' ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ | 93620… πως Ξο΄3-ΐ? Η αγιογραφία, ασφαλώς. υπηρετεί το δόγμα και στο- χεύει στην εκλαί'κευση ευαγγελι- κών περικοπών και στην προβο- λή του παραδείγματος των Αγίων. Στην απεικόνιση, όµως, της μεταθανάτιας τιμωρίας των αμαρτωλών, οι λαϊκοί ζωγράφοι … κυρίως των χωριών - βρί- σκουν την ευκαιρία να καυτηριά- σουν παραβάσεις που στρέφον- ται κατά των λαϊκών στρωμάτων και σε μερικές περιπτώσεις φτά- νουν σε σκληρή κοινωνική κριτι- κή. Μέσα, όµως, από τα αµαρτή- ματα που τιµωρούνται διαφαί- νονται και στοιχεία ιδεολογίας, όπως οι αντιλήψεις για τη θέση της γυναίκας. Ας μην ξεχνούμε πως, εκτός από μερικά ορεινά δραστήρια κέντρο εμπορίου και βιοτεχνίας, η,αγιογροφία είναι η μοναδική ζωγραφική εκφραση των ραγιάδ Του Κίτσου ΜΑΚΡΗ Το πρώτο που παρατηρεί κα- νείς, είναι πως για τους άντρες προεχουν οι οικονομικές παρα- βάσεις, είτε µε τη μορφή αι- σχροκέρδειας, όπως ο «παραζυ- γιστής», δηλαδή ο έµπορος που κλέβει στο ζύγι ή σκέτο «ο μπα- κάλης», «ο µυλωνάς οπού κλέ- πτ*ει στον μύλον», είτε µε τη μορφή αρπαγής. όπως «o νηδά- ρης οπού κλέπτη πρόβατα και γήδια» και άλλες. Είναι χαρακτη- ριστικό πως, εκτός από τις ανα- φορές που αφορούν αδικήµατα ευρύτατα διαδεδοµένα, κατά τις ιδιομορφίες κάθε περιοχής υπάρχουν και εξειδικευμένα αδι- κήματα, "όπως ο «αλογοσούρ- της», ο ζωοκλέπτης, στις ορει- νές περιοχές ενώ στις πεδινές «ο παραυλακιαστής εκείνος οπού χαλνάει τα συνουρέµατα», αυτός δηλαδή που µεταθέτει προς όφελος του τα αυλάκια που αποτελούν ορόσημα των πε- δινών γεωργικών ιδιοκτησιών. Σε μια περίοδο όπου ο ανορανομι- κός έλεγχος, όπως θα τον λέγα- με σήμερα, είναι ανύπαρκτος και η δημόσια ασφάλεια υποτυ- πώδης, η λαϊκή αγιογραφία κα- λείται'να αντιδράσει. Εδώ οργιά- ζει η λαϊκή φαντασία. Οι ποινές που παριστάνονται δεν πηγά- ζουν, βέβαια, από-κάποιο επίση- µο εκκλησιαστικό κείμενο. Ετσι… βλέπουμε ένα τεράστιο χωνί βυ- θισμένο στον πρωκτό του μπα- κάλη,' τεράστια μυλόπετρα κρε- ΄ µασμενη από το λαιµό του μυλω- O λαϊκός μας πολιτισμός νά, έναν σουβλισμενο ζωοκλέ- πτη να ψήνεται σα γίδα... Για πε- ρισσότερη έμφαση, ως μέσα βα- σανισμού χρησιμοποιούνται τα ίδια τα όργανα που χρησιμοποίη- σε o παραβάτης. ' ντίθετα στις γυναίκες KU- ριαρχούν τα αδικήματα ηθών. Εχουμε τις «πόρνησες γυ- ναίκες και εκείνες που παρακι- νούν ταις άλλες εις πορνίαν», καμιά φορά και στην πιο κατα- νοητή κυριολεξία «η ποτάνα», «οι µάγισσες», «εκείνες οπού κάνουν μαναφικλίκι», δηλαδή συκοφαντούν ή προκαλούν έρι- δες. Κι εδώ οι τιμωρίες επικεν- τρώνονται είτε στα γεννητικά όργανα είτε στη γλώσσα. Το µό- νο αντρικό παράπτωμα σχετικό µε τα ήθη που συναντούµε κι αυ- τό σπάνια, είναι o «apostKoi- της» που προσβάλλει την αντρι- κότητα. Ολα αυτά χαρακτηριστι- κά ανδροκρατικής κοινωνίας. Σηµειώνουμε ότι σε φορολογι- κούς καταλόγους και αλλά εν- γραφα ενώ οι άντρες γράφονται µε το όνομα και το επίθετό τους . ή έστω με το όνοµα του πατέρα τους, στις γυναίκες χρησιµο- ποιείται πολύ συχνά σκέτο το αν- δρωνυμικό «Μήτσαινα», «Γιώρ- γαινα>> κτλ. Το βάψιμο του προσώπου εί- ναι πολύ πιο διαδεδομένο στις γυναίκες της Τουρκοκρατίας από όσο σήμερα πιστεύουμε. Πάμπολλες είναι οι μαρτυρίες- περιηγητών. Ο ζωγράφος Παγώ- νης στην Αγία Μαρίνα Κισσού — 1802 — παρουσιάζει «Εκείνους οπού αγαπούν την διαβολικήν µεταμόρφωσιν» µε τη μορφή γυ- ναίκας που βάφεται ενώ ο Διά- βολος της κρατάει τον καθρέ- «fin-(1) Y ndpxouv, όµως, και περι- πτώσεις όπου η κριτική επεκτείνεται σε γενικότερες εθνικές ή κοινωνικές καταστά- σεις. Σε τοιχογραφία του Ιωάννη Πρόδροµου στο Ανω Λουτράκι Αλμωπίας … 190ς αιώνας με νεότερες επιζωγραφίσεις - εμ- φανίζονται «οι προδότις οπού προδήνουν τον χριστιανόν ης τους Τούρκους». Σημειώνουµε ότι η θρησκεία αποτελούσε το ορατό διαχωριστικό ανάµεσα σε εκμεταλλευτή και εκµεταλλευό- μενο. Εκμεταλλευτής δεν είναι μόνον ο Τούρκος, ούτε εκμεταλ- λευόμενος µόνο ο Χριστιανός. Σε άλλο σημείο της ίδιας τοιχο- ιτική γραφίας βλέπουμε να τιμωρούν- ται «η κοτζιαµπάσηδες οπού τρόγουν από τον χωρίον» που αντιπροσωπεύονται από γυµνόν άντρα κρεμασµένον από χέρια και πόδια. Στο ίδιο κλίμα βρίσκε- ται και δημοτικό τραγούδι από τη Σελιτσα - Εράτυρα όπου ο κο- τζάμπασης εξοµολογείται: Εγώ ήμαν κοτζιάμπαοης και προεστώς στη χώρα, στους πλούσιους εβανα εκατό - και στους φτωχούς διακόσια και µια χήρα κακόμοιρη την είχα πεντακόσια. Την άρπαξα τ' αµπέλι της και στο Βαρκό χωράφι.(2) Τελειώνοντας πρεπει να ανα- φερθούμε και στους ίδιους τους αγιογράφους. Αμεσες πληροφο- ρίες δεν μας παρέχουν οι ζω- γραφιές των εκκλησιών. Μπο- ρούμε, όμως, έμµεσα να σταθμί- σουµε την κοινωνική τους θέση από τις επιγραφές. Σε πάμπολ- λες περιπτώσεις μνημονεύονται τα ονόματα όλων των συντελε- στών της αγιογράφησης εκτός από του ζωγράφου. Πολύ χτυπη- τό παράδειγμα είναι η επιγραφή . στην Αγία Παρασκευή - Αρσένι Εδεσσας 1863 … όπου αναγρά- φονται τα ονόµατα του Αρχιερεα της περιοχής, του εφηµέριου, του επίτροπου, ακόµα… του καντηλανάφτη, όχι όμως του ζω- γράφου που «ανεστόρηοε» το έργο. Αλλού το όνομά του µπαί- νει στο τέλος της επιγραφής εί- τε µε μικρότερα κεφαλαία γράµ- … µατα είτε με ακόµα πιο µικρά πεζά. (1.) Κίτσος Α. Μακρής, Βήμα- τα. Αθήνα 7979, σελ. 283 (2.) Αθανάσιος Noun/lama, Τοπική Αυτοδιοίκηση στην Epc’z— τυρα επί Τουρκοκρατίας. Περιο- δικό Τα Χ vdpta, τεύχος πέµπτο, 7983, σελ. 37.

TO ΠΤΗΣΗ… ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΝΈΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗ"Γ«'Ή ΛΑΙΚΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ Στην. αναγκαστικά υπερβολικά σύντομη, τούτη παρέµβασή µου θα προσπαθήσω να δώσω το πνεύµα της αντίστασης, όπως εκφράστηκε στην ελληνική λαϊκή ζωγραφική κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας, που σε µερικές βόρειες περιοχές της Ελλάδας φτάνει ως τις αρχές του αιώνα µας. Από τα πάμπολλα παραδείγματα που προσφέρονται θα χρησιµοποιήσω µόνο μερικές περιπτώσεις που εικονογραφούν τις δύο κυριότερες τάσεις που επικράτησαν τις τελευταίες δεκαετίες πριν από την [κρηξη της Επανάστασης του 1821. Η πρώτη τάση συνδέεται με το Na- πολέοντα, από τον οποίο περιμένουν την απελευθέρωση. µε κάποιον βέβαια ελληνικό αντιπερν σπασµό στν ελλαδικό χώρο. O Κοραής στέλνει υπόµνημα στο µεγάλο Κορσικάνό και ζητάει "την ελπιζοµένην υπ'αυτού απελευθέρωσιν της Ελλάδος". Στο Παρίσι ιδρύεται "αδεία και εμπνεύσε του Ναπολέοντα μυστική απελευθερωτική εταιρεία. 0 τριστόφορος Περραιβός τυπώνει το 1798 στην Κέρκυρα "ύµνον εγκωμιστικόν προς τον Μποναπάρτε". Με την έκρηξη της Επανάστασης, ό- µως…παίρνει ενεργό μέρος σ'αυτή. Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης γράφει στα Απομνηµονεύματά του] πως όταν οι "άλλοι κατέλαβαν τα Επτάνησα "απεφασίσαµεν να υπάγωμε εις το Παρίσι διά να εύρωµε τον Βοναπάρτε". ΄Εκφραση αυτού του πνεύυατος, αν και λίγο μεταγενέστερη, είναι οι τοιχογραφίες στο σπίτι του Κωνσταντίνου Ράδου, στο Τσεπέλοβο, έργα του Χιονιαδίτη ζωγρά- φου Κωνστ. Μαρινά - Παπακώστα. Παριστάνουν σκηνές από τους ναπολεόντιους πολέµους, την ΛΌ»'':µό της Βιέννης από τους Γάλλους το Μάϊο του 1809, τους γάμους του Ναπολέοντα... 0 Ράδος, γεννηµένος στο Τσεπέλοβο, γίνεται καρµπονάρος στην Ιταλία και αργότερα θερµός οπαδός του Ναπολέοντα. Ωστόσο, κι αυτό είναι πολύ χαρακτηριστικό, αργότερα -στα 1812- πρώτος αυτός ρίχνει στη Μόσχα την ιδέα της ίδρυσης της Φιλικής Εταιρείας και αργότερα συ μετέχει στην Επανάσταση. Γρήγορα οι 'Ελληνες καταλαβαίνουν πως µόνο µε τη δική τους επα- ναστατική δράση θα κερδίσουν την ελευθερία τους. Στα 1806, άγνωστος συγγραφέας µε το φεπ. δώνυµο Ανώνυµος ο ΄Ελλην τυπώνει την "Ελληνική Νομαρχία" του που διαλύει τις αυταπάτες των ευκολόπιστων. ΄Ετσι αρχίζει η δεύτερη φάση, που θα µπορούσαµε να την συμπυκνώσουμε στο σύνθημα της Εθνικής Αντίστασης 194ο;44 " Η Λευτεριά δε ΧΙκΙΧΧΧΚ χαρίζεται, καταχτιέ- ται". Η λαϊκή ζωγραφική, μέσα στις δύσκολες συνθήκες της Τουρκοκρατίας βρίσκει τον τρόπο να μεταδίδει τα απτιστασιακά συνθήματα ακόμα και µέσω της "αθώας" -σε εισαγωγικά- αγιο- γραφίας. Θα πρέπει ναθυµίσω εδώ πως κατά την Τουρκοκρατία το μόνο ευρύτατα διαδεδομένο είδος ζωγραφικής, αλλά και το προσιτό σε όλους ήταν η αγιογραφία. Στηλιτεύει την εκµετάλ λευση µε τις παραστάσεις του "Παραζυγιστή", δηλαδή εκείνου που ζυγίΓει αντικανονικά προς ώφελός του. τον "µυλωνά οπού κλέπτει", τον "παραυλακιαστή" δηλαδή αυτόν που καταπατεί τα γειτονικά του κτήµατα με τη µετάθεση των αυλακιών που σημείωναν τα σύνορα. Καυτηριάζει τον Κατακτητή και τά όργανά του. Στην εκκλησία του Ιωάννου Προδρόμου κκπαπΚακΧΧκππιπΧχ 'Ανω Λουτρού Αλμωπίας, κοντά στα Γιουγκοσλαβικά σύνορα, ανάµεσα στούς τιµωρούµενους κα- τη Δευτέρα Παρουσία έχει και "εκείνους οπού προδίνουν τον χριστιανόν εις τους Τούρκους" καθώς και ΧΧ τους "κοτζιαύάσηδες οπού τρώγουν από τον χωρίον". Το τουρκικό φορολογικό σύσ- τημα επέβαλε τη φορολογία όχι κατά άτοµο ή οικογένεια αλλά συνολικά κατά χωριό. Την εσωτε- ρική κατανοµή της έκαναν οι προύχοντες του χωριόυ, οι Κοτζαµπάσηδες, όχι βέβαια με το acn- µίωτο. Πέρα, όμως. από την άδικη κατανομή χρησιµοποιούσαν αυτό τους το δικαίωµα γιά να αυξαίνουν την κτηματική τους περιουσία με μηδαµινό τίμημα. ΄Εβαζαν βαρειά φορολογία σε φτω χούς, που έτσι βρισκόταν σε οικονομικό αδιέξοδο και αναγκάζονταν να πουλήσουν τα χωράφια τους σε εξευτελιστικές τιμές. Κατά κανόνα αγοραστές τα ίδια τα όργανα του κατακτητή, οι κο τζιαµπάσηδες. Δημοτικό τραγούδι από τη Σέλιτσα, τη σηµερινή Βράτυρα, βάζει στο στόµα ενός από αυτούς τα παρακάτω πολύ χαρακτηριστικά λόγια: Εγώ ήµαν κοτζιάµπασηε και προεστώς στη χώρα στούς πλούσιους έβανα εκατό και στους φτωχούς διακόσια και µιά χήρα κακόμοιρη την είχα πεντακόσια. Την άρπαξα τ΄αμπέλι της και στο Βαρκό χωράφι. Το Βαρκό έιναι τοποθεσία της Βέλιτσας και, όπως δείχνει το όνομά της, είχε πολλά νερά, άρα πλουσιότερη γεωργική παραγωγή. Στα 1820 ο ζωγράφος Παγώνης αντιγράφει στο νάρθηκα της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου στη Δράκια Πηλίου µία χαλκογραφία τυπωμένη "εν Βιέννη της Αουστρίας"το 1814 που παριστάνει τή δίκη του Χριστού, με μία όμως σηµαντική διαφορά, πως στη θέση του Πιλάτου ζωγραφίζει τον Αλή Πασά. Για τους ξένους συνέδρους μας σηµειώνω πως o Άλής ήταν σκληρός Τουρκαλβαν6ς τοπάρχης µε έδρα τα 1"ιάννινα. Τμηµατικά άπλωσε το χώρο που δυνάστευε ως τη Θεσσαλία. ΄Αμεσα αντιληπτό όριο ανάμεσα στους κατακτητές και τους κατακτηµένους ήταν ο διαφορά θρησκείας, γι'αυτό και οι Νεοµάρτυρες πέρνουν τη σημασία αντιστασιακών συµβόλων. 'Ενας απ αυτούς είναι και o Γεώργιος που θανατώνεται στα Γιάννινα στις 17 Ιανουαρίου 1838. Μόλις δεκατρείς µέρες µετά το θάνατο του ταπεινού αυτού ιπποκόμου τελειώνει η πρώτη του αγιογρα φία στην τουρκοκρατούµενη πόλη. Είναι έργο του 7ήκου Μιχαήλ από τους Χιονιάδες της Ηπείρο Αντί ο ζωγράφος να τον ντύσει µε τη ψΠΒΧΙΚάΥΚΕΠΧΧΗΧΗΚΧΧΖπΧψδ χλαμύδα της οσιότητας, όπως συνηθιζόταν, τον αφίνει με τη φορεσιά του τόπου, τη φουστανέλλα, έτσι ώστε να ενεργεί σαν άµεσο παράδειγµα αντίστασης. Η νεοελληνική αυτή μορφή αγίου διαδίδεται ταχύτατα και, από την αρχική ζωγραφιά, γίνονται πολλές χαλκογραφίες που κυκλοφορούν σε χιλιάδες αντιτύπων, που κι αυτές γίνονται πρότυπα εκατοντάδων τοιχογραφιών και φορητών εικόνων. Χαρακτήρισα παλιότερα την πρώτη εικόνα του πεοµάρτυρα Γεωργίου "θαρραλέα πολιτική πράξη". Κυρίες και Κύριοι, o χρόνος δεν επιτρέπει να επεκταθούµε πέρα από τη μικρή αυτή επιλς γή, ούτε να προβάλουμε τις σχετικές εγχρωμες διαφάνειες. Τις έφερα, όµως, μαζί µου, καθώς και ένα πρόχειρο µεγςθυντικό µηχάνηµα και όσοι ενδιαφέρονται περισσότερο µπορούν να τις Ένα στο διάλειμµα. Από τη σύντομη τούτη αναφορά στη λαϊκή αντιστασιακή μας ζωγραφική µπορούν να βγούν τρία συµπεράσματα. Πρώτο πως ο λαός κάτω και από τις πιό δύσκολες συνθήκες βρίσκει τρό- πους να διαδίδει τα αντιστασιακά του μηνύματα. Δεύτερο πως οι κατακτητές βρίσκουν ιδιοτελείς ανθρώπους να τους εξυπηρετήσουν και τρίτο πως κανένας καταχτημένος λαός δεν πρέπει να περι- μένει από άλλους την ελευθερία του αν δεν την κατακτήσει µε σκληρούς αγώνες. Βέβαια, πολύτιμ είναι η συµπαράσταση των άλλων λαών, αυτή που εκφράζουµε και με τη σημερινή εκδήλωση. ΚΙΤΣΟΣ Α . ΜΑΚΡΗΣ