε φυλαγμξνα δευτξρια καί άλλα προ- γονικά κειµήλια....καί σ΄δλόκληρο τό χώρο τού σπιτιού πξιχυµξνη µιά άρχοντιά καί Ένα ξεκούρασμα τού ματιού με τίς γλάστρες πού ήτανε κρεμασυξνες 06 δλα τά παράθυρα τού όντά, γεμάτες µε βασιλικούς καί κατηφ€δες.#ηΐξπί στό ρημαγμξνο Εργαστήρι τύν Μαρνάδων βρήκαμε τό καλοκαίρι τού 1978 στοιχεία πού έπιτρ€πουν τήν άνασύνθεση µι"ας παρόμοιας είκόνας, τόν μεγάλον όντά με τά παράθυρα, τήν πλουµισμξνη κασσΞλα, καί μεσα της µερικά άπό τά κειμήλια πού χρησιµοποιούνται στήν άργασία αύτή. ... 13 'Από τά µεσα τού 19ου αίύνα οί ζωγράφοι άνεβαίνουν κοινωνικά καί άρχίζουν νά παίρνουν άξιώµατα. ‘0 άγιογράφος Μάνθος Ζωγράφος,"µεταξύ τύν ίθυνδντων τού χωρίου", πρωτοστατεί στήν έκλογή τής τοποΞΞοΞΞς-ΞποΞ΄Ξζ,έιοθεζ-=ό.ιαι!Ξύργιο σχολείο 215- 1858. 'Ο Μιλτιάδης Κ. Ζωγράφος ΄ρωτοστατεί, 1905, στήν άνξγερση τού νεου κτιρίου τού Δημοτικού Σχολείου. "ΔλλΞΞ΄όµότεχνός τους, 6 Νικόλαος Παπακώστας είναι, στά 1912, ταμίας τής 'Βπιτροπής γιά τήν άνξγερση Παρθεναγωγεάδυ. Τώρα πρέπει νά ξξετάσουμε γιατί οί, άρχικά κτηνοτροφικές, "φυλές"τύν Χιονιά- δων ξξελίσσονται σε µικτές, χειροτεχνικ€ς καί κτηνοτροφικές, χωρίς οί ζωΥράΨ0ι τους νά άργανωΘούν σε ίσνάφια, ξπαγγελµατικξς συσσωµατώσεις στίς όποίες κριτήριο συμμο- Ας 26λαΔΜροΏΛ ας ςρΛΐ&:ι ςΐαλλιγππ;τ εξ …αν… ΛΞςφοε€: Ξςς€ ρκοςςι κ…: ξΏΓο "α Με… ς…» Ξςεγςοα:Λ:αν "!! πτ::ς€ λκνοοιεΞΛνκς6 εας ;&μ…οιΐμώΓ:ζΐ …ποςς ος ς…ιΌΐ!ωΡ Αρης …ρδα πΏΞαε: "ξ ΞιτεξαοπΒς λΓΤςξ υς€ ςπΛτχρ κιΔΛο&υοώνκζε) .ΐώ,ιζ-ξΞΛ ,τσΛνΞ… ;δ;ξ= &α!!ς:ϊ ιΞ€ …Ξ:τ:µ';Ξ' )τς ερΛ ςΛςλευαύ ςυηεΛαΑ .;ςέπ' ισα νυποιτκομ εΧ0Υ€ΡΟΠ' -ΞΥΥο€ οµρ:ιΧΛρΨ &) € o ;:κυγαο€ υαπ?Ξ8…::έ ϊΓΛΨΓ' "(η .. … . n ' ι » ι --- 1998' …ο Ήργεμςςυό Χ… χΜΛυξόο€ Όωίο…ξπιιξ= :;ς;δ οξ2; ?λξΑ-.;3 1µς 5200 Χ:τΌζ.υ . χ-.....- π,Ά πµ. ". #" ΄ π0αιΟ&…::€ς αερα ξκχολζ ςΞ΄ εοκοοεαςε€ €:υπ =ξ χε τ=Ξ-τς'ΧΨΐΛσΐωλτπ µλογιζσ =&ξ καζδΛοπΛ ςςΓςΠα:α' …ρ ςλµυΑΌ=ώοέ ήςαΐο€ ;9Λδςώυς*"πες6ςξ {an {qannlnn qou λω=ςαπ…' .Υπς ές ΠΞασ ιο… 330» αςζΛσ ος κΝλςξ::τ ςΛερας:ο…» ΧσΡΛω:Ρκς &πς υ…ζχ",Λ Ας Πςοα πως Μπανκς ?:ς Αζ κεεπςγτπ Μορ ςυ;αευυκοτοςΛ«:τ αερα ςυ;τκκσ αριύ' ' … :αΌρΗοτα€ εςιρΛα€ ιζΛ πε ςγοΛ ρι€α εξ κκυςρΠΌα' :ρΑ κγοΩέ:απΞηυ κα…ωξν:' κ'ς (τ'; ,ιΛξςωΛ ρ0ρκαπε φ? καγοκσςων 41€ |;ς6 αιονΧτς :ορ ςπ::αξκμ…Α εςΛ ΐΛσηωη΄…Σέ πε…τς …πΜ:Λ%εΛο !Ολ6ιύ3ν {ma ! ι ι έ ' ει… οΑ:Ξ λ:πΐε€! ως Άσ…ιµτκΩξέ …ας κα;πώξ;ε€-πΐν.ζ ….. ξ=τ ςεχσξοαοπ: tog π:ετυ€ πξ ;ςι λγτΩ::εζ χςς ΞιαΛε κΌεπα.τςαι€ ιζ 9γα άς π:…ξθούα ΑοΛτκς κετΠργττ""κας αδργςκγωίο ;; ιΏυυ κος οππ:τος ζΡΐΧΩΉξΛμ ;τς ςΌΧσΛ:τξ ι:ς &…3 ψ€ςαπε ;ζ€ κα;υς€ αΧαγναιξς καα«ςγε€ εντ μεαΛε .ογαλπξΛυ ?εη:ξΌν: »αζ "γγσ κβο… 4Ότι:υπ'Λου (one {orXGn' ιο πε;π.ηο Ας… :… ια "…ετσ α:Ώπιπ>εσ καν :: πτΔ:;οτ… . Η 8 . Ό . . . | ε|ξιιι:.οΑ:ς…ς«απε &ορς ςωλυα1ν;υξ€ …ςΛσεα€ "ος υ::Λε %κςπ -πεΌτκος ςπς αςιοξς… λαυθρκσπ' …ςτ ς!!οοώυ αρ;ς κοκ ;υό 9ξσΛε αεογ:;υξΛ: η; γυ!ιΔΛ ,ςΑ.ξ» ιυττήςαώπγγγςς » ;ώ€ υοε.ε;:αΛ. ιρΛ ςπα;ρ ςκες…: :υνέΛυςααπι :ς€ κςΗαυε€ κας {vat ς;ιζ,…:; ;ε©νευ… =κνυκι…9ξκ…:ι (ιζ ες .γυΧοΛε|νς ισα &…υςαοΛ' Χςυ;ταΛς .": εξ .; :-Αξτςς «Φις. ο- ΛωΛτκ4 ςπτιο;ξ' χεισ:ςτΜ ςγς κςύ&ιοαφξ κος ,δς;-… χερ πε Ξςα:ρ πα… γιορ… ;νςαπς ; Η µπαρ µε ί&Ή%ινΜξ%Ώς8% ………µψψ. "ΞΛωΙφΜ;ΜΛΟΠΓ!ξ κ.κ. ως… -i M’fé’ffif‘ifimufmm¢fiyr (U ’m Maw/Caz κ………»=ν ,… ?ΐφΜΛψ… "… ':ξκΘ12&;Μ/Μ .Μ.:ψά.… η;…ι.-οο.. ο… ε.". ζ- γ Ξ%ΦΛπ4μςα…ας#σΨιψαιπσψρµΑµραιρα4χυοαηψυσςςαωηµιξας??νπυυηαφνζαµππ…Λ ςµΓ>:…ςτξ; ν;;ςυ?04(ΨΨ.βΉγ€ϊΐ"ΘυιξΌψΈ'ιΘξψΚΉε=&ξξ1οµωμςηρςωπςξω ω(ς 9υυπς…&µη …!οτ|κ :… …:ς …ι=ΜψΜΜα%'ρΜ…ψ4… Μα…… …….ψω …. . ξ.."ξ%ΥΕ ΜΕΉςΜ'13…7ψΜΜ…΄ΐΈψ ψ…" ζ!Ώ=>ί[ΏθΩμφω .--):.…ιι ζ'."- ι 109€ ΐυ…π…:Ξι:ο' µογγξ,ζ :ΙζΏΛυΛΛ ιΐς ς ξΛΐΈΟ (q ςκσ?…ε,π,…τκς ιυηΐ :ωΑυς3 %… …[3 |]? …' 'Ρ.=ι'.ξΈ…:'.- Κιϊ&ΟΓϊΟΞλζ!Λ Χ-…!Ώι.ϊξεδΩ πα". .)… .Ξζι':Γ; Εξ." -…. :.": ϊ '…΄ι'Ι.';.;Ωιυ';Ωΐ .; , αν: »" |. & .€τγςςεΞ …"λοςώοτ ςεΈοΛτοΘ … ;;υςαΞΨ …ςεο- Ιπξ':…7ωι …ν. χ.ψς κτς ΐΜΛαξπαξςΛυζ' χφπ:αΓ …ς ω:ς ω:ς:#τ ι0Ω€- ΣφιιιοΓ α… κσ.ζ κ…;ςα:σι' ιζ - {If ξκΩ… …ψ!ζ…;ώ;αα ος =…πι?ξτοΩΧο€ ρςςέαγο€ ςξ=ωαΛοι χ…λςΈεοζ"ξ;ρ ές πξώα ιμ1 . ι=.π; .- γ,ς ζ'3ί… (hi 14660 it” πετρτςνιΠψ3 καε πει gear -ξΓ ζΞξν…ί γ:γιοµτιΓ; -ετ;0 …:.;)επΓ;ποΩ Ο . Ψ » . . Η ' ι κ εγε:8…η… :υζ?… ςςµ ΕαοΧα?ξχωΛι' . κας … ξςΛ ….…;π μςωΑ Ξλςαε I‘ . ;>α:οιςπν… α'ο: Αγάς; "ι κτς ? πα ς. ςι εςΛ πΞ…] ;…!;ι …Α= ι… τυχη φνχς κ:ςιΐυ 5 9 ΄ τοχΒς|είναι η άσκηση δρισμένου έπαγγέλματος καί όχι & κοινότητα καταγωγης άπό πα- ΈΞΞπη σειρά, παρ'όλο ποό "στό τέλος τοό 18ου αίόνα βρισκόμαστε µπροστά στό φαινό… μενο: ή κτηνοτροφική πατριά, πού ή συνείδησή της όταν σχεδόν άπόλυτα δεσμευµένη άπό τό ένστιχτο, τώρα κάτω άπό τήν έπιροή τών όρεινδν άστικδν κέντρων, έλευΘερώ- νεται άπό τήν άστική ίδεολογία"ξΌΉρδξα άπ'"ολα γιατί οί "φυλές" τόν Χιονιάδων εξ… χαν µικτό χαρακτΞρα, άλλα μέλη τους -τάχπερισσό;εραε"πάρΞΞένουν κτηνοτρόφοι καί άλ- λα γίνονται ζωγράφοι. Δέν ξεκόβου»΄ πό τή "αυλή" τους γιατί & δεσµός, στεριωµένος άπό μακροχρόνια΄παράδοσης΄αντέχει στίς άλλαγέςχτΒν*αυνθηκδν, έστω κι άν δέν όντα- ποκρίνετάι/πίά΄στίς άπαιτήσεις τοδ νέου έπαγγελματικο6 προσανατολισμο6… οί χιονιαδίτες ζωγράφοι, άν καί προέρχονται άπό τρείς φάρες μέ κοινότητα κατα- ΥωΥΞς άπό πατέρα…έχουν ποικιλία έπόνυµων. Λδτό όφείλεται στίς συνηθισµένες τόν έπο- χή έκείνη άλλαγές έπώνυμου. Μιά µερίδα τους παίρνει τό έπώνυµο Ζωγράφος, όπως γί- νεται σ'όλόκληρη τήν "Ελλάδα καί μ'άλλα έπαγγέλµατα= Βαγενάς, Χαλκιάς, Σαμαράς, Ξα- ράφης, Μαραγκός κ.λ.π. "Αλλοι χρησιµοποιοδν τό πατρώνυμσ, Κώνστας Θεοδόση, Ζήκος Γεωργίου..Πολλοί Μαρινάδες όπογράφουν μέ τό έπίθετο Παπακώστας. τέλος, άλλοι κάνουν λόγιες "βελτιώσεις" 106 έπώνυµου. 'Δπό τήν οίκογένεια Καραγιάννη κατάγεται & ζωγρά- φος Μιχαήλ Καραγιαννίδης - & δάσκαλος άδελφός του προχωρεί περισσότερο, κάνει τό έπόνυμστΜελανίδης /Καράς = µαόρος=µέλας|. 'Ο γιός τοδ Παγώνη δπογράφει γιά ένα διά- στηµα Παγωνίδης γιά νά τό άπλουστέφει άργότερα σέ Παγώνηςΐ5Τό όνοµα τόν Τσατσαίων ξεκίνησε άπό παρατσούκλι.'Ιδιότυποιείναι οί µετασχηματισμένοι χαϊδευτικοί τύποι. βαφτιστικδν δνομάτων= 'Αναστάσιος-Τάτσης, Γεώργιος-Ψζότζος, Κωνσταντίνος-Ντοόλας. Οί σχέσεις άνάµεσα στίς φάρες δέν είναι έχΘρικές, άν καί σηµειώνονται µερικές 24 φορές έπαγγελµατικοί άνταγωνισµοί καί προστριβές… Συχνές είναι καί οί έπιγαμίεςΐ΄ 'Η έξωγαμία, δηλαδή & γάμος άνάµεσα σέ άτομα άπ5 διαφορετικές ένόσεις αίματοσυγγέ- νειας, όταν σέ παγκόσµια κλίµακα έπιΘυμητή καί πολλές φορές έπιβεβλημένη γιά λόγους είιγονίας ποό είχαν διαπιστωθεί έμπειρικάξύ'Υπάρχουν καί κοινές φιλικές Φωτογραφίες Μαρινάδων καί Πασχαλάδων, σάν αδτή πού δημοσιεύεται στό βιβλίο τοότο. Η ΕΚΤΑΣΗ ΤΗΣ APAETHPIOTHTAE ΤΩΝ XIONIAAITQN ΖΩΓΡΑΦΩΝ 'Απο΄τό μικρό α6τό όρεινό καί άπομονωµένο χωριό ξεκινάει ένας καταπληκτικός άριθµός ζωγράφων. '0 Γεώργιος Παϊσιος άναφέρει 31 δνόματα καί 251 έπιγραφές. 'Από τότε & κατάλογος εδρόνεται άπό άλλους έρευνητές."Ετσι, προστίθεται µιά έπιγραφή του.? 1'7'79,)΄.µία ποθ 31785,2%όο τοι? 18139",η μία τοι? 1843 καί δύο τοι? 1853,ο χωρίς όµως νά προσθέσουν καίνοόόγιο όνοµα ζωγράφου. Σήμερα, δστερα άπό πολλές προσωπικές έρευνες πάς είναι γνωστά 6Ώ…δνόματα ζωγράφω;ξαχωρίς νά άποκλείεται νά ύπάρχουν καί άλλοι. "Επίσης δεκάδες άδημοσίευτων έπιγραφδν. T6 σπουδαιότερο όπως είναι πώς, Eva οί χιο- νιαδίτες άναφέρονται παντοό'μόνο σάν άγιογράφοι, σήμερα γνωρίζουμε τό έργο τους σέ … . . " » . . . . . .… .… . .. , , …. .! .: … . , , & & πχ κ "& :. , . … . .! . , ο.) ! , … κ : ο. . ; κ …. ,…(,-ΐ.,...'..,΄,. . , (. . . ,, … …? ,. . ., πχ . : …! & … ! € » … ,… γ I :» - I - ,| | : .! - ξ . "&; ΄…΄'- & . ,… .… &… , '!ήΙ …… _ ~1 «, & J "' .! " S” ζ &? ! ψ… . …. ".! = .! . ν. & … ο… & ! ω … :" .! ' . τ. '. . - .» .; …' - Η. αν .… . . ι : -, -, . . … ι …! &… & ' κι : ?) Χ., ι ! ,. ' ' ό » …' …! :? ( : ΄ (f... DJ - … ! 11… … … , ., « ! Σ… ! & ..- " (| η… Α' ] . Σ' ".… : ΄! " . '. ΄ J J ' , "΄ -ι '. ΄ .!΄…΄ .. ' ι… » & ?… …, … », , . … .… . .… ": - τ.. , . , , , - μι … . . - ν η! » ! ι -- …. « & ω ! ς " ι ,, η . 4 » … … '…« | ' . . »… -. :. »: "' .| .ι : …να .: ..|., ' , .ι . & …. 4 , ι … € ! Ψ Δ , ""|:- .Α "Έµα… . ,,Ξ. ,. ."… τς , » 3 … J » : . ]. .. ." ,… . .! . .! , … & . .. : «. . * * & . . . : . . . . - . " J: . ξ . … &» ,‘I … . , .] . …? Τ. »! … ν … …… …… : α . a «a …. ρ.? ε' …" .! … . :… - …" &" …. . . & ι . » ' | | ι - » . . "Ν … ."… ' : ', .. . ". Γ & ' "& .1 ..… …. . . . , .! , . &. », » ί΄ζμΐ΄ i f . , . " … 1 Ώς. ' &, …' .… ' ι & » .... . . .." , . … η Ξ »… ι ' ν Δ΄ " " € & " … "…γ ' . ΄# ' ι ΄…"…΄.= " ΐ "| ' …'. » & ;» Δ . … "& για ' ' . .… … » ' …- -.ι …': .. ι « κ … «. . … α … … & - & " ' …' ' …! ' Γ .? ΄., …' & . . ' Ζ' «" ά"… .... . . τ Ε 4. &… .… (| .! I " Η . .» « | ιο (.. ,, - ι . » . … . » - ι .. ε . & :" ' : …' . - ….…,,.:' .… - - g |. | …… …; , & »… . … » . «. & . = & : " ".". ;" Η… ' …' , ΄ι…- - γ,] " '… . ». παρ.. ' . : ' ιν …» η & ' …'- & δ & ".5 J ν ' η; ) .: ' . .] … … -- .» .… .… ;…ι ., ι … «… Φ … … … , …. , . … 1 …Τ; , | | | I JV ,1 a». J I ,; ,… ,. . ; n ή ι , : ρ - "& " : τα … …' .. | . : … -- w . . - , .' &" ,"… _ , ι . ,ο; ι … .… … . & & ΄ . .] ,.1 .! Χ . | . κ' . ά…… χ . « , "9 (τά/…ω ή"… & "Μι/ΜΜΜ & κορη … |» . . Μ ως; Οι. … με" 62% [ψάξε/Μ νγ% "να… οέ…Μ ΄ . Μ …… αψ…ιψ , "& να "να… .… …. νπ>γηΠ"-- …… . Ώ &. . € ' . . κ.…- α. ,… … " .! .: ν …!…) . «Χι ,. . . , ,: |. , … ε'," ,, _ a" Σ & , « 1 ή . " ' " ’ Η . . …: ' ‘ . ι. . . . .! .… νι . . , … . " ,… ϊ ' ΄. ' & ; . Ξ & Ο . ο τι ν ! . ,-ξ &… ι , ' !…"… … κ ! …, … … ι, . 1 > …… . . & & ξ. … & … ι. & ή . ΄?» .Η η (' »!) » | …. !. . .… ? νέα,? .. , . ( 1 Δ !- . a "Χ :… . | Σι 4. 2) .…. .. . > ". . Γ , .! & .. . ι & = Α & . » ' . » , . . .… &, &… ! " . ' Δ .» . . > 3 … . ΄ - w …- … ………ι λ :… αν …ι . … ,. ,: .…. …!… , , .. 1? ,: .; . κ . ΄ … . .… … …. . , .. … Η, Ν .:, Η , . & …' ΄'| ,, - ,? ' ." ."' | …! | . .. - ! ΐα-ε΄Οή Μι…- … Ρ.Κΐ΄έψ Wave/Lu... Ο… Μ/ίψ; ; &) 6. | ν('.« : Ο '; ."… 10 πολύ πλατύτερο φάσμα: τοπιογραφία, προσωπογραφία, νεκρή ξύση, διακοσµητική. Μόνον γιά τούς Παγώνηδες ξέρουμε περισσότερα, κι αύτά σά ζωγράφους 106 Πηλίου. Δυό αίώνες οί €? χωρικοί αύτοί ζωγράφου άπλωνουν τή δραστηριότητά τους σε πλήθος χωριών καί πολιτειών. Χ/| Στή Σξξ;ίτσιανη Καστοριάς, τόν Α6γερινό Δ. Μακεδονίας, στόν Πεντάλοφο καί τό γειτον.µ κό του υθό, στή Βήσσανη, στά πηλιορείτικα χωριά Δράκια, 'Ανήλιο, Κισσ6, Νεοχώρι, Μα- - |,. |, .., ΄…, ," κρινίτσα, µοδχαρη, 'Αγριά, στό μοναστήρι τής Κλεισούρας, στήν Πρεμετή, στή Ζίτσα, " , στό Κουκοόλι, τόχΣκαμν€λι, τό Τσεπέλοβο, τό Καπέσοβο, τό Βρυσοχώρι Ζαγοριοδ, στήν ΄… Πυρσόγιαυνη, τίς Πά ς, στό Μεταξοχώρι 'Α ας, στή Γκοντοβάσδα, στό ΚαλλιΏώνι Καρδί- / & & τσας, τήν "Αρτα, τή Βοόρ ιανη, τή M6 στα, στή Βλάσδη Μακεδονίας, τήν Κόνιτσκω Ξυϊ- Να ηκάτι, Γοργοπόταµογ Πολύγυρο Δωδώνης, Γιάννινα, ν Α νουπόλεως, τήν 'Ελεοδσα Πρεμ ής, Κόνιτσα, Μελισσουργοός Φζουµ€ ων, ουκλξσι Φιλιππιάδας, Σταροσκιάδι Πωγωνίου, στοάς κ Κήπους, τό 'Αργυροχώρι, τό ΑηδονοχώρίχΚόνιτσας, Μπισδοόνι 'Ιωαννίνων, Νεοχώρι "Δρ- τας, Νικάνορα Κόνιτσας στήν "Αριζα B. ΄Ηπείρου,,Ψσαραπλανά, Καβάσιλα, Βρανίστα, Πε- , ΄΄..- κλάρι, Παλιόπυργο Πωγωνίου, κτίσματα, Λιγοφά, Σπαθαραίους Πάργας, Πωγωνιανή, Παλίό- ΄- ΄- ι/ ,… πυργσ, Δαφνόφυτ … Βίτσα, Μαζαράκι, Παλιοσξλι, Ράχωβα)χξκΞζΖστό, Δελβινάκι, Νεστόριος Α Γ..- Φραστανά, Βρµ6οχώρι, 'Αετόπετρα, Χρυσή, Μονοδξντρι, ' χερ σία Παραμυθιάς, Ψαρζδες ,… Πρέσπας, Δίλοφο, ΄Οξυά, ΄Ελεόθερο, Ελάτη, Δίκορφο, Μανασσή, …σποΞικ6, ΦρςΣΞ΄έΞµχά- δας, Κυψέλη Καστοριάς, Κουτσελιό, Κακόλακο, "Εξοχή, "Αργος "Ορεστικό, 'Λσπράγγελονς, ν . 'Ηλιορράχη, 'Ερσέκα, Μοναστήρι, Πρέβεζα, Φ01ππιάδα, 'λγρΞνιο, "Αγιον "Ορος. 'H παρά. αι.-΄΄ θεση τόσων όνομάτων, όσο κουραστική κι άν είναι, δίνει παραστατική είκόνα τής Enta— σης πού πήρε ή δραστηριότητα τόν χιονιαδιτδν ζωγράφων.Κατά κανόνα, όµως, μέσα στό ΏΐΞΐ:ξ/ κείµενο µπαίνουν µόνο τά όνόματα, οί τόποι καί οί χρονολογίες πού χρειάζονται γιά νά διατυπωθοσν καί νά δποστηριχθοδν οί άπόφεις το6 συγγραφέα. Λεπτομερέρτερα στοι- χεία, καθώς καί τή σχετική,σ€ κάθε περίπτωση,βιβλιογραδία θά βρεί ό άναγνώστης στίς (΄ΞΞΞΞϊοµπξς. Πρόθεση τής σημερινής έργασίας είναι νά δόσει μιά συνοπτική είκόνα καί νά ίρµηνεύσει τή χιονιαδίτικη ζωγραφικήο οι 6µάδες, τά "µπουλούχια", των μαστ6ρων πού άναλάβαιναν µεγάλα χτίσµατα είχαν µαστόρους µέ ποικίλες είδικε6σεις. Καθένα άπό τά μαστοροχώρια ήταν "ξξειδικευαξνον είς τάς οίκοδοµικάς τέχνας' άλλο Ξβγαζε κτίστας, πασταδόρους/διακοσμητάς/, µαρμάρο- γλ6φας, άλλο ξυλουργο6ς καί ξυλογλόπτας, άλλο ζωγράφους"ζ'Ωστόσσ, ξνδ οί άλλες εί- δικότητες άποτελο6σαν Ένα συγκρότηµα καί Εργαζότανε σχεδόν ταυτόχρονα, οί ζωγράφοι πήγαιναν συνήθως δστερα άπό λίγα ή πολλά χρόνια γιά νά πάνουν τή γραπτή διακόσμηση. "Ετσι, Eva τό άρχοντικό τής Ποόλκως στή Σιάτιστα χτίστηκε άπό μαστόρους τής περιο- χής Κόνιτσας στά 1752 µε πρωτοµάστορα τόν 'Ιωάννη Δηµητρίου?3ή ζωγραφική του διακόσ- µηση γίνεται στά 1759. T6 άρχοντικό Χατζημιχαήλ /Κανατσούλη/ χτίζεται στά 1757 καί τοιχογραφείται δστερα άπό 54 δλόκληρα χρόνια, στά 1811. T6 άρχοντικό Μανούση ξν6 12 πώς τελειοποιήθηκε πιά στήν τέχνη καί γίνεται πρωτομάστορας σέ δικό του συνεργείο. Φαίνεται πώς µερικές φορές οί βοηθοί ήταν άτεχνοι, κι αύτό δυσκόλευε τό ζωγράφο. ‘0 Θωμάς Μαρινάς γράφει άπό τό ρωσσικό μοναστήρι τού 'Αγίου "Όρους, στίς 2 Μαρτίου 1900 στόν άδελφό του Χριστόδουλο: "θά άποβάλω καµπόσους δεν ήµπορώ νά διορθόνο τεσσάρων άνθρώπον έργασία ρουχα καί πρώσωπα καί πληκτηκήν έργασία έκουράσθην .... έάν δέν έργασθώ ποίως θά τά τελει- ώση 6 τήχος καί τώρα! όπου έγινες καλά νά έλθης. διά 16 Πίκο του Γιωργη νά του κάµω τά έξωδα καί ρούχα διπλά νά έχη..#ξ9΄Βνας άπό τούς βοηθούς του είναι 6 δεκαοχτάχρο- νος Νικόλαος Παπακώστας πού σέ λίγο προηγούµενο γράµµα τού Θωμά πρός 16 Χριστόδουλο, 23 Δεκεµβρίου 1899, άπό τίς Καρυές, µετά τό ύστερόγραφο "καί άπο όλοιν τήν συνοδίαν μας έχετε τά άνίκοντα", προσθέτει, μέ τό δικό του γραφικό χαρακτήρα, καί 6 N. Παπα- κώστας µερικές χαιρετιστήριες λέξειςιΞη Μερικοί άπό τούς ζωγράφους, όταν έβρισκαν συνθήκες καλής µόνιµης έργασίας σέ μιά περιοχή, µένουν δριστικά έκεί, παντρεύονται ντόπιες, κάνουν παιδιά καί θεωρούν τόν έαυτό τους "πολιτογραφηµένο" στήν καινούργια πατρίδα.ΧΞ;ανιες είναι οί περιπτώ- σεις συνεργασίας χιονιαδίτη ζωγράφου μέ συντεχνίτη του ξζέ άλλη περιοχή, όπως τού Μιχαήλ πού στά 1785 συνεργάζεται µέ τόν Δηµήτριο Μπορμπουτζιώτη /= άπό τό 'Βπταχώρι Καστοριάα/ στήν άγιογράφξση τού καθολικού τής Μονής 'Αγίου 'Αθανασίου στό χωριό "A- γιος 'Ηλίας Νοµού Κοζάνης."Αλλωστε καί τά µπουλούκια τών χτιστάδων τής περιοχής, μ'"ο- λο πού οί κουδαρέοι ήταν όργανωμένοι σέ συντεχνίες, "άποτελο6νταν συνήθως άπό όδελφο- ξάδερφα τού Πρωτουάστορα καί άν περίσσευε θέση έπαιρναν καί κανέναν άλλον λίγσ>πιό ξένο"28ι H ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥΣ ;ξ-:έγιΞγρξφΞΞ. Γιά.τίς ρίζες τής ζωγραφικής τών Χιονιάδων προτείνονται διάφο- ρες έκδοχές, πού όµως δέν έχουν σίγουρα άντικειµενικά στηρίγματα. Κατά µία παράδοση οί πρώτοι άγιογράφοι τών Χιονιάδων ύπήρξαν μαθητές τού Πανσέληνου. "Όσες διαφοροποι- ήσεις κι "αν δποθέσουµε πώς έχει υποστεί ή τέχνη τους άπό τό 14ο ώς τό 18ο, πού βρί- σκουµε σίγουρα έργα χιονιαδιτών ζωγράφων, είναι άπίθανο νά έχει τίς ρίζες της στόν Παναέληνο. "Αλλωστε καί μεταγενέστεροι ζωγράφοι μέ µαρτυρηµένη διαµονή στίς Καρυές δέ φανερώνουν ούτε Ελάχιστη έπίδραση τού µεγάλου τοιχογράφου τού Πρωτάτου. "Αλλη πα- ράδοση λέει πώς ή τέχνη τους προήλθε άπό τήν 'Ιταλία. κτηνοτρόφοι άπό τό χωριό "Δε- τοµηλίτσα έγκαταστάθηκαν στούς Χιονιάδες καί όταν κάποιο βαρύ χειμώνα έχασαν τά κο- πάδια τους άπό τό κρύο, πήγαν στήν 'Ιταλία καί έμαθαν τήν τέχνη. 'Ωρισυένα "φυσιο- κρατικά" στοιχεία τής ζωγραφικής τους, άνάμικτα μέ βυζαντινά, θά µπορούσαν νά ένισ- χύσουν µιά τέτοιαν "εκδοχή, όν δέν ήταν κοινά συστατικά τού ύφους δλόκληρης τής έλ- ληνικης άγιογραφίας κατά τό 18ο καί 19o αίώνα. "Λλλωστε, µελετώντας τήν τέχνη τους, βλέπουµε-πώς µέ τό πέρασμα τού χρόνου τά φυσιοκρατικά στοιχεία προχωρούν καί τά βυ- 11» είναι χτισµένο στά 1762 μνηµονεύει σέ τοιχογραφία του τήν έμφάνιση ένός τεράστιου "όρνηου" πού έγινε στά 1787. T6 άρχοντικό Τσιατσιαπά στήν Καστοριά έπισκευάζεται ριζικά στά 1754 άλλά ή τοιχογραφία μέ τήν άποψη τής Πόλης άπό 26v Κεράτειο κόλπο έχει χρονολογία 1798: 6 παραδείγματα θά μπορούσαν νά πολλαπλασιασθούν. T6 ίδιο γίνεται καί στίς έκκλησίες. Π.χ. ή 'Αγία Μαρίνα Κισσού 6πάρχει ήδη στά 1741 μά εί- κονογραφείται άπό τόν Παγώνη στά 1802ξ5τό καθολικό τού μοναστηριού "Αγίου Νικολάου Πάου, κοντά στήν 'Αργαλαστή Πηλίου, χτίζεται στά 1778 καί τοιχογραφείται στά 1792 μέ 1794ξζΒίδικά στίς έκκλησίες, δέν είναι σπάνιες οί περιπτώσεις νά γίνει ή άγιογρά- φηση τμηματικΞ, κατά άραιά χρονικά διαστήματα καί άπό διαφορετικούς ζωγράφους. 'Ακό- μα καί όταν ο! άγιογραφίες είναι σχεδόν ταυτόχρονες μέ τό χτίσιμο τής έκκλησίας δέ σημαίνει πώς καί οί ζωγράφοι άνήκαν στό ίδιο συνεργείο. Αύτό φαίνεται καί άπό γράμ- µα τού 1893 πού άπευθύνεται στό χιονιαδίτη ζωγράφο Θωμά ΜαρινΞ= "Φίλτατέ µοι κυρ Θω- μά χαίρε. ’Ev πρώτοις µου άναγγέλω ύμάς ότι άμα λάβητε τήν παρούσαν μου άμέσως νά έλθήται ένας έκ τών δύο ή έσύ ή 6 άδελφός σας διότι σήμερον µέ έφώναξεν κάποιος Πέ- τρος Παπαδόπουλος τραπεζίτης έκ τού Χωρίου Κοσοβήτσα καί μέ έρώτησεμ άπό ποίον μέ- ρος είναι οί ζωγράφοι οί καλοί καί άν γνωρίζω κανέναν' έγώ δέ έσύστησα 'Υμάς μετά τού άδελφού σας διά νά έλθητε διότι κάμαν Νέαν 'Βκκλησίαν είς τό χωριόν τους καί χρειάζονται ζωγράφοι. άμέσως άµα λάβεται τήν παρούσαν μου νά κινήσετε νά έλθήτε ένας χωρίς άλλο ένταύθα διά νά προθήται είς συμφωνίας καί μήν άργοπορείται διότι έτυχε νά άκούσω ένας έδώ νά συσταίνη τόν Σαμαρινιώτην ζωγράφον. άλλά Εγώ άκούωντας αύτά τά λόγια έλαβα μέρος πρός όμάς. σάς περιμένω ταχέως. Μή έχων έτερον Διατελώ. 'Ο πρόθυ- μος φίλος σας Χαραλάµπης x. Π&όπουλος, Ζαχαροπλάστης"ΐΤό γράμµα δείχνει καί τόν έ- παγγελµατικό συναγωνισµό άνάµεσα στούς Χιονιαδίτες καί σαμαρινιώτες ζωγράφους. Οί τε- λευταίοι, μάλιστα, είχαν όργαηώσει καί δίκτυο πληροφοριοδοτών-προπαγανδιστόν στήν περιοχή Τρικάλων, όπως θά φανεί µέ πολλά στοιχεία όταν-όλοκληρώσουμε καί δημοσιεύ- σουμε τήν έργασία γιά τούς ζωγράφους…ΞΞΞ-ΞαμαρΞναξ; Αύτό, λοιπόν, πού σηµειώνει ή 'Αγγελική Χατζηµιχάλη πώς "πολλοί άπ'αύτούς /τούς μαστόρους|, οί πρωτομάστοροι, άνα- λαµβάνουν κατ'άποκοπήν καί τήν έκτέλεση τού ζωγραφικού καί ξυλόγλυπτου διάκοσμου τού σπιτιού; έχει μερική μόνον έφαρμογή, όπως π.χ. στό σπίτι τού Γεωργίου Σβάρτς στ"Αμ- πελάκια, όπου σέ έπιγραφή άναφέρεται πώς ΨΟύτος 6 πεντάγωνος καί περικαλλής Οίκος &- θεμελιώθη παρά τού 'Ιωάννου Ζερμπήνου έν έτει 1787 Μαίου έχρωματίσθη παρ'αύτού κοσ- µηθείς άλλως παρ'αύτού"ΐΞ Μπορούμε λοιπόν νά συμπεράνουµε πώς οί χιονιαδίτες ζωγράφοι ξεκινούσαν μέ τούς βοηθούς τους καί άναλάβαιναν διάφορες έργασίες. "Οταν οί βοηθοί ήταν προχωρημένοι στήν τέχνη, καί συνεπώς ή συμβολή στό έργο σημαντική, στήν έπιγραφή έμπαινε καί τ'ό- νομά τους μετά τό όνομα τού πρωτομάστορα. Συχνά παρατηρούμε όνομα πού άναφέρεται δεύ- τερο ή τρίτο σέ μιάν έπιγραΦή, σέ μεταγενέστερη νά παρουσιάζεται πρώτο, πού σηµαίνει ,. | |… (, | J χι! . | | | ., . « …ι ., ς … … ! & . … « , J .) Ο I/ v ”V ‘l x‘ I ί . , " … ι , " . ι & €… ‘l | > ξ , ψ- ." ΄. .?" … , , | | .» μµ … : 4.' J . …' & & κ 1 .… . δ , , . & ' . ! ' ΄΄ | ,' ο ο ο ' …' ΄ …' ": ι .… , .… . κ ; | ,… . « ξ .. . | , , …. , » > , : | |. … . κ … & .. & . , . ,, J J " …ι ; Δ . ." , . .. .… ς . : & ί , , . , , , & … | I I , ] ι …! . , . ι : .. & & « + Χ | ] ] | , , >… l ' & » & ζ Κ . ι … . , : . ι « " . ο ; υ . . Β . ε » . € & & & . . . . ο . . . ι ) . , . . | | | , ΙΧ" ‘ . Δ , . ,, . «. Χ . ι . , 1 l - κ ( …| l V | | & , ? … ι κ … ι , .. … … … ' .. …; J J . ' . … … κ «. & … l χ ', , Λ , . . , . ,, & .. . . ( . ι & : >. Γ |, I 11 .! & . e . ι l ' & κ ' Ψ ϊ .! . ' .! J J J … .… ι . . . ' … . …. . ,. …1 '… := Ώνα… ΠΜ…4βώ Μωωθ"6νµψ.?" ΑΛ…» θα) η|'ιπ:ψς: &… &; ψωο | ! η & " ' , > . " ι| . ' | .. . ψι»ιΜ #Διη;α| με χΨ(%' ωΜ…Ώ ΜΜΜ. ως… Μς'0Χ΄ … τ - ι … …' . … .. Ε- I I κ , | » ' ι … . . ... ' - . &… αλ. … (fit—«.1», have wax-19".“, 6-|ι.ζζ5………«ζ'…',' |…" η» η.)… ……μςς.ς ' ) . ' Μ' κι'……Λ…… &΄ Φ΄ΠΉάετ΄ 1΄(ιΜή αΜ…… ' . …. . … & , & *… . ». , … ….ΐ "ΕΦ"έιη.-αψψΜρώ ;] "Μακ &»? Μ σΏα…Μά&'τµΜαα%€ώ%χζ , η. Η." …' 30 …',΄άΚ……" &… … %€…%" & … …Μα &ς"Μ&κ|ΜΔ Λαξ " τ"'ω΄'"΄ : λ ΄.κ . -! ,κ,΄ " ,, . |… η …, [ «.. *… …' & »«.…… …,. .. ψάξω. . …;, , | , .; , , _ , . . . ., ., . , Χ …θα…) ΨΘ|&Μ μα>ς1.Ή … 2… %ρΜΜ &; |. άι ’1 '1: Y …;? ) … . ., ' ,µε | η . - κ & . …… … κ Δ ί .? & I " !΄ . . ΄ ' α ' ': ΄΄ ' …' .΄ ΄ … ΄ Ι . » …. ι ! & ν ' ' Λ & : ι. & … α ! & & « τ & ΄ .l ‘ ‘16 ΄ κό " & ';-!Ν | &? . … ,. … … : … . ' . | : η …' ' … l ι. . ι τ 4 & .! ' «. ΄ … , ο… ", …. ' I . . .. € . i an , … ι + ι . , . ι- . , ,. η, Ε,. Σ'" . Ξ Π & .. ΄ κ … «| - … ,» . . ν ' …' .. .! . .' ' ' & ΄ ' & . ξ κ' …. .! " ' I ι κ ' , | , , , , , : … € .. , :: . , - , …. . " .). ' …' . , …ο . . . … , ? ς ' , »- κ … & 1 , . , χ , …. . … 1 & . » . . , , Ο κ ι »… κ " ΄ & … . … 1 € & & l . , [. … . .. «- * .… " , η γ- |… . . . .. ι, 13 νά ύποχωρούν) Τέλος, κατά µιά τρίτη ξκδοχή, οί χιονιαδίτες κατάγονται άπό τό Βυζάν- τιο, µετά τήν "Αλωση πέρασαν στήν "Ιταλία όπου καί έπηρεάστηκαν άπό τήν τέχνη τής 'Αναγξννησης. 'Λναζητύντας εργασία άποβιβάστηκαν στήν παραλία τής 'Ηπείρου, στήν περιφέρεια 'πγουμενίτσας, κι άπό ξκεί κτηνοτρόφοι τής 'Αετομηλίτσας τούς μετέφεραν στό χωριό τους, όπου ξεκαλοκαίριαζαν µε τά πρόβατά τους. 'Απο΄Εκεί πέρασαν καί έγκα- ταστάθηκαν στούς πιό πολιτισµένους καί έλληνόφωνους Χιονιάδες. Τήν "αποψη αύτή ύπο- στήριζαν καί οί παλιοί άγιογράφοι Σωκράτης Η. Ζωγράφος, Νικόλαος Ζωγράφος-Παπακώστας, Χριστόδουλος καί Θωµάς Μαρινάς καί 6 Πολύκαρπος Ζωγράφοέ3Σπψαστή καί ή παράδοση καί ή προέλευσή της µά δΕν ύπάρχουν άντικειµενικά στοιχεία πού νά τή στηρίζουν. 'Βκείνο πού µε σιγουριά µπορούμε νά όποστηρίξουµε είναι πώς ή περίπτωση τής χιονιαδίτικης ζωγραφικής δντάσσεται στό γενικότερο φαινόµενο τής Ξξειδίκευσης όρισ- μ€νων χωριδν σε κάποιον τεχνικό ή χειροτεχνικό τοµεα, άπόρροια τής φτώχειας άλλων πόρων. !!Ρίγανη, λαγούς καί άρκούδες βγάνει 6 τόπος µας" είπε χαρακτηριστικά παλιός χιονιαδίτης. 'Η οίκογενειακή διαδοχή στό ξπάγγελµα ξξηγεί, δς Ενα βαθμό, τόν περισ- ρισµό σε µιά µορφή άπασχόλησης. Βασικό>Θεωρητικό τους βοήθημα, τουλάχιστον γιά τό είκονογραφικό τους πρόγραµμα, ή " 'Βρμηνεία τύν Ζωγράφων" τού Διονυσίου άπό τή Φουρ- νά τήν 'Αγράφων. Κυκλοφορεί σέ χειρόγραφα άντίγραφα άπό τά δποία μερικά είδε 6 Γε- ώργιος Παίσιος καί Ένα ύπάρχει στό σπίτι τού χιονιαδίτη άκτινολόγου γιατρού κ. Βασ. Χρήστου στήν 'ΛΘήναί "Εχει άντιγραφεί άπό τό ζωγράφο Χριστόδουλο Γ. Δ. στά 1846 καί έλάχιστες φραστικΕς διαφορές Exes άπό τήν Εκδοση τού A. Παπαδόπουλου-ΚεραυΞως, πού Ξγινε στά 1909, "νύν τό πρώτον πλήρης κατά τό πρωτότυπον αύτής κείμενον"ΐ Φυσικά, τό κείµενο τού Διονύσιου δίνει τεχνικές δδηγίες, καΘορίζει τό θεματολόγιο, πολλές φορές με σχολαστικ€ς λεπτοµέρειες, άλλά ξλάχιστα μπορεί νά έπηρεάσει τό ζωγραφικό ύφος. Με βάση τήν ίδια περικοπήχτής-β 'Βρμηνείας" τού Διονύσιου μπορούν νά γίνουν, καί Ξγιναν, Ξργα έντελύς διαφορετικά. "αλλωστε, όπως θά-δούµΈ"παρακάτω, ούτε στίς περιγραφές τού Διονύσιου έμειναν πιστοί. Θά πρέπει νά άποκλείσουμε καί έφτανησιύτικη ξπίδραση, µ'δλο πού τά 'Εφτάνησα γειτάύεύουν με τήν "Ήπειρο καί είναι συχνή ή έπικοινωνία άνάυεσά τους. Στά "Εφτά- νησα συντελείται 6λοκληρωτική άνατροπή τής βυζαντινής παράδοσης. T6 Εργα τήν Δοξα- ράδων, τού Καντούνη, τού Κουτούζη καί τήν άλλων έκπρόσωπων τής έφτανησιύτικης ζω- γραφικής δέν Ξχει ούτε τήν ξλάχιστη σχέση µε τή βυζαντινή τέχνη. Σ΄αν κύριο έκφρα- στικό της μέσα Exec τό χρύμα, άντίθετα άπό τή γραμμικότητα τής βυζαντινής παράδοσης. Δραματικές κινήσεις, τολμηρές έφαρμογ€ς προοπτικής, θξµατα άγνωστα στήν όρθόδοξη ζωγραφική παράδοση. 'Η χιονιαδίτικη άγιογραφία συνδέται κάπως µε τό Εργα τύν κρητι- κύν ζωγράφων πού καταφεύγουν στά 'Ξπτάνησα κατά τό 17o αίάνα, όπως 6 'Ηλιού Μόσκος, & 'Ιωάννης Μόσκος καί ίδίως 6 Θεόδωρος Πουλάκης, τού δποίου ξπίδΡση συναντούμε πε- ρισσότερο στούς σαµαρινιώτες΄άγιογράφους. 'Ε?λατκή άγιογραφία τού 18ou καί τού 19ου ?? ( )/ζ΄ ??'7Κλΐιλ… βη. |]: µλ΄ρ"Ήζ7μ% "Ο 6 ζ΄ Ρόδη (»… ι΄ςΠ,« 7 / 15 τ4λ4=ωψυφω… τό μισό μιάάρωσικής λιθογραφίας με τήν Παναγία-Ξ%εκεθΕξεέιουια, τού 1893 καί µία ρωσική χαλκογραφία τού 'Αγίου "Όρους. 8τό μικρό εργαστήριο τού Θωµά Χρίστου βρήκα- με άχρονολόγητη ρωσική έκδοση µέ άγιογραφικά πρότυπα. Θά πρέπει νά προσθέσουµε καί τίς χιλιάδες ρωσικών φορητδν είκόνων πού βρίσκονται σέ πολλά µέρη τής 'Ελλάδας. 'Η έπίδραση τής νεορωσικής άγιογραφίας έξηγείται, πρύτ'άπ'όλα άπό τή σημαντι- κή της έπιβολή στό χδρο τού 'Αχίου "Όρους. 'Η τσαρική]τότε, Ρωσία σέ μιά προσπάθεια έπιβολής της στό "Αγιον "Ορος διοχετεύει "ενα χείμαρρο άπό χρυσάφι, πολύτιµες πέτρες, είκόνες καί ρούβλια? Πρίν άπό τόν πρύτο παγκόσµιο πόλεµο ή ρωσική µοναστηριακή πε- ριουσία στόν "Λθω δπολογίζεται σέ 125 έκατοµµύρια δραχµύν τής εποχής. 'Εκτός άπό αύτό, ή Ρωσία είναι ή µόνη όρθόδιξη µεγάλη χώρα µέ κοινό, σέ µεγάλο ποσοστόξάγιολό- γιο άντίθετα µέ τήν Καθολική εκκλησία πού Ξχει δικό τηςτ πε καί σ'άλλες παραστάσεις πού εχουν σχέση µέ τό δόγµα ύπάρχουν διαφορές άνάμεσα στήν όρθόδοξη καί τήν καθο- λική άγιογραφία, "οπως π.χ. στήν παράσταση τής 'Αγίας Τριάδας, όπου τό "Άγιο Πνεύµα έκπορεύεται καί άπό τόν 'Υιαό.Τέλος, ή έλπίδα τού ξανθού γένους όχι μόνο πρίν άπό τήν έπανάσταση µά κι ύστερα άπό αύτή, ζεσταίνει τίς καρδιές τών άλύτρωτων." ούτος /6 Πιχαήλ K. Ζωγράφος/ είς τό άκρον εθνικιστής καί σφόδρα άγαπύν τήν Ρωσσίαν είς τήν ήλπιζε τήν άπελευθέρωσιν τής δποδούλης τότε πατρίδος µας'β?'1'ό γενικό πνεύµα τής έπο- χής, µέ τήν άλλαγή τής µορφής τής θρησκευτικότητας καί τό ξάνοιγµα τού ύπόδουλου έλληνισµού πρός τήν Βύρώπη καί τά Βαλκάνια, στρέφει τήν άγιογραφία πρός μιά φυσιο- κρατική άπόδοση µορφύν πού έρχονται άπό μακροχρόνια παράδοση. Κοσμική ζωγραφική. Πολύ πλατύ είναι καί τό πεδίο δραστηριότητας τύν χιονιαδιτύν ζω- γράφων στήν κοσµική ζωγραφική, µέ τοιχογραφίες στά Ζαγοροχώρια κυρίως καί στό Πήλιο» ....χχχ |Ι'οπίοι, ν κρέα φύσεις, προσωπογραφίες, ίστορικές σκηνές καί διακοσμητικές συνθέσεις./ξ µ Π;λλοί"Έιναι συγχρόνως καί άγιογράφοι καί διακοσµητές σπιτιύν.'Δλλού τά έργα έχουν: όπογραφές καί χρονολογίες κι άλλού είναι άνυπόγραφα. 'Υπογραμμένα εύαι τά εργα στά \ σπίτια : Γκινόπουλου, Νεγάδες |χείρ Νικολάου Πασχάλη 1836/, Βασδέκη, Σκαμνέλι /χείρ Ξ? Γεωργίου K. 1857/, Τσέπη, Σκαµνέλι /Λιάτσης 1863/, Γεννάδιου, Σκαμνέλ χείρ. 'λλεξίοψζ/ \ Φάιτ! ζώα"… Π.Κ. 1878/, Μπακόλα, Δίλοφο |Χείρ 'Λδάµ καί 'Αναστασίου Βούρη 1885]ΞΐΜ€ "αλλες πηγές τόν τεχνίτη τους ειναι οί τοιχογραφίες στό παράσπιτο Τριανταφύλλου στή Δράκιω |Παγώνης 1832/, τού Ρόδου στό Τσεπέλοβο | 'Αναστάσιος Παπακώστας Μαρινάς, µέ- σα 19ου αδύνα/ καί στό σπίτι τού Σαραβάνη στή Δράκια /' Αθανάσιος Παγώνης γύρω στά /ΛΑχ 1870/,(καθως καί ή διακόΕΕήδή΄Ξτό τζάκι τού σπιτιού τού ΜίχαήΧ'Εοόµα στήν Πυρσόγιαν- νη /εργο Θωμά Χρήστου 1930/.Μέ βάση τεχνοτροπικά καί θεµατολογικά στοιχεία, καθώς καί ΐέ…πληροφορίες των νοικοκυρέων τους, σέ χιονιαδίτες άποδίδουµε τίς τοιχογραφίες στά σπίτια : Γεωργίτση στό Καπέσοβο, Γύγολου, Μάου, Τζάνογλου καί Παπάζογλου στό Τσε- πέλοβο, Πλακίδα καί Κόκκορη στό Κουχούλι, Μπαρζώκα στό Καπέσοβο κ€ξΞξ!έ!!:Ξ!ςΞξέι*- ι 'Λπό τά κινητά έργα, άν καί άνυπόγραφα, µπορούμε µέ άπόλυτη σιγουριά νά 'αποδύ- Μου… … Μινωτή Μ (Μ… Μ""'. 114 αίώνα "εχει άρχίσει άσυνείδητα νά κάνει αύτό πού άπό τά μέσα τού 19ου αίώνα θά πά- ρει συνειδητά πιά τό χαρακτήρα προσπάθειας γιά "βελτίωση" τής βυζαντινής ζωγραφικής, άρχικά στήν 'Αθήνα μέ τό Οείρσιό6 κι άργότερα σ'όλόκληρη τήν "Ελλάδα. Οί διάφορες συγχωριανές όµάδες -χιονιαδίτες, καπεσοβίτες, σαµαρινιώτες κ.λ.π.- δέν έξέφραζαν ίδιαίτερες τάσεις, πέρα άπό μερικές μικροδιαφορές. Τό ζωγραφικό ύφος τής έλληνικής άγιογραφίας έπηρεάζεται άποφασοστικά άπό τά άγιογραφικά έργαστήρια τού 'Αγίου "Ο- ρους. Τό ύφος τής'άγιορεάτικης άγιογραφίας καί πρίν άκόµα άποσαφνμισθεί καί…κωδικο- ποιηθεί άπό τό έργαστήριο τών 'Ιωασαφαίων, έπηρεάζεται όλο καί βαθύτερα άπό τή νεο- ρωσσική άγιογραφική σχολή. "Εχει πιά ξεθυμάνει καί στή μεγάλη αύτή όρθόδοξη χώρα ή παράδοση τών µεγάλων άγιογράφων όπως 6 Ρουµπλιώό?καί 6 Θεοφάνης 6 "Ελληναςΐ4'Β'αύ- στηρή τέχνη πού έκρωσσίζει τή µεγάλη βυζαντινή παράδοση δέν άποτελεί πιά πρότυπο τών νεώτερων άγιογράφων. Οί μορφές τών άγίων, κάτω άπό δυτικοευρωπαϊκές έπιδράσεις πού έντείνονται κατά τήν περίοδο τού Μεγάλου Πέτρου, άρχίζουν νά παίρνουν µιάν έγ- κόσµια φυσικότητα. Τήν αύστηρή χρωματική κλίμακα διαδέχονται βαθµιαία γλυκύτερες συγχρωµίες. Κατά τό 19o αίώνα ή ρωσσική άγιογραφία έπιρεάζεται άπό τή Σχολή τών πα- ζαΩινών τής Πετρούπολης. 'Η Σχολή αύτή ίδρύθηκε άπό τό ζωγράφο 'Αλεξάντρ 'Ιβάνωφ, παλιό στέλεχος τής "άδελφότητας τού Λουκά" τής Ρώμης καί 6 Θείρσιος, πού τόν άναφέ- ραμε παραπάνω, µαθήτευσε στό ναζαρηνό ζωγράφο 'Ιούλιο Σνόρφ φόν ΚάρολφσεΧντ. Θά δια- φωνήσουµε µέ τήν άποψη τού Δηµητρίου Παπαστάµου πως ή ναζαρηνή ζωγραφική στήν 'Ελλά- δω "παραµερίζει τή µεταβυζαντινή καί λαϊκή παράδοση καί άνοίγει καινούργιο δρόµο στήνάγιογραφίά#? άφού, άπό άλλο δρόμο, ή λαϊκή άγιογραφία έχει δεχτεί τίς ίδιες έπι- δράσεις. 'H έπίδραση αύτή τής νεορωσσικής ζωγραφικής έχει έπισημανθεύ έδύ καί πάνω άπό 50 χρόνια. "Τό δραστηριότερον κέντρον άσκήσεως τής ζωγραφικής είναι τό πασίγνω- στον τών 'Ιωασαφαίων..άληθής μοναχική σχολή άγιογραφίας, τής δποίας αί είκόνες κοσ- µούν έκκλησίας τού "Αθωνος καί άλλων Ελληνικών χωρών...'Η άγιογραφική αύτη σχολή έ- λευθεριάζει διότι είς τά παλαιά βυζαντινά είκονογραφικά θέµατα έφήΡµωσε τήν Εύρωπαϊ- κήν καί νεορωσσικήν τεχνοτροπίαν"ξ€Έίναι βεβαιωμένα πώς οί περισσότεροι χιονιαδίτες ζωγράφοι γιά τούς δποίους ύπάρχουν βιογραφικά στοιχεία, τελειοποιούνται στήν τέχνη μέ άσκηση στό "Αγιον "Ορος. Στή βιογραφική σύναξη τού Γεώργιου Παίσιου συχνά συναν- τούμα/τίς φράόεις"µετέβη μετά τού άδελφού του είς "Αγιον "Ορος, όπου είργάσθησαν άµφότεροι έπί µίαν σχεδόν ε κοσαετίαν", "ούτος άργότερον µετέβη καί είς "Αγιον "Ορος έργασθείς έκεί έπί σειράν Ετών", "µετέβη καί ούτος είς "Αγιον "Ορος όπου παρέμεινε έργαζόµενος κατά διαστήµατα έπί μίαν δεκαετίαν", "άργότερον μετέβη καί ούτος όπου . είργάσθη Επί έτη δλόκληρα", "έκμαθών τελείως τήν άγιογραφίαν παρ'αύτού έν 'Αγίω "ορεύ. 'Βκτός άπό τήν έπίδραση τών άγιογραφικών έργαστηρίων τού 'Αγίου "Ορους, θά πρέ- πει νά σηµειώσουμε καί τίς ρωσσικές χαλκογραφίες, καί άργότερα έγχρωμες λιθογραφίες πού κυκλοφορούσαν εύρύτατα στήν "Ελλάδα. Στό ρηµαγμένο έργαστήρι τών Παρινάδων βρή- Ώ) | Η . ……ι"Μ…" " Μ…»… … ψώ…'ΚΨ|ιν; 01Λ/΄Ιί+Λ ζ΄ |?Ω/ζΛ€7α:) έ%' ." έψαξα " ΄α1- 7. " (η/14€ '" -' ,. … "ό…"… …Πιο .. , (»… €ιΐηεφ! Μα το μφ;Λω… (”firm Άνι Άθω/ΜΜΜ , I . … . » κ Η προ…/ν … ψ .. & … κ … ' : . . | .. «. . . ( | & .! .l a - . , .… // ι… % « ! & .. " µια)" των '"?΄ό1 &; [να' «. ά…4%Μ …' Μή ψώΜ' Μ ! ", Μ΄ ». . % . . | * | .… ι . Οί?! … δίψα"; ή» . . a; . . ε .… .… ' s . . . | … Ι . β ι%…,μώ Μ4|ιτ wm ?ε" 84 4ξς Κ/ .: 'J Τι & .… …ι [η[ω>#μ…' [434 .ω'…Μ ριέλ-Η πψιι'ι=1ζΜωα' σας ένα, Μιμή,;ι * * χρωχ …' ι'…χ…&-6 ΄…"1ω-Μ&ι ΕΜΥ…" &… ώ«νϊΜ1΄δΞ :"… ΄;Μ,ι Ο… %έυ (€ευΜκ .θ1…2 …" μψΜ.η w «4V‘7’Zl/vai' " " ΄ Ζ")€ί'ί" &"; πάρω "ως… "Ρεµ (νων 'άΜ…" Μάτι/% ώ ω" . [ Μάκι/3% ία αγ. "Μ Μ &…» µπω? Μ,… αγνή λ' κ……µΐά% .: …… ΜΜτΣηΜΜ ωΞ,… … … … … . ., … 3… . , .. … .… .,, ,,Ι ……..€ . 7. … . , . . …… =.ι'20'3ι,'ω… . .… . …' »? … κήπο έως, # αερα… …." ΓΨΟ€(α ... Με+ωµ…ή %μί" ("414314 "& ε'ε'σ*η|αωώ όταν? :… {mam Μεν… τέχνη-1, ' . "αγών" Μα…-…' σε &… …αν… "'.ϊ . όΆΜ…Μ. ." > ……&=… 4γ'ψκφΜ δω…»; Με». ηψφ%ωεο' σας… . . ,ι.=Δ…Χ.Μ'… ι€ηαέαω…κψ "ν… " …. " . . … | ' :.… _ … > &. .. . , τ' » … 2 7] ΝΜάΆΜ… 6345580119 ΙΩ΄Μ.)α34./ µ΄ "γι'"… µας") & Νώ΄ΐ . . ΄ …; ,ωλ……Μ'.»ά… //ν)24ι% ών µας), |ι.φι… … … &… ; "&. α'."… . Ά"; 47…ω-Ώ… αγι.ηάµ&Η . .; …ή 73, ."… /ω,,,&τ…ω .ζ,Μ το ' 306€ '2…,.ξ(,ωψ Θά;ωΛ΄΄ … Μ΄ '… |"? .ψ"€νΉα' Λαβάλ Μπάρ» &" &» μας… Μ…. . ' «Μακάο … 4.1… …. Μα…… σα…… &, | ] . " ! Ή Ν…'θ;ω ;, ." …θα (τη -σ-Ψέ'…ωΜ' άς ΄.=΄=ν. (ρυό';΄ςζαΜΜ| 61 …').δζΒ| , & Μρμύ… ?θ'…|Μέ λαιμό, "Μ όλα./3 µε΄… 4ι'Χλαγγ, "; Θήρα,!) »… θΡΗΜΜΛωη |/|α7 …. ν Μα Με». Μ -ΐ΄Μ|ι.:βΚ. µε…" … ν 6110…" Με…" "…' /Ζ6ΔάθΥ(« " ] &"! ?ΐΧ% ») Ζάο ,… …' αγί.Ήρι'ή ΜχξέωΉι…Μ ΜΜ ώ Μύκης ΄ Μ΄ ΜωΖιν Μ' Ζ…ξ€ω ώ' [µέ/21 , ένα; ρω…" Ρ)"; (ψάρι.; (στ' θεκ.Μ…:' Μ…. ' ΄ 16 oouuc 016 Χριστόδουλο Ζωγράφο-ΜαρινΞ τίς δύο προσωπογραφίες, όντρα καί γυναίκας, πού βρίσκονται στό σπίτι τού Γ. Παίσιου στά Γιάννινα, στό Θωµά Ζωγράφο-ΜαρινΞ τήν προσωπογραφία τής Στασινής Παπακώστα πού βρίσκεται στό σπίτι τού Στέφανου Ζωγρά- φου στούς Χιονιάδες, στό Θωμά Ζωγράφο4ΜαρινΞ τήν προσωπογραφία τού Γιαννούλη Παπα- Χρήστου πού βρίσκεται στό σπίτι τού 'Αντώνη Γεράση, Γοργοπόταµ00ι Προσωπογραφικό έργο πρέπει νά θεωρήσουμε καί τήν πρώτη αγιογραφία τού Νεοµάρτυρα Γεωργίου,πού Ξ- γινε δεκατρείς μόνο µέρες µετά τό μαρτυρικό του θάνατοι 'H άπεικόνιση ένός προσώ- που πού µόλις πρίν άπό μερικές µέρες κυκλοφορούσε ζωντανό στά Γιάννινα, είναι άσφα- λώς προσωπογραφία. 'Ο ίδιος ζωγράφος κι άργότερα ζωγραφίζει πολλές φορές τόν ίδιο " Αγιο πανοµοιότυπο. Λίγο άργότερα κυκλοφορεί ή πρώτη χαλκογραΦία, παρμένη άπό τό 7% ζωγραφικό πρότυπο τού Μιχαήλ Ζήκου. "Εγινε τόν ίδιο χρόνο στό "Αγιον "Ορος από τό χαλκογράφο Δανιήλ. 'Ακολούζούνε τού μοναχού Κύριλλου στά 1845, "Αγνωστου στά 1854, τού Παναγιώτου Κ. στά 1859, τού 'Ιωάννου Κων. στά 1865 καί άλλες µεταγενέστερες. ME τή σειρά τους, οί χαλκογραφίες γίνονται πρότυπα γιά έκατοντάδες άγιογραφιών, τοί- χου καί φορητών, άπόµτήν Πελοπόνησο "ως τή Φιλιππούποληΐ3'Βµσρφή΄τούτΡΞ633ί3ύ, κα- εώς…έπα!ςλο&βήΨ€ϊΞΐάϊόζΘΥδΐϊδΈΞπαί"πιλκογοζφους,…τΕποπΩι;ΞΞαι΄καί-κΞΉΈΣΒΈΐται σέ-έπα!αλαΕβανόμενο-ά4ι0#ραΦικό'τυπο. Στό ζωγράφο Σωκράτη Ζωγράφο ανήκει καί μιά ζωγραφιστή κασΞέλα στό σπίτι τού Στέφανου Ζωγράφου, Χιονιάδες.'Η ξρευνα στά χωριά τής 'ΗπείρουΙδέ μπορεί νά θεωρηθεί έξαντλημένη γιατί πάµπολλα σπίτια είναι κλειστά, άλλα µισογκρεµισμένα, καί σέ 11111 μερικά, γιά τά όποία ύπάρχουν πληροφορίες ότι είναι ζωγραφισμένα, δέ μάς Εφησαν νά μπούμε. 'Ωστόσο, τά έργα πού γνωρίζουμε δέν ειναι έντελως ανεπαρκή γιά νά σχήματίσουµε καθαρή εικόνα της χιονιαδίτικης κοσµι- ης ζωγραφικής.Καλύπτουν µία περίοδο;;;έ:;: χρόνων, άπό τα 1836 ως τα 18351'Onwc Θά πρόσεξε 6 άναγνώστης, 16 μεγαλυτερο ποσοστό σπιτιων μέ ζωγραφική διακόσµηση βρί- σκεται στά Ζαγοροχώρια. Ειναι ή περίοδος πού πολλοί κάτοικοί τους ξενητεύονται στή Ρουµανία ή στή Νότια Ρωσία, πλουταίνουν έκεί μά δέν ξεχνούν τήν όρεινή τους πατρίδα. 'Βκείνο,πόύ κάνει έντύπωση είναι ή έπίδραση τού εύρωπαίκού μπαρόκ καί τού ρο- κοκό στή διακόσμηση σπιτιών καί έκκλησιών. 'Ασφαλώς τά πρότυπα είναι χαλκογραφίες. T6 φαινόμενο δέν παρατηρείται µόνο στούς χιονιαδίτες ζωγράφους, ούτε µόνο στήν κοσ- µική ζωγραφική. "Εχουµε έπισηµάνει τό εύρωπαίκό χαρακτικό πρότυπο τοιχογραφίας τού 1844 σέ σπίτι τής Σιάτιστας& καθώς καί μιάς άγιογραφικής σύνθεσης τού πατέρα Παγώ- νη καί δύο προσωπογραφιών τού Θανάση Παγώνη, 'Επίσης, ή έμφάνιοη τού ίδιου θέµατος σέ άπουακρυσμΕνους μεταξύ των τόπους σέ διαφορετικές χρονολογίες καί άπό πολλούς τεχνίτες, δείχνει πώς σίγουρα ύπάρχσυν χαρακτικά πρότυπα. T6 Θέμα π.χ. τού κομμέ- νου καρπουζιού μέ τή φέτα καρφωμένη έπανω του τό συναντούμε στό Πήλιο, στή Σιάτι- στα, στ "Αμπελάκιαμκ;ί>µστά Ζαγοροχώρια. T6 ιδιο συμβαίνει καί µέ όρισµξνη αποψη της Πόλης πού τή βρίσκουµε στό σπίτι τού Γεωργίου Σβάρτς 1798, τού Δηµητρίου Σβάρτς κ α . & .… - € …] . . … ,; ' ,… & η], " …| ., …|. ή - ...… . … ι . Χ . … ι … & ι # ΙΧ ι . ν " Ν.! |"; - - με . .: …!, . .! κ , & ι « ι α > .… … .,» .! |" …' ' Ξ" Η …! |" ; …. & … … … & "|"… .! Η… .! ΄ . ','ζ΄.' . ."? ΄' … ΄ J' …' ' . & . "& I ,η…" α κ κ ι ς…" ο. . τ' ..… . . . ς.. … .». ., …. χιλ; . ΄.΄΄. - ... . ζ΄ .. , … "« ι … .. …. ,. & |» ' J. ' : ' '… ' 1 ΡΠΜ% Μ & ΡΜώ … 2Μό : "… ! 1 & Δ' :. ……… ι .. . ΄ , ( . A .… …. …η '; .. " » 3133; ' | ,? ι ' ' ‘ . .: …: :! . ' …'% ΄ .? . Ξ . ς …… . … ι : _ J. .… …' …ιλ ν…. . ' 1… ,… . | ια: . ' :…… … ξ & &. ι .. ' ρ , . . ή . . . .! ΄΄ ' . '. ΄, ιζ :΄.Ά'. ." 3 . …' . … … ι ι ., . .. ς … . , ": .» [| .‘. . ., '. Χι . Η ή». γι" . . . :. …. | η;- ΄.- ' > ' ' : "??, .; ως." ' .." , …' |? . . x …λ - τα… :… . . ! .ι … . - . ~ .… " > :… … … .'κ!-…ι.'>ν. > .) . …." —. .… …" ,, . . χ » ξµπ «Η ' ! ' & "| , …' | , .. V. . . ι . !" ."; . ι.… ζ ; … … κ… .. , ι .; .ν …'. ' # ν..." & ""; …' . Γ'...." . µε :… : ,… ...' & . & …'ΐ & . … .. ; ς ., .… .… …. . - . ' : : ." ' … .: κε" . .…" … . . ' "… *… . | .' . '- ν", : Ι . : ":" & ' ς ! & Χ . . . . …ι .. τ". -. ο… ""…'… : χ… … , … .. . :. ι… Μ…»; … .. κ. κ … ?… . » … ι . . " Μι .… '. , … .… Τα? : . . '. ";'ψ -: " .? - ."… … .] η η» ' ' = . . .… …. « . … ,. .… », Ψ"… …. ,,-…. . ΄ " 'Ν-ι=…>…=…»« - " " ' "Μ "& . …. . » …. ". . " . . .. &. …. &. . , .; > . . . ,. . , . …. . ' η), …. 05" " ιΐ Τζι ΐ΄ : . ΄ " ι,"΄'΄ ? ..."-' ΐ"'..Ε ; ." " « …' " , Ά…" ' :' & .-'ΐ ΄ ! Ες «τ Χ . | " ι -/ . ' Νο ] ΄΄ "δ ' Μ') " ΄ ' ' »; ν .ι- μ- ν 0… :) φαν µςπ> σ… όλα.» µι)Μο Ι; : &. - - v . - & ! Ώ κ & - Ο .. - . . « . Μη. | α… τα … «Ζ -- ….. … -.. - - J … ( (' ία … % Μι &:Ν | [… handy)” a [1.7 Jaw. [Μαιν-γι' … '- €κωΉαΖΈψ- '- . .-. »… . .… . - Μ . - νιΓ ' | . ," . …. - - : . …… …ο ,θ Ο a Μίδα" Ώ Ώ.Μ,Ώ1 . . ». …; … . κ… … ( .ι - ή αν… θ'… %,"… .'ιι=.,ι,Ο1,ι πηραν. ,… - . - c‘. " - . -Ν .. . . : ' ! μ..… " υπ ' & … ' …'- .… :. ". - . € ' ' " ' 'ι' !» . > | . ' " …Μα|αι.…π… (ένα: …; ||"… & Μάϊ?" (…" … θα"? ΚΕ -' . . . . …ιΜ Γι΄) 0€-;Η ι αν Μ & ι΄ψγ Μίδα: Η? . . ,. > : ΄ ' . ?. . €>1Μ 2.7 -,| Εξ' "χ ων…1…ωξυ : µ'Μ%6α… &…Ο';ζ… Η €; ως Ψ…" .. … ." , . …, | |… . ι ). .. … . -.… - . *-να …να &? Κόκα-α., 4! .) … Ξ -II J " Η. - …. ' ' ό…" -' - I I“ ", . , [| |) ,! . ΄΄ . ' Η ' …' . ζ: ! . - : ! . …"". ,, )ξμ…|ζ ,. , 16 ?… | ! ξ", . ~ _ , Ώ ;. . . α… ι & Η΄…" . . ΄ 1 ' ιι, ' .Χ.|. - ' '. …' !…: ' ι' .. ι . …. . . ' ι . … ' »… .J. ΄.΄. ΐ΄ ι." . - '. Σι ' ‘ ‘.‘ , >. . . , .. ι ς '! ή, --|.ιιι%ς (. .] ν .ι'ι…,' # I 33 | -. Β.:-1 » , : . . ΄ . - .. . . .. . x ι ' ι . . υ...! .. ‘ « .'.' (Ι'-. .!" ' .1’ ' ….) ι . . '! Ά ," ? … (. ' . . .. ι ! ,… , % '.»'΄ '. «΄ .. | .. …. ,… 4.» .. ' ι .I v- |. Μ' & ζ'. "ζς.…χνιΐγ - .-37 Jaw; εξ/ξµσΐφ.υ -|ι΄Μ:.|' ' . I . Ψ, « = Ώ Ώ . Η Φ"ξΘ Νου …" ατονΔΛ…(α l—-... .../".… ;ή…» "+ Άµα µάπα" "να? Για) "" " ΄ Μάο." « λ'! Η…!) 41") |1ππ4βΜΐη 17 1811, τού Κράλη Κομνενξκη στό Μόλυβο Μυτιλήνης 1838, ατού ΝαΙζύ στήν Καστοριά, τΞς Πούλκως στή Σιάτιστα. Στό βιβλίο τούτο δηµοσιεύονται παραλλαγές, άπό χιονιαδίτες ζωγράφους, ενός άνθοδοχείου πού μπαίνει άπό κά τω µέσα σε κυκλικό oxfiua ξνδ δεξιά καί άριστερά ξεπετάζονται άνήσυχα μπαρόκ διακοσµητικά. Καί µόνο άπό τά παραδείκυα- τα αύτά φαίνεται καθαρά πόση έλευθερία είχε & παλιός τεχνίτης στό χειρισμό τού δα- νεικού θέµατοας. 'H ξπίδραση τού μπαρόκ έκτείνεται σ'όλόκληρη τή λαϊκή µας ζωγραφική μπαίνει καί στό χώρο τύς ξκκλησιαστικΞς ζωγραφικΞς διακόσμησης, στήν έκκλησιαστι- κή ξυλογλυπτικέϊΒστούς φεγγίτες, στά φευτοπαράθυρα καί στό κέντηµα. ΣΞ I"okouc τούς τομείς της τέχνης παρατηρούνται παράλληλα φαινόµενα. Πόσα στό γενικό πολιτιστικό κλίμα άναπτύσσουν τή δραστηριότητά τους καί οί χιονιαδίτες ζωγράφοι. 'Η ύπαρξη χαρακτικύν πρότυπων άπό τό εύρωπαϊκό μπαρόκ συνδέεται µε τόν ξμφά- νιση καί διάδοση δρισμΕνων µοτίβων νά δε όωτίζει τό όλο Θέμα. 'Ασφαλύς, τουλάχιστο κατά τό 19ο αίύνα, δέν ξταν άπρόσιτα καί άλλα πρότυπα, κυρίως νεοκλασσικά μξ τδν πρόσθετη άκτινοβολία τής "ξπίσηµης" τξχνης τού νεου έλληνικού Κράτους. "Ας σηµειώ- σουμε ξδύ πώς τήν ίδια έποχή πού δηµιουργούνται μερικά άπό τά άραιότερα δημοτικά μας τραγούδια, όλοι οί λαϊκοί ζωγράφοι γράφουν στήν καθαρεύουσα. Κΐ-δαως"καθππά νεοκλασσικύ…έπίδραση-ξκιοημαίνσυπε*μόνο…στό απίτι τού ΓκΕκη στό Πάπιγκο πό τίς ψυ- γρ€ς μορφές…άνΩρωπόµορφων κιόνων πού µοιράζουν τή ζωγραφίόρξνη΄ΈΕϊφάνΞϊΞ"δπου"ίστο- ρούνται σκηνές άπό τούς αίσάπιους µύθους. τό έργο αύτό είναι σχετικά καινούργιο, άφού -κατά προφορική µαρτυρία- Έγινε "μετά τόν πόλεμο τού 1897 καί πρίν άπό τόν πόλεμο τού 1912". Kat στό σπίτι αύτό ιαρουσιάζεταυ τό άγαπηα€νο Θέµα τόν χιονιαδι- τύν ζωγράφων, τό τρΈηγµ€νο µέ κορδόνια παραπότασυα, καθώς καί τό παλιότερο παραδο- σιακό έρωτικό σύμβολο τού περιστεριού πού κρατάει στό ράµφος του λούΧδύδι. χ 'Ooo κι άν τό πρότυπο είναι ξενόφερτο, ή έπιλογή του άλλά καί & συµπεριφορά σ'αύτό καθορίζονται άπό ίθαγενείς παράγοντες. Συνεπύς αύτό πού εχει σημασία είναι τό γιατί αύτοί ξ οί πελάτες τους προτιµούν τά µπαρόκ Ε ροκοκό διακοσμητικά θίαατα καί δεύτερο ποιά είναι ή συμπεριφορά τους σ'αύτά δηλαδή µέ ποιό τρόπο τά χειρίζον- ται καί ποιές θεληματικΞς % άΘέλητες άλλαγΕς δπιφΞρουν σ'αύτάο Τέλος, νά έρμηνευ- δεί ή συμπεριφορά αύτή. πιστεύω πώς στήν έπιλογή τού θέματος τόν κύριο λόγο Έχει 6 πελάτης καί γιά τόν τρόπό-άπόδοσής του την εύΘύνη τήν Έχει 6 ζωγράφος. Οί νοικοκυρ€οι τόν ζωγρα- -φισμξύω1άπό γιονιαδίτες άρχοντικύν τού Ζαγοριού είναι, κατά κανόνα, µετανάστες στή Ρουμανία. Φεύγουν άπό Ένα κοινωνικό περιβάλλον με κλειστή κτηνοτροφική οίκονομία έργάζονται µορφώνονται καί πλουταίνουν στίς 'Ηγεµονίες. Οί τσεπελοβίτες 'Αναστάσι- ος Ψσολάκης καί "Αναστάσιος Τσούφλης πλουτίζουν στό Κισνόβι καί άφίνουν σημαντικά ποσά γιά έκπαιδευτικούς σκοπούξΞ&Ή0ί Πλακιδαίοι ταξιδεύονταν στή Βεσσαραβίω, όπου , "ο . ς8Γ , πλούτισαν καί άποχτησαν τεραστια κτηματική περιουσία". ενικά δ! ζουν τον περιθω. 18 ριακ8 βίο τού µετανάστη. 'Ηπειρώτες συµµετέχουν στήν άναγξννηση τής ρουµανικής λο- γοτεχνίας. 'Ο μεγάλος πρόδροµός της. & "Ιωάννης 'Ηλιάδης-Ραντουλ€σκσυ, γιός έλληνί- δας καί ελληνοµαθής, μεταφράζει τά Λυρικά ποιήµατα τού ήπειρότη 'Αθανάσιου Χριστό… πουλουΞ,Βλληνικής καταγωγής είναι καί ό δθνικδς ποιητής τής Ρουµανίας Βασίλειος 'Α- λεξανδρής. 'Ιδρυτής τού ρουμανικού 'Εθνικού Θεάτρου είναι 6 "Ελληνας Κ. 'Αριστίας. 'Ο δάσκαλος τού ΓΕνους Γεόργιος Γεννάδιος, άπό τά Δολιανά, μορφάνεται στό ξακουστό έλληνικό σχολείο τού Βουκουρεστίου, τήν περίφηµη "Δύθεντική Σχολή" πού είχε σχολάρ- χη τό ζαγορίσιο Λάμπρο Φωτιάδη. Στό Γαλάτσι καταφεύγει, στά χρόνια τού 'Αλή Πασά ή οίκογένεια τού Κωνσταντίνου Ράδου, δωδεκάχρονου τότε. 'Ο μικρός ψυγάδας gniazxxxx μπήκε στό σχολείο τής πόλης αύτής "γιά νά συνεχίσει έλληνικΕς σπουδξς'ΞΞνηυονεύουμε ξδύ καί τά γεγονότα στό 'Ιάσιο καί τό Δραγατσάνη τό 182ν. 'Εννοείται πάς καί στά ζα- γοροχώρια, άπό τίς άρχές τού 18ου αίύνα ύπήρχαν σχολεία καί βγήκαν σηµαντικοί λό- γιοι. 4Υπήρξε, μάλιστα, άπόφαση καί προσπάθειες γιά τήν ίδρυση στά 1815 Πανεπιστή… μιου στό µονασιήρι τού Ρόγκοβου, κοντά στό Toenékopo‘.h "Όλα τά παραπάνω πολύ άπέχουν άπό τό νά δώσουν µιάν Ecru καί άχνή είκόνα τής ζωής στά ζαγοραχόρια. "Απλός ξεχωρίζουν μερικά στοιχεία πού θά μάς…ξοηθήσουν νά πλη- σιάσουμε τόν πρύτον παράγοντα, τόν πελάτη µέ τίς προτιρήσεις του Σχεδόν τό σύνολο τύν διακοσµηµΕνων σπιτιύν άνήκει σέ μετανάστες τής Ρουυα;ίάς καί σε λίγους τής νό- τιας Ρωσίας. Φεύγουν άπό τό χωριό τους νΕοι, όχι χωρίς μιά κάποια παιδεία, άπό "ενα περιβάλλον µε ύγή ξξΕλιξη. συντηρητικό καί άπρόθυµο στήν άφοµοίωση ξένων πολιτιστι- κών στοιχείων. Στά άστικά κέντρα τής Ρουµανίας τό γούστο τους διαμορφώνεται άπό Ενα . καθυστερηµξνο "περιφερειακό" εύρωπαϊκό μπαρόκ. Αύτό µεταφέρουν καί στόν τόπο τους. Είναι καί Eva στοιχείο κοινωνικής διάκρισης.Δξν είναι άπλύς οί εύποροι πού διακοσ- μούν πλούσια τό σπίτι τους, είναι οί ταξειδεμ€νοι µέ τό λεπτό "εύρωπαϊκό" γούστο. Στό συνολικό πολιτιστικό πλαίσιο ύπάρχουν, βεβαια, τά ίδιαίτερα στρωματικά στοι- χεία, ύπάρχουν όμως καί τά κοινά, τά άποδεκτά άπό όλα τά στρώματα, "Όπως είναι οί χοροί καί τά τραγούδια, τό σπίτι καί οί κατασκευαστικές του µέθοδοι, δρισµΕνα ξθιµα, φυσικά ή γλώσσα καί ή θρησκεία, παράγοντες έθνικής συνοχής σφυρήλατηµξνοι άύό τό χρόνο καί ίδιαίτερα αίσθητοί σέ συνθήκες Τουρκοκρατίας. Τά κοινά αύτά διαστρωματικά στοιχεία λειτουργούν µε τή δύναµη τής παράδοσης καί συνυπάρχουν με τά δπείσακτα. "Ετσι, αύτή ή ζωγραφική διακόσμηση µε τόσο Ξντονα ξενικά χαρακτήρα, Εφαρµόζεται σέ παραδοσιακής άρχιτεκτονικής σπίτια, στολισµένα με ντόπια ύφαντά καί άλλα παραδοσια- …;..- κά στοιχεία,&' Ωστόσο ή σωστή τους Εφαρμογή καί κάποιος έγκλιµατισµός τους κάνει τά Μ -΄-"΄ νία θεµατα νά μήν Ένοχλούν σάν ξένα σωµατα, u 'όλο πού δεν εχει δλοκληρωθεί άκόµα Χ ή άφομοιωτική διεργασία πού συντελείται βραδύρυθµα στά θεματα πού είσάγονται στή λαϊκή µας τέχνη. 'Η εύκινησία τόν μπαρόκ καί ροκοκό διακοσµητικών συγκρατείται καί µετριάζεται άπό μιά λαϊκή παραδοσιακή στατική άντίληΦη. Τά χρώματα τού φόντου είναι 19 κάπως βαριά, συνήθως σκούρο λουλακί ή ώχρα. Δέν πρόκειται γιά άνοιχτό καί διάφανο γαλάζιο πού θά άνακαλούσε στή μνήµη τήν άπεραντοσύνη τού ούρανού. Δέν άπομακρύνει τή χρωµατισµένη έπιφάνεια, διευρύνοντας τό χώρο, νά τήν κρατάει στή θέση της, μέ µιά βαρειά καί κάπως πρωτόγονη αίσθηση. Οί χειροτέχνες ζωγράφοι έπηρεάζονται άπό τό πολιτιστικό κλίµα τής κοινωνίας µέσα στήν δποία έργάςονται, γι'αύτό καί τά θέµατά τους έχουν άλλη µεταχείρηση στά Ζαγοροχώρια καί άλλη στά µεγάλα &στικά ή ήµιαστικά κέντρα µέ µεταποιητική καί µετα- πραττική δραστηριότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τό τοπίο. Στά άρχοντικά τής Σιάέ τιστας, τής Καστοριάς, τών 'λμπελακίων, τού κόλυβου καί τού Πηλίου συναντούµε τή συγκεκριμµένη πολιτεία σέ πανοραµική άποψη. Είναι ή Πόλη, ή Βενετιά, ή Χαλκίδα, ή Φραγκφούρτη, ή 'Δταλάντη κ.λ.π. Τά τοπία αύτά άποτελούν αύτοτελείς ένότητες µέσα στήν όλη διακόσµηση, Ενώ παραλληλα ύπάρχουν καί µικρά άνώνυµα τοπία πού άπασχολούν ρόµβους, έλλείφεις, 11111! κύκλους ή διαχωριστικές ταινίες, σχήµατα ένταγυένα σέ κάποια διακοσµητική σύνθεση. "Αντίθετα, στά Ζαγοροχώρια ύπάρχει μόνο τό άποσπασυα- τικό φανταστικό τοπίο, συνήθως λίγα δέντρα, ένα κάστρο, ένα σπίτι, σέ µιά τυπική άπόδοση βασισµένη κατά κανόνα σέ τρείς όριζόντιες χρωµατικές ζώνες πού περιβάλλονται άπό πλαισίωση στά σχήµατα πού άναφέραµε.'Υφίσταται σάν ένα τµήµα συνόλου' δέ λει- τουργεί µόνο του. Θυµίζει τά φανταστικά τοπία τών εύρωπαύκών διακοσμητικών πιάτων, καί ίσως δέν είναι άσχετα μ'αύτά. Ψόιάνθοδοχείο, τόσο συνηθισµένο θέµα τής λαϊκής µας τέχνης, ένώ στή ζωγραφική τού Πηλίου, τής Σιάτιστας καί τής Καστοριάς ε"ιτε άκουμπάει σχεδόν στήν κάτω πλευρά τού πλαίσιου είτε στηρίζεται σέ κάποιο βαρύ έπιπλο, στά Ζαγοροχώρια στέκεταυ μετέ- ωρο ή άκουμπάει σέ κάποιο άνάλαφρο φυτικό διακοσµητικό θέμα."Οπως στό τοπίο, έτσι …… -/ι , … ι ο . .-.--΄'/ΐ/ . και στο άνθοδοχειο-στά-άσττΞά΄Ξάι…ήριας;ικα…κέντρα…ή…όργάνωση της διακοσµηµύή3ςέπι- , , , , … … , /……,..….….…, ανειας είναι περισσότερο λογική, χωρις αύτό να της άφαιρει τη φρεσκάδα της. 'Αντι- Ψ , ΄΄, ………-…-…-΄…………,,...... θετα, στά Ζαγοροχώρια ή όλη σύνθεση;κών μοτίβων πηγάζει άπό μιάν ά-λογική'αίσθηση. ν΄- …. T6 διακοσµητικό θέµα λειτουργεί περισσότερο σάν είκαστική άξία παρά σάν παράσταση. 'Επίσης άπουσιάζουν οί χαριτωµένες καί εύλύγιστες πλαισιώσεις µέ τό παιχνίδ ι τών κοιλόκυρτων γραμµών πού δίνουν κίνηση καί έλαφράδα. Τά πλαίσια τών χιονιαδιτών εί- ναι τετράγωνα, κύκλοι, έλλείΦεις καί ρόµβοι' σπανιότερα αύτοί. Μιά κάποια πρόθεση κοµψότητας φανερώνουν τά ζωγραφιστά πάνινα παραπετάσματα, τραβηγµένα γύρω άπό τήν πλαισίωση, πού τά συγκρατούν κορδόνια µέ φούντες στήν άκρη, θέµα πού τό συναντούμε καί σέ άλλες βαλκανικές χώρες. Κι έδώ ή άπόδοση έχει κάποια βαρύτητα, πιό φανερή μάλιστα έπειδή µαντεύεται ή προσπάθεια χάρης. 'Ο χειροτέχνης ζωγράφος, πού έρχεται άπό τό όρεινό-κΞΞ!ρπροφικό χωριό του, δίνει τή δική του αίσθηση στό ξενόφερτο δια- κοσμητικό;θέμα. Καί πρέπει νά παραδεχτούμε πώς ή άντινομία αύτή δέν είναι στερηµέ- νηΧάπό"κάποια γοητεία. Είναι άξιοσηµείωτο πώς νωρίτερα, κατά τά τέλη τού 1Βου καί Ώ Ώ & ! Κ & |…" "…η ."')' ?-΄………ι… .- : J“ J - ,. η." , , Ε.] |. ' .κ.?. ; …. Με . . ςΑ . … Με"… ': Υ.". "& .::: … ."… ~; = … ; "'" ετ". :… … … η. . ,. … . ," . . . =… Ο ι & ο… … "π…- Δ. .'-…';".-'. .» ("…'-ε ε'." τ….='.…:τ….τ.'… |: .. …' "33.14. : "τα? .… ξ)" …. η, ,. ,…….* .. . . ο '. '-…'.,,'.|ξξ '';΄'ν- ? !...…" ΓΑ.4… ΄.!΄ … … . ! ο & ι &; "να: - Afr …"- .=."'ωΞΛ λ »? και…ττ.=…:;, ; > 1… :… … .… . :; - 3… . , !. ν & & Ο "Να …. (ότε, …να: ;;… ||| . .,-κ …κ.,.',.:µ &; 4.& Ε!... &. .4, ,,,. . ,€ …,: 33 ??"? 4 … ι . , «».-τ … .… ». ,η, '… . .. .… ... . : , , … . ο "Β.." €!!! "14332 Μπι …>ά'- .ι : . J ".! . …. Για")? Η ?!" .; J. Υ J , " ζ';')'ι'. …χ - 20 τίς άρχές τού 19ου αίώνα χιονιαδίτες ζωγράφοι, καί κυρίως δ Μιχαήλ Μιχάλη έπιχει- ρούν µπαρόκ πλαισιώσεις σέ έπιγραφές έκκλησιών, όπως στόν "Αγιο "Αχίλλειο Πεντάλο- φου 1774, στό μοναστήρι τών Σταγιάδων 1780. 'Αργότερπ ό ίδιος στήν 'Αγία Τριάδα Bu- 306,1802, άποδυναμώνει τή μπαρόκ πλαισίωση τής έπιγραφής περιβάλλοντός τήν µέ μιά σκουροκόκκινη παραλληλόγραµµη έπιπλαισίωση. 'Αργότερα & Ζήκος Μιχαήλ έπιχειρεί µπα- ρόκ πλαισίωση έπιγραφών στόν "Αγιο Γεώργιο Μεταξοχωριού, 1843, καί στήν 'Αγία Παρα- σκευή τού ίδιου χωριού, 1852, άλλά μέ βιαστικές μονόχρωμες πινελιές. 'Η προσωπογραφία έχει κάποια θέση στήν έλληνική λαϊκή τέχνη, κυρίως μέ τούς κτήτορες έκκλησιών. Στήν κοσµική λαϊκή ζωγραφική σπάνια έχουμε άπ'εύθείας προσωπο- γραφίες. 'Από δεύτερο χέρι είναι οί μορφές τού Ρήγα καί τού Σουλτάνου στή σύνθεση τού Παναγιώτη Ζωγράφου "Πτόις τής Κωνσταντινουπόλεως"-1836- καί τού ίδιου τά πορ- τραίτα τού τσάρου Νικόλαου, τής αύτοκράτειρας Βικτωρίας καί τού βασιλειά τής Γαλ- λίας Φίλιππου στή σύνθεση "'Η δικαία άπόφασις τού Θεού διά τήν άπελευθέρωσιν τής 'Ελλάδος"-1836- ένώ στήν ίδια σύνθεση οί προσωπογραφίες τού "Όθωνα καί τής 'Αμαλίας θά πρέπει νά έγιναν άπό τό φυσικό. 'Επίσης άπό δεύτερο χέρι είναι ή σκηνή τών γάµων τού Ναπολέοντα στό σπίτι τού Ράδου στό Τσεπέλοβο, μέσα 19ου αίώνα, άπό τόν Κωσταν- τίνο Παπακώστα35Τό ίδιο ίσχύει γιά τίς μορφές τού Ρήγα καί τού "Υψηλάντη άπό τόν Θανάση Παγώνη -Δράκια 1870-στό πατρικό του σπίτι.'Αντίθετα, οί προσωπογραφίες πού στολίζουν τό σπίτι τού Κανατσούλη -Σιάτιστα 1811- είναι όπωσδήποτε άπό τό φυσικά, είναι πειστικές καί φανερώνουν άξιόλογη δεξιότητα. 'Η προσωπογραφία, άπό τά έργα τουλάχιστο πού μάς είναι προσιτά σήμερα, άρχίζει νά καλλιεργείται άπό τούς χιονιαδίτες ζωγράφους γύρω στά 1900, μέ μοναδική έξαίρεση τό νεομάρτυρα "Αγιο Γεώργιο άπό τό Μάχαήλ Ζήκο στά 1838, πού όμως άποτελεί είδική περίπτωση. Είναι συνολικά τέσσερες καί άνήκουν στούς συνεργαζόµενους άδελφούς ζω- γράφους Χριστόδουλο καί Θωμά Ζωγράφο, Μαρινάδες. Πρόκειται γιά πολύ άξιόλογα έργα πού είναι χαρακτηριστικά τής στροφής τής χιονιαδίτικης ζωγραφικής πρός ύφος περισ- σότερο λόγιο, όπως συμβαίνει, τήν ίδιαν έποχή καί σέ προσωπογραφίες χειτοτεχνών ζω- γράφων άπό άλλες περιοχές, όπως τού ήρωα τής πηλιορείτικης έπανάστασης τού 1878 Νι- κόλαου Γαντζόπουλου, πού βρίσκεται στά γραφεία τής Κοινότητας Μακρινίτσας, έργο ά- γνωστου πηλιορείτη ζωγράφου, πιθανότατα τού Νικόλαου Κ. 'Ανακασιώτη, καθώς καί τού Οίκονόµου άπό τά "Αμπελάκια Κισσάβου, ίδιοκτησίας τής οίκογένειας Παπαχρόνη. Οί δύο προσωπογραφίες τού Χριστόδουλου 'Αν. Ζωγράφου παριστάνουν δύο γεροντι- κά πρόσωπα, άντρικό καί γυναικείο, σέ προτομή καί, κατά τόν σημερινό ίδιοκτήτη τους, παριστάνουν τούς γονιούς τού ζωγράφου 'Αναστάσιο καί Χρύσω. Τό ότι οί δύο ζωγραφιές άποτελούν ζευγάρι άποδεικνύεται καί άπό τίς ίδιες άκριβώς διαστάσεις τους, 53 Χ 37 έκατ. τού µέτρου, τό όμοιόµορφο έλλειφοειδές καστανόχρωμο σχήμα µέσα στό δποίο εύ- ναι τοποθετημένες οί µορφές καί τό γαλάζιο χρώμα πού σκεπάζει τήν ύπόλοιπη έπΐφά- 21‘ νεια τού πίνακα. Καί τά δύο παριστάνονται]κατά πρόσωπο μέ μιάν έλαφρότατη στροφή -;όύΐάντρικού πρός τά δεξιά καί τού γυναικείου πρός τ άριστερά, ετσι "ωστε όπως θά είναι κρεμασμένα τό "ένα δίπλα στό άλλο, τά βλέματα νά συγκλίνουν καί νά δημιουργεί- ται ένα δέσιμο οίκειότητας άνάµεσα στίς δυό ζωγραφιές. Τό ίδιο έλλειφοειδές σχήμα περιβάλλει καί τίς δυό, άνεξάρτητες μεταξύ των, προσωπογραφίες τού άλλου άδελφού, τού Θωμά Ζωγράφου. Είναι στίς ίδιες περίπου δια- στάσεις µέ τά έργα τού Χριστόδουλου, 55 Χ 45 ή προσωπογραφία τής Στασινής Παπακώ- στα καί 59 Χ 49 τού Γιαννούλη Παπαχρήστου. 'Βδώ οί μορφές είναι έντελώς κατά πρό- σωπο καί τά δύο χρώματα τού φοντου είναι διαφορετικά. Αύτή ή δργάνωση τής ζωγραφι- σμένης έπιφάνειας µέ μιάν έλλειψη πού έγγράφεται μέσα σέ παραλληλόγραμµο δέν είναι άγνωστη στήν έλληνική παράδοση. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα τά έργα " Τό προπατορι- κόν άμάρτημα" καί " 'Η έξωσις άπό τόν Παράδεισο" τού Γ. Καστροφύλακα στόν "Αγιο Μη- νά τού 'Ηρακλείου, µέσα 18ου αί., τό σχέδιο "Ρ. Φεραίος" τού Νικ. Μοσχοβάκη, µέσα 19ου αί., καί πολλά χαρακτικά όπως ή "Παναγία Θεοτόκος ΄Ελεούσα" τού ίερομόναχου Γαβριήλ άπό τή Σκόπελο, 1819, καί "Τών 'Αγίων Πάντων 6 Θειότατος Χορός" τού Παναγι- ώτου Μυτιληναίου, 1858, καθώς καί μία άνώνυμη παραλλαγή τής χαλκογραφίας αύτής, πού βρίσκεται στήν 'Εθνική ΠινακοθήκηΞ%'Ωστόσο µεγάλη διάδοση παίρνει άπό τά μισά τού 19ου αίώνα μέ τίς πλαισιώσεις σέ χαρτόνι φωτογραφικών πορτραίτων, πού έρχονται έτοι- µες άπό τή δυτική Εύρώπη /οί περισσότερες έχουν σήματα παριζιάνικων Οίκων/. 'H σύγκριση μέ άγιογραφικά έργα τών δυό αύτών ζωγράφων πού έκαναν τά πορτραίτα δείχνει πώς ή άπ'εύθείας έπαφή μέ τό ζωντανό πρότυπο τούς δδηγεί σέ μιά πιό ρεαλι- Ξ στική άπόδοση. Τό χρώµα έχει χάσει τή γλυκερότητα τών άγιογραφιών τους…καί γίνετα)/ & |!/"κ ζ αύστηρότερο, άποδίδονται µέ έπιμέλεια οί ρυτίδες τού προσώπου, οί τένοντες τού λαι- μού, οί λεπτομέρειες τής φορεσιάς. Χαρακτηριστική τής λόγιας έπίδρασης είναι καί ή προσπάθεια φυχογραφίας μέ τά σφιχτά χείλια τής Χρύσως Ζωγράφου, , ή κουρασµένη ξ". φραση τού "Αναστάσιου Ζωγράφου, τό ύφος αύτοπεποίθησης τού Γιαννούλη Παπαχρήστου καί ή συγκρατημένη αύταρέσκεια τής Στασινής Παπακώστα. Οί δύο&χιονιαδίτες προσωπο- γράφοι δέ φαίνεται νά άγνοούν τελείως τό έργο τών ζωγράφων τής 'Αθήνας. Σαφείς λόγιες έπιδράσεις έχει καί 6 'Αναστάσιος Μιχαήλ Ζωγράφος πού στά 1902 τοιχογραφεί τό πρόστωο τής έκκλησίας "Κοίµηση τής Θεοτόκου" στό χωριό Πάδες.'Η θυσία τού 'Ισαάκ άπό τόν πατέρα του, ή "πλάσις" τού ΄Αδάμ καί τής Εύας, τό προπατορικό &- µάρτηηµα, ή έξωση άπό τόν Παράδεισο καί οί συνέπειές της διαδραµατίζονται σέ λιτά τοπία τρισδιάστατα, τά γυμνά κορμιά έχουν ξεφύγει άπό τήν παραδοσιακή σχηματοποίηση, οί πτυχώσεις τών φορεμάτων είναι μαλακές καί πέφτουν µέ φυσικότητα, 6 ούρανός πίσω άπό τόν 'Αβραάµ μέ τά θυσανωτά ώχροκόκκινα σύννεφα έχει δραματικότητα. 'Η άπόσταση άπό τή μικρη φορητή-είκόναχτού '-ΑγΞουΛςεωργίου "δίάΧχηρός Κώστα άπό χωρίον χιονίάδες 1744"/ίΧ πού/βρίσκεται στήν κεντρική έκκλησία τής Βούρμπιανης "ως «. Ψ€ κ & ο » κ κ » γ . ( 1 ι κ & . γ (' ς . « . & .. . J ', « « κ , & « [ & ,. ξ » | ο . + » & « & (» …. ! Α Ι .., | . σ 1 … κ ι « … …. …. | | : .… … & » … & & " . ι. « . \ … Από Με] ικα… όλ€44…'., … 2044 οι"… θέα… ΄ έλη/4244 «| Ερευνας"… |ιΜά?" "αλλά κι…" α' πως… αν; ΐΜέ47%.6ά΄ λιμοε|α…….µλ…φ…ιµ…Μω …'βώίμ'Μ-… …,τγ,, Η… Μα µανιακό |Μνβσ,τα &: ΜΜΜ… χύνω: αλλά… δν & όηνΜγσ με … Μα. αν… ί.'μα|ε.+,% . .- ό??? τον Μθι/ΉΜ| της; (σάµ[1σπ:-/κ€ζ ΐ')όόω%ι&|…, … "ιδια. Ώ…η' τα» ψά1αΛ΄αιωη )…Λα…δ σε: &… ωιΜΜ,η…. & έπη);- γελάνε; .", ναό,, φα Με!!! ζει, μ,! 4Μ …ή… 'να), έν "ψητό …… η… να Λαό."- /,ς".,,"|Ι&'ώο|ω| Λ4ΜΨ(4 ξ)α|).'…((.ο.' σψψ,σν…΄ ίω Μ εξήλθαν/΄ "α΄ 7ψάσι]αν||,!!σΏ…΄ώνΜ WOW!” από. ωίωέα &… µου"; επών Μ΄"α)ωμα… ο… κ………ύ (σέ σεξ.-|3… ,. , π4ψ(Υ'Μ ΜΓΜ9/ψ4Μ mar-26301: και Δ.- α΄ωισ9ι6 όΡνιυσ'ιη οι", &…Μ%ά'ά14οσΜΠη - … . " ' » ' -΄ r. r ν - Μπι» καθά και το 800 αν" mo npuwrtfirvm czqocmw.z«‘| χανω-,… … "…στη/…… /νιεΑψι…'). "' , = . υ « … .. ' Ψ .! . κ , « - κ …. :. & 1 & & κ & 1 η .… « - …. ι. ' . & ,… ) «. κ ο ι & κ κ Κ . . ς « … , … ο . κ … κ : « ν . κ & ι . ς & κ & & « & …. ι … ι ( «, χ I .. € ? . - Χ « .. . -κ 22 w‘1ouxoypawCagxiofi. Αναστάσιου Μ. Ζωγράφου στίς Πάδες καί τίς προσωπογραφίες τού Θω- μά καί τού Χριστόδουλου Ζωγράφου είναι ένδεικίί;ή/ τής πορειας…της χιονιαδίτικης ΄ζωχςάδδίύς. Ξεκινάει άπό ένα καθαρά λαϊκό ύφος μέ έντονες βυζαντινές άναμνήσεις, περνάει βαθμιαία στό "βυζαντινοαναγεννιασιακό", όπως τό χαρακτήρισε νεώτερος χιονια- δίτης ζωγράφος, πιό σωστά σέ ένα κράμα νεορωσικών καί δυτικοευρωπαίκών έπιδράσεων μέ παραδοσιακά στοιχεία γιά νά καταλήξει σέ μιά προσπάθεια "λογιωσύνης" πού κρα- τάει, όμως, άρκετή δροσιά καί άλήθεια. Παράλληλη είναι ή πορεία δλόκληρης τής έλλη- νικής άνεπίσηυης ζωγραφικής. ΤΕΣΣΒΡΞ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙ… ΠΕΡΙΠΤΩΣΠΣ 'Η, άλλοτε παροδική καί άλλοτε μόνιμη, διασπορά τών χιονιαδιτών ζωγράφων σέ μεγάλη έκταση τού Ελληνικού χώρου είναι έπόμενο νά έπέδρασε τόσο στό ζωγραφικό|τους ύφος όσο…καί στά έματά τους.'Ούως σημειώσαμε, τό μικρό όρεινό χωριό τους άποτελού- σε τό δρµητήριο άπό τό όποίο, ύστερα άπό µιά περίοδο μαθητείας, ξεκινούσαν γιά τήν άσκηση τής τέχνης τους. Τό πολιτιστικό κλίμα τής περιοχής όπου έργάζονται, τά ζε- στά έθνικοκοινωνικά προβλήµατα, ή θέση καί ή ίδεολογία τής πελατείας διαμορφώνουν τήν τέχνη τους. Θά σταματήσουμε σέ τρία χαρακτηριστικά έργα χιονιαδιτ ων ζω"ζάφωγ. στόν ""Αγιο Γεώργιο έξ 'Ιωαννίνων" τού.Ε;ι;ςέου Ζήκοά-1838-, στούς "Γάµους τού Na- πολέοντα" τού 'Αναστ. Παπακώστα -γύρω στά 184σ-50- στό "Τοπίο τού Θεσσαλικού κάμ- που" τού 'Αθαν. Παγώνη -περίπου 1870- καί σέ ένα σχέδιο. Στά 1838 έχει συντελεσθεί ή δημιουργία ένός μικρού έλληνικού Κράτους. 'Ωστόσο ή Θεσσαλία, ή "Ηπειρος, ή Μακεδονία, ή Θράκη καί πολλά νησιά μένουν άκόμα κάτω άπό τήν τουρκική κατοχή. Βρισκόμαστε στά Γιάννινα, τήν πρωτεύουσα τής 'Ηπείρου. Πάνε 16 χρόνια άπό τό θάνατο τού 'Αλή Πασά, τού -έστω καί άπό πολιτική σκοπιμότητα- ά- νεξίθρησκου. Τώρα πού ύπάρχει έλληνικό Κράτος οί Τούρκοι έπιχειρούν νά έκτουρκί- σουν όλους τούς ύπηκόους των γιά νά μήν ύπάρχουν έλληνικές διεκδικήσεις στά έδάφη πού κατέχουν. 'Η παλιά πληγή τού ήπειρώτικου έλληνισμού, 6 έξισλαμισμός, παρουσιά- ζει συμπτώµατα ξαναζωντανέματος. 'Αποδίδει ή δοκιμασμένη µέθοδος τών τυράνων, 6 συνδιασμός πιέσεων καί παροχών." Τό θρησκευτικόν καί έθνικόν αίσθημα λίαν άσθενώς συνεκράτουν τούς χριστιανούς είς τάς πατρίους πεποιθήσεις, καί αί έξωμόσεις έγένον- το σωρηδόν. Είς τούτο δέ, τά μέγιστα συνέτεινεν καί ή μεγάλη άμάθεια κλήρου καί λα- ού, ή γενική έλεεινή οίκονομική κατάστασις τών χριστιανών καί ή πολλαπλώς ύλική άνακούφισις τών έξωμούντων". "Οσο κι άν προσπαθούν όρισμένοι ίστορικοί νά ώραιοποι- ήσουν κάπως τό φαινόμενο μέ όσα γράφουν περί "κρυπτοχριστιανών" κ.λ.π. -άσφαλώς θά 6πήρξαν καί τέτοιες περιπτώσεις- κανόνας είναι 6 έξωμότης νά γίνεται σκληρό όργανο τού κατακτητή. "Επρεπε νά μεθοδευθεί μιά άποτελεσματική άντίδραση στόν έξισλαμισμό. "ΟπωςίΈάθε άντίδραση στήν 'Εξουσία, ΐΧάίΞέΙΙ καί έδώ , δημιουργεί τό μαρτυρολόγιο. ΄Γάλ 'Η έξαρση τής θυσίας τών νεομαΩτύρων, ή άγιοποίησή τους έπιδρούν εύνοίκά στόν περι- … . « & « κ - | | | | | | ζ| ( I y . ! . π « . 4. Ρ . … . , , I νι . » . . « . . . « ι κ κ & | . I ί . & . . « . κ . κ . & ,. | & « . « & . …. & . » | | ; ' … .. , - ι. « ) « & ! & ( « ' 1 . " .. “fort/{1197 ΓΜγωυ 7ψλΜΜ… σε; απατά/24% ωΧ0βά€/Ψ …' εµενα.»? θαλάμι? ; ών… Για" ρ./ϊι'+΄ & …] [ψάξω/9 .! … |???. [ω΄ δεν… Πόε/΄΄? ω-ίυ,…' ΛΜαΜ… 7) -µνιΐεςΜεο θωυΦόνο Μ ΜΜ%ξΜ Η"? …" Μηνά; Μπητ»; | ω ω.Μ,ι… … ?Θγ……Γ … Ρ…): "… ……Νι|Μ αΜΧΟβΩΥΕΠΜ, …δα1%7Η… ' Μ#΄άΐ &! Μια Η"… ή" Whey“ Elm, mibga‘falr WMwa/Lavaf-W‘} ΜΜ€ϊΏ'Ήη%ς . ' ι . & & , … «, την ζ ' …; , ή… αν …; . …." …. π - …- … . ς ; « κ & ο . .. , ,, . « . - .. - . . …. « « .… Ι …' - : - . . . . . . & l .’ w . κ « , & & « « & . ΄. . ι . . . ; , , & ι. . ε ε … - « - :. . » (' ' ξ : & . ς . . & . . . . - χ …! - 7 ο : . « . . . . - . ] ι I‘ Υ " ' … ι « κ 1 ι χ χ …. . ι ! | . ι ι r .. » …. . … .. . τ (, » ι & . .. « « | . ! Η' Τ ;- …. « » ε 1 . « . . « ι. …. [| | .: ., ι | | 1 Εκ « ι | & ν' … & '- ( ι « « : χ » ι « « ! «. « & « ! | I « | Η . . « . . « « « .. µ . - | 5 γ | . … | .… « « - - - .… . : γ I a , ,. . ε . . . . .. ι τ …' Η ; ι α. ., . . ξ ν . . . , … ! ι… ι : . ι ., . » - € & … : | ., . . . . &! . « . . …. . ι ' | ] . . , , : . +. '. - ' " ι . , λ 1." ' =' 23 σµό τού έξισλαµισµού. Τό φαινόµενο είναι πανελλήνιο.'Βκτός άπό τόν Κοσμά τόν Αίτω- λό, 6 ί νεοµάρτυρες Κωνσταντίνος άπ΄τή "Υδρα, Νικόλαος 6 Χιοπολίτης, 'Απόστολος άπό τόν "Αγιο Λαυρέντιο τού πηλίου, Νικόλαος άπό τό Μέτσοβο, Γεδεών άπό τή Μακρινίτσα καί άλλοι γίνονται σύµβολα άντίστασης. Στίς 17 'Ιανουαρίου 1838 κρεμιέται στά Γιάν-- νινα ένας ταπεινός ίπποκόμος άπό τό Τσουρχλί, 6 Γεώργιος. 'Ο ζωγράφος Μαχαήλ Ζήκ:Έΐγ λίγες μέρες μετά τό θάνατό του, καί πρίν τόν άνακηρύξει ή 'Βκκλησία άγιο τόν ζωγρα- φίζει μέ φωτοστέφανο καί στό κάτω µέρος τής είκόνας γράφει τό πρώτο σύντομο Συναξάρι μέ τολµηρές έκφράσεις όπως " έ>όποίος καί κηρίτι τόν Χριστόν Θεόν άληθινόν,καί δι' αύτό καταδικάζετ43διά θάνατον". Αύτά μέσα στά τουρκοκρατούμενα Γιάννινα καί γιά πρόσωπο πού θανατώθηκε έπειδή άντέδρασε στήν τουρκική πολιτική τού έξισλαμισμοδ.'Η ζωγραφιά αύτή τού νεομάρτυρα Γεώργιου είναι μιά θαρραλέα πολιτική πράξη τόσο τού ζωγράφου όσο καί τού Χρύσανθου ΔαίνΞ πού τήν παράγγειλε. Πέρα άπό αύτό, τό έργο κα- τέχει σηµαντική θέση στήν ίστορία τής λαϊκής μας ζωγραφικής γιατί είσάγει τή φου- στανέλλα στή λαϊκή άγιογραφία. Βέβαια, 6 Μικαήκ Ζήκος δέν είναι 6 πρώτος πού περνά- ει τή φουστανέλλα στό χώρο τής ΧΙΧΙΙΧ!ΙΙΙΙζ έκκλησιαστικής ζωγραφικής. Προηγείται 6 παπά-Κωνσταντίνος άπό τό Φορτόσι τής 'Ηπείρου, πού στά 1788 ζωγραφίζει "στανικώς" τό λήσταρχο Διαμάντη Σπάτουλα µέσα στήν έκκλησία τής Κοίµησης τής Θεοτόκου στό χω- ριό 'Αλποχώρι τού Μπότσαρη; Τό έργο, όμως,αύτό έµεινε άγνωστο στό βάθος μιάς έκκλη- σίας σέ µικρό καί άπόμερο χωριό στή Δάκα Σούλι. *Αντίθετα, τό έργο τού χιονιαδίτη ζωγράφου γνωρίζει τεράστια διάδοση μέ χιλιάδες χαλκογραφικές καί ζωγραφικές έκανα- λήφεις. Καθιερώνεται όριστικέικαί ή ίσΐρική άνακρίβεια τής πρώτης ζωγραφιάς " 6 έξ 'Ιωαννίνων" ένώ όλοι οί νεομάρτυρες άναφέρονται μέ τόν τόπο καταγωγής τους καί όχι τού µαρτυρίου τους. Στήν είκόµα 6 "Αγιος παρουσιάζεται όρθιος μέ κάτασπρη φουστα- νέλλα καί κόκκινο φέσι. Τό φόντο είναι γαλαζοπράσινο καί διακόπτεται, στή µέση πε- ρίπου τού ύφους τής είκόνας, άπό µιάν όριζόντια ζώνη μέ σχηµατική παράσταση τών 'Ι- ΄ ωαννινων. " "ή"? &! NV") 0'""I¢2m'cq n" ”01°49“: "|…" & 0' Στό Τσεπέλοβο, στό σπίτι τού Ράδου πού σήμερα άνήκει στήν οίκογένεια Κέντρου, άνάµεσα σέ άλλα ζωγραφικά θέματα ύπάρχει καί µιά τοιχογραφία πού παριστάνει τούς γά- µους του|παπολέοντα, έργο τού χιονιαδίτη 'Αναστάσιου Παπακώστα-Μαρινά, γύρω στά 1840 μέ 1850. Κατέχει δεσπόζουσα θέση στήν όλη διακόσµηση. Τό θέµα προέρχεται σί- γουρα άπό χαρακτικό πρότυπο πού δέ βρέθηκε μέχρι σήμερα. 'Η σύνθεση είναι µέσα σέ ήµικύκλιο πού περιβάλλεται άπό τό συνηθισμένο στούς χιονιαδίτες μοτίβο τής τραβηχ- µένης μέ κορδόνια κουρτίνας καί πλαισιώνεται άπό πολύχρωμο σχηµατοποιηµένο ούράνιο τόξο. 'H χρήση αύτής τής πλαισίωσης, πού χρησιµοποιείται κυρίως στίς έκκλησίες γιά νά περιβάλλει τόν Παντοκράτωρα, φανερώνει μεγάλο θαυµασμό πρός τό Ναπολέοντα. Είναι γνωστό πώς πρίν άπό τήν 'Επανάσταση τού 1821 οί "Ελληνες καρτερούσαν τό Ναπολέοντα σάν έλευθερωτή, όσο αύτός έξέφραζε τό πνεύµα τής΄Γαλλικής 'Βπανάστασης. 'Ο Χριστό-- 24 φορος Περραιβός τυπώνει στήν Κέρκυρα -1798& " "Υμνο έγκωµιαστικό πρός τό Μποναπάρ- τε", 6 Κοραής ύποβάλλει 6πόµνημα πρός τό µεγάλο Κορσικανό καί ζητάει "τήν έλπιζοµέ- νη ύπ'αύτού άπελευθέρωσιν τής 'Ελλάδος". Στό Παρίσι, όπως σηµειώνει 6 téaacrfluvo11- Μ κή έταιρεία συνέστη, άδεία καί έµπνεύσει τού Ναπολέοντος, μονοµερή σκοπόν έχουσα τήν άπελευθέρωσιν τής 'Ελλάδος". 'Ο Κολοκοτρώνης άφηγείται πώς όταν οί Γάλλοι κατό- λαβαν τά 'Βπτάνησα "άπεφασίσαυεν νά ύπάγωυε είς τό Παρίσι διά νά εύρωµε τόν Βοναπάρ- τε". Μακρύς µπορεί νά γίνει 6 κατάλογος τών Ελληνικών έγεργειών καί έλπίδων µέ κέν- τρο τό Ναπολέοντα. 'Υπάρχουν, όμως, καί οί άνοιχτομάτηδες πού καταλαβαίνουν πόσο μάταιες καί άποπροσανατολιστικές είναι τέτοιες έλπίδες. 'Ο 'Ανώνυµος 'Ελληνας στήν "'Ελληνική Νοµαρχία" του βροντολαλεί :" Μήν είσθε, άδελφοί μου, τόσον εύκολόπιστοι.. ...΄Ιδετε καί τά τωρινά παραδείγµατα όπου ή πολυποίκιλος στροφή τής γαλλικής στά- σεως μάς παραστένει. 'Ο δυνάστης των µέ ταξίµατα μεγάλα καί µέ τοιαύτα µέσα άπόκτη- σεν όσα κατά τό παρόν έχει"Ξ 'H ζωγραφιά τού Τσεπέλοβου γίνεται 20 μέ.30 Χρόνια µετά τό θάνατο τού Ναπολέ- οντα. Πρίν πεθάνει είχε διαφεύσει τίς Ελπίδες πού καί 6 γαλλικός λαός καί άλλοι σκλαβωµένοι είχαν στηρίξει σ'αύτόν. ‘H 'Ελλάδα είχε, µέ δικές της έκατόµβεα, κερ- δίσει τήν έλευθερία της, µά όχι καί ή πατρίδα τού Ρόδου. Γιατί λοιπόν συναντούμε στό Τσεπέλοβο αύτή τήν καθυστερηµένη έκφραση λατρείας πρός τό Ναπολέοντα; 'Ο Κωνσταντίνος Ράδος γεννήθηκε στό Τσεπέλοβο στά 1875 καί έμαθε τά πρώτα ΥΡάµ- ματα στό περίφηµο σχολείο του. 'Από Εκεί συνέχισε στά Γιάννινα τίς σπουδές του, μά στά 1797 άναγκάζεται νά φύγει γιά τό Γαλάτσι τής Ρουμανίας έπειδή 6 παπούς του Βασ. Ράδος πιάστηκε καί σκοτώθηκε άπό τόν 'Αλή πασά, τού όποίου τήν τυρρανική διοίκηση κατέκρινε καί πολεµούσε. Στό Γαλάτσι συνέχισε τίς έλληνικές του σπουδές καί παράλ- ληλα µάθαινε ίταλικά καί γαλλικά. 'Από έκεί, μετά τό θάνατο τού πατέρα του, πηγαί- νει στήν Πίζα τής 'Ιταλίας κι έκεί άναμιγνύεται στό λαϊκό έπαναστατικό κίνηµα τών καρµπονάρων. Κατά τό Γαλλορωσικό πόλεµο άκολουθεί τίς δηµοκρατικές στρατιές τών Γάλλων. Είναι 6 πρώτος πού συνέλαβε τήν ίδέα μυστικής έπαναστατικής όργάνωσης γιά τήν άπελευθέρωση τής 'ΕλΧάδας καί τή ρίχνει στό Σκουφά πού "πρώτη φορά στή Μόσχα, στά 1812, κάποιο βράδυ σ'έναν κύκλο 'Ελλήνων, άκούει τόν Κωνσταντίνο Ρόδο ν΄ μιλά- ει γιά 600116» 6yfiva":"0 σπόρος γιά τή Φιλική 'Εταιρεία είχε πέσειΣΧΔραστήριο μέ- λος της καί 6 Ράδος. Μετά τήν κήρυξη τής 'Βπανάστασηα;άναλαμβάνει συµφιλιωτικές πρωτοβουλίες µεταξύ τών όπΦαρχηγών καί διορίζεται έπαρχος στήν "Ανδρο καί τήν Τρί- πολη. Μετά τήν άπελευθέρωση γίνεται προσωρινός Διοικητής Ναυπλίας καί δυό φορές φηφίζετςι πληρε ούσιος στή Συνέλευση τού "Αργους. Πώς λοιπ ν ένας δηµοκράτης σάν τό Ράδο ζωγραφίζει στό σπίτι του τή µορφή ένός άποστάτη τών δηµοκρατικών ίδεών, Δυστυχώς, ή γενική έκτροπή τού 'Αγώνα άπό τή Nat- κή δημοκρατική 10u κοίτη καί οί έξελίξεις τού νέου έλληνικού5Κράτους παρασύρουν καί 25 τό Ράδο, πού γίνεται άντισυνταγυατικός καί 0:16 τό θάνατο τού Καποδίστρια άναγκά- ζεται νά παραιτηθεί γιατί "Οί νέοι κυβερνήτες ήταν συνταγµατικών άρχών"ΈιΜέ τέτοια ίδεολογική έξάλιξη ήταν φυσικό νά µήν άπογοητευθεί άπό τό Ναπολέοντα, ιόν άνθρωπο πού θαύµαζε άπό τά νιάτα του. T6 έργο είναι άπό τά ώραιότερα δείγµατα τής λαϊκής ζωγραφικής τού 19ου αίώνα. Στίς έπάλληλες όµόκεντρες ήµικυκλικές ζώνες πού περιβάλλουν τό θέµα έναλλάσσονται, σέ διάφορους τόνους, τό ώχροκόκκινο καί τό γαλαζοπράσινο. Μέσα σέ ούδέτερο γκριζο- πράσινο φόντο προβάλλουν έντονα οί δύο μορφές τού Ναπολέοντα καί τής 'Ιωσηφίνας, στίς θάίες κυριαρχεί τό άσπρο τού φορέματος έκείνης καί τού πανελονιού έκείνου.Οί.΄ φιγούρες είναι σχετικά µικρές, πιάνουν τό 0106 περίπου τού ύφους τής έωγραφιά4 καί τό όγδοο τού πλάτους της. Δέν έχουμε έδώ τήν έξαρση τών κύριων προσώπων τής σύνθε- σης. Οί λαϊκοί μας ζωγράφοι, όταν τό έργο τους δέν έχει άλλα πρόσωπα ή στοιχεία γιά νά φανεί ή διαφορά κλίµακας άπό τούς ήρωες, τότε τούς έξαίρουν σχεδιάζοντά ς τους μεγάλους σχετικά µέ τίς διαστάσεις τού έργου, έτσι πού τά πόδια ν'άκουμπούν στήν κάτω πλαισίωση καί τό κεφάλι νά πλησιάζει τήν έπάνω. Κάποιαν άµηχανία προκάλεσε στό ζωγράφο ή ένταξη τού, άσφαλώς παραλληλόγραμµου, χαρακτικού πρότυπου στό ήμικυκλικό σχήµα τής άφίδας στό σπίτι τού Ράδου. Προσθέτει δεξιά καί άριστερά δυό έσαφή καί µονόχρωµα άρχιτεκτονικά μέλη, έτσι πού τό κύριο θέμα παραμένει σχεδόν τετράγωνο. 'Η έκτέλεση είναι έπιμελημένη καί μέ άξιόλογη χρωµατική εύα.σθησία. Τό κεφάλι τού Να- πολέοντα τονίζεται µέ τό μέγεθος: 6 λόγος κεφαλιού πρός σώµα δέν ξεπερνάει τό 1τ5. 'Ο 'Αθανάσιος Παγώνης στά 1870 περίπου διακοσµεί τό πατρικό του σπίτι στή Δρά- κια. Στό δωμάτιο ύποδοχής, τόν "καλόν όντά" ζωγραφίζει µπαρόκ διακοσμητικά, τίς προ- σωπογραφίες τού Ρήγα καί τού 'Υφηλάντη καί μερικά τοπία τού Θεσσαλικού κάµπου. Τό έργο καταστράφηκε άπό τούς σεισμούς τού 1955, όταν πιά τό σπίτι ήταν ίδιοκτησία Σα- ραβάνη, έκτός άπό µερικά τμήματα πού διασώθηκαν καί βρίσκονται στή συλλογή Μακρή στό Βόλο. Θά μάς άπασχολήσουν έδώ τά τοπία τού Θεσσαλικού κάµπου. Τόν ήξερε καλά 6 ζωγράφος τόν κάμπο αύτό γιατί κάθε καλοκαίρι, 0:16 τόν άλωνισµό τριγύριζε στά κάµπο- χώρια καί πουλούσε φορητές είκόνες πού τίς έτοίµαζε τό χειµώνα. "Οπως έγραφα παλιό- τερα περιγράφοντας τήν τοιχογραφία αύτή " 6 'Λθανάσιος Παγώνης είδε μέ κοφτερό μάτι τό καµπίσιο τοπίο. Τά χαμηλά σπίτια τών κολίγων μισοσκεπάζονται άπό τούς µαλακούς κυµατισµούς τού έδάφους. 'Η ταπεινότητά τους τονίζεται καί µέ τήν άντίθεση πρός τά ψηλά δέντρα καί τόν πύργο τού σσιφλικά, πού ύψώνεται άλαζονικός στήν άκρη τού χω- ριού". ‘0 ζωγράφος μας έκανε καί τίς τοιχογραφίες στό μοναστήρι τής Φανερωμένης στό χωριό Καλλιφώνι πού βρίσκεται στόν κάµπο τής ρδζ;Ωας. 0ΐι ΞΩ&κΘτππψύ€ς-αύ1ξς έχουν… .σχεδόν κατάΕτ;άφέί.άΞό.ζέό?ΈΈΈΞ΄όϊ;όόό;ί;έζ.έΐΐασίες στό καθολικό τού μοναστηριού. Είναι φυσικό νά έζησε κάµποσον καιρό έκεί καί νά συνέλαβε τό ύφος τού τοπίου ώστε νά µπορεί νά τό άποδώσει. 'Ο Κωνστ. Παπαδηµητρίου, µιλόντας γιά τόν παλιό Δήμο Καλ- λιφωνίου γράφει " κατά τό 1881 μόνον ή κατοικία τού μπέη/ τό Κονάκι/ διεκρίνετο από 26 001060 ώς λαµπρόν οίκοδόμηµα μετά τών έντός τού περιβόλου άποθηκών"ζ Οί µακρινές άλλά συγκεκριµμένες "πολιτείες τού θρύλου" 016 άρχοντικά τών βορει- οελλαδίτικων άρχοντικών κατά τό 18ο αίώνα, οί πιό κοντινές πολυτείες καί τά γνώριµα τοπία τού 19ου στό Πήλιο, οί φανταστικές διακοσµητικές µικροτοπιογραφίες τών σπιτιών τού Ζαγοριού έκφράζουν τό πολιτιστικό κλίµα κάθε τόπου καί Εποχής. 'ο 'Αθανάσιος Παγώνηςκκάνει τό τοπίο τού θεσσαλικού κάµπου γύρω στά 1870 όταν ή νέα πόλη τού Βό- λου µέ τή ζωηρή έμπορική καί βιοτεχνική της κίνηση δίνει τόν τόνο τής ζωής σέ όλη τήν περιοχή.*Ψή λαϊκή τέχνη τής περιοχής είχε γνωρίσει τή θαυµαστή άνθισή της µέ ένα πνεύµα αίσιόδοξης σρροφής πρός τό οίκείο καί τό καθηµερινό. Τό συγκεκριµμένο, τό άπτό, τό άπ'εύθείας γνώριµο άντικαθιστά τό μακρινό, τό άπό δεύτερο χέρι. Στά πρω- τοπόρα σχολεία τού Πηλίου έδώ καί δεκαετίες έχουν έδραιωθεί ή παρατήρηση καί τό πεί- 0000. '0 'Δθ. Παγώνης παρατηρεί καί καταγράφει, όχι βέβαια μέ τήν ψυχρή 00116 τού έπιστήμονα, καί περιγράφει χωρίς πρόθεση μετάδοσης γνώσεων.Τό έργο του δέν έχι μ6µ 000 άλήθεια' έχει ζωντάνια, κέφι, μέθεξη. Δέν καταγίνεται σέ λεπτοµερειακές περιγρα- φές. Τά σπίτια του άποδίδονται περιληπτικά, τά ζώα του είναι άπλές μονόχρωµες σκια- γραφίες, 16 δέντρα κρατούν μόνο τά κύρια χαρακτηριστικά τους. Βλέπειυτά θεσσαλικά τοπία µέ κάποια είρωνική διάθεση, άγαθή όπως καί καλωσυνάτη. Μόλο πού πολλά άπό 16 6100001116 του µέσα τά κληρονοµεί άπό τόν πατέρα του, πού ύπήρξε καί 6 δάσκαλός του στή ζωγραφική, δημιουργεί ένα άνανεωμένο ύφος. 'Δπό τάϊτοπιογραφικά έργα τού πατέρα του ώς τίς δικές του τοιχογραφίες μεσολαβούν κάπου σαράντα χρόνια."Ο,τι στίς πρώτες δεκαετίες τού 19ου αίώνα άρχισε νά σχηµατίζεται, στίς τελευταίες είναι πιά µορφοποι- ημένο καί σταθερό. Μέσα στό ρημαγμένο έργαστήριο τών M00106600 στούς Χιονιάδες βρέθηκε πρόσφατα, άνάµεσα σέ πολλά άλλα στοιχεία, καί ένα σχέδιο σέ χαρτί, διαστάσεων 33 X 44 έκ. µέ τήν παράσταση τής Υέννησης τής Θεοτόκου. Κάτω άπό άπανωτά στρώµατα µολυβοκόντυλου 8πάρχει λεπτόγραμµη χαλκογραφημένη σχεδίαση, άπόδειξη πώς ή σύνθεση άντιγράφονταν µηχανικά στίς ίδιες διαστάσεις γιά φορητές είκόνες. Τό σχέδιο δέν έχει φωτοσκιάσεις, φωτοστέφανα καί λεπτομέρειες σέ φορέµατα καί σκεύη.'Π*τεχνική τής έποχής νά γεμίζον- ται μέ χρώμα πρώτα οί μεγάλες σχετικά έπιφάνειες καί ύστερα νά ζωγραφίζονται οί λεπτο- μέρειες καί τά "φώτα", καθιστούσε άχρηστη, άν όχι άρνητική,τήν άρχική σχεδίαση λεπτο- µερειών καί φωτοσκιάσεων. Τό χρυσό τού φωτοστέφανου έμπαινε στήν τελευταία φάση τής έργασίας μέ φύλλο καθαρού χρυσού καί τό κυκλικό του περίγραμμα σχηµατίζονταν μέ τόν αάµηρό διαβήτη τό "1000600". Μέ βάση τό σχέδιο αύτό έγινε ή φορητή είκόνα " Γεννέ- σιον τής Θεοτόκου" , στίς ίδιες άκριβώς διαστάσεις καί μέ τήν έπιγραφή "1822 χιονιά- δες" πού βρίσκεται στό παρεκκλήσιο τού 'Αγ. Πανελεήµονα στή Βούρμπιανη. Είναι σχε- δόν σίγουρο πώς τό σχέδιο χρησιµοποιήθηκε όχι μόνο άπό 016 γενιά ζωγράφων. ‘0 χειρο- τεχνικός χαρακτήρας τής χιονιαδίτικης ζωγραφικής έπιτρέπει τή µηχανική άντιγραφή 27 τού ίδιου θέµατος άπό πολλούς ζωγράφους. Δέ μπορέσαμε 06 βρούµε άλλο άντίγραφο γιά νά φανεί 6 προσωπική συµβολή τού κάθε έκτελεστή στήν ποιότητα τού χρώματος, τή σχε- δίαση τών λεπτοµερειών, τή φωτοσκίαση καί τήν άπόδοση τού βάθους - τό σχέδιο προ- δίδει τρισδιάστατη 60161606. νΑλλωστε καί 6 σύνθεση χωρίζεται σέ τρία έπίπεδα βά- θους άντίστοιχα 06 τρείς, ίσόπαχες σχεδόν, έπάλληλες ζώνες τής έπιφάνειας. Πρώτο πλάνο - κάτω ζώνη: 6 σκηνή τού λουτρού τής μικρής Μαρίας. Δεύτερο πλάνο - µεσαία ζώνη: 6 άγία 'Αννα µισοξαπλωμένη, δίπλα της 6 'Ιωακείµ, τό τραπέζι καί δύο κοπέλες. Τρίτο πλάνο - έπάνω ζώνη: 6 010000100606 πολυτελής σκηνή καί τά κτίρια. 'Ο Διονύ- σιος έκ Φουρνά περιγράφει έτσι τή σύνθεση:" Σπίτια καί 6 άγία "Αννα κειμένη έπί κλίνης µέσα είς παπλώυατα, άκουμβίζουσα είς προσκεφάλαιον' καί δύο κορίτζια όπισ- θεν βαστάζουσιν αύτήν, καί έµπροσθεν της άλλο κορίτζι ριπίζον αύτήν μετά ριπιδίου' ΐαί άλλα πάλιν κορίτζια έβγαίνουν άπό πύλας βαστάζοντα φαγητά, καί άλλα πάλιν ύπο- κάτωθεν αύτής καθήµενα πλύνουσι τό παιδίον είς λεκάνην΄ καί άλλο πάλιν κουνεί τό κλινίδιον έν ώ έσφί τό παιδίον". Τό σχέδιο δέ συµφωνεί υέ τήν περιγραφή, κι άς έ- χουν οί Ηαρινάδες στό έργαστήρι τους τήν " 'Ερµηνεία" τού Διονύσιου, άντιγραμμένη 06 τό χέρι ένός άπ*αύτούς. Στήν περιγραφή δέν άναφέρεται 6 παρουσία τού 'Ιωακείµ, ένώ στό σχέδιο ύπάρχει. 'Δντίθετα, άπό τό σχέδιο λείπουν τά δυό κορίτσια πού κρα- τούν τήν "Αννα καθώς καί έκείνσ 06 τό "ριπίδιον". Τέλος, 6 Διονύσιος μιλάει μόνο γιά σπίτια ένώ στό σχέδιο ύπάρχει καί σκηνή κωνική. J EHIAOI‘OE Γιά νά µπορέσουμε νά σχηματίσουμε γενική είκόνα τής Ελληνικής καίκής ζωγραφι- κής είναι άπαραίτητο νά προηγηθούν έρευνες σέ όλα τά κέντρα της καί νά δημοσιευθούν οί σχετικές µελέτες, πού κι αύτές άργότερα µπορεί νά άναθεωρηθούν μέ βάση 16 γενική εόκόνα ή µεταγενέστερες αονογραφίες.'Βκείνο πού δέν πρέπει νά φοβόµαστε είναι 6 άπόρριΦη ή µερική άναθεώρηση, άπό µάς ή άπό άλλους, παλιότερων άπόφεών µας. Στήν 'Ελλάδα, όπου ψάχουµε στά τυφλά καί άβοήθητοι, τά ξεστρατίσματα είναι πιθανότερα άπό άλλες χώρες 06 συγκροτηµένη πολιτιστική δομή. Τώρα πού τελείωσε 6 μικρή αύτή έργασία βλέπω πώς σέ μερικές λεπτοµέρειες άπάρχει διαφορά μέ προηγούµενες θέσεις μου. Τό 0600 πού ζητώ άπό τόν άναγνώστη είναι νά µού εύχηθεί ν'άξιωθώ νά άναθεωρή- ow καί τή σημερινή έργασία. ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 1. Βικτωρία Νικήτα-Σκαρτάδου, ‘0 γλύπτης Μίλιος στόν τόπο του.'Ανάτυπο άπό τό πε- ριοδικό " 'Αρµολόι", '0κτώβριος-Δεκέμβριος 1977 2. Κίτσος 'A. Μακρής,Θεόφιλος."Βκδοση "ΜΒλληνες ζωγράφοι", έκδ. οίκου ΜΕΛΙΣΣΑ, 'Α- θήνα 1974, σελ. 440. | 3. Γεώργιος Παϊσιος, ίερεύς,'Δγιογραφία καί άγιογράφοι τών Χιονιάδων. 'Ιωάννινα 1962 28 4. 'Επιτελικόν Γραφείον 'Υπουργείου τών Στρατιωτικών, '0δοιπορικά 'Ηπείρου καί Θεσ- σαλίαςο'ΑΘήνα 1880, σελ. 103. 5. Οίκογενειάρχες ύποκείµενοι σέ φορολογία κατά τό τελευταίο τέταρτο τού 19ου αί. Δηµήτριος Μανδρίδης, Γιώργαινα Μανδρίδη, Ζήσης Τόλη, Νικόλαινα Τζουβάκα, Δηµή- τρης Ράπος, 'Οδυσσεύς Τζουβάκας, Θεόδωρος Σίµου, Ν. Παπαϊωάννου, 'Δναστάσιος Κ. λ.γΖώγράφος, Γεώργιος Φίλης, Νικόλαος Φίλης, Λάµπρος Φίλης, Ζήσης I. Μάτσος, 'Ιωάν- νης Μ. Μάτσος, 'Ιωάννης Ν. Μάτσος, Νικόλαος Δ. Βούρης, Δηµήτριος Βούρης, Νικόλα- ος Γ . Μάτος, 'Ιωάννης Γ. Βούρης, 'Δδάµος Δ. Βούρης, Δηµήτρης A. Βούρης, Γεώργι- ος A. Βούρης, Θανάσης Κ. Ντούλας, 'Δγγελής I. Φίλης, Δημήτριος Φίλης, Μιχαήλ Ζωγρά- φος, Θωμάς Ντούλας, Δημήτρης Πασχάλης, 'Δπόστολος Ντούλας, Γεώργης Πασχάλης, Νικό- λαινα Πασχάλη, Νικόλαος Δ. Διάτσης, Γρώργης Τζέφος, 'Απόστολος Τζέφος, Νικόλας Τζέ- φος, Κώστας Θανάση, Γεώργης Ν. Χρήστου, Δηµήτρης Ν. Χρήστου, Γρηγόριος Ν. Χρή- στου, Νικόλας M. Χρήστου, Δηµήτρης Χρήστου, 'Λναστάσιος Δ, Χρήστου, 'Απόστολος Μ. Ζωγράφος, Μιλτιάδης Κ. Ζωγράφος, Δηµήτρης Τόλη, 'Δριστοτέλης Τόλη, 'Απόστολος Θεοδοσίου, Κώστας Παπακώστας, Χριστόδουλος Παπακώστας, Διονύσιος Βύαγγέλου, Γε- ώργιος Βλάχος, Δημήτρης Σακούλης, Κώστας Θεολόγης, Δηµήτριος Ν. Πατσίου, Νικόλας Ν. Παπακώστας, Ιωάννης Παίσίου, Κώστας Κυρζίδης, Χριστόδουλος Κυρζίδης, Μήτσαι- να Καραγιάννη, Κώσταινα Καραγιάννη, Χριστόδουλος Τόλη, Σταύρος 0ίκονόμου, 'Αλέ- ξιος Δέντζος, Εύάγγελος 'Ιωάννου, 'Αρσένιος Χριστοδούλου, Γεώργιος ’A. Λέντζος, Γεώργιος Θανάση, Κώστας Τόλη, Δηµήτρης Π. Νόνος, Τόλης Καραγιάννης, Δημήτριος 'Βξάρχου, 'Ιωάννης Γ. Σκούρτης, Χαράλαµπος Γ. Σκούρτης, Γεώργιος ’A. Δημητριά- δης, Δέσπω Χρήστου, Μάνθος Νόνος, Βύθύυιος 'Δργύρη, Γεώργιος Κώτας, Ξενοφών Δι- δασκάλου,Θεολόγος 'Αργύρη,Κώστας Τσόλας, Γεώργιος Τσόλας, Τόλης Τζέφος, Χρήστος Γ. Κορµάζος. 6. Κοσµά Θεσπρωτού- ζΔθανασίου Ψαλίδα= Γεωγραφία ζΑλβανίας καί 'Ηπείρου. "Εκδοση Β.ΗτΜ. 'Ιωάννινα 1964, χάρτης έκτός κειμένου. 7. όπου παραπάνω, σελ 9 8. Κοσμά Θεσπ ωτού σελ. 22α καί 22β χειρογράφου του. |… Ψ%"ΈΨλ' * γ…Θ. Περιοδικό "'Λρµολόι" Δεκέµβριος 1976 σελ. 28-30 Λίο. " " " 1976 σελ. 9 \n}+. 'Αποστόλου Βακαλοπούλουι 'Ιστορία τού Νέου 'Ελληνισµού. Β΄Τουρκοκρατία 1453- …1669. Θεσσαλονίκη 1964, σελ. 311 CH12° Γεωργίου Παϊσίου, ίερέως=Τά σχολεία τών Χιονιάδων έπί Τουρκοκρατίας, 'Ιωάννι- να 1966, σελ. 7 . \uk13. 'Ιωάννου Λαµπρίδου: Περί τών έν 'Ηπείρφ 'Αγαθοεργηυάτων. 1880. σελ. 19? €;14. 'Ανήκει στόν κ. 'Αντώνιο Γεράση, Γοργοπόταμο. /παλιά Τούρνοβο| Ω?4. Εύριπίδου Σούρλαι 'Η 'Αγιογραφική Σχολή τών'Χιονιάδων, 'Βπαρχίας Κονίτσης. Περ. & 29 "'Ηπειρωτική 'Βστία" 'Οκτώβριος 1954, τεύχος 30, σελ. 929-933 1όΡ Γεωργίου Παϊσίου, ίερέως,'Αγιογραφία καί άγιογράφοι τών Χιονιάδων. 'Ιωάννινα, 1962, σελ. 8 1?. όπου παραπάνω, σελ. 20 14. Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη μέ τόν τελευταίο χιονιαδίτη ζωγράφο Θωμά Χρήστου, Αύγουστος 1978. 'Αρχείο Κ.Α.Μακρή. . ΞΏΟ. Ευριπίδου Σούρλα, όπου παραπάνω, σελ. 923. … απαντάς MM... Μ., . , . ει. Χριστ. Περραιβού, Απαντά. Πρόλογος Νίκου Βέη, Επιμέλεια - σχολια Μ.Μ. Παπαϊω- άννου. 'Αθήνα 1956, σελ. 83 23. Κίτσου 'Α. Μακρή, 'Η λαϊκή τέχνη τού Πηλίου. 'Αθήνα 1976, σελ. 209 24? Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη µέ τόν τελευταίο χιονιαδίτη ζωγράφο Θωμά Χρήστου, Αύγουστος 1978. 'Αρχείο Κ.Α.Μακρή. 25. Κίτσου 'Α. Μακρή, Οί "φυλές" τών Χιονιάδων καί ή ήπειρώτικη χειροτεχνική ζωγρα- φική;'Εφηµ. T0 ΒΗΜΑ, 15 Μαίου 1977. 'Αναδημοσίευση στό περ. 'Αρµολόα do. 4-5 Αύγουστος - Σεπτέµβριος 1977 28. Φρειδ. "Ένγκελς, 'Η καταγωγή τής οίκογένειας, τής άτοµικής ίδιοκτησίας καί τού ΞΕΞΞΞΒΞ' "… 1966, σελ. 100, 103, κ. &. 2ξ. Κίτσου 'Α. Μακρή, Γλυκειά ζωή στή Γκοντοβάσδα, έφηυ. T0 ΒΗΜΑ, 28 ίουνίου 1970 24, Δηµ. Μακρή, 'Ηπειρώτες άγιογράφοι, περ. "Μακεδονική Ζωή", τεύχος 93, 1974.σελ.52 28, Δημ. Μακρή, Δύο θαυμάσια έκκλησιαστικά µνηµεία τής Κλεισούρας. Περ. "Μακεδονική Ζωή", τεύχος 138, σελ. 31 «Ft Δημ. Κ. 'Αγραφιώτη, 'Ο χιονιαδίτης άγιογράφος Μιχαήλ Ζήκος καί ή συντροφιά του στό Μεταξοχώρι 'Αγιάς. Περ. "'Ηπειρωτική 'Βστία" τεύχος 303-304, 'Ιούλιος- Αύ- γουστος 1977, σελ. 507-521 ης». Κατάλογος χιονιαδιτών ζωγράφων μέ μία ένδεικτική χρονολογία. Κώνστας Θεοδόσι,1747 - Κωνσταντίνος,1760 - Κωνσταντίνος Μιχαήλ,1764 - 'Ιωάννης 'Αθανασίου,1793 - 'Αναστάανιος 'Αναγνώστη,1793, Παγώνης Κωσταντή,1801 - Μιχαήλ Κωνσταντίνου,1802 - ΜιχαήΧ 'Ιωάννου,1805,-Γεώργιος ΜιχαήΧ,1812 - Γεώργιος,1813- ………΄/ Ζήκος,1822 - Γεώργιος Ζήκος, 1824 -Γιώργις δάσκαλος Μιχαήλ,1824 - Ζήκος Ζωγρά- φος,- Ζήκος Γεωργίου, ,1828 - 'Ιωάννης Πασχάλης - Νικόλαος ΠασχάλΠζγ1838 - Ματθαί- ος Γεωργίου, 1838 -Χριστόδουλος Γ.Δ.,1846 -Κωνσταντίνος Γεωργίου,1846 - Ιωάννης Ζήκου,1857 -Νικόλαος Γεωργίου,1847 - Μιχαήλ Ζήκος,1852 -Γεώργιος Κ.,1857 -Μιλ- τιάδης Δ.Ε.,1857 -'Αναστάσιος Κ. Παπακώστας,1856 - Νικόλαος Γ. Πασχάλης, 1861 - Λιάτσης,1863 - Μιχαήλ Κωνστ. Ζωγράφος, 1867 -Μιχαήλ Καραγιαννίδης, 1869 - 'Ανω- στάσιος Μιχ. Ζωγράφος, 1863 - 'Απόστολος Ματθ. Ζωγράφος,1872 - 'Αθανάσιος Κωνστ. Ζωγράφος, 1870 - Κωνσταντίνος Κωνστ. Ζωγράφος,- Δηµήτριος Νικ. Πασχάληα,1877 - Ματθαίος Γεωργίου,1878 -"Αναστάσιος Κ. Ζωγόάφος, 1878 - 'Αδάω Βούρης,τ885 - Ζή- % Η… 30… κι. & 46. 4% 30 σης Δηµ. Βούρης,1885 - 'Αναστάσιος Μ. 2ωγράφος,1872 -Παντελής Π. Ζωγράδος,1872 - Στέφανος Μ..Ζωγράφος,1871 - 'Αναστάσιος Κωνσταντίνου, 1882 - Χριστόδουλος 'Αναστ. Ζωγράφος,1885 - 'Αθανάσιος Παγώνης; 1885 -Παύλος ’I. Γιοδατόπουλσς- Σωκράτης Μ. Ζωγράφος,1875 -'Αλέξιος Μ.Κ., 1878 -Κωνσταντίνος 'Αποστ. Ζωγράφος, 1892, Νικόλαος I. Παπακώστας,1906 - Πολύκαρπος 'Αν. Ζωγράφος,1895 - Βασίλειος 'Αγγ. Φίλης,191Ο - απατά…" Χρ. Σχούρτης,19το -Θωμάς '… Ζωγράφος 1923 - Σωκράτης Χιονιαδίτης,1926 - Γεώργιος Η. "Εξαρχος,1932 - ΘωμΞς Βύαγγ. Χρήστου, 1966 - 'Αθανάσιος Διάτσης,1966. Μερικές φορές στόν κατάλογο έμφανίζεται τό ίδιο όνομα δυό φορές καί σέ κοντι- νές χρονολογίες. Στίς περιπτώσεις αύτές τό όνομα µπήκε γιά δεύτερη φορά μόνον όταν ήταν σίγουρο πώς πρόκειται γιά δυό συνονόματους ζωγράφους. Π.χ. ότΚώνστας, 1747 καί ό Κωνσταντίνος,1760 δέν είναι τό ίδιο πρόσωπο, όπως ύποθέτει 6 Γ. Παί- σιος, γιατί τά έργα τους έχουν σημαντικές τεχνοτροπικές διαφορές. 'Επίσης &… Γεώργιος,1813 δέν είναιό ίδιος μέ τό ϊεώργιο Ζήκου,1824 γιατί στό µοναστήρι τών Γεννεσίων τής Θεοτόκου διαβάζουµε σέ έπιγραφή=" διά χειρός ζωγράφων Γεωρ- γίου καί Γεωργίου έκ Χιονιάδων τής έπαρχίας τού 'Αγίου Βελλάς έν έτει σωτηρίω 1813" καί σέ φορητή είκόνα)τού ιδιου µοναστηριούε" Δέησις τόν δούλον τού Θε- ού Μιχαήλ ίστοριογράφου. Ιστορήθη δέ διά χειρός Γεωργίου καί Γεωργίου τών αυ- τού Μαθητάδων έκ Χιονιάδων". '0 Παύλος I. Γιοδατόπουλος κατάγεταιυάπό τό κοντι- νό χωριό 'Ασημοχώρι, άλλά ά5ρξε μαθητής χιονιαδίτικου έργαστήριου. Γεωργίου Μέγα,-ΞιάΞισΞα.'Αθήνα 1963, σελ. 11 Γεωργίου Μέγα, όπου παραπάνω. σελ.10 Νικ. Κ. Μουτσόπουλου, Καστοριά, τά 'Αρχοντικά.'Αθήνα 1962, χωρίς σελιδαρίθμη- ση. Φύλλο 20β Κίτσου 'Α. Μακρή, Δύο λαϊκοί ζωγράφοι.Βόλος 1952. σελ.19 καί ύποσημείωση 28 Χαρ. Χαρίτου,'Η µονή 'Αγίου Νικολάου Πάου 'Αργαλαστής. Βόλος 1972, σελ. 61-62 Γεωργίου Παίσίου, 'Αγιογραφία καί 'Αγιογράφοι τών Χιονιάδων. 'Ιωάννινα 1962, σελ . 105 *Αγγελικής Χατζημιχάλη, Λαϊκή 'Αρχιτεκτονική καί Τέχνη. Περίληψη όμιλίας στόν "Κύκλο Τεχνικών" τήν 29-5-42, δημοσιευμένο στό Δελτίο τού Κύκλου αύτού,άριθ.28 'Αγήνορα 'Αστεριάδη, Τό σπίτι τού Σβάρτς στ"Αμπελάκια. 'Αθήνα 1928, σελ 17 'Αρχείο Κίτσου Α. Μακρή, Βόλος 'Αρχείο Κίτσου 'Α. Μακρή, Βόλος Γιάννη Μαυρομάτη, Τό ξεκίνηµα τών μαστόρων τής ΠυρσόγιαννηςΚονίτσησ.Περ. Μ ’H. πειρωτική 'Εστία",Μάϊος-'Ιούνιος 1978, σελ. 431 Γράµμα τού άπογόνου τους Βασιλείου Κ. Χρήστου, 17 - 1 - 78. 'Αρχςίο Κ.Α.Μακρή 4ξχ.Χάρτινος δερματόδετος κώδικας σέ μέτρια κατάσταση, διατάσεων 19,5 Χ 14 έκατ. 31 Σελίδες 356 καί τρείς μέ μεταγενέστερα συμπληρώμαρα. '0 άρόθμός τών σελίδων μο- νός γιατί ή σελίδα 351 είναι δυό φορές. " 'Εγράφη διά χειρός Χριστοδούλου Γ;Δ. άπριλίου 25". "Εχει μικρές διαφορές µέ τό δημοσιευµένο άπό τόν Παπαδόπουλο-ΕΧΙ- Κεραμέα κείμενο π.χ."Πίναξ τής παρούσης βίβλου" γίνεται στό Χριστόδουλο" Πίναξ άκριβής τής βίβλου"ΐ Παραλείπει τ'ην άφιέρωση "Τή θεοτόκφκαί άειπαρθένω Μαρία". 'Βπίσης παραλείπει τό "Πάσι τοίς τών ζωγράφων παισί Προγυμνασία καί Παιδαγωγία". 'Απλοποιεί καί τή γλώάέ. Γράφει κοντά άντί πλησίον, κάμε άντί ποίησον, κάτω άν- τί ύποκάτωθεν, πίσω άντί όπισθεν, ΄εξω άντί έξωθεν, δείχνουν άντί δεικνύουν, βόδια άντί βόας, φαλακρός άντί φαρακλός κ.λ.π.Στήν περιγραφή τού 'Αγίου Βασιλείου πα- ραλείπει τόν, προφανώς άκατανόητο σ'αύτόν χαρακτηρισμό "μιξαίπόλιος". 'Εχει καί μερικές προσθήκες π.χ. άντί "φορών λαµπρά φορέματα" γράφει"φορών λαμπρά καί πο- λυτελή φορέματα", "'Ο άγιος Θεαγένης έν θαλάσσει ριφθείς τελειούται" γράφει "'ο ά- γιος Θεαγένης έν βάθει θαλάσσης ριφθείς τελειούται" 4ξΡ Διονυσίου τού έκ Φουρνά, 'ΕΡµηνεία τής Ζωγραφικής Τέχνης, καί αί κύριαυ αύτής πηγαί, έκδιδοµένη μετά προλόγου νύν τό πρώτον πλήρης κατά τό πρωτότυπον αύτής κείµενον, ύπό τού ’A. Παπαδοπούλου-Κεραμέως. ’Ev Πετρουπόλει 1909. 4;, Νίνα-Μαρία 'Αθανάσογλου, 'Ο ζωγράφος Νικηφόρος Λύτρας. 'Αθήνα 1976, σελ. 10 43 3.11. Λαζάρεφ, 'Αντρέ'ί ΡΞΜΞ.Μόσχα 1960 /ρωσικά| 43, Ε.Ν. Δαζξρεφ, Θεοφάνης ό "Ελληνας. Μόσχα 1961 |ρωσικά/ 4%. Δημήτριος Παπαστάµος, 'Η έπίδραση τής Ναζαρινής σκ΄εψης στή νεοελληνική έκκλη- σιαστική ζωγραφική. ’Aefiva 1977, σελ.19 40. Μεγάλη 'Ελληνική 'Βγκυκλοπαίδεια "Πυρσού" λήμμα ΑΘΩΣ, 'Αθήνα 1927 39… Γεωργίου Παίσίου, 'Αγιογραφία καί 'Αγιογράφοι τών Χιονιάδων.'Ιωάννινα T962, σελ. 26 . 9ξ, Δημητρίου Σ. Σαλαμάγκα,'0 Νεομάρτυρας "Αγιος Γεώργιος 'Ιωαννίνων.΄Αθήνω καππκκ 1954. Φωτογραφία τού έργου στή σελ. 2, περιγραφή του στή σελ. 160 5%. Κίτσου 'Δ. Μακρή, θ…σοσΒΑΡΗΙΕΒ GRECQUES AUX PAYS BALKANIQUES WANT LE XII SIEELB. 'Ανακοίνωση στό Βαλκανικό Συνέδριο τής Βάρνας. Θεσσαλονίκη 1976 5Έί Κίτσου 'Α Μακρή, "Ενα εύρωπαίκό πρότυπο βορειοελλαδίτικης τοιχογραφίας. 'Εφημ. -…………χφο ΒΗΜΑ, 'Αθήνα 25 ‘Iouvcou 1978 5" Κίτσου 'Α. Μακρή 'Η λαϊκή τέχνη τού Πηλίου. 'Αθήνα 1976, σελ. 146 147, 270 … , ,/ δέ, 'Εθνικής Τραπέζης τής 'Ελλάδος, έπιμέλεια Στέλιου Παπαδόπουλου, Νεοελληνική Χειροτεχνία.'Αθήνα 1969. Κεφάλαιο "Ξυλογλυπτική" Κίτσου 'Α. Μακρή, σελ. 62 59; Κώστα π. Λαζαρίδη, Χιπ:κιιηκπΧπππΧππκκπκππΧπΧπκ!κεκκπκΧκπΧκπικα1ΧκΧ:πκκι|!!! ΧΧΧΠΧΧΙΧΧΧ!ΙπΧΧΚΧΧΧ'0 έθνικός 'Αγωνιστής Κωνσταντίνος Ράδος καί οί έθνικοί εύ- εργέτες άπό τό Τσεπέλοβο. Γιάννινα 1971, σελ.34 καί 45 32 56, Κώστα Π. Λαζαρίδη, 'Η διαθήκη τού Εδγενίου Πλακίδα καί τό Κουκοόλι-Ζαγορίου. Γιάννινα 1969, σελ. 1O , ,΄Ξτ 51γ Δημητρίου B. Οίκονομίδου, Περί τόν πρωτεργατύν τής ρουυανικής λογοτεχνίας.'Αθή- να1956, σελ. 89 60. Κόστα Π. Λαζαρίδη, 'Ο έθνικός άγωνιστής Κωνσταντίνος Ράδος καί οί έθνικοί £650— γέτες άπό τό Ψσεπέλοβο.Γιάννινα 1971, σελ. 9 66… Πληροφορίες γιά τήν πνευματική ζωή στά Ζαγόριαι Κ.Π.Δαζαρίδη, T6 πνευΕατικό Ζα- γόρι στά χρόνια τής Φουρκοκρατίας. Γιάννινα 1969 66, Βλέπε έγχρωµες άναπαραγωγές στό βιβλίο ATANOS BOSCHOV, DIE BULGARISCHE VOLKS KUNST, Δυτική Γερµανία 1972, σελ. 166, 269. 'Βπίσης FOLK‘KRT IN RU“ANIA, Βουκου- ρέστι 1955, είκόνα σέ γυαλί άπό τήν Φρανσυλβανία, 19ος αίάνας. Πίνακας έκτός κειμένου χωρίς άρίθµηση 6Έμ Κίτσου 'A. Μακρή, "Οταν οί 'Ελληνες περίμεναν τό Ναπολέοντα ώς έλευθερωτή. 'Βφηυ. TO ΒΗΜΑ, 14-7-1963 6ΈΚ Στέλιου Λυδάκη,΄Η ίστορία τής νεοελληνικής ζωγραφικής."Βκδοση "Μέλισσα",'Αθήνα 1976, σελ. 429 | 65» Κίτσου 'Λ. Μακρή, 'Βζωγραφίσθη στανικδς. 'Εφημ. T0 ΒΗΜΑ 11 Σεπτεµβρίου 1966 χΞΞ> 6ζ. 'Ανων6μου τού "Ελληνος, 'Ελληνική Πομαρχία. 'Βν 'Ιταλία 1806. Β΄"Βκδοση 'Αθήνα 1948, σελ. 165-166 69; Γ. Λαμπριιού, Μορφές τού Είκοσιένα. 'Λθήνα 1945, σελ. 22 63° Κώστα Π. Λαζαρίδη, ΐ0 έθνικός άγωνιστής Κωνσταντίνος Ράδος καί οί έθνικοί ει'1ερ- γέτες άπό τό Τσεπέλοβο. Γιάννινα 1971, σελ. 17 60 Κωνστ. Παπαδημητρίου, 'Βπαρχία Καρδίτσης. "Θεσσαλικό Χρονικά", έκτακτη έκδοση. 'Δθήνα 1955, σελ. 219

… ται απΞνάις της Μητρο- πόλεως Φθιώτιδος. Είς τήν πόλιν μας θα έπανέ…λΘη καί & Ιερό-ορ- γήση είς 16v Μ.ητροπαλιτικόν Να- όν, δεν πρόκειται όµως νά περι- οδεύση είς τήν περιφιέρειαν. Κα- τά τον χρόνον τής τοποτηρητείας του θα άσχιοληθή ιµέ τήν τρέχου- σαν µόνον ύπηρεσίαν τής Μητρο- πόλεως, καθ' όσον ή ρύ3ιιιοις των γενικωτέρων ζητηµάτων ού- τής είναι έργον τού νέου Μητρο- πολ'ίτου ΈρωτηΘείς περί τής εκλογής τού νέου Μητροπολίτου Δη [.1111an- δος άπήντησεν ότι δεν γιωρίζει πότε θά γίνη αύτη, αλλά πάντως πρέπ-ι αύτη νά δραδ-ύνη, διότι άλλως δεν θά έγίνετο διορισµός pug». |Κατά τήν διάρκειαν τής ήμε- ρας έπεσικέφθιησαν 16v Σεβασμι- ώτατον ΄Αµι6ριέσιον διάφοροι φι- λόθρησκοι συ.µπολ΄ι΄ται καί έπιτρο- παι. 'Ο Μητροπολίτης Φθιώτιδος «. ΄Α-µ6ρόσιος είναι είς εκ των αρχαιοτέρων αρχιερέων τής Έκ- κλησίας τής 'Ελίλάδος. Έχει…οι>το- νήθη επίσκοπος 16 1911 καί διε- τέλεσε Μητροπολίτης Χριστουπό- λεως, Ναυπακτίας καί από 25€- τίας ποιµαίνει τήν περιφέρειαν τής Φθιώτιδος. Διετέλεσεν επίσης κατά καιρούς Τοποτηρητής τής 'Αρχιεπισκοπής 'Αθ…ηνων καί των Μητροπόλεων ΄Αικαρνανίας καί Θεσσαλ ιώτιδος. ΕΠΙΤί;ύΠΗ ΥΠΟ ΤΟΝ K- AHMAPXflN ΑΠΕΦΑΣΙΣθΗ NA METABH ΕΙΣ ΑΘΗΝΑΣ ΝΑ ΤΑ θΕΜΑΤΑ ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΗΣΕΩΣ ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΙΑ ΔΙΑ το KYIIPIAKON T6 Δηµοτιίκιδν Σιυμι6ούλιον Βό- λου, κατά τιήν νι.1κτε;ριινήν συνε- δρίασίν του, απεφάσισε τήν άπο- στοιλήν έπείγον.τος τηλεγραφήμα- τος προς τήν Γενική… Σιυνέλε-υσιν τού ΟΗΕ, διά- τ>οι΄) όποίου έκφρα- ζει τά αίσθήµατα αποτροπιασµού τής πόλεως διά τήν συνεχιζοµένιην κατιατιυράνινιηισιν τού ύπερηφάινου 'Ε'λ-ληνιικιού Κυπριακού λαού, άγω- νιζοµ'ένοιυ διά τήν ελευθερίαν του καί: ζητεί τήν λ.ήψιιν άποφάσεω'ς διιά τήν αύτοδιιάιΘεσιιν τής Κύπρον. 'Επίσης άπεφασίσΘηι ή άπω… .λή τηλιεγιραφή'µιατιος. διαµαρτυρίας προς τήν ΄Επιτιρο.πήν των Δικαιω- .µάτιων τού ΄Α'ιιιΘρώπου΄ διά τήν ά- πάνθρωπον µεταχείρισι-ν- .… Κυ- πρίων πατριωτόν έκ μέρους τού δυνάστου τής νήσου. 'Αρχοµιένης τής συνεδριάσεως 6 Δήμαρχος κ. Κλιαψόπουιλοςι είσηγή- θηι είς 16 I-up'Sa-OAII-ov τήν αποστο- .λήιν διαμαρτυρίας είς 16v OHE διά τήιν 6116 ":… Β...-Μ…… κατακρά- καί Ματ-αδυνάστευσι|ν τ'ησιιν τού λαού τής νήσου Κύπρου. (Ο κ. Δή- µαρχος προσέθεσε-ν, ότι 16 Συμ- δούλιιο'ν πρέπει νά ζήτήση άπό τά "Ηνωµένα "Έθνη να λιά6ο…υν από φασιν άπελευθερώσεωςι τής. Κύπρου από 16v 6άρ6οιριον ξενιικον ζυγδ…ν. T6 IIUIIIISOI'IMIOVI απεφάσισε… άκο- .λούΘως τήν αποστοιλήν τηλεγιραιφή- ιµατος είς τά συζητούνται 16 K1.)— 11pI01K6v ΄Η'ν-ωµένα1 ΄Έ0νιη, έδέχΘη &" πρότασιινι τού K. Πιετ:ροχείλου, ίνα ταυτοχρόνως αποστολή τηλε- ιγραφική] διαμαρτυρία προς τήν 'Επι=τροπήν Δικαιωμάτων τού ’Av- θρόπου. Η A'NOIKIOAOIMIHIIZ ‘AImokoéequ 6 κ. Κλαψόπουλος είπεν, ότιι 6 Δήµος όφείλει να δια- µαρτυρηΘή διά τήν έγκατάλειψιιν τής άνοιικοδοµήσεως τής πόλεως, ως πιροκύπτει- &… τήν είσηγητικήν ΞκιΘεσιν επι τού προύπολογισμού τού κ. ύπουργσύ ":… Οίκονομικόν. Είναιι γνωστόν, .προσέΘεσεν 6 K. Δήµαρχος, ότι αί πληγαί, τάς 6- .nquIq ήνοιιξεν είς τήν πόλιν 6 σει- σμός, δεν Έχουν ακόµη έπουλωΘή καί είνα… κοινή συνείδηισις, ότι 8" αποτελέση 6α-ρύτατον καί ένδεχο- 'μένς καίριον πλήγµα κατά τής πόλεως ή έγ-κατάλειψις τής άνοι- κοδομήσε.ωςι. Δέν είναι! ινοητδν νά κλεισθή 16 θέµα διά τή:ς χορηγή- σεως be τού τρέχοντος προύπολο- γισµού τού ποσού ":… 80—90 έ- κατοµµυρί.ων δραχµών. Περαιτέρω 6 κ. Δήμαρχος άντέ- κρονσε το ψληιναφήμΜα διαφό- ρων άνευΘύνων, ότιι 6 Βόλος ξτυχε ηρονοµιιακής έ… µέρους τής Κ:υ6ερ- ινήσεωςι µεταχειιρΞσεωςι -καί' απέδει- g: µε αριθµούς, ότι τοιαύτη με- ταχείρισιΙς δεν ύπαρχει. T6 Δηιµοτινκόν Συµ6ούλιον κατέ- λ!ηξε, πιρέπειι να διαµαρτυρηΒή καί το ζητήση τήν αύξησιν τού κονδυ- λίου τού άναγ;ραφοµέ-νου είς- 16v .π=ρούποιλογ'ιισµ-όν ύπέρ … σεισμο- πλήκτων. Τούτο δύναται νά γίνη κατά τήν συζήτησι'ν τού προύπο- λογισμού. 'Ωσαύτως πρέπον νά καταγρα- φούν αί ζημία… τού σεισμού τής 2ας Νοεμ6ρίου καί νά χορηγηθούν (EYINEXEII‘A είς τήν 4ην σελίδα) Η ΜΞΘΑΥΡΙΑΝΗ ΔΙΚΗ ΕΠΙ ΦΟΝΩ ΕΙΣ το KAKOYPI'IOAIKEION ΒΟΛΟΥ οι ΚΛΗΡΩ0ΕΝΤΕ! !ΝθΡΚΟΙ ΜΗΝθΣ ΜΑΡΤΙΟΥ Μεθαύρι:ον Hagan-mum είς το Κακουργιοδικείον τής πόλεώς μας θα όκιδιικασιΘή ή ι΄.ιπόΘεσις τού Κων- σταντίνου Μιχ-α.λι;τοάινου ή Κων- σταντάρα, έν: Βαµ6αικούςι Φαρσά- λων, κατηγορουµένου, ότιι ιµετέχων όµόίδιος τού Σούρλα, μετά τού ό- µοχωρίου του Δηµητρίου Καρ6ού- νη, -έΦόνιευσε 16m Νικόλαον ΄Αιµπα- τζίδην, έκ Πειραιω- Σηµειωτέον, ότι 6 Καρ6ούνηςι Ξτ!υχεν αµνηστίας. ΚΛΗιΡΩΣ Ι'Σ ΕιΝΟΡ KQNI "Υπό τού Πρωτοδικείου πληρό- Θη|σαιν οί κάτωθι ως όνορκοιι μη- νός Μαρτίου: Α΄ περιόδου τακτικοί: Γ. Ροδί- της, I. Πανταζής, In. 'Ιωάινου, Ν. ι'Πεκόπο=υλος, Τ. Βλαµόπουλος, Δ. ΄Αιργιυρόπουλος, Δ. Ζωγράφου, Κ. Γεωργιούλας, Θ. Δρόσος, Σ. Μπο-ρ- λότος, .N‘. Κοµνός, Κ. Λαδογιάν- νης, Α. Μοσχο6ίδης, I. 'Ανω":- σίου, 'Ελευθι-ρία Ματσάγγου, EI- ρ.ήνη Ματσώλη, Νίκατ-ερίνη Μαρ- yaw-1019M, Μαρία Παπαγεωργίου, Δήµητρα Πιολυκόιρπου. 'Αιναπληρωµατ…οί: A. Κατσαν- "III/11g, Γ. Μακρής, Ι. Καραγιάν- νης, |. 'Μπορνόζης, "1. Τσαλιαπά- τας, E. Παντελίδης I. Μάργαρης, Δ.. Κεοεµαλής, 'Ηλέκτρα Παπαγεωρ- γίου, Ρίτα Μοστχο6ίδου. Β΄ περιόδου τακτικοί: Ν. Μανω- λόπουλος, K. Μακρής, Π. 'Ιατρού, Γ. Ζάµπαλος, Σ. Παπαγιαννοπού- λος, N. Παπαπαναγ'ής, Δ. Πέτρου, Γ. Μιχαηλίδης, Γ. Πλατιάς, Κ. Θεοδοσίου, E. Walpaic', Γ. Κόμιξ»- της, Μ. Καλαγιάς, N. 'Αποστο- .λόπουλιο-ς, IN. Γουρηιώτης, Θέκλα ιΠαι=δοπούλου, ΄Ιαµή'νη: Μαρκογιαν- νοπούλ-ου, Μάχη Μπαδ-ρά6ου, "…Ελ- ληι Μαγιουλά, "Ελένη Ξηραδάκη. 'Αιναπληιρ-ωιµ'αιτ ι…κιοιί1: Ν . ιΠαι 86- πουλος, Π. Καρούνης, Α. Σταμα- τάς, Γ. Ρήγας, AI. Ζαχαρόπου- λος, Σ. Κορακάκης, Μαρία Νορ-λί- δου, Μαρίκα Παπακώστα. [ΧΧΧ πρός δήμοσίίευαιν είς τήν 01356- λως αναμιχθείσαν είς τήν ανωτέ- ρω ΄ιστορίαν τοπική… συνάδελφσν, ενώ 16 όρθον θά ήτο ή κοινοποί- ησις νά γίνη προς τήν «Θεσσα- λίαν». Πάντως, ε'κ τού εγγράφου τού ύπουργεί-ου προκύπτει ότι είς 16v Nou6v Μαγνησίας διετέθη… διά πα ραγωγ|κά Έργα 16 τρίτον των πι- στώσεων, που διετέΘησαν διά τήν Λάρισα. 11 ίΕ|1Ι]ίΡΠΙ 111" 1011110" FIIIIIIIIIIIIIIIIIII IIIIIIIIIIH (Ο ύπουργός Προεδρίας τής Κυ6ερνήσεως κ. 'Κ. Τσάτσος, µάς απέστειλε 16 κάτωθι έγγραφον: «Είς 16 φύλλον ύμών τής 7.2. 57 όποστηρίζετε ότι διά τής ύ- ποχρεώσεως των επαρχιακών ρα- διοφωνικών σταθµών, όπως άνα- ιµεταδίδουν 16 πρόγραμμα τού Ρ. Σ. Μη… καί περιορίσουν μόνον είς δίωρον τήν µετάδοσιν τοπικού προγράµµατος, ()1 10m- κοί ραδ. σταθµοί ούσιαστικ κως ικα ταργούνται. >>Σ&ς πληροφορώ ότι ή ίδρυσις τοπικών ραδ. σταθμών ένα έχει σκοπόν. T6 νά γίνεται ξακουστός είς κάθε γωνίαν τής Έλλάδος 6 ραδ. σταθµος ,Αθηνών, διά τζιν οποίον καί επιδεικνύεται ζωηρά το ενδιαφέρον των κατόχων ρα- διοφώνων. Διά τούτο κα= καισ- 6άλλεται προσπάθεια πλήρους ραδιοφωνιΜη-ς «δικτυωσεως» τής χώρας ϊ »Αί δύο ωραι τοπικού προγράμ µατος κρίνονται απολύτως έπαρ- κεΤς». ΥΠΟΔΕΙΞΕΙΣ KAI ΠΑΡΑΠΟΝΑ ΄Αναγνώσται μας διατυπώνουν παράπονα, διότι, ενώ έχορηγή- πετ r" κ"ά1|'καΐ&τιν'τωτοσ θησα-ν φορολογικαί απαλλαγαί είς τούς µεγάλους επιχειρηματί- ας, έ ακολουθούν oI‘I μισθωτοί νά πληρώνουν 16v φόρον µισθωτών ύπηρεσιών, καίτοι είναι γνωστόν ότι οί μισθωτοί Ξχουν αίσΘατιθή περισσότερον 16v οίκονοµι-κάν άν- τίκτυπον εκ των σεισιµών από οί- ονδήποτε άλλον. " Μία ύπηρεσία τουριστική έχει τοποθετήσει πίνακας έξω από τήν πόλιν καί εντος αύτής, πού δεικνύουν διαφόρους διευθύν- σεις τής περιοχής. Δυστυχώς, δέν ύπάρχουν πινακίδες πού νά όµι- λούν περί Τσαγκαράδας, Ζαγο- ράς κλπ., ενώ αί κωμοπόλεις ού- ται είναι από τάς πλέον τουρι- στικιάς τού Πηλίου. " Πρό καιρού είχε ανακοινω- θή L'rrr6 τού ύφυπο»υργού Συγκοι- νωνιών κ. 'Καραπιπιέρη, 6m % προσληφΘούν νέαι τηλεφωνήτριαι είς τον ΟΤΕ Βόλου. ΄Εκτοτε πα- ρήλθεν αρκετό διάστημα καί παρ'" όλον ότι 16 Τηλεφωνικά Κέντρο-ν Βόλου με τήν τεραστίαν του κί- νησιν έχει 16v μικρότερον άρθ- µδν τηλεφωνητριών, ούδεµία πρ:΄>σ ληψις εγένετο. Θ ΣΚΥΛΟ! TOY ΔΑ!ΚΛΛ0Υ ΕΔΑΓΚΑ!Ε ">" ΠΡθΙΔΡΌΝ ΤΡΙΚΑΛΑ, 19. ("Γ-ού ανταπο- κριτού ιµας).- Είς 1.6 χωρίον Μεγάρχη ό σκύλος τού διδασκά- λου τού χωρίου έδάγικασε τόν πρό εδρον τής κοινότητος, όστις ύ- ποδάλλεται ήδη είς άντιλυσσικήν θεραπείαν. νικοί, γραφείς καί άλλοι υπάλλη- λοι θεωρούνται ούσιαστικώς ώς απολυθέντες, "Ως έικ τούτου δεν έχουν δικαίωµα ύπογραφής ούτε δικαίωµα ελέγχου είς τάς ανέγει- ροµ.ένας ή επισκευαζοιµέινας οίκί- ας. Πολλοί σεισιµ-όπιληκτοι, πού ήλθαν είς 'Βόλον από τήν ύπαι- θρον διά νά λάδι)… τάς δόσεις των δανείων των, ήναγκάσΘησαν νά επιστρέψουν είς τά χωρία των ρ …ο. τάς όποία-ς το χιορηγηθΞντ…α ξό- νεια έχρησιιµιοποιήΘησαν διά ακο- πούς ξένους προς τήν ΜΜΜ- µησιν. TA AANEIA AI’ AHIO‘GIHIKAI "Οσον αφοράτάςδια;αρτυρίας ότι δεν χορηγούνται δάνεια διά τήν έπισκευήν αποθηκών, έγνώ- σθη, ότι ή αρµοδία πρωτα έ- χει ήδη περιπτώσει 16. έλεγχον ,δυδιάσΘη είς 16v κ. Νοµάρ- χην καί τού επέδειξε σχέδια οί- κοπέδων κειμένων εντός σχεδίου πόλεως καί είς διάφορα σηµεία αύτής. '…Παρεσχέθη ή δια6ε6αίωσις, ό- τι ή σχετική προεργασία 06 6— λοκληρωΘή εντός των ήμερων, δ]- στε ν' &ρχίση 16 συνταµώτερον ή χορήγησις τής ένισχύσεως των 5.000 δραχµών διά τήν αγοράν οίκοπέιδου. IHIIIEII Νίκ- IIIPIIIIH III IHII IHIIIHIIIIIMHEIH II IHIIIHIIIIH ΒΕΠ EIIEII EIIIIIIIMMIPII Η…" IHIII HI IIIHHIIIIIH IPIEIHPIIII III IHMIII & II IIPIIIHIIEEIE 'O αρχηγός τού Δημοκρατικού Κόµµατος καί Βουλευτής τού Νο- µού µας κ. Γ. Καρτάιλης, .π…ροέόηι χθές προς αντιπροσώπους τού Τύ- που είς τάς. ωάτωΘι δηλώσεις: «Είς. τάς δηµο-σιευΘείσας εκθέ- σεις τού πιρούπολογιιισμού 1957, εµφανίζεται, ότι: διά τήν άντιιµετώ- πιουν ":… αναγκών ":… σεισµο- τιιλήικτων περιοχών, 16 Δηµόσιον οι: διαΘέαη το ποσό το… 260: έκα- τοµµιυρίων. ’EKI των 260 αύτόν έ- κατοµιµυρίων, νά διατεΘή διά τήν περιοχήιν µας κατ΄ ανώτατοι."ι όρων | 'Υπάρχοιυσαιι οίκίαι έν Βόλω πρό τα… σεισµών 1955: Μεϊο-ν όπομ-είνασω άΘ΄ιικται µετάι τήν 211'11‘1956 ποσόν 90—100 έκατοµμυρίων αριθµός αυτός των 90-100 &; τοµ-μιυρίων ανταποικρίνεταιιι άλλως τε καί προς 16 πρόγραμµα πού έ- ξήγγειιλε 16 ύπο-υργεΐ:τ Οίκισμού && τήν αποκατιάστασ.. ":… σει- σµο.παΘων "έν τού σεισµού τού 1955. Είς αύτό προ6λέποντ-αι 1.000 άρωγαί κατασκευής διά 16v Βόλον καί 400 διά τήν ύπαιθρο… διά τήν πραγµατοποίησιν "… 6- ποίων απαιτείται δαπάνη… 50—60 εκατοµμυρίων δρχ. Περαν αύτών όφείλιει νά καλυφθούν α΄ι έν και- §£IIKa1aaKI:-uui καί έπι|σκευαί καί τα γενικά εξοδα άνερχόµενα είς 30% Ούτω καλύπτεται 16 συνο- λικός διατιιθέµ…ενον ποσόν των 90—100 εκατοµμυρίων. 'Η ά…- µετώπιισις αύτη 'άφίνει εκτός παν- τός ύπολογ-ιισµ'ούι τάς ζηµίας πού ι΄ιπέστη ή .πό…λιΙςι {K τού σεισμού τής 2ας .Νοεµ6ρίου τού 1956 καί ΄έν ‘l’lIVl' µέτρω καί ή ύπαιθρο.ς. Δια …': ύπολογι-σθή ή άπαι|τουμέιν…η δα- πάνη διά τήν άντι|µετώπισ.ιιν τε… …… τής 2ας Νιοεμ6ρίου, παρα- Θέτοµεν το κατωτέρω πίνακα. Κατασκευαί περατωθείσαιι ή |4187 !! έξΕλίίξΕΙ 3.255 Μεί:'. ο-ίκίαι δι" όνοιικιαστά.ς µή πιρούπιαι…οχσυσα1 … 2.800 σεισµών: 700 ...... 2.555 11.387 Έ-. σκευαί περατωΘεϊσαι ή ε'." εξελίξει: 3.571 Μείον εκ ":… |ε'ιινι.ιτέιρ(..ι χρή- ζ:υσαι έπνσιοευής λόγω σεισµών 2)11)!195ό: 1.000 ...... 2.571 Πρ:γραµµατιιαΘεΐσαι άρωγαί :… 16 1957 διά Βόλου ...... 1.000 6.126 Μή προγιριαμματιισθείσαι έ- Ήι'σΜευαιί καί -κατασ.κευαί Βόλου: 5,261 1 1 .387 1 1. 387 ΣΗΜΕΙΩΣ|Σ: Αί σηµειούμεναι είς τον πίνακα κατα σκευαί καί επισκευαί προέρχονται &… στοιχείων τής έκθε΄σεως επί τού προύπολ-ογισμιού τού K. Έξ παντού έµφαίνεται',, ότιι το σύνολα; των επισκευαστέων ή &- νοιικ…οδοµητέων οι…" ανέρχεται είς 5.711 περίπου καί τούτο μετά τήν άφοίρεοιιν καί τών 1.000 νέων &. ρωγων, τάς οποίας προ6λέπει 16 πρόγραµμα άνοι:κο!δο µήσεως δια 16 I967. ’Ec‘zv ύπολογίσωµιεν Ένα µέ- σον ΄όρον ε……ωω - κατασκευών 45:000 δρχ. κατά οίκιοδοµήν, δε- δοµένου, ότιι ό τελευταίος σεισµός "έπληξε κυρίως 16 IKév1IpovI τής πό- λεως, ένα αί προηγούμενου κατα- ο'…ιυαιί άφεώρουν μονορόφουςι οί,- κίας ως επί το πλείστον, το ά- παιτηΘησόµενον ποσόν ανέρχεται είς 2'57 6Kcn1oppII'IpIa περίπου. EH: αύτιά όφείλιοµεν νά προσθέσωμεν: θη6αίου. ΄Αποκατάστσσι'ν αποθηκων, έργο- στασίων, 6ι|οτεχνικων εργαστηρί- ων, δημοσίων καί δηµοτικών K11I- ρίων 45 εκατομµύρια. Σύνολονι διά τήν πόλιν τού Βόλου 300 περίπου έκατοµµύρια. Είς αυτά όφείλομεν …. προσθέσωµεν περί το 10 έκα- τομ=μύρι'α εΙσέτι πέ;αν … 400 νέ- ων dopey-IBM, ":… πµ6λεποµέ'νων ύ- 116 τού προγράµµατος διά τήν ύ- παιιθρον τού Πηλίου καί λοιπ'ής= πε- ρι|φιερείας Μαγνησίας. "Αν είς αύτά προστεθούν τά γε. νικά Έξοδα, -άνερχόµεια κατά: πο- λύ μετιριοπαθή ύπολογ…ιισµον είς 40-50 έικατ…οµµύρ:α, 16 1roa6v πού όφεί.λει νά Μα……" ο Βόλος καί ή περιοχή του διά τήν αποκα- τάστασιν τών σεισµιοπλήκτων ά- νέρχεται είς 350—360 εκατομµύ- ρια, πέραν -- τονίζω — τού πρού- πολογι…σΘέντος προγράμµατος τού 1957. 'Οφείλει 6 Βόλος να ζητή- ση άµέσως τήν έπίσημον κατα- γραφήν τόν ζηµιών τού σεισµού τής 2ας Νοεμ6.ρίο-υ, διότι ή μέχρι τ-ούΕιε άρνιησις τής Κιιι6ε'ρνήσεως νά καταγ-ράψη τάς ζηιμίας αύτάς σωστών ΐχειι να παιρακιάμψη το αί- τήµατα ":… ζημιω'θέ'ντων έξ αύτού. Οιί Δήμοι, αιΙ Κοινότητες καί όργα- νιώσεις όφεί-λουν v61 κινηθούν δρα- στηρίως. Έάν 16 .παιραμελήσουν, Θα είναι όπεύ|Θυνοι τής εξαφανί- σεως τής πόλεως». AI ΕΙΣΦ0ΡΑ| ΤΩΝ ΣΕΙΣΜ0ΠΛΗΚΤΩΝ 'Ο διευθυντής τού ΙΚΑ Βόλου κ. Μάρκου µας απέστειλε έγγρα- φον είς 16 όπσΐον αναφέρονται τα εξής: «Είς απαντησω σχολίου σας δημοσιευ6έντος είς το φύλλον τής 13)2)57 τής Έφημερίιδος ύμών σχετικώς μέ 16v ύπολογισ…µόν των είσφορων δι' οί-κο'δο.µιικάς έργα- σίας (συµπληρωματικός, 006:1- τίσματα, κουφώµατα κτλ.), έχο- μεν τήν τι=µιή=ν… νά γνωρίσωιμεν ύ- µ΄ι'ν ότι συµφώνως το Κανονισμό ««Περί τρόπου ασφαλίσεως παρά τι?) Ι.Κ.Α. «:… απασχολουµένων είς οίκοδοµικά-ς ή τεχνι-κάς έργα- σίας προσώπων» διά 16v καθορι- σ.μδν των …καταΘληπέων είσφορων λαµ6άνεται ύπ' όψιν ή συνολική αξία τού έργου ή αναγραφομενη 0|Κ0Δ0ΜθΥΝΤΩΝ ΠΡΟΣ TOI. K. A. είς 16v προύπολογισμάν τον έγ- κριΘέντα επί τω σκοπό) τής χορη- γήσεως τής κατά νόμσν αδείας ι'.…- 11I6 τού οίικείου Πολεοδοµικού ί'ρα φείου». |Κατόπιν των ανωτέρω δηµι- ουργείται 16 ερώτημα: Έφ' ό- σον κατά τήν έκδοσιν τής αδείας 6 οίκοδομών κατα6άλιλει 51000— ράς είς 1-6 ΙΚΑ καί διά τά σο- 6ατϊσματα, το κουφώµατα, τάς ύδραυλικάς έργασίας κ.λπ., δια- τί ύποχρεούται κατά τήν κατα- σκευήν αύτων νά πληρώση {K νέου 16 ΙΚΑ διά τάς εργασίας αύτά-ς; Δεν % έπρεπε είς τάς περιπτώσεις αύτάς 6 κατασκευα- στής των κουφωµάτιων, των σο- 6ατισµάτ-ων κλπ. νά µή πλιηρώνη εργοδοτική-ν είσφοράν πρός 16 I‘KA; APXAIOZ ΤΑΦΟΣ ΠΑΡΑ ΤΑΣ ΓΛΆΦΥΡΑΣ 'Ο πρόεδρος τής κοινότητος Γ Μωρά… όµως… είς τον κ. Νομάρχην, ότι είς τάς ι΄Γπωρει΄ας τού λόφου τού χωρίου του, όπου έκειτο άλλοτε ή ακρόπολή; άνευ- ρέΘη όπου τού Αντωνίου Βούζα, ό όποί-ος είχε µετα6ή διά να συλλέ- En ρ΄ιζεςπουρναριών,άρχαΤοςτάφος. Κατόπιν έντσλής τού κ. Νο- µιάρχου µετέ6η επί τόπου δ άνα- πλ…ηρωτής τού έφόρου 'Αρχαιοτή- των καθηγητής IK. Λαδογιά-ννης, ό οποίος διεπίστωσεν ότι πρόκει- ται περί πηλίνου τάφου, αναγο- µένου είς τήν Μ…υκηνα΄ι'κήν ή τήν νεολιθιικιήν έποχήν. Έντός τού τά- φου εύρέθ-ησαν µόνον όστά. T6 μήκος του είναι 1,92 µ., 16 πλά- τος 0,45 μ. καί 16 δάθος 0,35 ιµ. 'Υπάρχει πιθανότης νά Amara απόφασις διά τήν διενέρκειαν αρ χαιολογικών ανασκαφών είς τήν έν λόγω περιοχή… …. ν ξ- ίας ιελ- ρων έτι… ;γά- 1811— ίας .λήιν αλ- σε τήν γνώµην, ότι πρέπει να ά- ποµακρυνΘούν οί στρατηγοί, οί 6- 116101 δεν είναι είς Θέσιν .… παραι- κολουθήσουν τήιν σύγχρονον έξέλι- ξιν .… πολεµικών µεθόδων. Είς τά σχέδια τής είσδολής είς τήν ΄|ταλίαιν καί Γαλλίαν, 6 2013— κωφ προέ6λεπε καί τήν κή;ρυξινι είς 161g χώρας αι΄ιτα-ς γονικής απερ- γίας δια να παραλύση ή στρατιω- τι-κή των κινητοποίησις. ΜΟΣΧΑ, 19.- 'Ο ραδιοσταθ- ξύ αλλων καί το εξής: «Οί Ιμπεριαλι-σταιί κινούνται δια να ανατρέψουν τήν ϊσορροπίαιν τ-ώ.ιν σοσιαλιστικών χωρών καί νά έπι- 6άλουν είς αύτας κυ6ερνήισεις άν- δρειικέλλων από προδότας καί &… ποστάτας, όπως ήσαν 6 Μπένες, 6 Nc'xy-Ku καί αλλοι. Οιί ,Αµεριικαινοί Ιµπεριαλισταί, είπε…, έξαικολουθούιν v6 κινούνται διά τήν έξαπόλυσιν ένας ατομικού πολέµου, &… αί σοσιαλιστικά δυνάµεις δεν θά Θετικής οίκονοµίας. καί έτόνισιεν, ότι. ή Ρωσία είναι µέγας παρά- γων είρήνης. ΤΟ ΖΗΙΤΗ.'Μ€. ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗΣ BAZIIFK‘TQN, 19.— 'Ο πρόε- δρος ΄Αϊζενχαουερ έπι'στρέψας. τήν έσπέιραν, σιυνη,ντήθη μέ 16v K. Ντάλλεςι 816 16 ζήτημα τής ίσ- ραηλοαιιγυπτιαικήις διακοπές. σινι αύτήν, τυροσε'Βεσεν, η A'Iy'u- πτος ούδετν δικαίωµα θα ε΄χη … έμιποδίση τήν ε΄ι'σοδον των 136001- των πλοίων είς 16w κόλ.πον τής )Αικάμιπα. Τό ΄Ισραήλ ακόµη πρέ- πει να όχι] τό δικαίιωµα χρησιμο- ποιήσεως τιήςι διώρυγας τού Σουέζ μετα τήν έικκαθάριισίιν της. Τήιν Δευτέρου 6 πρόεδρος ΄Α'ι'- ζενχάουειρ θα όµιλήση έπί τή 15η έπετιείω τής ιδρύσεως τής Φωνής της AIuaplIan. ΗΤΙΙΙΡ0ΣΩΙΙΟΣ ΤΠΕΣΤΗΡΙΞΕΗ ΕΗΘΕΡΗΙΙΣ ΕΙΣ ΤΟ" 0. Η. E. ΤΟΥ ΚΥΠΡΟ… Η… … ΤΗΝ ΜΝΗΜΕΣ... ΗΤ… ποινικό… 1111111211101 9111111111 11111111 πιετιιιιιιιιιιπ 11111111111 ότι πρέπει νά γίνη έλευθεριώτ.ερον τό Σύνταγµα Ράντκλιφ, απέρριψε τήν ι'δέαν περί διαμελισμού τής νήσου, αµίλησε περί τής ανάγκης απελευθερώσεωςι τού Μακαρίου καί έτόνιισεν, ότι ιείς τήν νήσον 60010- μόζσνταιι όλιο*κιληιρωτιικαί µέθοδοι Βίας Απέρριψε τόν ίσ'χιυριισµόν τού ύπουργού Αποιικιων, οτι η Κύ- προς είναι σπουδαία στρατιωτι- κή 6άσι-ς καί είπεν, ότι δύναται να χρησιιμοποιηθή ως δάσιςι τού ΝΑΤΟ. 'Απαντών 6 ύφυπουργός 'Αποι- κι…ών, ίσχυρίσθη, ότι ή Ενωσις τής Κύπρου µετά τής "Ελλάδος, ύπό τας παρούσας συνιθήκας. Θα έξη- µιούργειι αίματιοχιυσίαν' είς όλην τ.ήν νήσον καί πιθανώς σύρραξιν 'Ελλιάδος — Τουρκίας. 'Ωμίληισε περί τροµοκρατών καί περί τού &. δυνατού έπαναλήψεως συνοµιλιών μέ τόν Μακάριιον, διότι ούτος. ύπο- 0111016131I τήν 6ίαν. Τέλος είπεν, ό- τιι 6 διαιμε.λι.σιμός τής νήσου Θεω- ρείται δυνατός, μολονότι δέν απο- τελεϊ τήν καλυτέραν λύσιν. Τελικώς ή Βουλή δια ψήφων 307 έναντι 2‘53 διέκρινε τήν πολιτι- κή…ν τής κυ6ερνήσεωςι ιέπί τού Κυ- πριακιού. ) καί τήν ΄Αγγλίαν δια φιιλικήν λύ- Μετα διακοπήν, έπαναλη.φθείσης Κύπρο… έξεταστικής έπιτροπής. 01I'v τού ζητήματος. Συγκεκριµέ- τής σι!ζητήσιεως, έλα6ε τόν λόγον ΑΘΗΝΑΙ, 19.- "Ο ύπουργός 50€ νως, έζήτ.ησεν από, τήν έλληνικήν 6‘ Βρετανός αντιπρόσωπος κ. Τύπου κ. Τσάτσος. ιέπεκοιινώνη.σε U- =κιυ6ορνησι'ν να άσκηση,όλη-ν 1111 έ- Νοµπλ, εκφράσεις τήν καταπλη- τηλεφωνικός µετά τού έκ τών 1m:- 10'1— 1111pIpo11I'v111g είς την Κύπρον 816 να ξίν του 51' όσα 6 κ. ΄Α6έρω'φ είπε λών τής έλληνα-κής αντιπροσωπείας … καταστη δυνατή ή κατάπαυση περί έπι6αρυντ-ιικιών- στοιχείων, τα είς τόν ΟΗΕ κ. Α. Στράτου, 6 6- "? τήιςι δράσεως τής ΕΟΚΑ. «Δέν δυ- όποία κατέχει ή έλληνιική κ-ι:6έιρ- ποίος Kai! τού µετιο6ί6αισε τας JCU 116111180, είπε, να ανεχθώµεν 110(1- νησις κατά τώνι Βρεταννικώιν ά.ρ- πρώτας έντιυττώσεις. σχετικώς .µέ ίας ζεις τροµοκρατίας είς οίονδήπο- χών. τήν δηµιαυργηΘείσαν ατµόσφαιιραν πο? τε…μέρος τού κόσµου καί 6 κόσµος ιΟ αντιπρόσωπος τιούι Καναδά ιείς τήν Πολιτιικιήν ΄Επιτ:ροπήν τού ":… έχει 16 δικαίωμα να γνωρ'ίζη 16g ύπεστήριξε τήν άγγλιικήν όποιων ΟΗΕ καί τας χθεσινας όµιλίας 361- πραξειις αύτας». καί συιέστησε τήν "σε"… τού των αρχηγών των αντιπροσωπειών ΄Εκάλεσεν έν συνεχεία τήν Με- ψευδοσοντάγµατος καί] ό Φιλιπ- Ελλάδος Αγγλίας καί Τουρκίας. γαλη:ν Βρεταννίανι v61 αναγνωρίση πίνος αντιπρόσωπος συνέστησε φι- ΄Ως έδηλώθη σήµερον αρµόδιας, γο,ν 16 γεγονός, ότι 6 λαός τής Κύ- λικήν Μπιν 816 διαπραγµατεύσεων. ή Κυ6έρνησις, σύµφωιως πρός τας ,Α"" προ-υ έπι'θυμεΐ τήν αύτοδιάθεσιν. 'Ο Σέρ6οςι αντιπρόσωπος έκη,- έπαγγελίας της, δίδει τήν πολιτι- 1mg «Εαν, είπεν, ή δρεταννιική κυ6έρ- ρύχιθη αναφαινδόιν ύπερ τού Κυπρια- Κήν µαχην δια τήν Κυπριακήν ύπό- να νηαις έχω αμφιιδολίαςι καί θεωρεί κού λαού καί κατήγγειλε τήν άγ- θέσιν µέ πίστιν καί 6ε6αιότητα, "Η?" 16 περί αύτοδιαθέσεως αίτημα ως γλικήν τροµοκρατίαν. ότι 6 τη… θά απολήξη είς προώ- τη,ς τεχνητόν, γνωρίζει κάλλιστα κατά Αύριον θα είναι ή πλέον αποφα- θηισιν τού δικαίου αίτήµατος τού λευ- ποΐον τρόπον δύναται να έξακρι- σιστική ήμέρα δια τήν συζήτηση… Κυπριακού .λαού. …" δόση τήν γνώµην του, ε΄ι΄τε 816 τού Θέµατος. Θα όμιλησουν οί αν… ΙΘ΄?" τής διεξαγωγής δημοψηφίσµατος, τιπρό:ωποι Ρωσίας, )Αµιεριικιής ΛΟΝιΔ|ΝΟ|Ν, Ι9.- Κατα τήν νη- ε'ι΄τε δια τής αποστολής έπιτιρο- καί αλλοι, ενδέχεται δέ 6 ΄Αµερι- απ-οψινήν σι)ζήτησιν τού Κυπρια- πιή)ς τού Στέµματος». κανός {xv-11111060161100 να ύπο6άλη κού είς τήν αγγλική… Βουλήν, 6 6m- r‘pé— Είς 16 τέλος τής οµιλίας του ίδιικιόν του σχέδιιον έπιιλ-ύσεως τού τ'ιπρόσιωποςι τών ,Εργατικών K. νυν… 6 αντιπρόσωπος τής Κεύλάνης έ- Κυπριακού. Γκάλαγκιαν είπεν, ότι ή ΄Αγγλία ; ά- ξέφρασε τήν εύχήν, όπως ή Έλ- ’Ev τώ μεταξύ, οί "Άγγλο… κα- δέν πρέπει v6w έξαναγκάση τούς 5ρ0- λας καί ή 'Αγγλία έπιδιώξουν τήν τα6ά)ευν λυσσαλέαν προσπάθειαν Κυπρίους να παραµείνουν είς τήν ι'ηύ- έξει΄)ρεσιν ίδίας λύσεως είς τό ό- &… να µή γίνη δεκτή ή έλληνιική αύτοκρατο;ρίανι ύπό τήν απειιλ.ήν οι… *λον. πρόδληµα. πρότασι…ς περί αποστολής είς. τήν τής ξιιφολόγχης. Περαιτέρω είπεν, ΤΗΛΕ|΄ΡΑΦΗΜΑΤΑ III ΤΗ ΠΑΡΤΥ… ΤΗ" ΙΙΥΙΙΡΙΩΤΙ ι'……"… ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ κας … «: ΙΙΡΙΙΤ0ΥΗΕΙΙΙΙΗ ΕΙΣ ΤΗ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΑ ιι…- …. £11}- των έπαρχιακών κέντρων απέστει- Γιων - λαν τ ιλ'ΣΥ αφή στα π ός τ'ιν Κυ- … ΦοΒεΡΑι mom/1111102 Δ… Δε…οφγΛ4κΩΝ να...;… &. &… ...!... &… 1:1- τύρονταιι διά τήν έγκαταλειψιν τής ίνας ΛΟΙΝΔ.ΙιΝ-ΟιΝ, Ι9.-Δύο τέως δεσι:ο- 6α.λον διαίως τούς κρατουµένους από Méomg Παιδείας καί ζητούν τήν… λή- έτι" φύλακες στρατοπέδου κρατουιµένων είς τούς Θαλάµ:υ.ς των καί απειλώντες ψιιν μέτρων ύπέρ αύτής καί τήν της τήν Κύπρον κατήγγειλαν είς Λονδίνου 6131061; ιδια τών όπλων τούς ώθησαν επί καταιΒο.λ,ήν έπιιδόματος! 6ι6λιοΘή- Η & ότι BIpInowvvo‘I στ.ρατιώται συιµπεριωέ- τών συ,:µατοπλεγιµάτων, προκαλέσσντες κής είς τούς έκπαιδευτικιούς. rrpo- ιροντο κακώς πρός τούς κρατούμενους τόν τραυιµατιισιµιόν πολλών εξ αύτών. T6 " µέ καί τούς έκτι΄ιπουν ιµέ τούς ύποκοπά- µαρτύριόν των έκράτησεν επί 1:196:0- ΕΤΕΚ! ΠΕΝΤΑΔΥΜΑ … νους τών όπλων των ενώ ΕΚιειντο επί τού Ipuv. Έπίσης 16 έγγραφα αναφέρει… ΔΑΔ. ΑΠΕ.ΑΝΕ του εδάφους. OIi δύο ιδεαµοφύιλακες είναι 6 ("πως σκληρός καί απανΟρωπονς 11,06- —— ερο- Ουίλλιαµ Ού΄ιλικοιµ, 49 ετών καί 6 Ντέ- ζεις των Βρεταννδν στρατιωτών. HTO HPOBATINA! ! "+…" Τό Τούν, 37 é'rév. 013101 όμίιλησαν σή ΛΕΥΚΩΣΙΑ, Ι9.-Είς τήν Λεµεσόν _ "…… ιµερον πρός τούς αντιπροσώπους τού έπε6.1.ή3η σήμερον άπαγόρευσις τής κυ- ΤΡΙΚΑΛΑ, 19, (ΤΟύ ανταπο- 23€ Τύπου κατά τήν …ι5ιάκειαν΄ σόι-κής συιγ- κιλοΜία,ς"ικαθ΄ όλην "τήν ή鵴φαν καί κριτού ,µας).- Eig τό χωρί"Ν &." κεντρω:εας εις 111v 801M111; των ,Κοινο- νύκτα δι΄υλους τους .'Ε,-λιληνας ιΚυπρι- Βασιλική µία προ6ατίνα ΤΟύ Σ. τητων, οργανωθεισ'ης υπο του Εµιγα- ους ηλιικιιας 12-21 ετων. Το µετρον .. , , , . …. ολι- . - , , , , ." , . . , . . Δελη εγεννησε πενταδυµσ, αλλα παρω δουλευτού «. Μποεκγουαιη, προε όλης"… κατόπιν της απεριγιας η όποια . . , , , ;ξΞΐ δρου τής κινήσεως δια τήν έλευθερίαν έκηρύχθη Εκεί. το: έν Λομωσώ καταστήµ μετα τον τοκετον 'εψΟφησεν' Κυ- ταν αποικιών. ιμστη έκλεισαν σήµερον ένξι οί ιµαΘηταί άρ- -'ιΑµ»φότφοι οί δέσιμοφόλακες…,έ΄π'&ι-. .τ5τν σχολείων απεστάλησαν'είς"τας (ξί- ΕΝΑ: ΜΙΚΡΟΣ δια- ζω :lg τούς δημοσ:ογ;έ…ς αντιγρα- κίαςτων. 0'1 έργέται δεν …-.5ον :: |Π"ΤΓ" ΕΝΤΟΣ ΣΚΑΦΗ! 6v. φα εγγράφων &…5ει……όν…ν 16g =σ- το στρατιωτικά έργα των "Ανν…- " .. , moi ταγγελοιμένας πράξεις. Είς τε. αν…, Είς ", ΑΑ, 19. (Του ανταπο- των, το όποϊα απιεσταληισαν είς τόν OHE && "Με: 110 g) .— Eig Τό χωρίον ….- …ά να χρησιµοποιηθούν κατά τήν συζήτησ;ν Δύο Η; ετής Εύάγγε,λος Kup- "ΙΒ'-1 τού Κυπριακού, αναφέρεται µεταξύ Θ.- τίσΙΘησαν αλαΘών τής προσοχής :λων ότι τήν 24qu ΣειπτΘµ…6ξίου πως; ριφΘείσης . του, ικατέπεσεν έν'Υδς ιρήθηοαν αναταραχαίιµετα-ύ τόν 0 ναντίον Ι18ξ , ., .. κρατουμένων τοΞ΄ στρατοπέδου Κοκκινο- x ΄ ήν o .… | ηρους υδατΟς και έ ; τριιμνιθίας. OIi Βρεταννοί στρατιά… & ρι΄ου “IBM . ! ΓΔ" "|"! ΤΗ! ΤΙΜΗ! Β' ΕΝΕΡΓΕ|Α| ΤΗΣ ΕΝΩΣΕΩΣ "*" "Μ……" ; o — "A- I * 19.- 'Ο ύπουργός τής ΒΘΛ0Υ Δ .Α Τ 0 Π Α Σ Τ Ε , .. τμπδβι΄ου προήδρευσε συσκέψεως && ||, κτηνοτρόφων δια τό ζήτημα τής αύ- ωσις - ξήσεως τής τιµής τού γάλακτος …. ΜΕΤΑΒΑΣΙΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΕΙΣ ΑΘΗΝΑΣ και … ………… προιόντων. τόν . 'Η σύσκεψις Θα έπαναληφθή αύ- 32: Τό διοικητικά συµόούλιον τής Ένώσεως θα .έπισκεφΘοιΞν ως…" µετά τής Ένώσεως Γεωργικών Συτε- 16v αντιπρόεδρον "Έ 1Κιυ6Ψνήσ€' ΑΠΕΙΛΟΥΝ ΝΑ ΚΛΕΒΟΥΝ ως. ταιρισμών Βόλου είς τελευταίο… ως K. ΄Αποστολίδη-ν-, τόν ύπουρ- τ. κΑτΑιτ"ΜΑτΑ τα" :1I εν συινεδρίασίν του έξήτασε τήν γόν Έμπορίου κ. Παπαλ…ηγούραν .- 'ερον δυσχερή κατάστασιν τού H001:— καί τας αρμοδίας ύπηρεσίας τού ΑΘΗΝΑΙ. Ι9Δ-Έν τής Γενικα Σν- Ξτης. ριωτηρίου καί συνεζήτησε 16g έ… μπουργείου προς τούς όπο΄ιους ν0µψΐνδϊσς ΄Επαγγε-λιµατιόχ καί 8…- ; &" νεργείας είς τας αποίας {1111661}.- 96 εκθέσουν τήν δηιμιουργη9είσαν "Ξ"… Ε?λαδΐς α""ΐ'…Ψ ο", Ο π?" ","… λεται να προδή; ή 'Ένωσις, προ- α'.αφορικώς µε 16 έργο(πάσιον ΐΜ"…σ""Ρ "ΤΘ", … αΞ΄µοξ… ξ…" 1 6- , . ' … . . , . . , . οτι αφορα την επιλυσιν των εκικρ=ειμων κειμενου να 6ελτιωΘη η θεσις καταστασιν και θα ζητησι:>…ι την . , . , , . . . κριι- … . . . … - , . αιτήµατα" της τσξΚ.ως των δεν αφινει "…- του ιεργοσπασιου, δια να …κατα- ληψιν ρι|ζικων ιατρών; Ως πλη- …… Με… ά……) τό …εί…µ… ών …… ,τής στη ΄δ'υνα… η λειτουργια το… ροφορουµεΘα, Θ' εκπρόσωποι της τασ1ηιµάτ.ων καί των [Εργαστηρίων τής "Ως γνωστό, είς, το ε'ργοστάσιεν Ξνώσεως &; ζητήσουν συγκεκρι- χώρας… "Η "πο….……η ""Μη Με {111m— προσκο,µίζεται πρός παστερίωσ.. µένος τήν δια τής νομοθετικής ό- κλάδου οι": "γέλιο" τήν μετα.προσιεχή πάν έλαχίστη ποσότης ιάγελαδινού yd- δού ε΄πι60λήν τής ι΄ιποχρεωτικής Τετάρτη" πρός "πριν άποΦάσεως. Κα- λακτος, περί τας 1200 6K. ήμερη- παστεριώσεως τού γάλακτος 8.61 - ' Μα σίως, ενώ δια να συνεχί…] τού: να καταστή δυνατή ή συγκέιτρω- || ΕΚΤΕΛΕΣΗ γΕξΐ- τήν λειτουργίαν του καί να Ξυ- σις είς τό εργοστάσιον 671010111— ΟΔ|ΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ' ' νηθή v61 ιδώση ί.κ…ανοποιητικήν τι- ρου τής παραγομένης ποσότητος — μήν είς τούς αγελαδοτρόο:υς αγελαδικού γάλακτος. ΑΘΗΝΑι|". 19— (Ο, ι…0νργδς {Al πρέπει να επεξεργάζεται ήμερη- ————— ' . Μινσκ"… Εργων Κ- Ραλλης' Σέξ- 11m …… 4 …. περίπου στα… γά- ΣγΝ>Σ.Μοε El: KPOKION 332%? ξΐζα;ξ;ςζή…έ Wax-tog. …' Ε|ΚΤΕΛΕΣΙΝ Μ…; ε,"? .… Ρ μ… … …… . , … , , ς το προγραμμα του η &" … συµδουλιον της Ενώσεως ΚΟ|ΝΩΦΕΛΩΝ ΕΡΓΩΝ τ|ρΞΧ.ςγιτος| τέτοιας… Μεταξύ …'"… α' ?" έλα6εν απόφασιν όπως αναχωρή- EI’Ig τό χωρίον Kpé-KIOV 'ι'δρύΘη περιλαµ6άνΠ… ;, Με… τρ…άλ… ?" σουν τήν Κυριακήν είς 'ΑΘήνας συνεταιρισμός διαχειρίσεως χόρ- — ΄Ιωαιννίνιων, διατεΘέντων 30 έ- 1κΞΞζ 6 πρόεδρος τή-ς Ένώσεως κ. του. τά "έσοδα τού συνεταρισμού κ…9µµνΡίωγ. Τό δειξει" Φίλωνα πως Μπ6ζας καί ο διευθυντής αύτής ε'κ τής ένοικιάσεως της χορτονο- πολι," 3 €ΚφΟµµ…ν……. & οδο; σι…ζ κ… Β. ΄Αγγειλόπουλος δια να προ- μιής Θα διατίθενται δια τήν έ-κτε΄- … αΡ'%Ιςέ;ο ΐΣζ; Τω ,.ΐξμ'" Iowa δούν είς 0x§1IIK6géwpyaiag παρα λεσιν κοινωφελών "έργων είς τό -ηςτρ…άλ… 2μοµ έ……μμυρϊωΐ ης ς, …. τοις αρµοδιοις. Οι εκπροσωποι χωριον. ιίγιµα ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ" IYNEAPION ς "," |Α ΞΕΝΟΔΟΧΩΝ ΥΠΝΌΥ σε: AEN οι EflITPAflH H ΚΥΚΛ0Φ0Ρ _ …. - ΑΘΗΝΑΙ, Ι9.- AI‘ipIIov αρχί- ιιΕΩΝ πετΡΕΛΑιοκιΝιιτΩΝ ΑγτοκιΝιιτΩΝ …. Συνεδρίου ξενοδόχωιν ύπνου µέ Θέ- … µατα: Τουριστική ξενοδοχειακή πο« IV 10" λιιτικ', ένοικιοστ΄ . ν, ΄π λ- Κέν- ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΕΕΝΖΙΝΟΚΙΝΗΤΩΝ μ……"ή στέγη,…ρζζζ,…ζζΐΐή… 1ιΞΜα φυσµα καί Ταμιείον Συνταξιεως, Ε.… Δ." ΑΘΗΝΑ", 19-- Είς "ΤΜ Έ]Φη- ν.ή:,-ων δημοσίας Η ϊδιωτι…κι"ιτ Χ'Ρή' Τό Συνέδριον θα διαρκέση έπί ; "Ο" μερίδα τής Κυ6ερ'νήσεως (τεύχος σεως, καθώς καί .… ψο.ρτηγών αύ- δµήµςρον, έκλήθησα… & νά 110001- 0 την B' ά…). 44) δηµοσιεύεται… 61111900— τιοκινή'των ίδιιωτιιικιής' χρήσεως, &… στο… είς από οί bnoupyoi καί σις τού ύπουργού Σ>υγικοιινωνιών δύο τόπων, συµπεριλαμ6ανοµένων, οί αρχηγοί 113v κομµάτων. ναί Δηµοσίων "'Εργων, && τής 6- καί κατω, 8161 πετρελαιοκιινήτων. ποίος εικάζεται. 8" άπαΥΟΡΕύ"… Τό." Φωτό", "αγορά"… έξω" ΠΑΡΑΤΑΣ|Σ Ε=0ΦΑΗΣΕΩΣ " έφεξής πρήγησις αδειώ- καλος…- σαν…": τα νεα =ι"'.:«ίνητα, το ό- ' | είπε είς Η;€ι:τικα τετού=.σι-.΄ιγ .… της |ξ=:κ::εζσεως "ΤΕ ΟΦΞ|ΛΩΝ ΤΩΝ ΑΓΡΟΤΩΝ " ΕΙ!ΠΡΑΞ|Σ ΤΗΣ ΕΝΟΡ|ΑΚΗ! ΕΙΙΌΘΡΑ! ΚΑΘΥΣΤΕΡΕ| AGH'NAI, l9.— Τό ύπουργείο'ν …. Dixon/01111112111 δι΄ έγγ.ράφου του πρός τας Μητροπόλεις τού Κρά- τους παρακαλεί όπως: γίνουν cm- στάσεις είς τά έ…κλησιαστιικα συµ- 6ούλια ταν ναών καί αποστείλουν 16 ταχύτερον. τάς; είς χιειρας των cimrpd§zlg έκ τής ένο.ριαικής είσ- φόρας είς 16 δηµόσια ταµιεια κα- θεός καί πίνακα .… καθυστερούν- των τήν καταδολήν τής εισφοράς. Βάσει τού τελευταίου νόμου περί αποδοχών τού έφηµεριακού κλήρ:υ, τήν έιοριακήι είσφοραν 6110131165:— vow να sic-11001110121: τού λοιπού το ταµεία τού δηµοσίου, ως δημόσ:οι έσοδον. Η είσπρσξις όµως καθυ- στερεί λόγω τα] ότι 16 έκκλησια- στικα συμ6ούλια «:… ναών δέν &… πέστ-ειιλαν τα ανωτέρω στοιχεία είς το δηµόσια ταµεία. AI ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ! ΔΙΑ ΤΑΣ ΥΠΕΡΩΡ|Α! ΑιΘΗ'Ν.ΑιΙ1, Ι9.-4Π'ρός όλα 16 ύπουρ- γείου από…… Εγγραφον τού όποιω- Γγαι? τών Οίκονοµικών, είς 16 61toiov &- ναφέρεταιι ότι είς παλλάς ύπηροσίας Ina- ταΕαλιλεταν είς τούς δηµοσίους {1110171- λήλ-ους 1'1 κατ' αποκοπή… ύπερωριακή &. ποζηιµίωσις, χωρίς όµως ούτω. να προσ- φέρουν ύπ:ρωριακήν έργασίαν 40 ωρών μηνιαίως, ή όποι΄α καί πρέπει v6 πρα- .γιµατοποιήται «στα τας απογευιµατινάς ώρας καί "όχι έν συνεχεία τής ποιου-Ώς ιέριγσσίας, άλλως θα ανακΙλιηθή ή διστα- .γή περί χαρηγήισεως τής αποζιηιµιώσεως δι' ύπ:ρωιοιακήν εργασία… .… …κι…" ΛΕΙΨΥΔΡ|Α! Με τα! ΑΘΗΝΑ: ΑΘΗΝΑΙ. Τ9.-Πιλιηιροφορούιµοθα ότι τας τελευταίος ήιµέι…οας επ…… αλλε- πάλλιηιλοι ιουνεννοήσεις των αρµοδίων υπηρεσιών καί τής "Εταιρίας ιΥδάτων 1816 τήν αντιιµ:τώπιοιν τής δημιουργου- ιµένη.ς καταστάσεως 6K τής συνεχιζόµε- νης ικαθηιµερινώς ιµιειωσ:ως τής ποσότη- τας τα."ι ύδατος τής λίµνης τού Μαρα- Μπος OI'I ova-Ixtqaeév1eg, έν όψει τής ανοί- ιξεως καί τού Θέρους, μελετούν τό έν- δεχόµενα τής έπι6ολής µέτρων είς τήν κατανάλωσιν τού ύδατος, εφ» όσον θά συνεχιαθή ή ανοιµ6ρία. ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ Η ΑΠΕΡΓΙΑ ΤΩΝ ΦΡΟΥΤΕΜΠΌΡΩΝ ΣιιινεχίσιΘη καί «θες ή απεργία τζιν ιφ.ρουτε;µιπόρ.ων, ή Ιότι'οία % λήξη σήµε- Ipov τήν έσ.πέοαν. Ει΄ις τήν αγορά τής "ο… ιµας έσηιµ:ιώιθιηι ιµιικρα "ελλειψη φρούτων τών ψυγείων καί άλλων σε… ιµ'εταψειροιμένων ΄οκ διαφόρων περιοχών. ιΚατα τηιλεγζ>άφιηιµα, εξ άλλου, ές ’A— θηνών, 1‘1 απεργία ουν:χίσθη καί χθές ύκεί με πλήρη έ.πιτυχίαν. Αύριι:ν απεργούν είς Κέρκυραν οί έλαιέμπεοοι, ζητούντεις- κατάρ- γησιν τού Φόρου 3% καί διαμαρτυ- ρόµενοι δια τήν εύνε΄ι΄κήν μεταχεί- ρισιιν των συνεταιρισμών ύπό τής ATE. Έπίσης είς τήν Μυτιλήνη.ν &: κλείσουν έπιί διήμιερον τα κατα- στήµατα των οί έλαιέµποροι δια τόν αύτόν σωστών. Ούτοι ζητούν έ- πίσης όπως ή είσαγωγή απορε- λαίοιυ γίνεται τοίς μετ-.ρητιοιςι καί µέ τρίμηνον προθεσμία… Η ΕΚΔθ!Ι! ΕΝΤΌΚΩΝ θΜΘΛ0ΠΩΝ ΑΘΗΝΑΙ, 19. —— Σήµεροιν 6 5101— κητής τής… Τραπέζης τής Ελλάδος θα αναπτύξη είς συγκέντιρωσιν έν τω έπιµιελητηιρίω το νοµοσχέδια…" περί έκιδόσεως έντόκων όµολογιών 16116 διοµηχανικών é‘rr1x21.p1'10:uv Δι αύτού επ: τρέπεται είς έπαυ- ι .ι.... I υμυµυιυ ιιµις …γι|μ…ιµ έλα6εν ό K. Πρωθυπουργός καί είς τόν οίκον του. 'Κυ6ερνητικοί κύκλοι, σχολιά- ζοντες τήν σηµερινήν… επέτειοι/, παρατηρούν ότι ή παρούσα κυ- όέρνησις, κατά τό διαρρε Οσον χρονικών διάστημα από τής άνο- δου της εις τήν Αρκάν. μέχρι σή- µερον, κατέστησεν Given-111v τήν παρουσίαν της είς όλα-ς 16g έκ- ιδηλώσεις τής ζωής Ούτως, είς 161/ τομέα τής εξωτερικής πολιτικής επέτυχε να προωθήση τό κυπρια- κόν έν μέσα ζωηρό… αντιδράσε- ων καί πλήθους διεθνών προστρι- 6ών καί. να τό προόάλη διεθνώς είς τοιοιύτον σημείου, ώστε καί ή 'Αγγλία, µε όλα τα µέσα τα 6- ποΤα διαθέτει ώς µεγαλη Δύνα- ιμ…ις καί μέ τήν έμπειρον καί ώρ- ιςιιςνµµ µιαν… να ιέκτελούνται είς όλόκ'ληρον τήν Έλλάδα. Εικατοντάδες εκατομ- μυρίων, ώς ιάττοδειικνύουν οί 11:111— σηµοι αριθµοί, διετέθησαν δια τήν όδοποι΄ί'αν, δια λιμενικά έρ- γα, 816 τήν ιάρδειυσιν χιλιάδων στρεµμάτων, δια τήν κατασκευήν γεφυρών, δια τήν πλαισίωσιν τής Παιδείας καί διά νοσοκοµεία. Οιί αύτοί …κυ6ερνητι-κοί κύκλοι ύποστηρίζουν επίσης, ότι αξιό- λογα επιτεύγματα τής «υ65ρνή'- σεως ύπήρξσν ή έξυγίανσις τής Οίκονομίας, ή σταθερότης των τι- µών καί πρό παντός ή πλήρης ί- σοσκιέλ.ισις τού προύπ'ολογισμιού καί ή έξασφάιλισις των αναγκαί- ων πιστώσεων δια τήν χρηµατο- δότησιν τού προγράμματος των επενδύσεων. "…." ,..ι.,….- πµ,-ι ΑΘΗΝΑΙ, 19— Κατα τήν Id- ποψινήν συνεδρίασιν τής Βουλής 6 δουλε-υτής 'K. Θεοχαρίδης, ικα- θως καί οί δουλευταί Κοθρής, Μι- χαηλίδης καί Λυμπερ΄ιιδης, απε- στήριξαν (Μπορώ των συνταξι- ούχων Καπνού Μαγνησίας δια τήν συµίπλήρωσ…ιν τής ασφαλιστικής νοµοθεσίας τού ΙΚΑ καί τήν &- πσκατάστασιν των αδικηθέντων. ‘O‘I υπουργός Έργασίας απαν- των είπεν ότι τα θέµατα αύτα Θα λυθούν δια καταρτιζοµέν0υ νομο- σχεδίου, Πολλοί δουλευταί ύπεστήρ:ξαν αναφοραν «:… αµαξηλατών δια τήν -λήψιν μέτρων πρός «Μ…-ώ- πισιν τής κρίσεως τήν οποίο… δι- έρχονται. ‘O υπουργός Έργασίας είπεν, ότι εύρίσκεται είς σχετιικήν συνεν- νόησιν µε τόν ύπουργόν Σίκα…» νωνιών 816 16 Θέµα τούτο. Είς αλλη… έρώτιησιν ως πρός τήν συγχώνευσιν των επικουρι- -κών καί κλαδικών ταµείων ό K. ύ- πουργός είπεν, ότι όσα ταμεία αδυνατούν να δώσουν τό κατώτε- ρον όριον συντάξεως % συγχωνεύ ωνται. Περαιτέρω 6 κ, Μπουρνι&ς εί- πεν, ότι ήχιθη είς τήν απόφασιν να τροποποιήση τόν νόμον 3239, 6 όπιοίος αποτελεί τροχοπέδην δια τήν αύξησιν των μισθών καί ήµε- ρομισ"3ίων. ,Απαπών είς ε΄ρώτησ.ν τού &… Μποξ… Σαράφη 8:6 Tau; ήσ;α.λ.- σμένο…ς Ελασσόνος είπεν, ότι c µικρός αρι8µός αυτό… 8611811443!- ολογεί 16v διορισµόν καί τρίτου ίατρο-ύ. 'Ο δουλειπής Βόλου κ. Πα- Η ΗΘΕΣΙΗΗ ΣΤΗΕΙΙΡΙΙΙΣΙΣ ΤΗΣ ΒΟΤΙΙΗΣ ΜΗΝ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΙΙΙ" ΤΟ ΤΗΤΗΙΙΙΙ ΤΗΣ ΕΠΕΗΤΙΙΣΕΩΣ ΤΩΝ ΙΙ0ΙΗΩΗΙΙΤΙΙΗ ΙΙΣΦΙΙΙΙΙΣΕΩΗ Η ΚΑΤΑΡΓΗΣΙΣ ΤΟΥ ΑΝΐ€ΡΓΑΤ|ΚΟΥ ΝΟΜΟΥ 3239 τσαντας καί αλλοι έζήτησαν ό- πως περιληφθ'ούν είς τήν ασφάλι- σιν όλοι ιοί πτωχοί 6ιοπαλαισταί, oi οποία δεν έχουν έργοδότας, όπως είναι oi έφημεριιδ-οπώλαι κλπ. Έπίσ'ης πρέπει να προστα- τευθούν οί έχοντες είς τα 61671161— ριά των ένσηµα 2.500—3.000 καί δεν Έχουν δικαίωμα συνταξιο- δοτήσεως καί ίατροφαρµακευτικής περ ιθά:λψεως . ‘OI ύπουργ-ός Έργασίας παρε- δέχΙΘη ότι έπι6άλλεται ή ασφάλι- σις των ιμιικροόιιοπαλαιστών καί ότι παρά 16g δυσχερείας % κα- τα6λ-ηθή προσπάθεια ιδια τήν έξ- εύρεσιν ίκανοποιητικής λύσεως. Έν συνεχεία 6 κ'. [Παπανδρέου έζήτησε να προταχιθή ή επερώτη- σις .… τήν παροχή… μεγάλου δα- νείου είς τήν "εταιρίαν «Μέλισσα», ιδιοκτήτης τής οποίας φέρεται ως φιλικά πρόσωπον τού κ. Πρω- θυπο.υργού. ΗΟ ύπουργός IK. Τσάτσος είπεν, 6άσει τής σειρας προτεραιό- τητος πρέπει να συζήτηθ'ή ή έπε- ρώτησι-ς περί μέτρων είρηνεύσεως. 'ΕπαιοολουΘεΤ µακρά διαλογική συζήτησις των ικ.ικ. Παπανδρέου, Τσάτσου, ,Αλαμανή, 'Η-λιού, Κα- νελλοπούλου Τσαλδάρη καί τελι- κώς ή συζήτησις δια τήν εταιρί- αν Μέλισσω ώρΐσθη δια τήν Παρασκευήν… ίΟµ:λσζν 8:6 μακρά", τέλος, δια τό ζήτημα «:»… πολεμοπαθ&ν καί Θομ63πλήκτων οί δουλε 'ταί Π:στολάκης, Σπαής, Κανελλό- πουλος, Λύχνος, Εύαγγέλου και= άλλοι καί |λύεται ή συνεδρίασις 81’ ούρων. (ΣΥΝΕΧΕΙΑ έ… τής Της σελίδος) αρωγαί. Μετα τόν κ. Δήµαρχον ώμο.]… 6 K. Νάσος, 6 όποϊος είπεν, ότι ύ- πόιρχειι διάχιυτος ή γνώµη, ότι 6 Βόλος ηύνοήΘη, τούτο, όµως, δεν είναι ακρι6ές, διότιι έ… ":... ανεγερ- ο…… οίκψών µόνον 11000016v 20% έχουν αποπερατωθή, αί δέ 6116ho1- 1101 είναι ήµιτελ'είς. 'Η Κυ6έιρνη- σις, προσέθεσε, δέν 1111110:sz v6 μας έξοφλήσι…1 µέ 400 έκατσµιµύρια, καθ' ήν στιγµήν αί ζηµίαι 6111:0— δαίνο-ιΜ τό "& δισεκατομ'µύριον καί me’ ήν στιγµήν χάριν τού Βό- λου έφορολογήθη αγρίως 6 'Ελλη- νικός λαός. KO κ. Μπαλλής είπεν, ότι τα δάνεια είναι ανεπαρκή καί πρέπει να αυξηθούν, οφείλει δε να σνα- χισ6ή μέχρις όλοκληµ3σεως ή ά- νοικοδόµησις. κ. Πετρόχειλος προτείνει να συνδυασθή ή ένέργεια τού Δήµου μέ τα έργοστάσια καί το αλλα θέ- µατα, άλλ-' ή πρότασις αύτή άν- τιικρούεται| ύπό τού κ. ΄Αλεξίου, φρονούντος, ότι 6 Δήµος πρέπει να ήγηιθή τιήν φορώ/ι αύτήνι τής ικιιι νήσεως &… τήν όλοκλήρωσιινι τής ανοικοδομήσεως. ΄Οιµιλούν .έπί τού θέματος οί κ.κ. Καράμπελας, Στέφας, Σακ… κής, "Αδαμόπουλος, Μωραϊτοπού- λου, Πρωτόγειρος καί 6 πρόεδρος κ. Στουρνάρας καί τελικώς λαμ6ά- νεται απόφασης, δυνάµει τήι'ς ό- ποίος να μετα6ή είς Αθήνας έπι- τ.ροπή έν! τού Δημάρχου ικ. Κλα- ψοπ-ού…λου, τού προέδρου τού Δη- μοτικού Συ'µι6ουλίουι κ. Στουρνα- ρα καί τού έκ τών συµ6ούλων τής μειοψηιφίας κ. Ζήση, δια να κατα- 6άλη ως δεούσας έπί' τού θέµα- τος ένεργείας πλησίον τής Ku- 6ερνήσε-ως. Α=Ι ΛΑι'|'ΚΑΙ AFOIPAI T6 Δημοτικών Συμ6ούλιον απε- φασιισε τέλος τήν ΄ι΄δρυσιν καί λει- τουργών λαϊκών αγορών έικάστην Τ;ρίτη;ν, Τετάρτην καί ιΠέμπτην έκ περιτροπής" ιε΄ιςι τούς χώρους οι) τα… πεζοδροµίων τού έργοστασίου Μιεφσούτ, 6) .… πεζοιδρομίων τής 68ού )Αναλήψεως παρα τόν ναόν καί γ) είςι τόν χώρον τού 'Οξυγό- νου, ως καί τήν ΄τέλεσιν αγορας κατά Σά66ατιον είς τήν συνοικίαν Παλαιών. Κατα τήν έναρξιιν τ.ήςι συζητή- σεως τού έν λόγω Θέματος διαγνώ- Η ΧθΕΣΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΙΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ σθη 16 11p01K11IK6v τής έν τών 811- 110111de11 συµιδούλων Νλεξίου, Εύαγ- γιελοπούλου καί Σακκή έπιιτιροπής, ή όποία π.ροέτοινεν ως χώρους δια τήν τέλεσινι τών λαϊκών αγορών τήν όπισθεν τού έργοιστασίου Μ.εφσούτ πλατείαν, το έξάµετρα πεζοδρόμια τής 6800 Αναλήψεως καί τόν χω- ρονι των πεζοδροµίων τής. πλα- τείας |Μακιρυνίτσης. Επίσης… προς τεινε τήν διατήρησιιν Kat-1111M ένί- σχυσιν τής αγορας τών Παλαιών. Κατα τήν έπακολουΘήσα…σαν συ- ζήτηση… 6 K. Δήµαρχος προέτεινε v6 γίνωνται λα'ι'ικαίι αγοραί μόνον είς τήν Ανάληψιιν καί είς 16v χω- ρον έπί τής 2ας Νοεµβρίου παρα τό έργοστάσιον Σταματοπούλου 'Ο K. Χασάπης .ττροέτειιν-ε να γίνεται αγορα δίς τής έΒδομάδος, ήτοι έκάστην Τετάρτην καί Με- 601011 είς… Παλαιά. 'Ο κ. Στέφας ύπεστήριιξεν, ότι λαϊκή αγορα πρέπει να γίνη καί είς τήν πλατεία-ν έκείθεν τού έργο- στασίου Μιεφσούτ διά την έξ-υπη- ρέτησιιν τιών κατοίκων τριών συνοι- κισµών καί τα… παραγωγών των πέριξ χωρίων. 'Ο IK. Μακρής ύποδεικνύει αντί τής πλατείας τόν χώρον .… πεζό… δρομιί αν α.ύτή|ς. 'Ο κ. Νλεξίου ιανιατττύσσειι τούς λόγους, δια τούς όποίουςι ή έπι- τροπ.ή κατέληξα είς τούς ύποδει- χθέντας παρ, αύτήςι χώρους. 'Ο K. Φαιφίτης προτείνει όπως λαϊκού αγοιραί ιγί'νωνται καί εΙς τόν "Αγιον Κωνσταντίνο… όπου ύ- πάιρχει κατάλληλος χώρος, διά. να δοθή κίνηισιςι καί είς 16 σηιµείον αύτό τής. πόλεως. ‘0 K. ΜπαλλήΙς, διαφωνών πρός τας προτάσεις] τής έπιτιροπής ύ- ποστηρίζει τήν, έ… περιτροπής τέ- λεσιιν λαικ6ν άγοιρων καί προτεί- νει όπως ή έκιλογή. των καταλληλο- τέρων χώρων γίνη έν συινειννιοήσει με τα οίκιεϊα αστυνοµικά τµήµατα. ‘QpiWnaav ακολούθως, έκΘέσαν- τες τας απόψεις των έν σχέσει µε τήν όργάνωσιν τών αγορών, έξυ- πηιρέτησιν των παραγωγών, στάθ- 110110111 των ζώων ":, παραγωγών κιλπ. οί κι.ικ. Πετρόχειλος καί Πρω- τόγειρος, Καραµπελαςι καί Μπου- κοιι6άλας. … Τελικώς έλήφθη. ή έν ά…… &- ναΦεροµένιη απόφασ.ις καί 6111:430- σίσθηι ή διεύρυνοις' τής έπιτρο- τής ιδια ":… K.IK. Μπουκου6αλα καί Μακρή. ΤΟ ΖΗΤΗΜΗ ΤΟΥ ΕΗΟΙΙΙΙΟΙΞΤΙΙΣΙ0Τ an ΙΙΙΙΡΙΙΤΙΙΘΗ ΤΟ ΙΣΠ… ΕΙΙΙ ΕΠ ΤΡΙΜΗΝΟ IO 1.: πω…": u- ιψνι ς! Κόµµατα… διασκε- πφιιπατεί …οαί ό,τι πός στο τό ότι δεν ς, όπως & "καθηγητής, ιο:Βόνει, δεν κατανα- οαιά Μία, δεν γη- ;, δεν πεθαίνει… {I}! I έργο είναι… µεγάλο… η! Δέν φαντάζει, &… Μαιν είς τήν κίνησιν ανισιµού, είναι… αθόρυ- 5έ-ν απολογιίζεται. :Kai ιι στο περιθώριο. 'Αλ- ν πρέπει νά ξεχωίζη & παιδιά του σέ καλά "& …ιδιά. ΄Εξ ίσου I πρός όλα καί νά µοι- λιλά &… τον πάλιν γιατί είναι µέλη δικά πόδες του. Kai πρέπει ιιά Κια, σου."; στή θέ- α σπάθη. καί παρίσα- πρέπι:ι τήν εργασία, τούς άλλους συναδέλ- , ιγ.ιατί στάθηκαν καί ιός καί &… τής οίκο- τιό τυχοροί … mag Δέν τούς φΘονούμε, . τής ζωής είναι… τερά- ραπονώιµ;Θα γιατί δέν [πείς &… ιµιόρου ςτής 1Io : ιςτ:ιΑλάχιστον µέ αύ- ως καί γιατί ε΄ι΄ιµεΒά ή- τής …ηλ…ής Μπαρ- Ιδιιιοή µας πνευματική 11111111 11 .-.,... ……… ΠαραπονσύιµοΘα γιατί ή πόδια µεγάλη μάννα µας, ή Πολιτεία, δόν (Ni-111nm ότι καί ήιµείς διαθέτουµ: δύναµιν, τήν όποι'αν οι: θέλουµε νά χρησιµοποιή- πιούµε, γιατί είµεθα οί πνευµατικά λει- τουργοί αυτής Ναί ως :"… τούτου θόλου- µε νά ίστάµεθα ύπ:ράνω τόν όναξιο- πρεπειων, διότι τό πνεύµα πάντοτε σταται …… τής ύλης καί τήν κυ6ερ νά ανέκαθεν καί τήν ύποτάσσει. Είναι καιρός πλέον ή Πολιτεία νά σικεφΘή ρα: ω……… καί νά &… τήν ένταξ- πουσσ Ιλύσ'ιν οι" ςτό ποιλυιθρι΄Λλιητον αυτό Εκπαιδευτικό Θύµα, πού ιλέγεται Μέση Παιδεία. "Εως πότε Θά απορρίπτεται στιν:χδς καί κατά κανόνα µέ …ηΘι- στη. διάθεση κάθε αίτηση έπιαύ.σεως τού διαπαιδωτιικσύ ιμας προ&λήματος; Τέλος τους 1161: 06 ει…ίζωνται oi λειτουργοί της; Πρός Θ!εού1 Δέν Μαν άλλα «µέσα κατανοήαεως, πιό πολιτιαιενα καί πιό ισυνετά &… τήν απεργία; Είναι άνόγκιη. νά όποεπώµο΄Θα ήιµεϊς οί πνευ- ιµατιιωί ήγέται τής νεότητας, οί επι- στήμονες, οί mam/111d ":… παιδιων τού ιλαού ώς άπν:ιιλάς καί νά καταφεύ- γωµεν είς απεργίας; Είναι πρέπον νά έξι.>Θούιµιιθα είς άπογνωσιµε΄νους άπεργια ακούς αγωνας γιά νά πετύχουν-ε κάθε φορά τό Gimp vac, γιά νά µας …- ψωµί.… ή Πολιτεία τίς αναμφισ5ήη- τος Επιστηµονικές Ina: ανάγκες καί νά ιμάς ιµΕΜχ:ιριισΘή κι' όµς"τς ιµέ τήν ίδια «κατανόηση, …. καί τούς άλλους,- ΑΥιΡ.10'Νι: 'Η συνέχεια. ΕΣ ΠΜΣ…" UFO! TOY ΚΑΘΗΓΗΤ0Υ κ. Κ- ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ii κρατικού …ού'πολο- κάθεται γιά τή Μέση I.v έπιτΜει τήν ού- ιιών θέσεων τόν καθη- ρνηισις τ&ν πτυχιούχων διορισµό. Το χαµηλά momma“ δέν προ- …κι. Oi πτυχιούχοι cm: mi τριπλάσια, &) διόται, από τόν µισθό πού θά έπαιρναν άν ι… Δηµοσία όκΜίδωση. "ες Με αι'…'ις τί- πηΜµιένη µείωσις τού ιο,οένων καθηγητδν καί ξηισις τού αριθµού των ο…" συνεχιισθι"…ι ό ουθ ύ σύντοµα τά Γυιµνάισιά ήσουν από καθηιγητρίας. το, πρέπει νά προκαλέ- τύν άροδίων. "Αναοζοω τά 4 τελευταία χρόνια Φιλοσοφική Σχολή όποίους 668 ήταν θή- ι΄ι,ορ=νος, στό τµήµα 113v υ… 23 &». 96 θή- πιο…" σπουδων 4 app :mIa'rIuib στοιχείο τού λογίου … man-.ynnBv ιµι:νο πού …ψήθηκε ', προαγωγή καθηγητών 3 Γυµνασιόοχου. Στούς ος οί ιµισοί δέν αποδέ- >οσγωγή mi …' τούς πού δηµοσιεύτηκε στήν ; ιΚυ6ορνήσ:ως ή προσ- ιµισοί ζητούν άπω… I. Τούτο σέ ού53να άλλο ιι.κδ κλάδο ……ηµήΘη- ιετσιόή στή 06… τον ό 5ταν είναι ύποχ…µένος ι ένοί.κιι: 16 µισό του µι έ 16 άλλο μισό τα": ,μι- ταποΚιριΘή στις αξιώσεις : τής κοινωνίας πού Θέ- δεντικό όξιοπρυπή, κοι- min-10 καί συνεπή στίς …; τιικός ύ.όγω τού lineup προσέρχεται καί κρίνεται οιί άσπρότφα αν τήν κοινωνία παρά οί άλλοι δημόσιοι ι'…άλ Νηλ…- "Οιμως στ΄/ώς άµεί6εται όλη-γώ- τερο σέ σύγ.ιψιισιι πρός τούς άλλους συναδέλφους του δημοσίους ΜΜΜ- λουις. Παραθέτω ωισθοΙλογιικά στοιχεία από τρείς µόνο κλάδους: ιΓΜµ. Δ΄ Δ)κ.ός Βασ. µισθός 1.485 την. 1.705. , Ξίση:γητής: Δ)κός θα… µισθός 1. 705, τεχν. 225'5, εΙρηνσδίκ.ης 2.365. Τιμηµατάρχιης IA': Δ)ικός Βασ. μι- σθός 2.255, τ:χν. 2΄970, πρωτο3ιικης 3.520. -Ούσιαστικιή διαφορά δασικού μισθού καθηγητών ως πρός τούς άλλους (…αλ- ιλήλουις δέν «quart-119511111. ".Η. διαφορά πού …για ιµεγψθύνεται από τά πάσης φύσεως έπι'ιΞιό…ι…υ… πού Νιµ-ΜΜΜ oi αλλοι ΄΄πλήν ":… καθηγητ6ν. Oi τοχνιιιωιί όλάµ6αναν ως τώρα ε΄- πίδομα 1.000 περίπου δραχµών καί ά…", :… καί πές… 2 — 4.000. 01 iAlOlIKrn‘l’llKoi Μ:ι6άνουν επίδοµα περίπου 50.0 δρχ. ιΟί Δικαπικοί κλοιμ6άνουν επίδοµα δι 6λιοθήκης 40% όπ'ι τοί- ιµισθού των, δηλ. 1.000 —- 1.000 µηνιαίως. Χωρίς άµοιόαλία πολλοί θά έκπλήσ- σωνταιι ιµπροστά στήν άδιόισει!στο έπι- στήµη. των αριθµόν, …' αύτή rival ή αλήθεια. Γι' out???) σας έκαλόοαµε σήμερα στή συνόλευσί Luca: γιά νά συντονίσουμτ. τίς ένέργειιές mag. 'H Μέση 'Εκπσίδιευι.σις δέν είναι. θέμα πού αφορά µόνο τούς ικαθηιγητάς, (Με: κυρίως σάς, όποιο- δή'ποτε κι' &: κατέχετε θέσι στήν πολι- τεία καί τήν κοινωνία, πού ε1.-σΘ: γο- νείς καί φιλοδοξία νά δήτε τά παι- διά σας άρτια ιµοΜµένα πνευµατικέ- καί ψυχικά. νά σας διαβάζω"… ι-; νά διακρίνωνται σ' όλους τους του; 'ι.ς τής κοινωνικής διαόιώσεως. ΄Επιι6άιλιλεται κύριοι, σείς µέ τάς παραστάσεις καί τά ψηφίαµατά σας νά αξιώσετε &… τήν πολιτεία τήν στορ γή καί 16 Ενδιαφέρον για τή Μέση Πα:- δύο… 'Η "Evasion: σας ωρακπλ:ί, ως πρό- το δήµο: "… ενεργειών σας, νά ύπο- γράψετε σχετικό ψήφισµα διαμαρτυρίας πρός τήν ιΚυ6-έ…ονησιι. 1111…" :τα. '-O δρόμος Ζαγο- υτού Εγινε χωρωόδρο- : προοδεύσει ό τόπος; ωψθεϊ ή παρων"; >σελκνσουν κόσµο για ni παραθερισμό; I (111110“: Kai να έπι- ιορά δάνειον mi από "Ιδρυμα ακόµη γιά νά ιδιωτικά της Εργα καί ι-'σει τήν πλούσια γή δέν Επιτρέπεται ν' ά- =γορά στό σκοτάδι, 8- 3ο κοντινή απόστασι ή έγκστάστασιςι, c116 εύω νά έπανληθ'ιεύσονν ινίζονται γελώντας ο'ι ού φροντίζουν ά…": τώ- ροµηθευΘούν …λάµιπες… ικιαί γειά κακοί… Πι… ή ΔΕΗι θα δώσει φως καί Ιδίως στή 6000M- ρα καί ιστά άλλοι Πιη- (ωµά. οτε 16 φως ακόμη, το ζονται καί τήν κίνη- you oi διοτιεχινίες, τού πράγματα µπορούν νά ύν όταν ύπάρ.χει ή ο άπ΄ όλα ή Ζαγορά νι τόν Τουρισµό. "Ενα Ενα καλό καί ωραίο… Πολυμέρειιο, πρέπει ν΄ {you 16 άχρηστο Πο- c Τήνου. οί κοινότητες τού Πη- 100v όλα τά ζητήµατα ό καλό τού τόπου. '|- ι1χοµαι οί Ζαγοεριανιοί 9ήσουν μέ κάθε τρόπο "τα ν΄ απαλλαγούν &- Ιεοιμηινίες... πάσης φύ- ύ καταστρέψανε αισιο- v τόπο. Νά προσέξουν moi στό ζήτημα αύτό κτίσουν όλοι μαζί να IV τον εύλοιγηµένο τό- -ς χάρισε ή µοίρα γιά ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΙΣ THN BDYAHN TOY - HATZANTA MA ΤΟΠΙΚΑ ΖΗΤΗΜΔΤΑ 'Ο 6…λ:υτής κι. Πατσιαντάς κατέ- emu είς τήν 'Βουιλήν όρωτήσειις διά το κάτωθι ζητήματα: 1) Διατί Εφ' όσον ιµέ από…" τού ύπουργείου Παιδείας απαλλάσσονται τών τελ6ν έγγραφά οί σπουδαστσί τής ανωτάτης σχολής οίκονοµιιών καί ι…ριικ&ν όπιστηιμδν oi καταγόμενοι &… 1Iv σεισµοπιλήκτων περιοχων ΄|ο- νίων νήσων Θεσσαλίας καί Θήρας δεν απαλλάσσονται τούτου καί οί σπουδα- σταί τού Πολυτεχνείου, τής Παντείου καί τής 1Ανωτάτης Γεωπονικής καί ποίο: |μέτρο: πρόκειται νά λάθη ούτως ωστε νά ιµή έξαι,αεθούν τού δικαιοτότω ούτω"; πύεργ:τήιματος καί oi ανασφά- ξ- ιµπν… σπουδαστα'ι το"… άναψερθεισ&ν σχολών; 2) Παρ' ότι… Mame“ Ev Ετος καί πλέον …' όταν. κατεσικ-;υάσΘη τό «Κα… ραγιαιιί» τού Δηµοτικού σχώείου 'Α- γίων '.Α.ναργύ…οων («Καπαιυλιί» Βόλου δέν Eli-fiery ακόµη ": σιηµπλιηιρωµατική πίστωοις διά νά π:ρατωθή καί χρησι- µοποιηΘή τό διδακτήριο… ΄ιΕξ china τής καθυστερήσεως ού- τής Θα τά παιδιά τής συνοικίας πιε- ρίπου 4'50 ίιπο;μούνται νά πηγαίνουν είς τό σχολείο τής συνοιιιιιίας Κουφό- 6αινο. Παρακαλείται ό άξιότιιµος Επί τής 'Εθνικής Παιδείας ύπουργός νά µάς τηλιηιροφοµήση πές σκέπτεται νά &ντι.µετωπίση τήν σο6α…τάν κατάστασιν τού «διδακτηρίου 16 όποίον είναι 16 μό ναν :.1ς ιμίαν συνοικιών 4 χιλιάδων κα- τοίκων καί νά θέση τέρµα είς τήν τα- λαιπωρίαν των µικρόν αισθητό" αλλά καί «:… γονέων των. 'Εξ άλλου οί ατµόιΞιοι ύ.πουργοί ά- παντωντες είς σχετικάς όρωτήπις 5ου [Mu-16v ανακοίνωσαν είς τήν Βουλήν πιά ξξ6(: 1) Διά τήν όνοικοδό.µησιν τού δι- δακτηρίου τού Δηµοτικού Σχολείου Δι- "πηνίου Βόλου, & κατα6.ΒηιΘή προσπά- θεια, &… νά όνισ:,νΘή ή σχολική αύ- τού ΄Εφο…οεία in των πιστώσεων τού τρέχοντος οίκον. [τους. 2) 'Ξπαγγελατικήν σε…" όΞ-γώ αλοι:ιι΄…των δίνετε-. πώ- …ή- σας. Οί κάτοικοι ΈλειιθεροχωρΞ- ου &… εύρίσκουν λόγους να σάς εύχαριστήσουν, τόσον ύμάς, όσον καί τούς δι-καιοτάτους κ.κ. Μανω- λόπουλον, δικαστήν καί Τυρογιάν νηιν καί Πανέτσον, µέλη τής όρμο δίας επιτροπής, ο'ι΄τινες διά των συνεχών έκισικέψεών των είς το κτή µα καί άπό τάς ανακρίσεις ειδου- νειδήτων μαρτύρων κατέληξαν είς τήν δικαιοτάτην …τόφασιν άποικοι ταστιάσεώς µας καί έπεσα ή μού ρη καί κολασ:μένη εκείνη ΜτΙ άρίΘ. 26)56 απόφασις. >>΄Ηδη οί εχθροί µας καταφεύ- γουν είς 16 συµ60ύλιον Έπ:κρα- τείας, άλλο ήµείς "έχουµε μέ 16 μέρος µας 16 δίκαιον, σε: έ……- λεσθώμειν τήν "δικαιοσύνην των ά- νωτάτων δικαστών καί θά κρίνουν ασφαλώς το δίκαιον, (428) ’Ev 'Ελευθεροχωρίω τή 7)2)57 'Ο πρόεδρος Σ.Α.Α.'Κ. Έλευθεροχωρίου ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΖΑΜ!ΠΑιΚΑΣ Η ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚ0ΠΩΝ TOY B‘AEITINOY ΒιΕΛΈΣΤ||ΝΟ|Νι, 19.- Τήν ωλ- θούσαν ιΚυιριακήν καί µετά τήν Θεία λειτουργία… !! προσωπική δµάς Βε- λεστίνου- ιµέ (επικεφαλής τόν Μον Προσκόπων δηιμοδι>δάσικαλον κ. Χρήστο… Βσ6ύλιην καί έν …φγααία μετά τού νέου διευθυντού 102I 6‘Eiw Δηµοτικού Σχολείου Επλιεστίνοιι κ. Στεργίου Ήσ- σίκα, έπί κεφαλής τόν ψεγάλων τάξε- ων τού ανωτέρω σχολείου προέβησαν είς δενδροφύπυσιν 6040‘ δεν&ριιλλίων κο- .λωπιστιικ6ν, το όποία έτηΡαµιη!Θεύθη δ αυτή… ξοο…οος "κατά τού Δασαρχείου Λαρίσης. Τούτο όφυτώθµισαν είς τούς άνοιγέντας Maw; πρό 210ηιµώου ύπό ":… προσώπων είς τόν λόφον τής προ- τομής τού |Ρήγα καί είς τόν χε… πέ- ριξ τού Σταδίου Βελεστίνο… ιΣνµ6ολιιώς & Μτ:ύΒηισαν καί 10 κυπάρισ.σοι είς τόν Με… τής άσος Evan όγεννήθη & πρωταµωτύς τής "Ειλ- ληνικής 'Επαναστάσοως Ρήγας, είς µνήμην ":… ύπ.όρ τής '.Ειλπιθ:ιρίας άτε- λεσθι΄ντων I‘m?) το… "Άγγλων "Ελλήνων πατριωτων Καραολή καί Δημητρίου. Θά πρέπει νά συγχαρή κανείς τόν "ΕΜ… Προσκόπων …. Χρήστον 8066- 'λην ώς καί τόν Διω&ιντήν τού Δηµοτι- κού σχολείου κ. Στέργιο… ιΝασίικαν διά τήν πρωτοβουλία "και": awn—160mm είς &ν5ροφυτεύσΕις άσικεπδν Μόνον καί γε- …… διά τά διάφορα όκπολιιτιστικά Εργα πού γίνονται ε1ς τήν κωµόπολιν µας, κύριοι έμπνευσταί των όποιων τυγχάνωσι οί «πως… Γ. AI npnvnceemz ΜΠΑΜΠΗΣ": ει: κΑιιΑΔΑΝ Και" επίσηµα όνακοίνωσιν πρός τό πως… Γραφεία "Αντιπροσωπειών Μιτσναστώαεων ιν. Γ. ιΣαριιλ.ί'δη, καθί- σταται γνωστόν ότι 16 Καναδικόν Προξενείον ΄Αιθηνδν Εχει Ina-1010000?) ά,- πό ιμυριά&ις προσικιλήσ:ων ένω |: αριθ- ιμός τζιν ιµιι:ταναστ&ν οίτιν'.*ς & γί- νουν δεκτοί είς 16v Καναδό" είναι λί- αν πε.ριωρισ1µένος καί ως ό… τούτον 6 κ. Πρόξενος δέν Μαϊ δια6ατήριον διά τόν Καναδάν παρά µόνον διά τούς στε- νούς συγγενείς του όκ.:ί έγκατΜτη-µέ- νων όµογενων, ο?τινες προσκαλούνται ύπό τούτων πέσω τού Καναδικού υ- πουργείου τής Μεταναστώσως, αφού προηγουµένως mm“ 001106; καί προ δή cl; όπιισταµένην Μέτσο-ιν, τηρεί δέ σύστηιοάν σειράν καί διεκπιψσιοί µόνον όκείνας τζιν πολύ στενΞν συ.γγενδν mi έν όσον π.χ: υσιν άλα τά προσόντα, τά όποία θά …ιτήσηι το Καναδιικόν Προ- ξενείον. Κατ΄ ακολουθία αποτελεί νε- γά|λιιν πλάνο r'I αποπληρωµή κινηµάτων ώς διαφόρους διά τήν προµήθειαν προς: ικιλήσεων bx Καναδά ή διά τήν ταχυτι΄.- ραν διοκπεραίωσιν τής ύποθίσως πά- ρά τι;: Καναδικό Προξενείο. γΠογ.ρ.ΓΕ|ΟΝ ΕΜΠΟΡΙΟΥ Δ)ΝΣΙΣ ΄'ΚιΡΑΤ1ΚΩΝ ΑΓΟΡΩΝ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΙΣ 'Υπουργείον Εμπορίου ο- νακοινοί Επί, τήν όην Μαρτίου 1957, ήµέραν Τετάρτην καί ώ- ραν 13.3Ο΄ .μ.ιμ. είς τά Γραφεία τής 'Δ)ινσεως Κρατικών ΄Λγορών έπαναλαµ6άνεται ό δ:αγω|ισµός συµΦώνως τοίς όμως τής υπ' άρ.θ, 213.354)18.9Ο9)21.8.5ό διακη- ρύξεως ήμών διά τήν προμήθεια… 7.000 Μ.Τ. είδικού καυσίµου σ'ε- ριωθουμένων ΙΡ 4. Πλήρη στοιχεία όρους καί που δι-αγραφάς δύνανται οί ενδιαφερό- µενοι νά προµηθευΘώσιν Εκ. τού Γραφείου ιΠιληροφορι&ν 10:? ‘Y- πουργείου (είσοδος έκ τής Πλα- τείας Κάνιγγος) καθ΄ όλος τάς εργασίιμους -ήµιέρας καί ώρας. (430) 'E-v 'Αθήναις τή 18-2- 1957 EK ΤΗΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΕΩΣ ΚΡΑΤΙΙΚΩΝ ΑΓΟΡΩΝ 29ον Κ.Τ.Ε.Λ. .NOMOY ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ — ANAKOINQIIZ Φέρομιειν είς γνώσιν τού έπι6α- τικού κοινού, ότι άπό τής 21ης τρέχοντος τά δροµολόγια Ζαγο- ράς καί Στεφανσδιικείου θά έκτο- λοι";νται ως κάτωθι: 'Ετορα τούρκο… εσηµειωυη επι- σης χθές τήν μεσηµι6ρίαν οίς.ι σω- ρόνι άποριριιμιµάτων είς τήν συνοι- κίαν Καζανάκι. Ειίδοποιιγθείσα κα- τέφθασεν έπί τόπου ή Πυροσ6εστι- κή Υπηρεσία, ή οποία ε'νετόπιιοε καί κατέσ6εσε 16 πύρ, 16 όποίον, σηµειωτέον, ήπείλειι τάς πέριξ οί- κίας. Η "κοπριά… "σε"!!! ΚΗΠΟΥ τον mnomov EnlMEAHTHPIflY Ει΄ις τήν δημοσια… πορίληώιν δ ιακηρύξεως διά τήν κατα…ν … ι- ιγραφείων τού| Έ… ποµπού καί µίαν Βιοµηχανικού 'ΕπιιμεΙλιητηρίω Βόλου &: τυπογραφικής (Σιθωνίας άνοιγµά… ότι άπαντα τά |σχετικά τής µελέτης είναι ικατατεΘ:ιιµένα έν Βολφ καί έν τοίς Γραφείοις τού 'Επαγγολιµατικού καί Βιοτεχνικού ΄ιΕπτιµπλητηιρίω Βόλου &… τού όρΘού έχοντας ως έξής: «"Α- παντα τά σχετικά τής µελέτης είναι κατατε&ιιµιένα εν Βόιλω mi έν τοίς |Μαγείας τού 'Ειµποριικού καί Βιοµη- χανικού 'Επιιµολιη…ηιρίω Βόλου ένα: οί ενδιαφερόµενοι δύνανται νά ΜμΒάνουν γνώσιν καθ' άπάσας τάς ΦΜίµους ήιµέρας καί όπως». ΥΠΕΣ"! ΔΗΛΗΤΗΡ|Α!|Ν ΑΠΟ ΤΑ! ΑΝΔΌΥΜΙΑΙΕΙ! σε": ΚΑΘΑΡΙΣΤΗΡ|.Υ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 19. - Τάς νυ- κτεριινάς ώρας χθές! ή Κούλα Χα- τζηµπού…γισ, θυρωρος, υπέστη δη- ληιτιηρίασιν προιφαιιιως εξ αναθυμιά- σεων τριιχλωροαιθυ-λιενίου, 16 0.1101- αν χρησιμοποιεί τό εύρισκόµενον ε1ς 16 'ίσόγειιοιν τού µεγάρου καθα- µυστήριο… «Ζενίθ». 'Ο ίατιρός συ- νέστησον όπως έγκαιτιαλείψη αύτη το .μέγαρον, λόγω φόδου επιδει- ιύσεως τής καταστάσεώς της. Κατά πληροφορίας, οί ένοικοι τής οίιωδοµής πρό καιρού 0111360,- λον όγω'γήν κατά τήςι διευθύνσεως τού καθαριιστηρίου, ή όποία £1196- ικειτο νά ό…διικσισθή τήν 25ην τιµέ- χσντ.σς. Διι΄ αύτ'ήςι ζητούν αποµά- κουνσι'νι τού καθα-ρ-ιστηρίω, διότι όκ τής -λειιτοιυργίσςι του κινδυνεύ- ουν να ύποστούν Βραβείων δηλητη- ιρίασιν. ΒΡΕ'|'ιΝΝ.! Α0ΥΞ .|ΛθΞΕΝΙΙ ΤΩΡΑ ΤΟΥ! ΓΥΜΝ|ΣΤΛ! ΜΠΞιΝιΤΦΟιΡ1ΝιΤ, ('Αγιγλία), “Spam-31 9mg.— 'Οι Δονξ τού Μπέντφορντ, 'ι & ποίος θεωρείται σήμερον ως ο πλέον κοµψά ντυμένος άνδρας τής "Αγγλίας πρόκειται νά παρολα… άσυλο… είς τούς I‘m" dune. 1 αντιπάλους του, τούς γυ- ιµνιστάς τής χώρας. Πράγµατι, δεδομ- να: 811 οί τελευταίοι ούτω» συναντούν έξαιρςτικάς δυακολίας διά τήν ανεύρε- ισιν τοποθεσίας, όπου καί θά σνγ&ληθΞ τό Διεθνές Συνόδριόν των κατά τό 1958, κατέφυγαν είς τόν πλούσιον "Αγ- ψιλον :ύπατρίιΕ-η-ν, ό όποίος καί Μοσχί- θη τελικός ότι θά τούς δοηθήση. Ντα θά Μοσχαοηθή είς τούς γυρνιστάς τό κτήμα ιΒόιµπουρν, είς τήν ΙΚοι…µιτοίαν τού Μπέντφορντ, όπου καί θά συγιωντρωθούν ούτω διά v’ αναπτύξουν τά σχέδιά των περί τής διαδόσεως τού γυµνισµοι"ι είς 16v κόσµον, T6 κτήµα Βό-,ι.πουρν είναι Ιδιοκτησία τού Δ…ός, Εχει. &: στα- σιν πολλ6ν χιλιάδων Δπωίων είς τήν Με… καί Μριιλαµ6άνονται λειιµδνες, δάση, λίιµιναι καί ιµιιιιφά ρυάκια, είς τά Amid & “(mayhem οί έν (Καμια… περι6ο'λή σύνεδροι. INAEPIOI l'IEPInATOI ΛΓΑΓΟΡΔ|ΤΛ! ΑΚΙΝΗΤΩΝ NEA YOPKH, (M.‘n.T.)'— Μία κτηµατοµεσιτική εταιρια τού 'Κ'λή6ε-λαπ ΄έΘεσε-ν είς τήν διάθεσιν των πελατών της, οί ό- ποίοι ενδιαφέρονται δι' άγοοάν ακινήτων, τριθέσια ελικόπτερα διά των οποίων δύναται νά τους µεταφέρη από 16 κέντρου τής πόλεως είς τίς διάφορες συνοι- κίες. Κατά τήν διάρκεια τού έ- νσερίου αυτού περιπάτου, πού πα ρέχεται εντελώς δωρεάν, δ ύπο- ψήφιος πελάτης δύναται νά ά…- ληφθή τήν άκρι6ή τοποθεσίαν τής οΙκίσς, τήν όποίαν ένδιαφέρε- ται να αγοράση καί νά παρατη- ρήση τόσον το άκρι6ές μέγεθος τής κατοικίας όσον καί το πρά- σινου πού τήν περι6άλλει. 0 ΣΥΓΓΡΑΦΕΥΣ ΜΙΛΑΕΙ, ΠΑΡΑΠΕΜΠΕΤΑΙ ΕΙΣ ΔΙΚΗΝ ΔΙΟΤΙ HPNHIH KATABEZIN ΟΥΑΣ|ΠΚιΤΩΝ,19.- 'Ο Θεατρι Μάο συγγραφεύς καί σύζυγος τής ΜαίιριλΙυν Μι:|νρόε, ΄΄Α.ρΘουρ Μίλλερ, κατηγοιρήθη σήµερον «επί 11szpr— νήσει τού Κογκρέσου…» Τό γεγο- .ng δφε:ίιλοταιιι dig τήν &ρνησιιν τού έν λόγω συ…γγραΦέωςι να άπο- καλ|ύψη είς τήν άρµαδίαν Επιτρο- πήιν τής.- Β…ουλήςι τά όνόµατα ούλων του συγγραφέων µέ τούς όποίους είχε παραστή είς µυστικός συσκέ- ψεις τού Κοµμουνιστικού Κόμμα- τιοςι κατά το 1939 καί 16 1940. "Οι ΄΄Νθρουρ ιΜίλλιερ είχεν άρνηθή, ωταΘέτων ενώπιον τής ανωτέρω έ- πιιτιροπής| 16v ΄|ούνιον τού 1956 ότι ύπήιρξε ποτέ κομµουνιστής, πα ρεδέχιΘη όµως ιότι εύρίσικετο εΙςι σιχέ σε… µέ κοµ.µωνιζούσας οργανώ- σεις. Ο θεατρικός συγγραφεύς εί- πεν είς] τήν επιτιροπή.ν ότι" δέν ύποπτηρίζει τώρα τάςι κοµµουινι- στι|κιάς' επιδιώξεις, ήρνήθη όµως νά κατονοµάση το λιοιιπά πρόσωπα, µετά «:… οποίων είχε μετα6ή είς συγκεντρώσεις, είπτΣιν ότι «έµποδί ζεται &… τήν συνεί΄δησίνι του νά αποκαλύψη άλλα πρόσωπα καί νά προκαλίση δυσαρέστους mauve-112i- Ι) Βόλος - Ζαγορά: 14.Ι5΄. Ζαγορά — Βόλος: 8.00΄. 2) Βόλος — Στεφαινο6ίικειον: 8.00΄. 8 ΄Στεφανοι6ίκειον - Βόλος: .4 ΄ "Εν Βόλο,) τη 19)2)57 'Ο Πρόεδρος: ΧΡ. ΜΠΑΡ'ΔΑιΣ (443) ας είς αύτά». σε τω Θάνατο…) τής προσφιλούς τ…Ε"0ωπ-35ώ ΕΥΧΑΡΙΣΤΗΡ|0Ν Πόντος τούς οπωσδήποτε συµιµετσσχόντας είς 16 πένθος «µας μας μητρός επ…": ε. κΔΡπΕΩΡΙ'οΥ τήν 10ην Μαρτιου 1ΤραΥμυ'1υιινιι|- &] εύρεία σύσ-κεψις ε|ς τά Γρα- φείσ τού Κονσερδοποιείου 'Αγριάς είς τή… όποίαν & κληΘή να µετά… αηη καί ο ύφυπουργός Γωργίαςικ Μανέντης καί καθ ήν & έξετασΘή από πάσης πλευράς 16 ζήτημα τής φρουτοπαραγωγης ως καί το ιληπτέα μέτρα προς προστασίαν της Είς τήν έν λόγω σύσκεψιν θα µετάσχουν οί πρόεδροι των συνε- ταιριιαµδν καί το… κοινοτήτων ":… φρουτοπαραγωγικιων περιοχών τής περι…φερείαις: µας, καθως καί ω- ρισµένοι' παραγωγοί, οί όποίοι Ξ- χ.ουν άσ'χοληθή οίδικως µέ το Θέµα της προστασίας της φρουτ-οτταρα- γωγής… Η ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣ1Σ ΕΛΑ|'ΩΝ ΑΡΓΑΛΑΣΤΗΣ ΄Αφί-κοντο χθές ιένιταύθα έκπρό- σωποι τού συνεταιρισµού ΄Αργσλ|σ- στής, οιί όποίοι σιυνιειργάσθη.ιΜν ;µέ τούς. όρµο-δί-ους τής "Αγροτικής Τραπέζής καί τής 'Εινώσεως συνε- ταιρισµών Πηλίου Επί τού ζητή- µατος τής' παραδόσεως ε'λσιών ύ- 116 των µελών τού αυνεταιριισ'μού είς τήν συγκέντρωσιιν. Συνεφωνή- 0η όπως τήν προσεχή Παρασκευή… .µετα5ή εΙςι ΄Αργσλαστιήν δ διευθυν- τής τήςι 'Ενώσεως κ. Γ. Ζαχα- ρίου, διά κ: ρ-υΘµισΘούν οί λεπτο- μέρειαι τής παραδόσεως, ωστε &- πό τής προσεχούς έδδσµάδος νά &…" ύπό ":… παραγωγών ή πα- ρόδοσιις Βοιών. Η ΕΛΑ|Ο'ΚΑΙΛΛ11ΕΡΓΕ|Α ΕΙΣ TO ’NOTION HHIAION Oi έλαιοκιτηµατίαιι τού Νοτίου µηδενιισΘο΄ύν εαν εξακολουθήση έπί τινας Με»… ηµέρας ή Επικρατού- σα όινοµ6ρία. Η Σ…'ΥΝΕΛΕΥΣ III TH Σ «1ΞΛΑι|ιΟΥΡΓΙ ΚΗιΣ» 'Ο πρόεδρος τής (Ενώσεως Συ- ν.…..ρ…µ… Πηλίου κ Κωστακό- πουλοςι καί ό αντιπρόεδρος αύτής κ. Κολέτισος αναχωρούν είς Αθή- νας, δια να λά6οιυιι μέρος είς τήν γενική… σιυνιέλευ-σιιινι τήςι «΄ιΕλαιουρ- γικήςι», ή όποία θά πραγµατοποιη- Bf] τήν προσεχή ιΠσιρασιυευ…ήν΄ 22αν τρέχοντος. Κατά τήν παραµο-νήν των είς: ΄Αθήνας οί ανωτέρω έκπρό- σωποι τής ιΕιικί>σι'.ο:ς θά καταδίκ- λουν ένεργείας διά την χορήγησιν τής εγω…"… ύπό τής ΄Αγροτι- κής Τραπέζης δια τήν συγκέντρω- σιν µαυρο… έλαιο… µιιιιιροτέρωνι µε- γεθών, ήτοι από 381—450 τεµα- χίων κατ΄ όκδινι. 0 ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΩΝ ΓΕΩΡΓΙΚΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤ|ΚΩΝ ΟΡΓΑΙΝΩΣΕΩΝ Αρµοδίως άνιεκιοιινώθηι, ότι 6 δη- µιουργηθείς Θέµιδος περί 16v E- λεγχον των γεωργικών συνεταιρι- στιικων οργανώσεων δέν ανταποκρί- νεται πρός τά πράγµατα, δεδομέ- νου, δτιι ένιεριγείται έξονυχιστιικός διοικητικός, διαχωριστικές: καί oi- :xovopux6q έλεγχος minim ύπό εί- δι'κής ύπηιρεσίαςι τιήιςι ,Αγρ=.οτιικής Τραπέζης, είςι ήν μ-ετε6ι-6άσθη ό κρατικός] Ελεγχος. nm. ΜΑΣ BAEI'IOYN OI EENOI ΥΠΟΔΟΧΗ 'ΣΤΗ ΝΕΑ ΟΠΩΣ ΚΑΙ TO AOYAO-YAAKI HIITTE'Z ΠΟΥ AIAOYIN MIA 20v ..Σύµφωνα µέ ιµιά πωηά ελληνική παράδοση τούς ξένους δέν τούς πρού- παντούν έξω από τό οίκηµα, τό όποιο πρόκειται νά έπισκι:Μν, … Βγαί- vow καί τούς. υποδέχονται µακρυά ε…' αυτό. το µέλη τού δηµοτικού σνμ6ουλι΄ου τής |Νέας ΄|ωνίας ύπεδέχθησαν τήν σο- 6ιετική αντιπροσωπεία σέ µιά γέφυρα, .… ανν51΄.:ι τήν 'Νέα "Ιωνία µε τόν Βό- -.λον. |Κατε6ήκαμε άπό τά αυτοκίνητα καί προχωρήσαμε πρός τό δημαρχείο μέ το πόδια. ΣΕ δύο τό µήκος τής διαδρο- ιµής, σπάνε) στά στενά πεζοδρόµια καί σέ µιά εξέδρα, πού ανήγειραν ιµέ …µε- ιλεια, περίµεναν όιµάδες άν%άπωγ µέ ΜΜΜ… στά χέρια. "Ανόιµοσα τους ήταν νέοι, Με: καί γρηούλιες, πού φ:- ρούσαν τά γιορτινά τους. "Ο-λοι χα- ρούμενο-. "να" το χερι τας, χειµ- ψτών Μιά λ.:πτωαµωμινη κοπελα… ..ε ρα µάτια, προχωρεί πρός τόν {awh- μενω µ' Ενα ιµιπσυκέτο Μ…… καί χάνοντάς τα από τή συ…γκίνησι άρχισε νά Main. Τήν έλεγαν Πωγώνι: Τί…- γ…. 'Η νεολαία άνό… στήν Μπέλλα αύτή νά χαιρετήσηι τού» ξένους στά ού- να… πού χωρίζουν τόν Βόλο από τήν Νέα 'ι|ωνία. Τά πρόσωπα … άνθρωπον είναι χα- ρούµενα καί φαίνονται συγκοκινηι=ένα. "Ενας άνδρας σηκώνει… ψηλά, πάνω από τό κεφάλι του, τά χύµα του καί σφίγ- γει τίς παλάµες του σε Ξνι5ειξιι χαιρε- τισιµιού. Τήν ίδια στιγµή φτάνει τροχα- '..'# τος ι,…ιιέ ποδήλατο Ενας πιτσιρίκος µέ µαύρα "έξυπνα ιµάτια, κατε6αίνει απ΄ σύτό καί προχωρεί µέσα από 10 πλή- θος στίς πρωτες γ:ραµιµιέις. Σάν νά φαί- νεται πι΄.ς άργησε Ιλίιγο καί ψωναζει κάτι τό ενθουσιαστιικό, από τόν δρόµο ακόµα. το χειροκροτήµατα γίνονται όλο καί πιό ένΘουισιώδιη. Μπροστά στό οίκηµα τού Δηµαρχεί- ου ξεχωρίζει στο τό πλήθος ιµιιά Ναυή γυναίκα ντυµένη κοµψά. -΄'ιΑς άνΘήσιη ή Φιλία ψας που τό λοιΛλω5άκι αύτό! φωνάζει καί προσφέ- ρει στόν Σσυλίιµιενκο Eva χρυσά-Θεµα. ‘H: |Σοι΄Λλα Momma, όπως Ιλ-έγεται ή ιγυναίκα αύτή, Θέλησε νά προσφέρη 16 &… αύτό από µέρους τής οίκο-γε- νείας της. Τά λόγια της έπιιδοκ.ιιµάζον- ται άπό τίς έπαφιηιµιί…ες τού πλήθους. Στό ψαρά οίκηµα τού δηιµαρχείου εί- ναι τόσοι πολλοί, ούτοί πού θέλουν νά ακούσουν τήν αντιπροσωπεία µας, m oi δηµοτικοί σύµ6ουύοιι καί οί φιλο ιξιενώμενοί τους αναγκάζονται νά στο.- θούν Επάνω στά σικαλοπάτια τού δη- ιµαρχείου. .. "Η θεριµότητα καί ή εΐλιικιοίνεια πού δείχνουν γενικά στήν ΕιλιλάΞα γιά τούς ισο5ιετιιιωύς ξένους, σννωδ:υαν µόνιμα &- καί τήν αντιπροσωπεία τού Ροστώ6. "Ετσι όναγκάσιΘη.κιε νά παροιμ'είνη στή- ιΝιέα ΄Ιωνία καί στόν Βόιλο καί τήν ε΄- mop-£1111 mi τήν ιµειΘεποιµένη. Οί momma. σεις νά έπιακιεφΘή τά Εργοστάσια, τους -…ργάτες, τούς ψαράδες καί τους έιμπόιρους ήταν τόσες πολλές καί τόσο σπίιµονες, ωστε ή "Μπι τους δέν ή- ταν δυνατή. «I'H (iii-811a δέν Μάτι" τά δικαστή ΕΝΤΥΠΩΣΕΙΣ PM!" 1111110Σ10ίΡΔΦ01 11110 ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΕΙΣ 1'11|1 ΠΜ… ΜΑΣ ΙΩΝ1Αι.-- «ΑΣ ΑΝ011ΣΗ Η Φ|ΆΙΑ ΜΑΣ, ΑιΥΤΟι.. ΟΤΑΝ Η ΑΛΗ- .)).- θΕ|ιΑ ΔΕΝ ΦΟιΒΑΤΑ| TA AIKAIITHIPIA.-— O ΛΑΟΓΡΑιΦΟΣ Kl- ΤΣΟΣ MAIKPHZ‘ KAI TO MIIKPO TOY MOYZEI'O.— OI ΜΕΛΟ- 1ΔΕΑ ΤΗΣ ΛΑι|'ΚΗιΣ ΤΕΧΝΗΣ ρια», λέει .… σοφή παροιιµία. '11,)an- σε µόνο νά συναντηθή κανείς… Ετσι άι- πιλά, ιµέ τούς απλούς εργαζοµένους τής ενώ", γιά νά νοιώση αµέσως πόσο ξένοι είναι αύτοί ιµέ τήν εχθρότητα καί τό µίσος πού κηρύσσουν µερικοί κύολοι τα"; εξωτερικού γιά νά υπονοµώσων τήν είρήνη. Τήν Κυριακή & Κίτσος Μαρής µάς περίµενε ακρι66ς στήν ο… του, για νά µάς όδηγήση στο σπίτι του, όπου & exam-1: τό μικρό τα: µουσείο. Μιά Σ:6ραλΕτ, κίτρινη σάν καναρίνι, ξεκίνησε αµέσως κι' αφού διέσχισε τήν παραλία, έστριψε από µερικά στενά δροµάκια καί ma; µετέφερε. έξω από τήν πάλι. T01: είδαµε καί τίς µεγάλες καταστροφές πού προξένησαν οί σεισμοί στόν Βόλο. Στους σεισµαπαΘείς όδω…ν τήν ύπόσχεσι ότι θά xopquoC-aav όση- 6ήμοτα γιά τήν επισκευή ή τήν ε.… να… ι'.-.…. 'ι:":τ τα.; το πως"; £300— σαν ..::. .::.αν- :ι-Σ>.' "Οι Ω-'. -. τα. -'Εγω προσωπα… είπε : Μακρής, πήρα µόνο το "ένα δέκατο τού ποσού, πού ιµού χρειάζεται γιά νά χτίσω τό σπίτι ιµου. Μά Εγώ έχω καί µερικά άλ- ι'λα έσοδα.... 'Ο Κίτσος Μακρής είναι… κάτοχος ιός Μικρού τυπογραφείου. Αότό τού δί- δει τήν δυνατότητα να mafia. µέ τίς έρευνές του καί, πράγµα πολύ πο- όαρό γι΄ οι)τόν, νά έκδί'δηι τά 6:ι6ιλιία του… καί τά ιλωκώιµατά του. Αύτά το κυ- κιλοφορεί & Κίτσος δωρεάν μεταξύ τόν ασχολοι'µε΄νων µέ τήν λαογραφία. "Οπως .μάΘσιμ-, καί ή γυναίκα τού Κίτσου φγάζετσι σ ένα φωτογραφείο τού Βολου καί ο µισθός της συµπληρω- νει κατά ένα ιμ1ος τά έξοδα των δρου- …. στίς όποί-;ς 16 ζεύγος αύτό Εχει αφιερώσει τή ζωή του. .."; ξ- Τό καινούργιο σπιτάκι, πού τό ζεύ- γος Μακρή χτίζει µέ δικό του σχέδιο… δέν .προ6λέπει τόσο τήν έπίτ-:υξι κομ- φάρ γιά τούς ίδιους τους ο΄ικοδεισπότες. άλλο αποσκοπεί κυρίως σε" ψιά επιτυχή διαρρύθµισι γιά τήν τοπΘέτησι το… τις- θυµάτων. Η σύζυγος τού Κίτσου, ή Κυδέλιη, μιά όχι ψηλή Macao-monk}; γυναίκα, .µ&ς όπο5ι΄:χΘη µέ τό τριετές παιδάκι- της στά χέρια. Στό πρώτο δωµάτιο, πού χρησιιµεύει για γραφείο τού οίκοδεστπότη, δέν οπώ- ιχει τίποτε άλλο εκτός από ένα γρα- φείο καί ιμερικά ξύλινα σκαµινιά. Σ…"… νεοχρωµατισιµένως τοίχους κρέµονται πολλές γρα6ιούρες καί εικόνες µέ πα- λιά γραπτά. 'Η ιΚυδέλη, τό 'ι΄διο πεντακάθαρηι, & πως καί τά ιµιιιιφά δωµάτια τού σπιτιού, πού τά ("γυρίζει µόνη τηις, τοποθέτησε επάνω στο τραπέζι: ιµιιά µιποτίιλια λι- κέρ καί Ελληνικά γιλιιικίισ1µατα mi αφού ιµάς ζήτησε συγγνώµη… γιατί δέν θά µπορούσε νά ιμιετάσωη στή συζήτηση απεχώρησε. "Επρεπε νά πάη στή 6ου- λειά της. Ζιητήσσιµιε άπό 16v οικοδεσπότη νά ιµάς εξηγήιση τούς τρόπους τής δου- ιλιιάς του.. -'΄1σως Θά έπρεπε νά σας δείξω πρό (ΣΥιΝιΕΧΕ.|ιΑ είς τήν 4ην Μίδα) … "οι… .Διεκοψε τι… ΑπεΡι'ιΑΝ:ιπειΝ….' META ENAEKA‘THMEPAZ :KAI'II‘IPOINI, 19.— 'HI αρχηγός τής φοµινιστιικ-ής αίγυπτιακιής κινήσεως «Ματίας τα"; Νείλου» ΙΝΙτόιρια Σα- φήκι διέκοψε τήν απεργία τής ”uh/11g σµέχρι Θανάτου» τήν οποίαν είαιεν άρ- πίσει τήν 6ην Φεδρουαρίω είς ένδειξ.ν διαµαρτυρόας έναντίον τού δικτατορι- κού …αυτό… τού προέδρου ιΝασ:π΄,ρ καί τής man-aid; των ίσραηιλι-.ι.κδν δυνάμεων επί αιγυπτιακού εδάφους. "Η κ, ιΝτόρια Σαοήκι "πιούµε…" Επί Ενόσω ήιµίρας νήστις, χωρίς όµως, νά κατω… νά δηµιουργός… (:… σό- ΔΑΝΕΙΑ ΕΙΣ ΔΗΜΟ)". ΥΠΑΛΛΗΛ0ΥΣ Κατ΄ όνακοίνωσιν τού δουλευ- τσύ κ. Μήτρου, ένεκρίθη ή χορήγη- -σιιςι είς τούς κάτωθι-ι δηµοσίους ύ- παλ.λήλου.ς: τζιν έξήςι δανείων: Γ. Βολιώτην 5.600, Γ. Γαυγίδ'η'ν 5600, Αι. Δηιµηιτιράκην 7400‘, K. Ka- ψοι΄ιρηιν 10.100, ΄Ε'λένη Μωρα'ίτου 7.400, |. Παπαδηµητρίου 3.450, "Αιννα Σακιπλ.λάρη, 7.800, ΄Αλειξ. Στούρναεν7.050, Βασ. Στεργιόπσυ- λον 7 450, Χρ. Σπυρόπουλον 6.650 καί "Εµ. Χριστοο0ρέκην 4.100. fll "|… 1111111111 ΕΜΥ… ΠΙΣ ΙΙΥΥΙΙΙΙΙΙΥ Π.ληροφορούµεθα ότι ή Ε.Πο διά τηλεγραφιικής όντοιλιής της πρός τόν ένταύθα όντιπ-ρόσωπον τού Ku- πέλλο-υ 'Ελλάδος καθώρισεν όπως τήν προσεχή Κυριακή… είς τήν πό- λ' ιν μας πραγµατοποιηθούν δυο &. γώνες τού ανωτέρω θεσµού. Συγ- κεκιριιµένως είς τό γήπεδον τής N. ΄|ιωνίαςι ό Παγασητιικιόςι σε: ο…- µετωπίση τόν Κένταυρου, Eve} είς τό γήπεδον τού 'Αναύρου, ό Όλυµ- πιακόςι άναµιετρ&ταιι ιµέ τήν όμάδα τού Γ. ιΣ. "Αλµυρού. Κατόπιν τού- του τήν Κυριακήν ούδείς φιλικός ως… θα διεξαχθή είς τήν πόλιν µας. ΤΟ Π PQTAGAHMA ΜΠΑΣΚΕΤ Τήν ιπρω'ίαν τής προσεχούς. Κυ- ριακής άρχεται είς; τή νπόλι'ν µας τό τοπικόν πρωτάθλημα µπάσκετ. Ούτω είς τό γήπεδον τής Ν. ’11.)- Μας Θα πραγιµατο…ποιιηθή ή έξόχως έν-δι-αφέιρουσα συνάντησιςι Νίκης- Τρίτωνος. 'Η δυνσμ'ιικότης το… δύο όµάδων καί ή τεχνική κατάρ- τι.ισις' το… παιικτών του, αποτελούν έγγύησιν ότι οί φίλαθλοί p0; θα παρακολουθήσουν ιµίαν ισιυναρπα= στικήν &ναµέτρησιιν. Σ-χετικώς' πλη ροφορούµιεθα ότι… μέ τήν 'Νίικην θά αγωνι>σ-'θοιύν καί οί Δάμτσας καί Σταµατίου, .μετακαλούµ-ενοι πρός τούτο έ… Θεσσαλονίκης καί Εξ 'Α- θηνών, όπου ούτοιι διαμένουν. ΓΑΜΟΥ ΦΙΛΑΘΛΩΝ Τό απόγευµα τής παρελθούσης Κυριακής είς τόν ίερόν Ναόν τής |Ειύσιγγολι'στρ'ίας έτελέσθησαν οί γάμοι τού σύµπαθσύς ποδοσφαιρι- στού τής Νίκης Νικ. Σι…νάκη 'pc- τό τής οίκο…κυροπούλιαςι Δήµητρας ΄Αραµπατζή. Πρόςι τούς εύτυχείς νεονιύµιφους oi ψίλαθλοι τής πόλε- ως µας δια6ι6άζουν τάς πλέον έγ- καρδίως εύχάς των. MIA ENAIA¢EPOYZA ΓΝΩΜΗ Διιορμηνεύοντες. τάς απόψεις… ί- κανού αριθµού φιλάθλων 510111111013- µεν τάς. άπόψειςι των περί ένιόςι σο δαρού θέματος. Σιι.ιγ-κιεκριιµένως οί φίλαθλοι! όλων των σωματείων καί 18101 έκείνων πού ούρίσκιονταιιι είς ίκα'νοποιιητι'κ-ήν οίκονιοµι.κήν κατά- στασιιν έκφρόζο-υν τήν γνώµην όπως παλαιοί παύκιταιι τών όµάιδΏν των οί όποίοι ακόµη; ασχολούνταν έπρ- γώς µέ τήν δραστηριότητα των συλλόγων των &… προπονηταί αύ- τών, αποσταλούν δαπάναις τών οί ικε'ί.ων ε.…ή…… των είς σχολός προπονητών τού έξωτερικού. Οί]τω µέ πολύ όλιγωτέρας δαπάναςι, τό σωματεία 'μας & έχουν προπονη- 101; npoepxo.pév0-u;. |ένα τών ίδίων παικτών των καί οί όποίοι καί- τήν νοοτροπία… των νέων ποδοσφαιρι- στών Θα γνωρίζουν καλλίτερον καί πλέον συνδεδεµένοι Μικτός µέ τόν σύλλογό… των θά είναι. Ποία… γνώμη-ν έχουν επ σύτού ή Νίκη, ό ΄0λυμπιακός, ό Παγαση- τικός καί & "Εθνικός; ΕΝΤΥΠΩΣΕΙΣ ΜΟΥ ΙΙΙΙΗΘΣΙΙΙΙ'ΡΑΦΠΥ 111111 ΕΠΙΣΚΕΨΙΙΥ Ε (ΣΉΝ=ΕΧΕ|:Α οκ τής 3ης σολίδος) τα τούς θησαυρούς ιµου, ιµας ότι: ιµέ ένα… συγκρατηιμένο χαµόγελο ό Μακρής. Δειµένος στενό µέ όλες αύτέ τίς πα- λιές ιγιρα6ιού.ρες, τίς Βλάχικα, φορε- σιές, τίς ποιιµενικές φλογέρα, τίς λα… οκάδες, & οίκοδ:σπότης ιµας 0.111111060— ιλε΄ι', Βλέποντας .ότι' όλα αύτό το πρά- γιµατα τό. προσέχουν οί ξένοι του µέ έν- διαφέρον, Σ-νμπΜρώθηκαν ήδη είκοσι ένα χρό- νια από 1.61: πού εξεδόθη τό πρώτο 6ι6ιλίο του. Αυτό ήταν αφιερωµένο στή ζωή καί 10 δημιουργικό έργο τού .101- κού "Ελληνα ζωγράφου θεοφίιλον. Τώρα ό Κίτσος Μακρής είναι our/9001213; Εξ ι6ι6ιλίων. Τό τολ=:υτσίο του πού αφορά τίς ΄παλιές ενδυµασίες, τό τύπωσε στό τυπογραφείο του σέ 3'50‘ αντίτυπα καί τό 100 Με: αύτό τό χάρισε… Δέν είνα… πολύς καιρός πού ό K1- τσος Μακρής έκαµε "εκθεσι- σέ διεθνές |σννέδριο γιό τή ιµ":λίΤ.η τού Βυζαντίου καί ήλθε σέ επαφή ιµέ επιστήµονες τής Γαλιλίαςι καί τής ΄.|ποΙλίας. -'Ποιλύ θάθελα, ιµιΞς είπε ό Κίτσος να γνωιοισθδ µέ τούς |Σο6ιετικούς λαο- ιγιράφους. ΕΤιµαι ύποχρεωιµέινος στή 61- 6λιοθήκ>η σας τού Λένιν. "Οταν παρε- κάλεσα νό ιμού στείλουν τό όι&λίσ πού χιρειάσΘηικα, άπήντησεν αμέσως στήν πα ωάκιλιη-σί ιµο.υι… "H‘- ένειργητιικότης καί ή όργατικότ.1ς τού 1Κίτσου Μακρή είναι πραγµατικά καταπληκτική. Παρά τό γεγονός ότι 6- οχαλείται ιµέ τήν …συ|λιλο…γή τον ιµόνο στίς Υ|ΜΙΙ 11111 1111 11111111111 ΑΘΗΝΑΙ, 19-:. 'Η τιµη τής χρυσής λίρας 'Λγγλίας διακυµάν- θη σήμερον πέριξ τών 322 δραχ. Μετοχαί Τραπεζών: 'Ελλάδος 1.270, ΄Εµπορικής 137, Κτη- µατική-ς 200, Λαϊκής 680 «0.1 Έθνι'κής-'Αθηνών 680. Δάνεια 1881. —— 1884 72, 1887 -— 1889 µονοπώλιο: πάγια 63,50, 1910 110 έκστσµ.. 56,50, 1914 500 έκατοµιμυρίων 104,50, 1902 Σ ιδηροδρόµων 49, 1924 προσφυγικά: είς ιλίρας 101 , 1925 ύδρεύσεως 3.100, 1931 παραγωγικού 109, µεταναστεύ- σεως 3, ανταλλαξίιμων 8% 8,60, 1931 λιπασµάτων 550, 1954 παραγωγικού σειραί Α΄, Β΄, Γ΄ 140, σειρά Δ΄ 144, σειρα Ε΄ 155, σειρά ΣΤ΄ 170, Κτ-ηµ…ατιικής είς λίρας 197, 'Ελ- λήνων ύπιηκόων 2,65, 1907 11, 1850 Λαρίσης 59. Η ΛΙΡΑ ΕΙΣ ΒΟΛΟΝ 'Η τιµή τής λίρας είς Βόλον |8ιεκύμάνθη χθές µεταξύ 321 - 324. ..…. 111111111111: "όπου…" ΚΑΡΔΙΤΣΑ, 19.— 'Υπτό άπω… τού Τµήµατος ΄ΜΜλείας συνελήφθη χθές, άς τόν σιδηιρσδροιµικόν σταθµά & σεσηιµασιµιένος πορτοοολάς ,ιΑθ. Νονό- πουλος ή "Τσιτρ&ς ή Παυλίδης, που 52, I'm Έρέιστιανης Λακωνίας… ‘O Να- νόιπουιλιος έποχιείιρητσιε να αφαιρέση χρη- ιµατιικιόν ποσόν άπό τό θυιλάκια όµιπό- ρου ένώ ούτος προΘ:τπάΘ:ι νά ανέλθη Επί τής αμαξοστοιιχίας. 'Εγέ…νετο όµως αντιληπτός καί ων5λήιφθη ύπό τού ί- δίοιι, διοιφυιγών όµως τών χ-:ι-ρών του έσπευσε να άνό.λιΘιι όπί στω€ιµιώοντος αύτοκινήταυ σε νά δ'ιαφύιγη. Συνελή- φθη 101: ύπό οργάνων τής 'Ασφσιλείας, τά 011010 καί έξηικρί6ωσαν ότι ούτος εί- ναιι έξ Επαγγέλµατος πιορτοφο'λάς, κα- ταδιικασιθείς διά κλοπας :1; διαφόρους "ψυχάς "τής κέρας Μάρκ… ή επιγραφή… ΣΤΗΝ 111111111 ΜΑΣ λίγες ώρες τής άναπαύσ:ύς του, έχει σνγκεντρώσει5ιακόσια διαφορετικά cv- 11-x1:1.p1:v0 λαϊκής τέχνης. Στά λευκώ- ιματά του ύπάρχουν περισσότερες από πέντε χιλιάδες φωτογραφίες καί aimi- νες. Στό σπιτάκι, όπου καί πρώτα χρη- σίμευε για µουσείο, υπάρχουν κάθε ε΄ι΄- δονις εκθέµατα. ιΝιο΄:΄ έπί παραδείγµατι, ιµιό "ως": τοιχογραφία ένός χωριάτι- κου σπιτιού. .Αύτό «επεστράφη από τούς σεισµούς. 'Ο |Κ΄ι΄τσος όµως καί ή γυναίκα του µάζ:ψαν ιµέ προσοχή το κοιμµάτια τού τοίχου ιµέ»σα Με: τό ερεί πια καί συναριµαλόγησαν τήν είκόνα. Χωριάτικα ύφαιντά, κεντήµατα καί ύ… φάσματα... "Νά, ιµιό ολοκληρη συλλο- ιγή από διακοσμημένες ιγικιλίτισες.., Μιά παλιό λύρα... ΙΜιό 106190 "τή-ς έποχής τής τουρκοκρατίας. Πάνω σ΄ 011111- ύ- «Στήν ύγιεία σας, φίιλοι'.». 'Μ:.λιό,πιτιες από ζυιμάρι καί ζάχαρι, πού όνο.µόζονται …οκκοναν&ς». κάθε ιμελόπιττω είναι ένα μικρό έργο τής ιλα'ι'.κής τέχνη-ς. 'Α=5.ρά.χτια, παιγνι- 601110, ιμετωλιλικό …άντιικείιµενα οίκω- .κής χοήσ:ως ιμ-έ ΄ιλεπτό σκαλίσιµατα κάθε όντικείιµενο πού ανακαλύπτει ό Κίτσος καί τό φυιλάει µέ πσοσσ…χή καί αγάπη "για την Ιστορία, σποτ:λεί τήν ιμαρτυρία τού ιμεγάλου καλλιτεχνικού ταλέντου τού λαού. "Η ιγν.ωριιµ|ία ιμας ιμέ τόν ιΚίτσο M0- κρή ιµ&ς Βοήθησε νά κατανοήσουµε πά- ρα .πολιλό γιά τήν πνευματική ζωή τής σύγχρονης Ειλιλάδος. ΤΟΥ ΕΡΡΙΞΕ IITPIOAI ΔΙΟΤΙ ΤΗΝ ΚΑΤΗΤΘΡΗΙΕ O" AIHI'E ΕΚΛΥΤθΝ ΒΙθΝ ΘΕΣΣ…ΑΛΟΝΙΚΗ 19.-ΕΙί-ς τήν 'Κα τεριν-ην χήρα, τής οποίας τό Βνοµα δέν άνω.…" έρριψε 6ιτοιαλιον r1; τό πρόσωπον τού N1. Ζηζιώλια, έτι?" 30, ιόνταλλήιλσυ ξενοδοχείου, ό 1011010; υπέ- ιστη ελαφρό έγκαύιµατα, ιµετσιφερ'θείς είς ικιλιινικήν. 'Η δράσης προέ6ιη :ίς τό διάδηµα της διότι άποιλιΙΘεΤ=σο πρό τετιρωµήνου εκ τού ξενοδοχείου, :1; τό όποίον είµ- ιγάζετο, ιµέ τήν ικατηγο;ίαν ότι διήγεν Ξκλυτον 610v, Με…: τό «γεγονός είς την ι:ι΄.ς δάσος της είΙσήγησιν τού θύµα- τος τό όποιον είι…ογάζετο Επίσης είς τό Πδ ιόν ξενοδοιχι= 10v ΠΡΘΙΚΛΗΣΙΣ ΣΙΙ!ΜΘΠΛΗΚΤΩΝ Π.ρ-οσκαλούνται οί κάτωθι δικαιούχοι -5-ανεί ου έπ ιοικιευής, όπω ς προσέλ 90w είς τό 107 '-Ειογοτάξιον καί κατά τας έδρας 12—2, mpomxc.p1§0v1:; καί τό όι6.λιάριον τής Τραπέζης: Σακελλαρίδης Δηµοσθένης, Συκιά:- .του Ε'λιένη, Σταµατάκη Μαρία, Σµυρ- νιούδη Πέλια, Σοφοκλέους '|ωάννης, ,Στέφας Πέτρος, ΣιγΝροιµάιλιλη'ς Κων- σταντίνος, Στεργίου Εύανθία, |Σωτηρο- .πούλοιι Καλλιόπη, Σπήλιου M01910, Σά- .χου Σταµατία, Σιενιουκτισή ΄Ειλισάδιετ, Τσακαλιός Σωτήριος, Τζανέτου "Αννα καί Φρόσω, Τζαοει…ροπούλου ΄Αποστοιλία Ταµ6άκ-ης Δηµήτριος, Ταμτζή Φανή, Αη ιµ.ήτ.ριος, Τράσυσµαντ 'Ελ-έν.η, Τζανέτου Κύµα-ΜΠΕ, Τσουιράπας Κωνσταντίνος, Τί-γκας Στέφανος, |'Υ΄ζουι|.ι.έιρτηις Σπυρί- δων καί Εύτυχία, Χριστοδούλου 'Ελέ- νη, Χατζιηαναγνώστου" "Αστερια Χάνα "Αλεξάνδρα, ΧονΙδρονάισιου Ευθυµία, Χαλκιάς Γεώργιος, Χριστοφόρου 'Ξ:λ.έ. νη Χαλκιάς Βασίλειος, Χατζή ΄.Αιθανα- σία. . 'Επίοιης δια τόν σύτόν ακοπιόν ποσα- ικαλούντσι οί «0112:491- δικαιούχου δανείου κατασκευής, όπως προσέλθουν είς '10 107 ,Ειργοτάξιον (|Κουιµου-νδοι΄Λρου-΄Α- ιλεξάνδρας) κατά τός 6ρας 12—2: Βάθος ΄Ιωάννης, Γεωργίου "Άννα, «ψηλά… 'Ανδροµά-χιη, Κωνσταντινίδου ΄|ιωάννα, Μητρόπουλος |Νικόλαος, Μα- 'Ψΐ1ς Χρήστος, Χαντζη:µατού Παρασκευή. | ΠΕΝ0Η Τήν προσφιλή μας μητέρα…. αδελφήν καί μάμμην ΕΥΑΝ0|ΑΝ N. ΑΙΑΛΕΤΤΑ 6ανούσαν έκηδεύσαµεν χθές. ΄Εν BIS->110 τή 19 Φε6ρουαρίου 1957 το τέκνα: ΓεώΩν…σ καί Ρ-΄λι'….ιι-. - . α» "> " 'Ρ"'-"ν κυ6ερνήτου µεγάλας εξουσίας καί ανεξέλεγκτον δύναµιν, αί όποί αι εΤναι άξιοι τής Ιμπεριαλιστ:- κής νοοτροπίας ή όποία έπεκρά- τει πρό 200 ετών. Μετα τόνι ικ. ΄Α6έρωφ τόν ιλόγον ΄ε΄λα68ν ό αντιπρόσωπος τής" Αύ- στιραλίας σόρ Σπέντελ, ό όποίος ίισχυιρίσθηι, ότι ή (Ελλάς ζητεί νό προσαρτήση τήν Κύπρον… καί προ- σέθεσεν, δτιι πάσα έπέμιδασιςι τής 'Ελιλ-άδος ή τήις Γενικής Συνελεύ- σεως είς τό πρόδ.λημα τής Κύπρου σε: είχεν ως αποτέλεσμα νά καθυ- στ'ερήση τήν αύτο=ν.οµίαν τής νή- σου. 'Ακολούθωςν ώµί…λησεν ό αντιπρό- σωπος τής Κεύλάνηςι κ. -Ούγκάνι|νν τε. Ούτος έπέκιρι-νε…νι ώριισµε΄νας ά- πό τάς ένεργείαςι τών 581dech- μένων χωρών, καί έν συνεχεία απηύ- θυνεν έκκλησιν πρός τήν 'Ελλάδα ΤΑ ΠΕΡΙ ΔΙΑΚΟΠΗ! ΤΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΤΗ! ΒΟΥΛΗ! ΑΘΗΝΑΙ, 1…9.- 'Ο πρόεδρος τής Βουλής, αναφερόµενος είς τα γραφέντα, 51-1 ή Κυ5έρνησις έπι- ζητιεί τήν διακοπή-ν τών Εργασιών τής Βουλής διά να άποφύγη τήν συζήτηισιν έπί τού Κυπριακού, εί- πεν, ότι είθισται τάς παραµονός ":… ΄Απόκρεω να διακόπτωνται επ' όλίγσ,ς ήµέραςι αί έργασίαι τής Βουλής καί ή διακοπή αύτη, ή 6- 11010 πρόκειται να γι΄:νη τήν προ- σεχή έδδοµάδα, είναι άσχετος µέ τό Κυπριακόν. ΑΘΗΝΑΙ, 19.— Κύκλοι τού κόµµατος Φιλελευθέρων, αναφερό- µενα. είς δημοσιεύµατα απογευµα. τικής έ=η::;ίδσς, Ξ΄ ών «που… να ail-.011 ή Ελλάς καλως ιό.-π…. σοδ…αζευσα τούς πατριώ- τσς τής Κύπρου μέ όπλα καί ότι είναι όρθ.ή ή ακολουθουµένη πολι- τική τής Κιυ6ερνήσεως, -έξέφραζον τ-ήν κατάπληξίν των διά τα γραφό- µενα καιί παρετήρουν, ότι ή Κν- 6έρνησιςι δέν είναι δυνατόν να άρ- νείται είς τό έξωτερικόν όσα δια- 'κηρύσσοινται είς… τό έσωτεριικόν. Είς άπάντησιιν οί κυδειρνητικοί κύκλοι έξέφρασαν τήν .λύπην των, 51611 6 κ. Παπανδρέου έσπευσε ινόι Ι.-:΄ σχολιά-αη όνώθυνα καί άποψή δηµοσιεύµατα. θΑ ΙΔΡΥΘΗ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟ: ΣΤΑΘΜΟΣ … :γΝοικιεΜοΝ XPYzoxo'I'AH 'Ο διοικητής τής 'Υποδισικήσεως BIS λου κ. Πούλος ιµετέ6η προχθές είς "Α- νω |Βόιλον καί έξήτσσ: τό ζήτηιμα τής άνεγέ,ρισεως άστυνοµικού σταθµού διά τόν Μοίον έχει εξασφαλισθή πίστωσις 200.000 δραχµών. ‘0 σταθμός ούτος κρίνεται… ότι… πρέπει να γίνη Με: τόν συνοιικισιµόν Χςου:σοχο΄ι΄ιδη καί …επι-κών π.ροκειιµένου νδ καταστή :1; τό µέλλον τό 150v αστυνόµιικόν τµήμα Βόλου µετά τήν πρός 6ο;οιρόν επέκτασιν τής πόλεως. 'E1; τήν περιόχήν αύτήν ύπαρχει έν οίκόπε'δον τού κ. Χρυσοχοΐδη ιµικρότερον τα? πηρο6|λεποµιένου ύπό τής µελέτης, αλλά πάντως έόιν ό κι. Χρυσοχοΐδης δε- χθή να κόµη ιµίαν σο6αιρόν Εκπτωσιν |… τήν ι5ιάθ:σίν του, θαµώνων Μ' 6- ψιν τόν σκοπόν σε: τόν όποίον & χρη- σιιιµοιποιηιθή, είναι: πιΙΘαινόν να προτοµή- θή τό οίκόιπε5ον τούτο ανεξαρτήτως τής έικτάσεώς του. 'Ο κ. Πούλος είχεν έπί τού ζητήμα- τος συνε…οιγασίαν ιµέ τούς προέδρους … κοινοτήτων 'Αγίου Γεωργίου κ. Α. Κα- ραιλέτον καί "Αγίας Παιρ……ής & Μα ;κιρήν καί ιµέ τόν πρόιειδιρον τού "Εξω- ρα'ι'ιστιικού Συλλόγου Χρυσοχο'ι"δη κι Α, Πολιίτην. ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΕΛΚΥ1ΤΗΡΩΝ KAI OAOHOIHTIKQN MHXANHMATHN 'Ανωκοινούταιι Η" διετάχθηι γενική &- πσγιραφή γεωργικών έιλικυστήρωιν καί ό- δ…ιητικών ιµηχανηιµάτων (ιπ,ροωθητών γαιών, ίσοπο5ωσών, απόξεστών, σε… ιστιρωτήιρων, &ε.ροσυιµπιεστών, σκωπ- θρωυιστδν, ιμαλ|αικτή.ρων, σικυ,μοδέιµατος| ιγορανών όκσκαφέων, κυλινδρικό… cr-uu- :πιεστών, ιµηχανικών σαρώθρων όργο…:πα ισίων, παραγωγής άσφαλτοιµίγιµατος, …η ;χανηιµάτων Ιδιιαστρώσ:ιως άσφαλπομίτγ|μα τος, άσφαλτο [λε6ήτων θεριµάνσεως καί ||:ιο:ντ«ιισιµού (αύτοκίνητος 100 γαλ.), ά- σφαλτολ-ε6ήτων θειριµάνσεως καί ραντι- οµού (έιλκόιμεινοι 1000 γαλ., 53010 γαλ. καί 225 γαλ.) ολοκλήρου τού Νοµού ίΜαγνη:οίας. 'Η απογραφή αύτη δι΄ όλόκλιη.ρον τόν |Νοιμόν Μαγνησίας θά γίνη οίς τό Κέν- τρον απογραφής αυτοκινήτων Νομού Μα γνησίας (Τιμήµα Στρατολογίας τού An ιµαρχείον Βόλου), θά αρχίση δέ τήν [ην Μαρτίου έ. E. καί σε: λήξη τήν 3|ην Ιδίου µηνός. O ΦΟΝΕΥΣ ΧΩΡΟΦΥΛΑΞ ΑΡΝΕΙΤΑΙ ΝΑ ΑΠ0ΛθΙ'ΗΘΗ ΛΕΥΚΑΣ, 19.- Συνεχίζονται είισέτι οιί ανακρίσεις διό: τό Εγκλη- μα είς τό χωρίον Βασιλικό Λευ- κάδος. ιΟ δράστης χωρνοφύλαξ Κ. Φαρµάκης, ό όποίοιςι έπ-υ-ρο66λησε καί έφόνευσε τόν Ιένωµοτάιριχηιν : Μ.πουράτσαν καί έτ-ραιυµιάτιισε τόν ύποµ.οίρσρχοιν Γ. ΚωνσταντάκΙην, αρνείται να άπολογηιθή, άναµένων, ως ιλέγει, τόν άνώτερον Διοι=κητήν Χωροφυλακής ΄Ιωσννί-ν…ων. ’Ev τώ μεταξύ, 6 φονιάς ίσχυρίζεται, ότι προέ6η είς τό έγκλημα του διά λόγους τιµής. Ούτως όποστηρίζει, ότι τά δύο θύ µατα παρηνώχλουν τήν 24έτιδα σύζυγόνι του Δή µη- τραν. 'Η οίκία τού χ-ωιροφύλαικος εύρΐσικεται έναντι άκριι6ώς τού 0- a1-uvop11xofi τιμήµατος. το SHMEPINON ΡΕΣ|ΤΑΛ ΤΟΥ r. Δ|ΜΑΣΙΩΤΗ Μέ Ιδιαίτερο ενδιαφέρον ανωμιένεταιι τό ρεσιτάλ τραγουδιού τού συιµπο.λι΄ιτου 6αρυτό… κ. Γ… Δαµασιώτ.η, τό όποίον θά δοιθή τήν … ιµ. ιµ. σήµερον είς τόν «Κρόνον». Τό πλούσ 10v πρόγραµµα θά «0102111111— 1ξη ι…ιιέ τήν ποιικ-ιλιίαν του. |Κόιθε τραγούδι |θό άκομπανιάιρεται &… ιµσ-γν.ητοφωνη- …µε", ειπε, να ανεχ6ωµεν πρα- ξεις τρομοκρατίας είς 0101:8111”.- τε μέρος τού κόσµου καί ό κόσµος έχει τό δικαίωμα να γν-ωρίζη τός πράξεις αυτός». 'Εκάλεσεν έν συνεχεία τήν Με- γάλην Βρεταννίαν να αναγνωρίση τό γεγονός, ότι 6 λαός τής Κύ- πρου έπι'θυμεϊ τήν αύτοδιάΘεσιιν. «"Εάν, είπεν, ή 6ρεταννιικιή κυ6έρ- νησις έχιη άμφιιδολίας καί θεωρεί τό περί αύτοδιιαΘέσεως αίτημα ως τεχνητόν, γνωρίζει κάλλιστα κατά ποίον τρόπον δύνανται να έξωκρι- δω…] τήν γνώµ»ην του, ε΄ι΄τε διά της διεξαγωγής δηµοψηφισµατος, ειτε δια τής αποστολής επιτρο- πή)ς τού Στέμματος». Είς τό τέλος τής όµιιιλίας του ό αντιπρόσωπος τής Κεύλάιης έ- ξέφρασε ."… εύχήν όπως ή Ελ- λάς καί η Αγγλία έπιδιώξουν τήν έξεύρεσιιν ίδίας λύσεως είς τό δ- λον πρόδληµα. θ'-τ τα" :… Με; Με #5; cxp- χών. 'Ο ά-.-.ιπρόσωπος τού Καναδά ύπεστήριξε τήν αγγλική-ν άποψιν καί συνέστησε τήν αποδοχή-ν τού ψευδοσ…τάγµ'ατος καί! ό Φιλιπ- πίνος άντιπ.ρόσωπος! συνέστησε φι- λικήν λυσιν δια διαπραγµατεύσεων. 'Ο Σέρ6ος αντιπρόσωπος έκτι- ρύχιθη όναφαινιδόιν- ύπέρ τού Κυπρια- κού .λιαού καί κατήγγειλε τήν c’xy- γλικιήν τρομοκρατία…. Αύριον να είναι ή πλέον αποφα- σιστική ήµέρα διά τήν σνζήτησιιν τού θέματος. Θα όμιλησουν οί άν- τ-ιπρόσωποι Ρωσίας, "Αμερικής καί άλλοι, ενδέχεται δέ ό ΄Αµερι- κανός αντιπρόσωπος να ύπο6άλ.η ίδιικόν του σχέδιον έπιλύσεως τού Κυπριακού. 'Εν τό µεταξύ, οί "Άγγλοι κα- τα6άλουν .λυσσαλέαν προσπάθειαν διά να µή γίνη δεκτή ή έλληνιική πρότσσ:ς περί αποστολής, είς τήν πρώτος έντυπωσει τήν δημιουργη€εισ είς τήν Πολιτικήν ΟΗΕ καί 101; χ( των αρχηγών των 'Ε'λλάδσς, "Αγγλία ΄Ως έδηλώθη σήι ή Κυ6έρνησις-, συμι tum/70.109 της, 8 κήν µάχην διό τήν Θεσιν µέ πίστιν ι 511 ό αγών θα άπι Θησιν τού δικαίου Κυπριακού -λαού. ΛΟΝιΔΙΝΟ|Ν, 1‘ άποψινήν συζήτηση κού είς τήν α΄γγλικι τ'ιπρο'σωποςι Τω" Γκάλιαγκαν είπεν, δέν πρέπει να έξι Κυπρίους να παρα ωτοκρατο.ρίαν ύπ τής ξι'Φαλόγχηςι Π 1'11 ΠΑΡΤΥ… T1111 11111P11111 KPATOYMEflnfljlt ΤΑ ΣΤΡΠΤΠΠΕΙΙΠ ΦΟΒΕΡΑΥ ΑΠΟΚΑΛΥΨΞΙΣ ΔΥΟ ΑΞΣΜΟΦΥΛΑΚΩΝ ΛΟΝΔΙιΝ-ΟιΝ, 19.-Δύο τέως 51:01:0- φύλακες στρατοπέδου κρατουιμένων :ίς τήν Κύπρον κατήγγειλαν είς Λονδίνσν ότι Βοεταννοί στρατιώται συµπεριφέ- μόντα κακώς προς τούς κρατούµενους καί Τους έκτυπουν ιµΣ τους υπο(1ΤΓά- νους τις… όπλων των ως… ε΄κειντο επί τού εδάφους. Οί δύο δεοιµοφύλακες είναι 6 Ού΄ι'ιλλιαµ Ούίκοιµ, 49 ετών καί ό Ντέ- 16 Τούν, 37 έτδν. Ούτοι ο……" mi µερον προς τους αντιπροσώπους τού Τύπου κατά τήν διάκειαν ειδικής συγ- κεντρώσεως είς τήν Βουλήν των Κοινο- τήτων, οργανωθείσης ύπό τού Έργα- τικού 6ουλευτού «. Μπρεκγουαίη, προέ όρου τής κινήσεως διά τήν όλευθφίαν των αποικιών. ΑΑμφότεροι οί διεσ1µοφόλακες €πέΞει- gay ;1; τούς δηµοσιογράφος αντίγρα- φα εγγράφων ωυ5……όι…ν τας κα- ταγγελοµένας πράξεις. Είς τό έγγραφα, τό οποία άπεστάλησαν είς τόν ΟΗΕ δεί": νό χρησιµοποιηθούν κατά τήν συζήτησιν τού Κυπριακού, ά…φέΡ:…. µπαξύ άλ- λων ότι τήν 24ην Σπτεµ6…οίω Μετρ- ρήθησαν αναταραχαί μεταξύ τών 300 κρατουµένων τού στρατοπέδου K01152110- τριιµνθίας. Οί Βρετανοί στρατιώται εξε΄ δαλον διαίως τούς κρατουμένους από τούς θαλάμους των καί άπειιλούντες αύτούς διό τών όπλων τούς ώθησαν όπί το… συ;µατ-οπιλιεγιµάτων, προκαλ-έσαντες τόν τραυµατισµών παλιλών é; αύτΐόν. Τό ιµαρτύριόν των όκράτησεν όπί 1121900- μον. Έπίσηις τό έγγραφα αναφέρουν άλλος σκληρός καί απανΘρώπόυς πρά- ξεις τών Βρεταννών στρατιωτών… ΛΕΥΚΩΣΙΑ, 19.—.‘E1’; τήν 'Λεµεσόν £11265- ήθη σήµερον απαγόρευσις τής κυ- κλοφορίας καθ΄ όλη-ν τήν ήιμέραν καί νύκτα δι΄ όλους τ:ύς "Ελληνας Κυπρί- ους ηλικίας 12-21 ως… Τό µέτρσν όλήφθη κατόπιν τής όπεργίας ή όποία έκηρύχθη όκ:ΐ. Τό έν Appear; καταστή- ιματο Ξκλει.σαν σήµερον ένίό οί ιµαθηταί ΤΗΛΕΓΡΑΦ ΑΙΑΜΑΡ1 ΤΩΝ EKI’IAM AOHNAI, 19.— τών επαρχιακών κέ λον τ-ηιλ-εγρσφήματε 6έρνησιν, δια των τύρονται διό τήν έγ Μέσης Παιδείας και ψιιν µέτρων ύπέ.ρ κατσι6ο.λ,ήν έπιιδόµε κής είς τούς έκπσι ετεκε mm AAA' ΑΠΕ HTO HPOB/ ΤΡΙΚΑΛΑ, 19. κριτού ιμας).- Εί Βασιλική µία .ττρο'€ Δε-λή έγένν.ησε των μετά τόν τοκετόν ές ΕΝΕΡΓΕ|ΑΙ ΒΟΛΟΥ ΔΙΑ το Π Τό "διοικητικά συμδούλιον τής Ένώσεως Γεωργικών Σιµέ- τσιρισµών Βόλου είς τελευταίαν συνεδρίασίν του έξήτασε τήν δυσχερή κατάστασιν τού Παστε- ριωτηρϊου καί αναζήτησε τάς έ- νεργείας είς τάς οποίας £7160}— λεται να προδή ή ΄Ένωσις, προ- κειµένου να 6ελτιωθή ή θέσις τού εργοστασίου, διά να κατα- στή δυνατή ή λειτουργία του. (Ως γνωστό, είς τό εργοστάσια προσκοµίζεται πρός παστερίωσιν έλαχίστη ποσότης αγελαδινού γά- λακτος, ττερ= τας 1200 όκ. ήµερη- σίως, ένώ διά να συνεχίση τούτο τήν λειτουργίαν του καί να Συ- νηθή να δώση ίκανοποιητικήν τι- μήν είς τούς αγελαδοτρόφ:υς πρέπει νά επεξεργάζεται ηµερη- σίως 4 χιλ. περίπου άάδας γά- Wax-reg. TE) συµδούλιον τής Ενώσεως έλαόεν άπω… όπως αναχωρή- σουν τήν Κυριακήν είς ΄Λθή'.'ας ό πρόεδρος τής 'Ενώσεως κ. Μπάζας καί ο 'διευθυντής αύτής κ… Β. 'Αγγείλ-όπουλος διά να προ- δούν είς σχετικός ένεργείας παρε": τοϊς άρμοδίοις. Οί έ-κπρόσωπο. ΤΗΣ ΕΝΩΣΕΩΣ τών σχολείων ("εστάλησαν είς τάς οί- INA! "|| κίαςτων. Οί έργάται δέν προσήλθαν είς ΕΠ"|ΓΗ ΕΝΤΟΣ τό στρατιωτικά Εργα τόν "Αγγλι--/ ΄ Είς ή" ΄ ΛΑ, 19, πολλά κα ζ)…- E11l ,… 8.- ετής ως τισιθησαν αλαθών ριφθείισης ναντίον π,"? ,το… Κ? me- ήν σ ,? , πρως … ρι΄ου Πυλί | ': ill! τ" ΙΚΩΝ ΓΙ 19.- ΑΣΤΕ ΜΕΤΑΒΑΣΙΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΕΙΣ ΑΘΗΝΑΣ τής 'Ενώσεως & επισκεφθούν τόν Μιπρόεδρον τής κ…υ6ερνήσε- ως ικ. 'Αποστολίδην, τόν υπουρ- γόν Εµ:πορίςυ κ. Παπαληγούραν καί τας αρµοδΞας υπηρεσίας τού υπουργείου πρός τούς όποίους & εκθέσουν τή; δηµιουργηθείσαν αναφορικώς μέ το έργοστάσιον κατάστασιν καί & ζητήσουν τήν λήψιν ριζικά… µέτρων. ιΩς πλη- ροοορούμεθα, oi εκπρόσωποι τής 'Ξνώσεως οι ζητήσουν συγκεκρι- μέτως τήν δια τής νοµοθετικής ό- 500 επιδολήν τής υποχρεωτικής παστεριώσεως τού γάλακτος διά να κατασ"τή δυνατή ή συγκέντ "- 6:; είς τό εργοστάσιον ολοκλή- ρου τής παραγοµένης ποσότητ0ς αγελαδικού γάλακτος. ΣΥΝ)ΣΜΟΣ ΕΙΣ ΚΡΟΚΙΟΝ Δ1΄ ΕΚΤΕΛΕΣΗ! ΚΟΙΝΩΦΕΛΩΝ ΕΡΓΩΝ Είς τό χωρίον Κρέκιον ίιδρύθη συνεταιρισµός διάχειρίσεως χόρ- του. το έσοδα τού συνεταιρισμού έκ τής ενοικιάσεως τής xopT-ovo- ,.ής % διατίθενται δ:ά τήν έκτέ- λέων κοινωφελών έργων είς τό χωρίον. ΑΘΗΝΑΙ 19.— Είς τήν Εφη- µερίδα τής Κυ6ερννιήσεως (τεύχος Β΄ άρια 441 δηµοσιεύεται άπω… σις τού ύπουργού Συγκοιινωνιιών καί Δηµοσίων "Εργων, διό τής ό- ποίας όρίζεται, ότι- απαγορεύεται έφεξής χορήγησις αδειών κυκλοφο- ρίας είς έπι|6ατικό πετρελαιοκίνη- τα αύτοκί-νηται οίασδήποτε… χρήσε- ως (δηµοσίας ή ίδιωτιιική!ς) τό πρώ- τον τιθέ'µεινα είς κυκλοφο'ρίαν έν "Ελλάδι. 'Επίισης απαγορεύεται ή χορήγησις! του… κυκλοφορίας είς φορτηγά ίδιωτικής χρήσεως τό πρώτον µέλλοντα να κυκλοφορή- σουν ιόν 'Ελλάδι, άπό ωφελίμου φορτίου δύο τόπων, συμπεριλαµ- 6αν.οµένων καί κάτω. "Επίσης ά- παγορεύεται ή άντι-κατάστασις τών 6ε-νζινοκινητήρων ":… ήδη κυ- κλοφορούντων έπι6ατι-κών αυτοκι- ΔΕΝ 011 ΕΠΙΤΡΑΠΗ Η ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΝΕΩΝ ΠΕΤΡΕΛΑΙ0Κ|ΝΗΤΩΝ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΩΝ ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΒΕΝΖΙΝΟΚΙΝΗΤΩΝ νήτων δηµοσίας ή ίδιωτικής χρή- σεως, καθώς καί των φορτηγών αύ- τοκινήτων ίδιιωτι-κής χρήσεως, από δύο τόννων, σιυμπεριλαμ6ανοµένων, καί κάτω, διό πετρελαιοκινήτων. Τών ανωτέρω άπαγορει΄ισεων έξω- ρούνται τά νέα αυτοκίνητα, το 6- ποία μέχρι τής δηµοσιεύσεως τής αποφάσεως είς τήν "Εφηµερίδα τής Κυ6ερνή…σεως είσήχθησαν έξ άλλο- δαπής ή ήγοράσΘησαν συμδολαιο- γραφικός ή προσυιεφωνήθη όµοίως ή αγορά των. ΄-Επίσης έξαιρούνται τό έν κυκλοφορία αυτοκίνητα έπι- 6ατικό πετρελαιοκίνητα οίασδήπο- τε χρήσεως καί τά φορτηγό παρε… λαιοκί'νητα ίδιωτικής χρήσεως &- πό δύο τόννων καί κάτω, έφ΄ όσον οί πετρελαιοκι'νητήρες των ήγ.ο…ρά- σθησαν µέχρι τής δηµοσιεύσεως τή αποφάσεως. ΤΡΙΚΑΛΑ, κριτού μας . µ.ιµ. έπραγµ'ατοποιήιΘη είς τό Δημαρχείον ι'ιπό τήν προεδρ'ιαν τού Δημάρχου σύσκεψις των δη- μοτικών συµδούλων καί εκπροσώ- 1 9. ( T00 ανταπο- πων όλων «:… όργανώσεων τής πόλεων, κατά τήν όπ.οίαν συνεζη- τήθησαν τό ζήτημα τού ήλεκτρο- φωτι…σµού, ή =διαπλάτυνσις τής σι- δηροδρομικης γραμμης Βόλου- "λ " .…….,…- .. - -; ,-…-... …-.- ΣΥΣΚΕΨΙΣ ΕΙΣ ΤΑ ΤΡΙΚΑΛΑ ΔΙΑ ΤΑ ΤΟΠΙΚΑ ΓΕΝΙΚΑ ZHTHMA‘I’A δικτύου ύπουόμων καί διά τό ζή- τημα τής δροµολογήσεως τού φέρ ρ»μπώτ από τό Πρίντεζι πρός ιΙ-Ιγο'.;'ιιενίτσαν καί 6x1 πρός λι- μένα τής Πελοποννήσου, ώστε να έξιπτηρετηθούν τουριστικός ή Θεσ σαλίσ. καί ή "Ηπειρος… Μετά μακρά-ν συζήτησιν γη επιτροπή έκ τού Δηµάρχου καί εκπροσώπων τών οργανώσε- ων, ή οποία μέ έπιτροπή τής πό- λεως Καρδίτσης θά μετα6ή είς έξελέ- χώρας. ΄Εµπορίου προήδρευ κτηνοτρόφων διό τό ! ζήσω; της τιµής1 , και των τυροκιομικτ ιΗ σύσκεψιςι θα έτι οιον. ΑΠΕΙΛΟΥΝ ΝΑ | ΤΑ ΚΑΤΑΣΤΗΜι ΑΘΗΝΑΙ, 19.-΄'Εικ" νοιµοσπονδίας "Επαγιγειλ τεχνών Έιλιλόδος ένα…? ιρολικυστική στάσις τώι ότι όµως": τήν έπί:λυσι αίτημάτων τής του… (Έλλην 3ύ.σιν Με» τό κιλ-ι ταστιη:μάτων καί των ο 'Η συντονιστιικι΄ κλάδου σε συνέλ'θη Τετάρτην πρός λήψιν ΤΙ Η ΕΚΤΕΛΙ ΟΔ|ΚΩΝ Η ΑΘΗΝΑΙ, 19.— Δηµοσίων "Εργων κ. κοίνωσε τήν εσπέρ ν ποι'ι"ας ικαιί γεφυρώιν Educ-11101 είς "τό πρ τρέχοντος έτους. Ν περιλαμ6άνεται' ή δι' ΄Ιωσ-ννίνιων, 51011 κατοµμινρίων, τό 65 Πηλίου 3 έκατοµµιυι Λαρίσης - Τεµπών νης 20 έκατο.µ'µ-υρίω — Τρικάλων 20 έκατ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ" Τ ΞεΝΘΔσΧΩΝ ΑοΗιΝΑι, 19.— ζουν αί ιέργωσίαι τοί Συνεδρίου ξενο-δόχωιν µατα: Τουριστική ξεν .λιιτιική, ένοιικιοστάσι ματιική στέγη, φορολο φιοµα καί Ταµείον Τό Συνέδριον 02: δι…ήμερον, έκλήΘησαιν στουν είς αύτό οί οί αρχηγοί τών κοµµ "- Π ΑΡΑΤΑΣΙΣ EEO ΟΦΕΙΛΩΝ ΤΩΝ 'Η 'Αιγροτιική- Τράπεζι ύπόιµν.ηιμα σχετικώς ιμέ ναοτολής έξοφ|λήσως τι είς τούς ύποσ»τάντας & νιών καλλιοργιηιτός καί τούτων διό σπόρων καί ναι… ινοί αφρό… ς τού Κεντρικού πρός το" ταστήιµατα τής Τραπέζη ζητουιμένην Μάταια… ι οφειιλ&ν των :1; τούς προήλθαν είς τήν ένίισχι τως όφςι)υών πηρός &… καλλιεργψικ&ν των ά… ότι ΑΙ ΑΡΧΑΙΡΙ ΤΩΝ απο…"… Κατά τάς ιγ:νοµένας ; τσίας τού Συλλόγου οι τών εξελέγησαν Ι) Δια 1 Κων. ΚολΙληιμ.ένος, 11,. K Ματής, Σοφ. *Κωνστα=ν1& αυλής. 2) Διά τήν έξε-λεγ πήν ‘N. Λιι…ιινιώτης, Δ. ιΚι '.Α-σηιµέλιης καί 3) διό τό 'Οιμοοπονδίας 'Αθ Εστί O κ ΜΟΔΑ! El! 1 ΠΑΡ1ιΣ|ιΟ…|, 19.——

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ 30/10/84 I ΐΕ…ΝΩ T0 ΘΕΜΑ «ΕΔΡΛ»& ! Λαρισα ο του Θεαααλιι ΄'΄" ΄Σ(΄ισκεψ΄η για το θεµα της… κατανοµής τωνπρώτωντµηµο' των του Θεσσαλικού Πανεπι- στηµιου, πραγµατοποιήθηκε χθες το Βράδυ στην αίθουσα τελετών της Νοµαρχίας µε τη συµµετοχή του νοµάρχη Απ. Ελ δη. του δημάρχου Αρ. … Λα ύλη. του προέδρου του . Δημ ιυµοαυΜου Απ. Kn α..ογιαν… γη και εκπροσώπων πολλών µο- (mam φορέων. Κατά τη διάρκεια της σύσκεψης… ' δηµαρχος Αρ. Λαµπρουλης εκανε… :: γενικη ε…;ιτρωση στους παρι- α΄ [νους πάνω στα τρέχοντα ζη-" ως:… του Θεσσαλικου Πανεπιστη- …ου και ζητησα από τους παρων. Ντους να τοποθετηθούν πανω στο ι ;΄' ι?ϊ " "Ξπ, …. ., ."; ,...µ»ω…. "..Ρ.΄ω . …. .... a.“ ι.. ΜΜΜ… εµα της…κατονοµής των…σχολών - …- φούτου…ς γνωστοποίησε το σχέδιο Σ…? .~»,I‘M Ο ΣΥΣΚΕΨΗ Xf-JEE ΣΤΗ. ..E ΥΠΟ Δ!ΕΚΔΒ…" ΣΗ… Με τα .? ταινια… €©Μ H ιι©1λ7ΓΠΒΘΉΜΒΘυ Λ!!ΛΛι%ΩΠΚ0 «Αι παντα…… [, '- …. ‘E‘",“'"“"‘-d“" A . …;΄.'΄ " &; ΄ΐι"-.'?%ι"΄ ". ΄΄! …µ&…ω. may}: …-…΄.…'ζ, : ' … 4 Στιγµιότυπα από την χθεσινή συσκεψη. ,… …η… …' …....: …. "Μ ι.',ι I | .. :…, - . ",' ' . .. . , ". ,. ". I τ ' η..…. …' . [| .… :" .:…ι"ντ.""…-…'… οι… ' , ι -"….-…'".…':ι΄ι"-κ " ν." ";.ξ- ,…µ41…ω'΄- &"… ΄>'΄'΄ [& "Σ…! |" 2'2 ΄΄ "" “"“ 2 n)‘ ΄΄ ντε.-""" ψιλά "…." ":" »" ψηφίσµατα: του Δημοτικού ευµ- …ΒουλΙου, συμφωνα µε το onoio η "Λάρισα διεκόικει' σε πρώτη φάση τα τμήματα «Γεωπονικό, Φυσικής, " "και Ζω'ικηςιΠαραγωγης» :και «Π…… . ιαπωνικό Τµημα δηµοτικής εκπαΙ δευσηςκ " ' : H τοποθέτηση των ΄παρεθρεΟε ΄ντων στη σύσκεψη, αφορούσε κυ-΄ ρια'τσ σε… της έδρας του on. - δηλώθηκε η ανάγκη επιμονής της δημ αρχής και του λαού της n. )- λεως στην διεκδίκηση της έδρες …του, που ορίστηκε στον Βόλο- -αλ- ΄ - Μ και της κατανομής των σχολών. ι . . . , ' -' Τελικά οι παρευρε0ε'ντες στη το…" ενεκριναν ψήφισµα στο ono/o αναφέρεται η διεκδίκηση αφ' 2I και αφ ' ετέρου γίνεται µνεία για µια . '-'.΄΄΄΄΄ ΄΄ .ι?΄΄΄΄ξ. …Φ΄΄' ΄΄΄ ΄ ,. .…….- … ..'Χ. . η… ι…| …'… «& -ν΄νΜ'΄ 2 ΝΟΜΑΡΧΙΑ .Η; . .'.- IN?» ~222I2",2 ….» ...σε." Ζ.. ι.…….ψ"ώ " . |…" 1 . -.' - " , +." » ": : "» …. .ι- …. Η… "το… I.ICI‘2 IE: . ..I ' ' … «# .": .... -ι ..ΔΩια9.ασΉ ακόµα φορά στο θεµα της : όρος και κρίνεται η ορθότητα της απόφασης; «µε επιφυλάξεις» Στη συσκεψη πήραν μέρος εκ- πρόσωπος της Ιεράς Μητροπόλε- ως. ο πρόεδρος του Δικηγορικού " Συλλόγου Γ. Θεοι)λης. ο γεν. γραμ- … µατεας της Δ.Ε. του ΕΒΕΑ Γ. Λεο- ντιος, ο αντιδήµαρχος Χρ. Χαλκιάς. οι δηµοτικοι'σι]µθουλοι An. Ελασσ- κης, Γ. Σωτηρίου, Ν. Σ δρα σαπουλος. Π. από… O. Παναγιωτακοπουλος, " ΣΥΝΕΧΕΙΑ στην ση Σελ/δα , ! ενος των δύο παραπάνω σχολών … ο .! &. "; Γκ.: ' ΤΗ..."… απο την 1n το… Γ. Φιλιππίδης Βασ. Χολεδσς, συνοι- 22202202 συµδουλοι, εκπρόσωποι αλ- λων µαζικών φορέων κι' οργανώ- σεων και αρκετοι΄ Λσρισα|οι - … … ΗΕ…ΜΕρο… -' ' ΤΗΣ «EAEYIOEPMI» "΄ ΄'Κη΄το τη διάρκεια της χθεσινο- δροδυνής ουσκεψ΄ης. κιενώ για ap- ΄" και) ώρα συζητιοτςιγ το θεµα (κηι μάλλον µόνον αυτό στην ουσια) της έδρας του Θ΄εασαλικου΄ και...…- ' μια… τ οντ'"!ήσσονος;΄ κ. Χρ. Χαλκιάς : . στη… τον λόγο τι στον το… '. στη "ενηµέρωση σου προσφερει ο τύπος της Λαρισας»΄ και η οποια - … είπε - δεν είναι αντικειµενι- κή, για΄τ| στο ρεπορτάζ για την από- φαση τουΔη΄μ. Σ υµ6ουλιου περι" του Θέµατος του Πσνεη΄ιστηµΓου! γαρ» . …" ΄΄φ΄ηκε ότι το… έδρας ξανα…Οε΄τει το Δηµ. Συµθο΄υλιο της. Λάρισας». … Οπως an; d κ. Χαλκιάς στη συ- νέχεισ η συνεδρίαση δεν αφορου΄χ σε τηνεδρσ, αλλά την κατανομή των σχολώνκιοτι "Ντελ/γα ουτε πολυ ~ θεμα έδρας έθεσε. ..Iudvo In αΕ' IvIEIcuocplan - "0 Στον αντιδήµαρχ΄ο" απαντησε (ζητώντας. τον λογο και προσωιτι-' …και…) θέµατος) Io δημοσιογράφος - εκπρόσωποι; της τε» .": χθεσινή " ΄΄σ…υσκεψη΄ ο οποίος τόνισε οτι όταν! μια συνεδριιτη έχει σαν τιτλο "(α΄-…' …να…) των σχολών του navcmr‘ oznm’ou», αλλά τα τρια-τέταρτα της εξαντλουνται στο Θεµα της έδρας, ειδηση ειναι η κατάληξη της συνε- δρίασης κι όχι o2 προθέσεις (nouI ετσι κι αλλοιώς ειναι ασρστες) mac‘ . µερι6ας - της nAc2ownquI'acI των I... E.‘ neoov στο κενό… -- :-,. ι δηµ. συμβούλων! * :… "Ετσι τα μαθήματα δηµοσιογρσ-΄ φι΄ας που προσπαθησα va δώσει δηµοσια ο αντισηµαχος. µάλλον ει " !

Χ AHOKOMMA E‘DHMEPMOI ΕΛΕΥΘ. ΛΑΡ|ΣΗΣ …'… . ΄ ι ' ι Τα π κά τµήµατα του ψανεπι ί εσσαλίας οργά- ωσαν στις 2 - 12 - 89 στο Βόλο ι στις 3 -_-12— 89 στις Μηλιές συ- ν δριο - επιστημονική συνάντηση µ το θέμα «Τοπικά Αρχεία και l- ία-. Οργανωτικός υπεύθυ- νος ου συνεδρίου ήταν ο λέκτο- ρας αλ. Χαρίτος. πανεπιστηµίων και άλλους. Οι α- νακοινώσεις παρουσίαζαν ιδιαίτε- ρο ενδιαφέρον και σε αρκετά ση- µεία καινοτομούσαν. Ηταν µπο- ρούμε να πούµε για τη θεσσαλία τουλάχιστον ένα συνέδριο -τοµή. Ενδεικτικά αναφέρω ότι η ιστο- ,. ρία δεν αντιμετωπίζεται με την " παραδοσιακή αντίληψη. αλλά πέ- ρα για πέρα ανανεωµένη. Ετσι ι- . στορία είναι να διαπιστώσουµε τη … συχνότητα της ..". ελεηµοσύνης σε ζ:-. # µιά εποχή και να δούμε σε ποιούς λόγους οφείλεται. Ιστορία επίσης ' είναι η προσπάθεια εντοπισµού ? ΄" του χρόνου των γεννήσεων και η συναγωγή συµπερασµάτων για την τήρηση ή µη των απαγορευτι- ; κών θρησκευτικών…κανόνων. Η διάσταση βέβαια της ιστορίας δεν περιορίζεται, σε όσα αναφέρ- θηκαν παραπάνω. Χωρίς να α- γνοεί τα παραδοσιακά θέµατα. α- νοίγεται σε νέους" "ορίζοντες. E- νας τέτοιος ορίζοντας είναι η οι- κονοµική ιστορία. Χαρακτηριστι- κάοΒ. , νσΥιωτόπουλός.συνερ- Yen-“q , Εθνικού Ιδρύματος Ε- στήριξε στιξρέπει να & Στο συνέδριο αυτό έγιναν 17 α- __ νακοινώσεις από αρχειακούς. ε- ΄ ρευνητές. ιστορικούς. καθηγητές ΄ "Ή " "…; …ηΕΡΑΣΜΑτΑ ις"ΣγΝΕΔΡιογ ι":τοΡιΑΣ ,,Στο πΑΝεπιΣτΗΜιο ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ: Η |ατοµική έρευνα γίνεται… πλέν" κάτω απο νέο πρίσµα… ότι" ερευνάται η λ ιτουργία της 6- ποιας επιχείρη σε αναφορά με τον τόπο και το κλάδο παραγω- γής. τους παραγωγούς. τις πρώ- τες…ύλες. τη δι θεση των προϊόν- των. τους μηχα ισµούς χρηµατο- δότησης- … …. . Το πιό αξιοση είωτο όµως, σύµ- φωνα με την ά 'οψή του Χρ. Λού- > κου. ερευνητή µου Κ.Ε.|.Ν.Ε. της TOY κ. …. ΝΤΟΥΛΑ προέδρου Συνδέσµου Φιλολόγω%Ν. . Λάρισας Ακαδηµίας Αθ ών. είναι ότι δεν επιτρέπεται να ίνεται ιδεολογική χρήση της ιστορίας. Δεν αγνοού- µε βέβαια ότι κάθε ιστορικός, έχει την.ιδεολογία του, αλλά δεν πρέ- πει να «βάζει»; τα γεγονότα' για να τα εντάξει. σχετίζονται δε σχε- τίζονται, στην ιδεολογική συλλο- γιστική του. Ενδιαφέρουσα επίσης είναι η άποψη ου ίδιου ερευνητή για …την….τοπικ …ιστορία, η οποία θεωρεί ότι µ ρε! µε τη γνώση των δεδομένω να συμβάλει στην περιφερειακή δνάπτυξη. όταν φυ- σικά είναι απαλλαγμένη απ' τον Τ ΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΝΑ ΜΗ «ΒίΑΖΕΙ» ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ» τοπικισµό. Ενδιαφέρουσες επίσης είναι και οι απόψεις του Αντ. Διάκου, καθηγητή της ιστορίας του Πανε- πιστημίου της Αθήνας. Υποστη- ρίζει ο παραπάνω καθηγητής ότιη ιστορία είναι κοινωνική λειτουρ- γία και αφορά όλους. Αναπτύσ- ' σοντας το θέμα ιΑρχεία - πόλη - πολιτισμός-. ανέφερε ότι τα τοπι- κά αρχεία πρέπει να αποτελέσουν τον πυρήνα στα πολιτιστικά δρώ- . μενα της πόλης με την ενεργό συµµετοχή των διανοουµένων. Βλέπει τα τοπικά ιστορικά να παί- ζουν το ρόλο του διοργανωτή διάφορων πολιτιστικών εκδηλώ- σεων ή διαλέξεων. για τους μαθη- τές. τους φοιτητές και το ευρύτε- ρο κοινό, τα θέλει ανοιχτά στην κοινωνία. 0 ίδιος είπε ακόμη ότιη σχέση των επαγγελµατικών ιστο- ρικών δεν επιτρέπεται να είναι αν- ταγωνιστική προς τους ερασιτέ- χνες και όταν δε διακρίνονται για , επάρκεια. Χρειάζεται να µην α- … πορρίπτουµε την προσφορά οποι- ουδήποτε. Ενα άλλο θέµα που θίχτηκε από ΣΕΛΙΔΑ 9η τον καθηγητή Αντ. Λιάκο είναι ότι το αρχείο πρέπει να αποτελεί συ- νέχεια του μουσείου της πόλης, να συγκεντρώνονται δε σ' αυτό …ε- κτός από τα χειρόγραφα και τα έν- τυπα δίσκοι και κασσέτες. όπου θα καταγράφεται η προφορική ι- στορία. Παραπλήσιες απόψεις για τη διάσωση της προφορικής ιστο- ρίας και του ζωντανού λόγου υπο- στήριξε .και η συµπολίτισσά µας Βασιλική Παπαγιάννη. O ιστορικός τέλος Φίλιππος Ηλιού είπε ότι δεν πρέπει ν' αφήνουμε έξω απ' τα ιστορικά αρχεία το µι- κρό έντυπο, απέδωσε δε σ' αυτό αξία ίση, µε τα χειρόγραφα της Ι- διας εποχής. Ανέφερε συγκεκρι- µένα ότι το έντυπο εκλογικό υλικό των κοµµάτων, οι διακηρύξεις, οι διαµαρτυρίες. τα προγράµµ των συνδικαλιστικών παρατάξεων και ιδιαίτερα των οµάδων που δεν έχουν επίσηµη έ είναι α- νάγκη να φυλά ονται στο mapl- ίδιος μόλιστα. δε θεωρεί υποτι ητικό να συγκεν-, τρώνει τέτοιο λικό. κατέταξε δ ρακοσυλλεκτών-.

Ε ( I- & Η χ ςεσινή σύσκεψη ." γιά τό Πανεπιστήμιο Διέστειλανξτή Θέση ΠΑΣΟΚ καί Σ υγασπισμός Πραγµατοποιήθηκε χθες στίς 6 µ.μ. καί συνεχίζονταν µέχρι αργά τό βράδυ στο Επιμελητήριο. ή άνοι- κτη σύσκεψη πού διοργάνωσε επι- τροπη μαζικών φορέων της πόλης μας για το θέμα τής διεκδίκησης σχολών τού Θεσσαλικού Πανεπιστη- µίου. Γενικά στην σύσκεψη τονίστη- κε η ανάγκη διεκδίκησης γιό τήν [ ίδρυση στο Τρίκαλα σχολών τού Πανεπιστηµίου αύτού κι ίδιαίτερα ή π Σχολή Φυσικής Αγωγής για τήν οποία συνηγορούν πολλοί λόγοι. Κύριος είσηγητής. από τήν πλευρά των οργανωτών ήταν ό έκπρόσωπος τού Γυµναστικού Συλλόγου Τρικό λων καθηγητής Φυσικής Αγωγής κ. Δημ Σούλσς. ενώ τούς προσελΘό- ντες στήν σύσκεψη χαιρέτησε ό πρόεδρος τού ΦΙΛΟΣ καθηγητής κ. Θεόδ. Νημάς . - Στή σύσκεψη παραβρέθηκαν - καί . µίλησαν - κατά σειρά ό Δήµαρχος κ. ' Θαν. Τριγώνης. ο καθηγητής ίοτρι- κής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονί- κης κ. Σπύρος Μπονώτης. ό βου- λευτής τής Ν.Δ. κ. Σωτήρ. Χατζη- γάκης. ό πρόεδρος τού Εργατικού Κέντρου κ. Στέψ. Μητοικός. ό Δηµ. ! Σύµβουλος κ. Κων. Παπαστεργίου. o εκπρόσωπος τού Συνασπισμού κ. Θαν. Βσβύλης. ό γραµµατέας τού . ΠΑΣΟΚ Τρικάλων κ. Χρ. Λάππας. ο βουλευτής τού ΠΑΣΟΚ κ. Gav. …΄ Μάτης. οί πολιτευτές τού ΠΑΣΟΚ κ. Γιάν. Ποζαίτης. τής Ν.Δ. κ. Σωκρ. Τωγκαδόπουλος καί Κων. Γεωργο- * && ό πρόεδρος της Ενωσης Ano- O'pdrrwv κ. Τσέλιος. ό πρώην βου- ι λέυτής τού Συνασπισμού κ. Θεόδ. Σπαθής. ενώ µηνύµατα συμπαρά- στασης έστειλαν οί βουλευτές κ. Χρ. µπαρ…. ..ιαΑΣοκι καί εαν Παπαχρήστος (N. A) καί ο πρωην ΄βοψλευτής τού ΠΑΣΟΚ κ Γιάν. Ζιά- min τό σχετικό τηλεγράφηµα του δημοσιεύεται σέ άλλη στήλη) Επίσης στην σύσκεψη. παραβρέθηκε ~- καί ο Νοµαρχεύων K. Ιωάν. Αρβα- νιτάκης. Όλοι σχεδόν οί ομιλητές τόνισαν τήν όναγκαιότητα ενός συντονισµέ- avou αγώνα πού δέν θά περιορίζε- ται σέ απλές παραστάσεις διαµαρ- τυρίας , αλλά θα εξαντλήσει όλα τα περιθώρια κινητοποίησης (όπως κλεί- σιμο καταστηµάτων καί συλλαλητή- ριο. αποκλεισµό τής πόλης κ.ά.) Χαρακτηριστικό είναι ότι καί ό Δήµαρχος κ. Αθαν. Τριγώνης στην οµιλία του είπε ότι εφ' όσον δεν γίνεται συγκεντρωτικό πανεπιστήµιο στο Βόλο, αλλά σχολές ίδρύονται καί στη Λάρισα, είναι ύπέρ της κινητο- ποίησης για την διεκδίκηση ίδρυ- σης κάποιων σχολών στά Τρίκαλα. "Αντίθετη άποψη διατύπωσαν τό- σο ό εκπρόσωπος τού Συνασπισμού κ. θανάσης Βαβύλης, όσο καί τού ΠΑΣΟΚ κ. Χρήστος Λάππας. '0 πρώτος τόνισε ότι δεν µπορεί καί δεν πρέπει ό Τρικαλινός λαός να άναλώνεται σε ακραίες μορφές αγώνα γιά -µιά χαµένη ύπο- Θεση- όπως αυτή τού Θεσσαλικού πανεπιστηµίου, διότι Ετσι ΄εκΦυλί. ζονται οί δυναμικσί άγωνες σε στο χους ανέφικτους. Ο Συνασπισμός είπε ό κ. Βαβύλης δεν οι συναι- νέσει σε κλείσιµο τών καταστηµά- των. αλλά &: δώσει τίς δυνάμεις του γιά τήν δημιουργία πανεπιστημιακών ίνστπούτων καί ερευνητικών κέν- τρων τιού ή διεκδίκησή τους θεω- ρείται εφικτή.Οί 120 φοιτητές δεν θα λύσουν τά οίκονοµικά προ- βλήματα των Τρικάλων. Με το ίδιο πνεύμα µίλησε καί ό εκπρόσωπος τού ΠΑΣΟΚ κ. Χρ. Λάππας. ό οποίος τόνισε την άναγκη στροφής στον πρωτογενή τομέα. , βελγικά ρίφθηκε η Ιδέα γιά τήν σύσταση …ανισπιής επιτροπής, , | αγωνα. αλλά παρεµεινε η επιτροπή πρωτοβουλίας. πού Θςρυνεδριάσει αύριο Τετάρτη για τον καθορισµό της ( παραπέρα δράσης. ν χ Λ Ω