% T—XNK 3E|_|||\/|E/\ T 3l ΕΛΛΑΔΟΣ Όμηρο µογνησιος Προκπικο Πρ©Θωνεδριου για Er] ΕΞΠ©ΜΠΠΧΛΝΠΛ OUnv ελλαδα βολος 1981 TEXN KC) El—IIIVI-A—ITHDIC) ΞΛΛΑΔΟΣ ΒµηµΟ µογνησιος ΠρΟκΠκΟ Προσυνεδρ[κ1 γκππη ΠΒΠ©ΜΠ=ΠΧΑΝΠΑ σΒην ελλαδα βολος 1981 Στό τεύχος card περιλαµβάνονται 0L είσηνήσεις έ- κείνες de τό Προσυνέδρι.ο πού προτάθηκαν νά περι- ληφθούν στό Συνέδριο τοι"; Τ.Ε.Ε. γιά τή Βιομηχανία. ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ - ΔΙΛΛΗΜΑ Η ΨΕΥΤΟΔΙΛΗΜΜΑ . . . Θ. Παπαγιάννης. 'Αρχιτέκτων ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΜΕΤΑΠΟΙΗΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ . . Η. Ξηρακιάς. Πολιτικός Μηχ/κός Κ. Καραγιάννης n . Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΚΑΙ Η ΕΝΤΑΞΗ ΣΤΗΝ Ε.Ο.Κ. Κ. Βανέζης, Γεν. Γραμ. Συνδέσμου Βιομηχάνων θεσσαλίας ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ Χ. "Αντωνίου, Μηχανολόνος-"Ηλεκτρολόγος, 'Αντιπρόεδρος ΤΕΕ Μαγνησίας Ν. Δεμίρη, 'Αρχιτέκτων, Βοηθός Α.Π.Ο. Τ. Κωτσιόπουλος. 'Αρχιτέκτων, 'Επιμελητής A.n.e. . ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΣΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ Γ. Πισχίνας, Μηχανολόνος - Μηχανικός Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΣΤΗ ΜΑΓΝΗΣΙΑ . . Μ. Μοδινός. Προϊστάμενος Υ.Π.Α. Θεσσαλίας Γ. 'Ανγελόπουλος. Μηχανολόνος - *Ηλεκτολόγος Σελίδα 11 21 27 49 63 (Ξ!) 1. ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ - Δ|ΛΗΜΜΑ "Η ΨΕΥΤΟΔ|ΛΗΜΜΑ Θύµιος Παπαγιόννης, ,Αρχιτέκτων Περίληψη 'Εξετάζονται τά πλεονεκτήματα καί μειονεκτήματαπού προ- έρχονται άπό τή Βιομηχανική "Ανάπτυξη καί άν ή ανάπτυξη αύ- τή μπορεί νά συμβαδίζει με προαγωγή η τουλάχιστον όχι μείωση τής ποιότητας ζωής. Στό καθαρά προσωπικό έπίπεδο, ή ποιότητα ζωής είναι μιά πολύπλοκη έννοια. πού συνδυάζει στοιχεία άντικειμενικάκαίύ- ποκειμενικά καί πού προυποθέτει συνθήκες μέ μεγάλες διαφορές άπό άτομο σέ άτομο. Στό κοινωνικό όμως έπίπεδο ή ποιότηταζω- ής είναι μιά έννοια πού σχετίζεται μέ τήν ίκανοποιητική άπα- σχόληση. τήν παροχή κοινωνικών έξυπηρετήσεων (παιδεία ύγεία. πολιτισμός, αναψυχή. πρόνοια) τή διαβίωση σέ ένα κατάλληλο περιβάλλον. μέ δυνατότητες εύκολης προσπέλασης τού γύρω φυ- σικού χώρου. Είναι έπομένως έννοια κατανοητή, προσδιορίσιμη, καί άμεσα σχετισμένη μέ τήν πολεοδομική Θεώρηση. Μιά καί ή ίκανοποιητική άπασχόληση είναιθετικόστοιχείο τής ποιότητας ζωής, ή βιομηχανία ως κύρια πηγή παραγωγής ά- πασχόλησης. άποτελεί έπιθυµητή δραστηριότητα. Είναι δε διπλά έπιΘυµητή γιατί δημιουργεί είσόδημα άπαλλαγμένο από τόν πα- ρασιτισμό καί γιατί µέσα άπό τήν τεχνολογική πρόοδο, μπορεί να συντελέσει στήν παγίωση τής εθνικής άνεξαρτησίας καί κυ- ριαρχίας. 'Από τήν άλλη πλευρά. ή βιομηχανία χρησιμοποιεί γή γιά τήν άνάπτυξη των εγκαταστάσεων της. 'Η γή αύτή"άναλίσκεται". άλλάζει δηλαδή χαρακτήρα, συνήθως ανεπανόρθωτα.Αύτόείναι ά- κόμα πιό έντονο όταν συνδυάζονται µέ τή βιομηχανία καί δρα- -8- στηριότητες λατόμευσης η χρήσης µετώπου θαλάσσης. όπου οί έ- πιπτώσεις στό φυσικό τοπίο είναι σοβαρότατες καί άνέκκλητες. Παράλληλα, ή βιομηχανία παράγει ύποπρο[όντα (άέρια, ύ- γρά καί στερεά), πού έάν δέν συλλεγούν στήν πηγή, καί διατε- θούν άκίνδυνα, μπορούν νά ρυπάνουν ή καί νά µολύνουν τό γύρω χώρο. "Υπάρχει λοιπόν δίλημμα μεταξύ βιομηχανικής άνάπτυξης καί τής διατήρησης ποιότητας ζωής; Δύο είναι οί πιθανές άπαντήσεις: Σύμφωνα µέ τήν πρώτη. ή βιομηχανία. ώς δραστηριότητα οί- κονοµική μέσα σέ μιά έλεύθερη κοινωνία, έπιλέγει τή χωροθέ- τησή της µέ κριτήρια συμφέροντος. 'Η προσπάθεια δέ έπιβολής περιορισμών στό χώρο έγκατάστασης καί στή διαδικασία προστα- σίας τού περιβάλλοντος άπλώς δημιουργεί δυσχερέστερες συνθή- κες έπιβίωσης καί μάλιστα σέ μιά περίοδο κρίσης καί διεθνούς άνταγωνισμού. Σάν άποτέλεσμα τούσυλλογισµούαύτού, δύο άντί- θετες στάσεις. Είτε "όχι βιομηχανία γιά νά διατηρήσουμε τήν ποιότητα ζωής",είτε"μήν παιδευόμαστε άδικα. ή βιομηχανία μέ τό δυναμισμό της θά έπικρατήσει". Τό αντίθετο υποστηρίζει ή δεύτερη άπάντηοη. 'Οχι μόνο δέ ύπάρχει δίληµμα ανάμεσα στή βιομηχανία καί στήν ποιότητα ζω- ής, αλλά θετική σχέση. 'Η βιομηχανία έπομένως είναι έπιθυµη- τή [έκτός άπό λιγοστές περιοχές παραδοσιακών οίκισµών, ίδι- αίτερου φυσικού κάλλους. τουρισµού). μπορεί δέ νά χωροΘετεί- ται στόν ευρύτερο άστικό χώρο, γιά τόν περιορισμότών μεγάλων µετακινήσεων τών έργαζομένων, ύπό όρισμένες προύποθέσεις. Πρώτη: Τήν προσεκτική τοποθέτηση τών βιομηχανικών συγ- κεντρώσεων. Οί μή όχλούσες μεταποιητικές δραστηριότητες καί µάλιστα οί μικρής κλίμακας καί έντονης άπασχόλησης είναι προ- τιμότερο νά τοποθετούνται σέ έπαωή καί μέσα στήν πόλη, ώστε νά έλαχιστοποιείται ή άπόσταση έργασίας-κατοικίας. Οί μεγα- λύτερες βιομηχανίες. άνάλογα µέ τή φύση τους καί τό βαθμό ό- χλησης πρέπει νά χωροθετούνται σέ είδικές ζώνες, σέ ίκανή ά- πόσταση καί μέ παρεμβολή χώρων πρασίνου ή γεωργικής γής μέ- χρι τίς περιοχές κατοικίας. Δεύτερη: 'Ο περιορισμός τής ρύπανσης καί µόλυνσης.1)πε- -9- ριορισμός αύτός σέ διεθνώς άνεκτά όρια είναι καί τεχνικά δυ- νατός καί στό άμεσο μέλλον άναπόφευκτος. Γιατί καί θα μας έ- πιβληθεί άπό τούς διεθνείς μας έταίρους καί θά καταστεί φυ- σιολογικός άπό τή χρήση σύγχρονων μηχανημάτων καί τήν άποφυ- γή σπατάλης ένέργειας καί ύλης. Λόγοι δέ σχετιζόµενοι μέ τήν καλή ύγεία τών έργατών θά έπιβάλλουν τή διατήρηση καλών συν- θηκών στό περιβάλλον έργασίας. Βεβαίως, ή Πολιτεία πρέπει νά παρέμβει καί νά διευκολύνει τήν οίκονομική προσαρμογή τών πα- λαιοτέρων βιομηχανικών μονάδων στίς νέες περιβαλλοντολογικές συνθήκες. 'Από τίς δύο αύτές άπαντήσεις, ποιά είναι ή όρθότερη; "Ισως ένα συγκεκριμένο παράδειγμα θά είναι χρήσιμο: "Η βιο- μηχανική άνάπτυξη στήν εύρύτερη περιοχή Βόλοα. Σύμφωνα µέ τή δεύτερη άποψη. ή βιομηχανική άνάπτυξη τής περιοχής είναι έπιθυμητή καί μπορεί νά πραγματοποιηθεί χωρίς νά ύποβιβάζει τήν ποιότητα ζωής τών κατοίκων. Βασικό έργα- λείο γιά τήν άρµονική συνύπαρξη είναι τό ρυθμιστικό σχέδιο, πού έχει έπεξεργαστεί ή τοπική αύτοδιοίκηση καί οί κοινωνι- κοί φορείς τής περιοχής καί έχουν έγκρίνει άπό τό 1977 τάδη- μοτικά συμβούλια Βόλου καί Νέας ΄Ιωνίας. Τό σχέδιο ρυθμίσεων τού εύρύτερου χώρου προβλέπει σέ πρώτη φάση 50.500.000 στρέμ γιά βιομηχανικές περιοχές σέ κατάλληλες θέσεις. Είναι δέ πο- λύ θετικό ότι ή ΕΤΒΑ έχει ήδη προγραμματίσει δύο βιοµηχανι- κές ζώνες καί προχωρεί τήν τρίτη στήν περιοχή Βελεστίνου. 'Αλλα όπως ύποστηρίζει ή πρώτη άποψη΄ ότιδηλαδήή βιο- μηχανική άνάπτυξη τού Βόλου είναι γεγονός καί ότι τίποτα δέν μπορεί νά τήν περιορίσει. 'Ο Βόλος έπομένως θά γίνειστό μέλ- λον "Ελευσίνα, μέ βαθύτατα ύποβαθμισμένο περιβάλλον καί μέ χαµηλότατες συνθήκες ποιότητας διαβίωσης. Σάν έπιχείοημα γιά τήν άπαισιόδοξη αύτή άποψη θά µπο- ρούσε νά άναφέρει κανείς τίς τροποποιήσεις πού έπέφερε τόάρ- μόδιο ΄Υπουργείο στό ρυθμιστικό σχέδιο, ύποβάλλοντάς το γιά έγκριση στό 'ΕΘνικό Συµβούλιο Χωροταξίας καί Περιβάλλοντος στίς 11 'Οκτωβρίου 1980 [Τό σχέδιο, σέ συνδυασμό καί μέ τή Λάρισα. δέν έγκρίθηκε άκόμα). Προβλέπεται λοιπόν άπό τό "Υπουργείο, ή καθιέρωση βιο- μηχανικής χρήσης άνατολικά τής Γορίτσας. Τό ρυθμιστικό σχέ- διο, άναγνωρίζοντας τήν οίκονομική σηµασία τού εργοστασίου -1Ο- τσιμέντων, προέβλεπε σέ πρώτη φάση τόν περιορισμό τών λατο- μεύσεων καί τής ρύπανσης καί τή βαθμιαία άποκατάστασητού το- πίου. Στή δεύτερη φάση τήν έναρξη τής διαδικασίας μετάθεσης τού έργοστασίου μέσα στόν εύρύχωρο χώρο τής Μαγνησίαςμέ στό- χο τό έτος 2000. Σήμερα ή θέση τού έργοστασίου παγιώνεται. Είναι δέ φυσικό, ότι ή ύπαρξη θεσµοθετημένης βιομηχανικήςπε- ριοχής, θά περιορίσει τίς δυνατότηες άρνησης καί σέ άλλες άν- τίστοιχες έγκαταστάσεις, (όπως οί δεξαμενές καυσίμων), πού θά θελήσουν νά κτιστούν έκεί. Δεύτερο. τροποποιείται τό ρυθμιστικό πού πρόβλεπε δια- τήρηση τής νεωονιΚής γής στό χώρο μεταξύ βιομηχανικτ'1ς ζώνης καί λιμανιού (Σαμπάν ΄Αγά), χωρίς βεβαίως νά θίγονται οί ση- μερινοί αγρότες, κάτοικοι τής περιοχής. Τό 'Υπουργείο προ- τείνει τή δηµιουργία μιάς μικρής οίκιστικής περιοχής. Τόάπό- λεσμα είναι προφανές: ΟΕκοπεδοποίηση τού συνόλου τής έκτασης μέσα σέ δέκα χρόνια. καί δημιουργία έργατικού γκέτο σέ βάρος καί τής πόλης καί τών μελλοντικών κατοίκων τής περιοχής. Πέρα άπό αύτά διατυπώνεται ή γνώµη δημιουργίας μεγάλης βιομηχανικής ζώνης μετώπου θαλάσσης στόν "Αλμυρό. Κατά τό ρυ- θµιστικό καµιά έγκατάσταση. πού µπορεί νά μολύνει τόν Παγα- σητικό δέν πρέπει νά δηµιουργηθεί πρωτού όλοκληρωθεί ή μελέ- τη τού κόλπου, πού έπονεί τό Ι.Ω.Κ.Α.Ε. καί ύλοποιηθεί πρό- γραμμα καθαρισμού του.Γιά τό λιμάνι. τέλος΄ πρέπει νά έξετα- σθεί μέ προσοχή ή άνάπτυξή του' ώστε νά μή διογκωθεί ύπέρμε- τρα καί άποβεί σέ βάρος τής πόλης. Γιατί ύπάρχουν περιορι- σμοί τού θαλάσσιου καί χερσαίου χώρου, πού δέν μπορείκαί δέν πρέπει νά ξεπεραστούν. Κρίνοντας αίσιόδοξα τίς δύο αύτές άπόψεις, δηλαδή, τής άρμονικής συνύπαρξης ή τής άντίφασης άνάμεσα στή βιομηχανία καί τή διατήρηση τής ποιότητας ζωής. πιστεύω ότι στά χέρια τών κατοίκων τής περιοχής καί τών έκπροσώπων τους είναι νά έ- πιλέξουν καί νά δηµιουργήσουν γιά τήν πόλη τους τίς συνθήκες πού αύτοί έπιθυμούν. 2. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΜΕΤΑΠΟΙΗΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ Η. Ξηρακι6ς, Πολιτικός Μηχανικός Κ. Καραγιάννης, Πολιτικός Μηχανικός Περίληψη 'Εξετάζεται τό ίστορικό τής Βιομηχανικής άνάπτυξης τού Νομού Μαγνησίας πού είναι ένας άπό τούς πιό παραδοσιακά βιο- μηχανικούς Νομούς τής Χώρας. Γιά νά μελετήσει κανείς τίς προοπτικές βιομηχανικής ά- νάπτυξης σέ μία περιοχή, νομίζω ότι έκτός τών άλλων,είναιά- παραίτητο νά έρευνήσει καί τήν ίστορία τής περιοχής. γιά νά δεί κατά πόσο ύπήρχε βιομηχανική δραστηριότητα στό παρελθόν στόν τόπο του, άρα καί κατά πόσο ύπάρχει έξοικειωμένο ή εί- δικευμένο προσωπικό γωάνά έπανδρώσει τίς σημερινέςμελλοντικές βιομηχανικές μονάδες. Μ'αύτή μου. λοιπόν τήν είσήγηση θά προσπαθήσω νά κάνω μιά σύντομη ίστορική άναδρομή στήν έξέλιξη τού µεταποιητικού τομέα στήν περιοχή τού Ν.Μαγνησίας. Γιά νά κάνω δέ τήν άνα- σκόπηση αύτή, θά άναφερθώ σέ τέσσερες (4) διαδοχικές χρονι- κές περιόδους, χωρισμένες μέ κριτήριο τίς κοινωνικές, οίκο- νομικές καί πολιτικές συνθήκες πού έπικρατούσαν στή καθεμία άπ'αύτές. "Ετσι, ή πρώτη περίοδος θά είναι αύτή τής τουρκο- κρατίας. ή δεύτερη άπό τήν προσάρτηση τής θεσσαλίας στό νεο- σύστατο έλληνικό κράτος 1881-1920, ή τρίτη θά είναι ή περίο- δος τού μεσοπολέµου 1920-1940 καί ή τετάρτη ή μεταπολεμική περίοδος μέχρι σήμερα. -12- 1. ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ "Η θεσσαλία καί ή περιοχή μας έπεσαν στόν τουρκικό ζυγό 30 χρόνια νωρίτερα άπό τήν Κων/πολη, δηλαδή τό 1423. Τήν έπο- χή αύτή ό σηµερινός Βόλος ήταν ένα κάστρο μέ λίγους κατοί- κους. στήν περιοχή πού είναι σήμερα ή συνοικία "Παλαιά" καί όνομαζόταν Γόλος ή Κάστρο. Τά χωριά τού Πηλίου καί τής γύρω περιοχής είχαν άναπτυνμένη τή γεωργία. τήν κτηνοτροφία καί είχαν καί µία παράδοση στήν ύφαντουργία καί τή µεταξουργία. 'O Μπέης πού έγκαταστάθηκε στήν περιοχή. οίκειοποιήθηκε πολυάριθμα άκίνητα καί έκτεταμένες γαίες. βοήθησε όμως, καί στήν οίκονοµική έξέλιξη τού τόπου. 'Από τότε άρχίζεικαίδρα- στηριοποιείται ή βιοτεχνία μετάξης. ή παραγωγή βαμβακιού καί μαλλιού, πού άποτελούν καί τίς βάσεις γιά τήν βιοτεχνική καί έµπορική άνθιση τής Θεσσαλίας κατά τούς έπομένους αίώνεςή θά μπορούσαμε νά πούμε καλύτερα ότι ούσιαστικά συνέβαλαν στήν διατήρηση καί προαγωγή τών άλλοτε άκμαίων βιοτεχνιών τού τό- που. Στίς άρχές τού 17ου αίώνα άρχίζει νά ύποχωρεί τό φεου- δαρχικό σύστημα καί παραχωρεί τή θέση του στόν άστισμό, γε- γονός πού δημιούργησε καινούργιες σχέσεις σέ εύρύτερη κλίµα- κα. Τά πηλιορείτικα χωριά, πού είχαν πάρει άπό καιρότό προ- νόμιο νά είναι αύτοδιοίκητα άρχίζουν σιγά-σιγά, έκτόςάπό τήν γεωργική καί κτηνοτροφική τους άπασχόληση, νά έπιδίδονταικαί στό έμπόριο. τήν ναυτιλία καί τήν βιοτεχνία. Κατά τόν 18ον αίώνα ίδρύθηκαν καί λειτούργησαν στά χω- ριά τού Πηλίου, Μακρυνίτσα, Πορταριά, Ζαγορά, Κατηχώρι διά- φορες βιοτεχνίες. Οί κάπες τής Ζαγοράς είναι όνοµαστές τήν έποχή αύτή σέ όλα τά λιμάνια τής Μεσογείου. Είναι καμωμένες άπό χονδρό χνουδωτό ύφασμα πού κατασκευάζεται στά χωριά τής Ζαγοράς. Είναι δέ τόσο καλά ύφασμένο πού είναιάδιάβροχο.'Α- πό τή Ζαγορά οί κάπες περνούν στό Βόλο ή τή θεσσαλονίκη άπ' όπου τίς στέλνουν στόν προορισμό τους. 'Από στοιχείατού Γάλ- λου Προξένου στή Θεσσαλονίκη, μαθαίνουμε ότι πέντε χιλιάδες άπ'αύτές περνούν άπό τά λιµάνια τού 'Αρχιπελάγους, τής Συρίας καί τής Αίγύπτου, δύο χιλιάδες άπό τά λιμάνια τής ΄Αδριατι- κής καί άλλες τόσες άπό τά λιμάνια τής Μεσογείου. -13- "Ενα άλλο σημαντικό προϊόν τής περιοχής ήταν τό μετάξι. πού τό μεγαλύτερο μέρος του τό άπορροφούσε ή άνορά τής θεσ- σαλονίκης. 'Η έτησία παραγωγή μόνο τών χωριών τής Ζαγοράς ήταν 25.000 όκάδες, άπό τίς όποίες 5.000 χιλιάδες χρησιμοποιούν- ταν στόν τόπο γιά τήν κατασκευή μαντηλιών. 6.000 φορτώνονταν γιά τά ύφαντουργεία τής Χίου, ένώ τά ύπόλοιπα στέλνονταν στή Γερμανία καί τή Βενετία. Τό 1779, από πληροφορίες πού ύπάρχουν, έξάγονταν 30 - 35.000 όκάδες μετάξι στήν "Ολλανδία, 'Αγγλία, Γένοβα,Λιβόρνο καθώς καί στή Γαλλία πού άγόραζε έκλεκτότερεςποιότητες. Πε- ρίφημα ήταν τά μεταξωτά μανδήλια τής Πορταριάς πού συναγωνι- ζόταν έκείνα τής Λυώνας. Είσάγονται δέ νήματα άπό τή Σμύρνη καί άλλού γιά βαφή στά γνωστά στήν Εύρώπη βαφεία Ζαγοράς-Κα- τηχωρίου. Τό λιμάνι τού Βόλου είναι ή σκάλα όλης τής Θεσσα- λίας. Παρ'όλο όμως πού ήταν πολυσύχναστο λιμάνι. ή πόλη δέν παρουσίαζε άνάλογη αύξηση πληθυσμού, πού κυµαινότανγύρω(ττίς 3.000, ένώ ή Λάρισα είχε 20.000, τά Φάρσαλα καί ό Τύρναβος 6.000 κλπ. Μεγάλη έπίδοση παρουσιάζει στή θάλασσα τήν έποχή αύτή τό Τρίκερι. "Η χρησιμοποίηση τού άτμού γιά μηχανική κί- νηση μέ τήν όποία άρχισε ή βιομηχανική έπανάσταση τής'Αγγλί- ας. ήταν ένα μεγάλο κτύπημα γιά τήν άναπτυγμένηβιοτεχνίατής περιοχής. "Ετσι ή οίκονομία τής Θεσσαλίας καί τής περιοχής βρίσκεται σέ κρίση καί μαρασμό άπό τίς άρχές τού 1800 έως τή λήξη τής "Ελληνικής "Επανάστασης. Σύντομα όμως άρχισενάι&να- λαμβάνει. Στά χωριά τού Πηλίου ή βιοτεχνική παραγωγή ήταν µι- κρότερη βέβαια άπ"ότι κατά τήν προεπαναστατική περίοδο, ση- μαντική όμως μέχρι τού 1800. όπότε ή βαθμιαία άνάπτυξη πιά τού Βόλου συντέλεσε στή βαθμιαία παρακμή τους. ΄Ετσι τήν έποχή πρίν άπό τήν προσάρτηση τής Θεσσαλίας τό 1881, λειτουργούσαν μερικά, πρωτόγονα βέβαια,έργοστάσιαστήν περιοχή. "Υπήρχε μεγάλη σαπωνοποιία στό Βόλο πού τροφοδοτού- σε όλη τή Θεσσαλία, καθώς έπίσης καί ένα ταπητουργείο. Στά Λεχώνια λειτουργούσε έργοστάσιο μετάξης τών "Αδελφών Κοκωσλή Μεταξουργείο καί μακαρονοποιείο ίδρύθηκε στήν 'Αφησσοτό 1872 άπό 'Ελβετικό οίκο. ή βελτίωση δέ τής άγροτικής κυρίως παρα- γωγής έπέτρεψε τήν άνάπτυξη τού έξαγωγικού έμπορίου. Τό 1852 -14- τό έξαγωγικό έμπόριο έφτασε τά 3.000.000 φράγκα. "Υπήρχαν δέ στό Βόλο έγκατεστημένοι ύποπρόξενοι τής Γαλλίας καί τής Αύ- στρίας. καθώς καί πρακτορείο τών αύστριακών άτμοπλοίων L10- yd. Γιά πολλά χρόνια τό έμπόριο τού Βόλου ήταν στενά συνδε- δεμένο µέ τήν Αύστρία. 2. ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1881-1920) 'Η προσάρτηση τής Θεσσαλίας στήν έλεύθερη "Ελλάδα, έπη- ρέασε σημαντικά τίς οίκονομικές, κοινωνικές καί πολιτικές έ- ξελίξεις τής χώρας. Τό 1881 βρίσκει τό έμπόριο τού Βόλου σέ μεγάλη άνθιση. Οί έµποροι πού έγκαταστάθηκαν στήν πόλη αύξή- θηκαν σημαντικά, έτσι ώστε ό Βόλος νά χαρακτηριστεί "άποθή- κη τού έμπορίου στή Θεσσαλία μετά τής 'Ελλάδος καί τής "Ανα- τολής". "Η βαθμιαία έμφάνιση τών βιομηχάνων καί χρηματιστών γί- νεται μαζίμέ τήν έμφάνιση τών µεγαλοτσιφλικάδων. 'Η πτώχευση τού 1893. τά έξοδα τού πολέμου τού 1897 καί ό διεθνής οίκο- νομικός έλεγχος πού έπακολούθησε, προκάλεσαν τήν ύποτίμηση τής δραχμής. Παρ'όλα αύτά ή βιομηχανική άνάπτυξη στή περίοδο αύτή ήταν άργή, άλλά σταθερή. Στήν άνάπτυξη τού Βόλου, αύτή τήν έποχή, βοηθούνπολύ ή σιδηροδρομική σύνδεσή του µέ τή Λάρισα καί άργότερα µέ Καρ- δίτσα, Τρίκαλα, όπως έπίσης καί ή κατασκευή προβλήτα 220 μ. τό 1903. Παράλληλα μέ τήν άνάπτυξη τού έμπορίου άρχισε καί ή άνάπτυξη τής βολιώτικης βιομηχανίας. Κατά τήν περίοδο 1900- 1919 ίδρύονται στό Βόλο δύο μεγάλα ύφαντουργεία, ένας άλευ- ρόμυλος καί πολλές άλλες μικρότερες βιοµηχανίες. "Η βιομηχα- νία όμως πού πήρε τήν έποχή αύτή μεγάλη άνάπτυξη είναι έκεί- νη τού καπνού (κατασκευή σιγαρέττων καί συσκευασία καπνού). "Ιδρύονται στό Βόλο τρείς, µικρές βέβαια, καπνοβιοµηχανίες , ένώ οί άποθήκες καπνού είναι πάμπολλες καί άπασχολούν χιλιά- δες έργάτες. 'Ο πληθυσμός τής πόλης τό 1907 ήταν 23.500" ένώ τό 1896 16.700, αύξηση δηλαδή 40%. Τό 1920 είναι 6 χρόνος τής σχετικά μεγαλύτερηςάκμήςτού Βόλου. Τό έξωτερικό μονάχα έμπόριό του φτάνει τά 112 έκατομ. χρυσές δρχ. μέ είσαγωγή 53 έκατ. καί έξαγωγή 59 έκατ. Γενικά τήν περίοδο 1881-1920 ίδρύονται ή άρχίζουν νά έμφανίζονταιώς -15- βιοτεχνίες, οί βιομηχανίες πού θά παίξουν σηµαντικόρόλο στήν άνάπτυξη τής περιοχής στήν περίοδο τού μεσοπολέμου καί μετα- πολεμικά. Τό 1883 ίδρύεται ή σιδηροβιοµηχανία Σταματόπουλου πού κατασκευάζει κάθε είδους γεωργικά μηχανήματα καίέργαλεία καί έχει χυτήρια άτσαλιού, χυτοσιδήρου, όρειχάλκου καί άλου- μινίου. Πρώτες ύλες γιά τήν κατασκευή τών κάθε είδους γεωρ- γικών έργαλείων. μηχανημάτων καί έξαρτημάτων χρησιμοποιείπα- λιά έλάσματα ναυαγίων, παλιά χυτοσίδερα, μαντέμιακαίγιά εί- δικές κατασκευές σίδηρο πού είσάγεται άπό τό έξωτερικό. Τό μηχανοτεχνικό του προσωπικό έφτασε πρίν τόν β΄ παγκόσµιο πό- λεμο τά 400 άτομα. "Εφτασε δέ ή προπολεμική του έτήσια παρα- γωγή τά 11.000.000 δρχ. Τό 1886 ίδρύθηκε τό μηχανουργείο Ρο- δίτη. Στήν άρχή δούλεψε σάν μηχανουργείο. άργότερα παράγει πετρελαιομηχανές Σεμί-Ντήζελ πού είναι καλής ποιότηταςκαίά- πορροφούνται στήν έλληνική άγορά καί στήν Κύπρο. Τό 1895 ίδρύεται άπό τρείς Ζαγοριανούς άδελφούςή άρχαι- ότερη σιδηροβιομηχανία Βόλου ή Α.Ε.Ε. Γκλαβάνης. Γιά μεγάλο χρονικό διάστημα ή βιομηχανία ήταν ή μεγαλύτερη τού Βόλου καί τής χώρας καί έπαιξε σηµαντικό ρόλο στήν οίκονομία τής περι- οχής. Τό 1890 ίδρύθηκε ή καπνοβιοµηχανία Ματσάγγου πού έγινε άργότερα ή σπουδαιότερη βιομηχανία τού Βόλου καί ήταν γιά πολλά χρόνια ό κυριώτερος οίκονομικός παράγοντας τής περιο- χής. Τό 1889 ίδρύεται ή βιομηχανία Παπαρρήγα. Στήν άρχή ξε- κίνησε σάν μία βιοτεχνία. στήν περίοδο όμως τού μεσοπολέµου βελτιώνεται καί άναπτύσσεται σηµαντικά. Παράγει όρειχάλκινα είδη οίκοδοµών, ύδραυλικά είδη, γκαζιέρες καί θερμάστρες πε- τρελαίου. Τά προϊόντα προτιμούνται γιά τήν έξαιρετική ποιό- τητά τους καί έξάγονται στήν Τουρκία, Κύπρο, Αίγυπτο, Λίβα- νο, Συρία, "Ιράν καί ΄Ιράκ. Μία άπό τίς σημαντικές έπίσης βιομηχανίες τού Βόλου πού βρίσκονταν σέ μεγάλη άκμή καί πρόσφερε πολύτιµες ύπηρεσίας, είναι ή ύφαντουργία άδελφών Στυλιανού Παπαγεωργίου. 'Αλλες κλωστοβιοµηχανίες είναι τό έργοστάσιο 'Αδαμοπούλου -Χατζηνι- κολάου καί ή θεσσαλική βιομηχανία Η ΠΡΩΤΗ τών Πέτσιου- Μιχα- λόπουλου καί Σία. -16- 3. ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1920-1940 'Η περίοδος αύτή χαρακτηρίζεται σάν περίοδος κατάλυσης τών φεουδαρχικών σχέσεων τής άγροτικής οίκονοµίας στό θεσσα- λικό χώρο. Μέ τήν μεταβολή τού συστήματος τό 1911 άνοιξε ό δρόμος γιά τή λύση τού άγροτικού ζητήματος. 'Η άγροτική µεταρρύθμι- ση, πού συνεχίστηκε ώς τό 1938, είχε σάν συνέπεια νάέμπορευ- ματοποιηθεί ό γεωργικός τομέας τής οίκονομίας πού στήν περί- οδο τού μεσοπολέμου γνώρισε μιά θεαματική άνάπτυξη. Πολύ βο- ήθησε σ'αύτή καί ό πληθυσμός πού έγκαταστάθηκε στήν περιοχή άπό τήν προσφυγιά τής Μ. 'Ασίας. Τό χάσιµο τής Μ. "Ασίας καί τής Α. Θράκης ήταν σοβαρό πλήγμα γιά τήν έλληνική κεφαλαιο- κρατία. Αύτό είχε έπίδραση καί στό έµπόριο τού Βόλου. Διότι τά έμπόρια τής 'Αθήνας. Θεσσαλονίκης. Πειραιά έπειδή χάθηκε μεγάλο μέρος τής άνατολικής Μεσογείου. όπου άπλωνόταν οίδου- λειές τους. στράφηκαν άναγκαστικά στήν έσωτερική άγορά καί συναγωνιστήκανε µέ τό έμπόριο τού Βόλου. ΄Ετσι ένώ τό 1920 τό έξωτερικό έµπόριο ήταν 112έκατ. τό1923 ήταν μόνο 25 έκατ. χρυσές δρχ. Τό βιομηχανικό κεφάλαιο άντίθεταάναπτύσσεταιτήν έποχή αύτή στό Βόλο πάρα πολύ. Τά παλιά έργοστάσια μεγαλώ- νουν καί ίδρύονται καινούργια. Τό 1921 ίδρύθηκε άπό τό Στυ- λιανό Καπουρνιώτη καί "Αλέξ. Παντή ή σημαντική καί άξιόλογη βιοµηχανία τού Βόλου ""Αλευροβιομηχανία Καπουρνιώτη- Παντή" Παρόμοια είναι καί ή "Αλευροβιομηχανία "'Αδελφών Λούλη" πού ίδρύθηκε τό 1914. Βιομηχανίες πού συµβάλλουν έπίσης άρκετά στήν τόνωση τής οίκονομικής ζωής τής πόλης είναι καίτά έργο- στάσια ζυμαρικών τών Γεωρ. Σκαρίμπα. Σοφιάδη, Σταμάτη καί Βούλγαρη. Τό 1923 κάνει έναρξη ή κεραµοποιία Τσαλαπάτα πού κατα- σκευάζει κεραμίδια βυζαντινού καί γαλλικού τύπου καί τούβλα κάθε είδους. Τό 1924 ίδρύεται τό έργοστάσιο τσιμέντων "ΟΛΥ- ΜΠΟΣ" πού έξελίχθηκε σήμερα σ΄ένα άπό τά μεγαλύτερα καί πιό σύγχρονα έργοστάσια τής Εύρώπης σέ παραγωγή τσιμέντου. "Επί- σης ίδρύονται ένα έργοστάσιο οίνοπνευµατοποιίας, δύο ταπητο- ποιίας καί ένα μεταξουργείο. Τό τραπεζικό κεφάλαιο έπίσης ά- ναπτύσσεται. 'Εκτός άπό τήν Τράπεζα Κοσµαδόπουλου καί τά ύ- ποκαταστήματα µεγάλων Τραπεζών στήν πόλη μας ίδρύονται δύο -17- καθαρά βολιώτικες καί πηλιορίτικες Τράπεζες, ή Τράπεζα Θεσ- σαλίας καί ή Τράπεζα "Εμπορίου καί Βιομηχανίας Βόλου. 'Η οί- κονομική κρίση όμως τού 29-32 ταρακούνησε καί τή βολιώτικη οίκονομία. Οί Τράπεζες πτώχευσαν, μερικά έργοστάσια ύπολει- τούρνησαν ή έκλεισαν. Γρήγορα ήρθε όμως ή άνάκαμψη. Τό 1933 μέ στοιχεία τού "Εμποροβιομηχανικού 'Επιμελητηρίου ύπάρχουν 30 έργοστάσια καί άπασχολούν 5.000 έργοτούπαλλήλους καί χρη- σιμοποιούν συνολικά κινητήρια ύποδύναμη 4.000 ίππων. Τα δύο μεταλύτερα ύφαντουργεία τής πόλης είναι τού Πα- παγεωργίου-Μουρτζούκου σέ παραγωγή μάλλινων καί μαλλινοβάμ- βακων. Είναι δέ τέτοια ή ζήτησή τους στήν έλληνική άγορά πού δέν έπαρκεί ή παραγωγή γιά έξαγωγή. Τό έργοστάσιο "Αξελού παράγει πετρελαιομηχανέςμέχρικαί 200 ίππων καί θεωρείται άπό τίς σπουδαιότερες βιομηχανίεςτών Βαλκανίων. Γίνεται δέ καί έξαγωγή τών προϊόντων στήν Τουρκία. Κύπρο, Αίγυπτο. Μαρόκο καί γενικότερα τήν περίοδο τού μεσο- πολέμου μέ έξαίρεση μιά έλαφριά κάμψη κατά τήν περίοδο 1931- 32, ή έλληνική βιομηχανία δέν έπαυσε νά αύξάνεται καί νά ά- ναπτύσσεται. Είναι βέβαιο ότι ή άνάπτυξη βασίσθηκε κατά κύ- ριο λόγο στήν έκμετάλλευση τών δυνατοτήτων τής έγχώριας άγο- ράς. "Η βιομηχανία άναπτύχθηκε έκτοπίζοντας τήν εύρωπαϊκή ά- πό τήν έγχώρια άγορά. Αύτό έπιβεβαιώνεται άπό τά έξής στοι- χεία: Τό 1928 ή έλληνική βιομηχανία κάλυπτε τό 58% τής έγ- χώριας άγοράς, ένώ τό 1938 τό 79%. "Επίσης ή χρησιμοποίηση πρώτων ύλών είναι 43% καί 25% άντίστοιχα. Αύτόύποδηλώνειμιά έντατικοποίηση στίς διακλαδικές σχέσεις τής έλληνικής οίκο- νομίας καί ίδίως μεταξύ πρωτογενούς καί δευτερογενούς τομέα. 4. ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 'Ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος καί στή συνέχεια ή έμφύ- λια διαμάχη ήταν φυσικό νά όπισθοδρομήσουν τόβιομηχανικότο- μέα ό όποίος μαράζωσε γιά άρκετά χρόνια. 'Η άνάπτυξη ξαναρχίζει κυρίως μετά τό 1960 καί μέ άλμα- τώδη πιά τρόπο άπό τό 1970. Αύτό είχε σάν άποτέλεσμα: - Τήν αύξηση σέ άπόλυτους άριθμούς τού συνολικού μεγέ- θους έπενδύσεων. -18- - Τήν έξειδίκευσή της σέ τομείς προχωρημένης παραγωγι- κότητας καί τώρα στούς κλάδους μετάλλου, οίκοδομικά ύλικά, ένδυσης κ.ά. - Τήν όργάνωση καί λειτουργία τής βιομηχανικής ζώνης. - Τήν όλοένα καί µεγαλύτερη άπασχόληση έργατούπαλληλι- κού προσωπικού. Παράλληλα ό εύρύτερος τομέας τής μεταποίησης πέραν άπό τήν κατηγορία τών μεγάλων μονάδων ύψηλού ποσοστού άπασχολου- μένου προσωπικού διευρύνεται καί συμπληρώνεται άπό μεγάλο ά- ριθμό βιοτεχνιών πού είτε λειτουργούν συμπληρωματικά τών με- γάλων βιομηχανιών (όπως χαρακτηριστικά μπορεί νά άναφερθή 6 κλάδος τού μετάλλου) είτε μονάδων αύτοτελών μέ μέσο όρο άπα- σχολούμένου προσωπικού 2-5 άτομα πού καλύπτουν τήν παραγωγή άγαθών στούς κλάδους ξύλου, έτοίμων ένδυμάτων, ποτών, τροφί- μων κ.ά. Οί βιομηχανίες πού είναι έγκατεστημένες στήνπεριοχή μας σήμερα συγκεντρώνονται σέ πέντε κυρίως κλάδους: 1) Στόν κλάδο τών ύφαντικών είδών: Κυριαρχεί ένα μεγάλο κλωστήριο 100.000 άδραχτιών καί έ- λέγχεται άπό ξένους κεφαλαιούχους, έξάγει τό σύνολο τής πα- ραγωγής του καί άπασχολεί 1000 έργατούπαλλήλους κυρίως γυ- ναίκες. Μεταπολεμικά ό Βόλος διέθετε δύο μεγάλες μονάδες ύ- φανσης οί όποίες όμως χρεωκόπησαν γιά νά δώσουν τή θέση τους σέ άπλά κλωστήρια. Ζ) Στόν κλάδο τής ένδυσης: Κυριαρχεί μιά γερμανική έταιρία έτοίμων ένδυμάτων καθα- ρά έξαγωγική πού άπλώς μεταποιεί είσαγόμενα ύφάσματα καί ά- πασχολεί 600 έργατούπαλλήλους κυρίως γυναίκες. 3) Στόν κλάδο παραγωγής προϊόντων μή μεταλλικών δουκ- "Εδώ κυριαρχεί ένα άπό τά μεγαλύτερα καί πιό σύγχρονα έργοστάσια τής Εύρώπης τσιμέντου μέ κυρίως έξαγωγικό προσα- νατολισμό καί άπασχολεί 700 περίπου άτομα. 4) Στόν κλάδο μεταλλουργικών βιομηχανιών: Διακρίνονται δύο χαλυβουργεία παραγωγής χάλυβος οίκοδο- µής καί στενών χαλυβδοταινιών άπό τήξη πλοιοσιδήρου συνολι- κής δυναμικότητας 500 χιλ. τόννων πού τροφοδοτούν έλληνικές άγορές καί άπασχολούν 1000 έργαζοµένους. -19- 5) Στόν κλάδο κατασκευής προϊόντων έκ μετάλλου: Κυριαρχεί ένα συγκρότημα χαλύβδινων κατασκευών καί χυ- τοχαλύβων έλληνικώνσυμφερόντων μέδυναμικότητα έπεξεργασίας20 χιλ. τόν χάλυβα σέ άπλές καί σύνθετες κατασκευές. Συνολικά 6 τομέας τής μείζονος βιομηχανίας περιλαμβάνει 140 μονάδες μέ έγκατεστημένη ίσχύ 20.000 ίππων συνολικής ά- πασχόλησης 12.000 έργατούπαλλήλων. Φαίνεται λοιπόν ότι γιά μιά οίκονομική δυναμική καί έ- ξελισσόμενη κατηγορία βιομηχανιών τό μεγαλύτερο μέγεθος τών άγαθών προορίζεται γιά έξαγωγή είτε στήν έλληνική είτε στήν ξένη ζήτηση. "Επίλογος Βλέπουμε γενικά ότι 6 N. Μαγνησίας έχει μιά μεγάλη βιο- μηχανική παράδοση. "Ο δευτερογενής τομέας έπαιξε σημαντικό ρόλο στήν άνάπτυξη τής περιοχής καί 6 ρόλος του μέ τά σημε- ρινά δεδομένα θά είναι γιά τό μέλλον καθοριστικός γιάτήν πε- ριοχή μας. 'Η βασική έπιφύλαξη πού μπορεί νά διαπιστωθεί ά- φορά τήν έλλειψη ένός όρθολογικού σχεδιασμού. πού νά χω- ροθετεί καί νά όρίζει μέ προύποθέσεις τήν λειτουργία τών βι- ομηχανικών μονάδων, έτσι ώστε άνισορροπίες πού έχουν προκύ- ψει σήμερακαίκύρια προβάλλονταισάνβασικάστοιχείατού περι- βάλλοντος τής περιοχής, νά περιοριστούν ή τουλάχιστον νά μή έμφανιστούν στό μέλλον μέ πιό έπικίνδυνη μορφή. 3. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΚΑΙ Η ΕΝΤΑΞΗ ΣΤΗΝ Ε.Ο.Κ. Κ. Βανέζης, Γεν. Γραμ. Συνδέσμου Βιομηχάνων Θεσσαλίας Περίληψη "Εξετάζονται τα προβλήματα τής έλληνικής βιομηχανίας μέ τήν ένταξη τής χώρας μας στήν Εύρωπαϊκή Οίκονομική Κοινότητα 'Η ένταξη τής χώρας μας στήν Ε.Ο.Κ. τήν 1-1-80, έχειθέ- σει διάφορα έρωτήματα΄ μεταξύ τών όποίων καί τό έρώτημα τής καταστάσεως στήν όποία βρίσκεται σήμερα ή έλληνική βιομηχα- νία΄ τών άδυναμιών της καί τών τυχόν δυσχερειών πού θά άντί- μετωπίσει έξ αίτίας τής έντάξεώς της στήν Κοινότητα. Δυσχε- ρειών πού θά προκύψουν τόσον άπό άποψη παραπέρα άναπτύξεώς της, όσο καί προσαρμογών στίς νέες οίκονομικές συνθήκες πού θά δημιουργηθούν σάν συνέπεια τής έκθέσεώς της στίς έντονες ανταγωνιστικές δυνάμεις μιάς εύρύτερης αγοράς - γιά προϊόντα καί συντελεστές παραγωγής - καί τής ύπαγωγής της σένέουςθε- σμούς καί όργανωτικά πλαίσια, μέσα στά όποία οί έπί μέρους έπιχειρήσεις της κληθούν νά δράσουν καί νά άναπτυχθούν στό μέλλον, σάν μέλη μιάς εύρύτερης "Εύρωπαϊκής Βιομηχανικής Κοι- νότητας". Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ Μέ πολλή συντομία θά μπορούσε νά λεχθεί. ότι ή έλληνική βιομηχανία. στή σημερινή της μορφή, είναι στήν πραγματικότη- τα τό άναπτυξιακό προϊόν τής τελευταίας 30ετίας. Αύτό δέ ση- μαίνει βέβαια ότι ύποτιμούμε τήν προσπάθεια πού έθεσε τή βά- ση τής έκκινήσεως στά προπολεμικά χρόνια. Σήμερα ή έλληνική βιομηχανία άποτελείται άπό ένα ίκανο- -22- ποιητικό άριθμό μικρών άλλά τεχνολογικά έκσυγχρονισμένων έ- πιχειρήσεων. ίδίως σέ νεο-άναπτυχθέντες κλάδους. Παράλληλα όμως ύπάρχει καί μεγάλος άριθμός έπιχειρήσεων χαμηλής άποδοτικότητας. ίδίως στούς παραδοσιακούς κλάδουςπα- ραγωγής καταναλωτικών άγαθών. Οί περισσότερες άπό τίς μονά- δες αύτές είναι βιοτεχνικής μορφής καί έξυπηρετούν τοπικές κυρίως άγορές. "Η πρόοδος πού έπιτεύχθη κατά τήν τελευταία είκοσαετία είναι πράγματι ίκανοποιητική. "Αποδεικτικά στοιχείατού ίσχυ- ρισμού αύτού θά μπορούσαν νά είναι: 1. Τό 1958 ή έλληνική βιομηχανία διέθετε 390 περίπου έ- πιχειρηματικές μονάδες μετοχικής μορφής, πού παρήγαν τό ένα τρίτο τού συνολικού βιομηχανικού προϊόντος, ένώ τό 1977 ό άριθμός τής κατηγορίας αύτής άνήλθε σέ 1673 μέ παραγωγή πάνω άπό τό 80% τού συνολικού βιομηχανικού προϊόντος. Τό στοιχείο αύτό άποδεικνύει τήν έκταση τής διαρθωτικής μεταβολής. πού έ- πήλθε άπό όργανωτικής πλευράς. 2. "Ο ρυθμός αύξήσεως τού προϊόντος κατά τήν περίοδο 1950-1978, σέ σταθερές τιμές άνήλθε σέ 80% περίπου έτησίως. 3. Στή σύνθεση τού προϊόντος παρατηρούμε. ότι ένώ, τό 1950 συνίστατο κατά 74% άπό προϊόντα τελικής καταναλωτικής χρήσεως τό 1979 ή κατηγορία αύτή κατήλθε στό μισό περίπου τού συνόλου, μέ άντίστοιχη αύξηση τής παραγωγής τών ένδιαμέσων καί κεφαλαιουχικών είδών καί τών προϊόντων τής βασικής με- ταλλουργίας. 4. Τά βιομηχανοποιημένα είδη άντιπροσωπεύουν σήμερα τά δύο τρίτα τών έξαγωγών τής χώρας έναντι 14% τό 1961. 5. 'Η παραγωγικότητα κατά τήν περίοδο 1951-1979, αύξά- νονταν μέ μέσο όρο 7% περίπου. Γίνεται λοιπόν προφανές ότι μεγάλο μέρος τήςπροόδου πού έπιτεύχθηκε όφείλεται στήν αύξουσα παραγωγικότητα τών νέων μονάδων. πού είναι κυρίως αποτέλεσμα οίκονομιών κλίμακος πα- ραγωγής. τεχνολογικού έκσυγχρονισμού καί ένδοκλαδικής έξει- δικεύσεως. 'Η πρόοδος αύτή τής έλληνικής βιομηχανίας, σέβρα- χύ σχετικά χρονικό διάστημα' ύπήρξε κατά κύριο λόγο άποτέ- λεσμα δραστηριοποιήσεως τής γηγενούς έπιχειρηματικότητας. έ- πενδύσεων ξένου κεφαλαίου καί συνεργασίας τών έλλήνων βιομη- -23- χάνων μέ ξένες έπιχειρήσεις σέ θέματα τεχνολογίας, πατέντων παραγωγής. management, κοινών συμμετοχικών έπιχειρήσεων κλπ. "Η έπιδειχθείσα κατά τό διάστημα αύτά εύκαμψία προσαρμογής , καί συνεργασίας άπό μέρους τών έλληνικών έπιχειρήσεων, παρέ- χουν τήν πεποίθηση στούς φορείς τής έλληνικήςβιομηχανίας.ό- τι είναι σέ θέση ν"άντιμετωπίσουν μέ έπιτυχία,τουλάχιστονά- πό δικής τους πλευράς, τίς άπαιτήσεις τής έντάξεώς μας, στήν εύρωπαϊκή οίκογένεια. ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ 'Η πίστη αύτή πού βασίζεται στά μέχρι σήμεραθετικάάπο- τελέσματα, δέν σημαίνει βέβαια ότι δέν ύπάρχει καί έπίγνωση τών ύφισταμένων άδυναμιών καί σοβαρών δυσίερειώνκαίτών προ- βλημάτων πού θά άντιμετωπισθούν, άπό τίς περισσότερες έλλη- νικές βιομηχανικές μονάδες. Διότι ή όλη παραγωγική διάρθρωση τής έλληνικής βιομηχα- νίας έξακολουθεί νά έχει όρατά άκόμη, τά χαρακτηριστικά μιάς βιομηχανίας πού άναπτύχθηκε, στό μεγαλύτερο μέρος της, κάτω άπό ένα ίσχυρό προστατευτικό καθεστώς καί μέ βασικό προσανα- τολισμό τήν ίκανοποίηση τής περιωρισμένης έθνικήςάγοράς.Εί- ναι συνεπώς έπόμενο, οί έργοστασιακές μονάδες. άκόμη καί οί μεγαλύτερες, νά είναι μικρού σχετικού μεγέθους σέσύγκρισημέ τίς εύρωπαϊκές. Χαρακτηριστικά άναφέρεται ότι τό 1973 οί μο- νάδες πού άπασχολούσαν μέχρι 50 άτομα, άντιπροσώπευαν τό 99% τών καταστημάτων καί άπασχολούσαν τό 63% τών έργαζομένων στό μεταποιητικό κλάδο. Είδικότερα οί μικρές μονάδες πού άπασχο- λούν μέχρι 9 άτομα άντιπροσωπεύουν τά 93% τού άριθμού τών κα- ταστημάτων1«1ίτά 42% τού άριθμού τών έργαζομένων.Τάάντίστοι- χα στοιχεία γιά τή μεσαία βιομηχανία (μέχρι 50 άτομα) είναι 5.5% γιά τά καταστήματα καί 21% γιά τούς άπασχολουμένους.Στή Γερμανία οί έπιχειρήσεις πού άπασχολούν μέχρι 10 άτομα άντι- στοιχούν στά 13%. στήν "Ιταλία τά 28% καί στήν 'Ολλανδία τά 8%. Αύτό σημαίνει ότι σέ πολλούς κλάδους ύπάρχει μεγάλος ά- ριθμός όριακών έπιχειρήσεων, άπό άπόψεως άποδοτικότητας. ή δέ ποιότητα τής διοικήσεώς των νά μήν είναι ίκανοποιητικής στάθμης. 'Εξ άλλου ή παραγωγικότητα. παρά τήν προαναφερθείσα πρόοδο, έξακολουθεί νά είναι καί κατά μέσο όρο, συγκριτικά -24- χαμηλή. Αύτό είναι άποτέλεσμα πολλών παραγόντων, όπως είναι ή άνεπαρκής άκόμη ένδοκλαδική καί ένδοβιομηχανική έξειδίκευ- ση, τό άντιοικονομικό μέγεθος πολλών έξ αύτών καί ή ύποαπα- σχόληση τού έργοστασιακού των έξοπλισμού. 'Επίσης ή έπίδρα- ση τής περιορισμένης άγοράς γιά τά προϊόντα είναι έμφανής, κυρίως δέ στούς παραδοσιακούς κλάδους καταναλωτικών είδών. Δέν ύπάρχει καμμιά άμφιβολία, ότι όρισμένα άπό τά έμπό- δια, γιά τήν άνταγωνιστική άνάπτυξη τής έλληνικής βιομηχανί- ας, βρίσκονται στήν καθηστέρηση άλλων τομέων τής έθνικής µας οίκονομίας ή τήν έλλειψη έκσυγχρονισμού σέ όρισμένους βασι- κούς θεσμούς όπως είναι π.χ. τό φορολογικό σύστημα, οί γρα- φειοκρατικές διαδικασίες διοικήσεως, ή τεχνική έκπαίδευση κ. ο.κ. "Ολες οί άτέλειες καί καθηστερήσεις στούς τομείς αύ- τούς δημιουργούν σοβαρές έμμεσες έπιβαρύνσεις κόστουςγιάκά- θε βιομηχανία, καί ή έλληνική δέν μπορεί νά άποτελεί έξαίρε- ση. "Η ένταξή μας στήν Κοινότητα έλπίζουμε θά δώσειτήκ|άφορ- μή καί θά άποτελέσει τήν καταλυτική δύναμη γιά τήν έπιτάχυν- ση τών άναγκαίων μεταρρυθµίσεων στούς τομείς αύτούς. ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΤΑΞΗ Παρά τίς άναμφισβήτητες δυσχέρειες, οί όποίες είναι φυ- σικό νά έμφανιστούν κατά τή μεταβατική περίοδο καί οί όποίες είναι άλλωστε άναπόφευκτες σέ κάθε άναπτυξιακή προσπάθεια, ή ένσωμάτωση στόν οίκονομικό χώρο τής Εύρωπαϊκής Κοινότηταςδέν είναι δυνατό παρά νά άποβεί εύεργετική γιά τήν έλληνική βιο- μηχανία, δεδομένου ότι άπέδειξε κατά τήν περίοδο τής συνδέ- σεως, ότι καί εύκαμψία προσαρμογής διαθέτει καί σχετική έ- μπειρία έχει άναπτύξει. _ T6 έπιχείρημα έξ άλλου ότι ή έξαγωγική έπίδοση στηρίχθη- κε κατά κύριο λόγο στήν κρατική βοήθεια δέν στηρίζεται, δε- δομένου ότι ή παρεχομένη βοήθεια, μέρος μόνο άντισταθμίζει τήν δημιουργηµένη έπιβάρυνση, άπό τό έλαττωματικό σύστημα έμ- μεσης φορολογίας καί τούς δασμούς πού ύπεισέρχονται στό κό- στος τής βιομηχανικής παραγωγής. Μελέτη πού έγινε μέστοιχεία τού 1975 άπέδειξε ότι ένώ ή βοήθεια στό σύνολό της, άνέρχε- ται στό 10.8% τής άξίας τών έξαγωγών, κατά μέσο όρο, ή μέση έπιβάρυνση άπό τούς προαναφερθέντες λόγους, άνέρχεται σέ 22% -25- περίπου, μέ ποσοστά πού κυμαίνονται βεβαίως άπό κλάδο σέκλά- δο. Τό γεγονός ότι οί έλληνικές βιομηχανικέςέπιχειρήσειςθά έκτεθούν στόν άνταγωνισμό τών βιομηχανιών τής Κοινότητας,δέν ύπάρχει άμφιβολία ότι θά δημιουργήσει γι'αύτές πιέσειςκαίθά φέρει σέ δύσκολη θέση πολλές άπ'αύτές. Τελικά όμως πιστεύου- με ότι οί πιέσεις αύτές θά είναι εύεργετικές διότι θά έξυγι- άνουν καί ύποβοηθήσουν τήν παραπέρα άνάπτυξη καί µάλιστα σέ ύγιέστερη τής σημερινής βάση. Κάτω άπό τήν πίεση τών δυνάμε- ων τού άνταγωνισμού, πολλές μικρές χαμηλήςάποδοτικότηταςβι- ομηχανικές μονάδες θά άναγκασθούν είτε νά έκσυγχρονισθούν ά- νασυγκροτούμενες, είτε νά συγχωνευθούν μέ άλλες, είτε νά έ- ξειδίκευΘούν σέ όρισμένα μόνο είδη, είτε τέλος νά έγκαταλεί- ψουν τό πεδίο. Τό τελευταίο δέν νομίζουμε ότι θά συμβεί σέ έκταση μεγαλύτερη έκείνης, ή όποία συνήθως συμβαίνει καί κά- τω άπό τίς σημερινές συνθήκες. ΄Εξ άλλου, βιομηχανικές έπιχειρήσεις, πού ύπόκεινται ί- διαίτερα σέ οίκονομίες κλίμακος παραγωγής καί έξειδίκεύσεως, όπως είναι οί περισσότεροι κλάδοι τής έλαφράςβιομηχανίαςκα- ταναλωτικών είδών ή άλλων τελικών προϊόντων ή πολλές μηχα- νουργικές βιομηχανίες, θά ύποφέρουν μόνο ύπό μορφή διαρθρω- τικών προσαρμογών, οί όποίες Θά καταστούν άπαραίτητες μέ τήν ένταξη καί όχι λόγω άντιοικονομικής των άναπτύξεως σάν άπο- τέλεσμα τής δασµολογικής προστασίας τού παρελθόντος. Στή κα- τηγορία αύτή συμβαίνει νά περιλαμβάνεται τό μεγάλο μέρος τής έλληνικής βιομηχανίας. Θά πρέπει νά σημειωθεί έξ άλλου ότι, τό μέγεθος τής έλ- ληνικής οίκονομίας καί ή σύνθεση τών οίκονομικών της πόρων, είναι τέτοια, ώστε νά προσδίδουν σέ πολλούς κλάδους τής έλ- ληνικής βιομηχανίας ρόλο συμπληρωματικότητας έναντι τών βιο- μηχανιών τής Κοινότητας καί όχι άνταγωνισμού. "Ο συχνά διατυπούμενος φόβος, ότι οί τεράστιεςπολυεθνι- κές εύρωπαϊκές βιομηχανίες θά θέσουν έκ ποδών πολλές άπό τίς έλληνικές βιομηχανικές έπιχειρήσεις, νομίζουμε ότι είναι υ- περβολικός. "Η μέχρι τώρα έμπειρία όδηγεί στήν πεποίθηση οτι ύπάρχουν, όπως αναφέραμε, σοβαρές συμπληρωματικότητες, ή έκ- μετάλλευση τών όποίων θά άποβεί σέ όφελος όλων. -26- 'Η ένσωμάτωση στόν οίκονομικό χώρο τής Κοινότητας Θάδη- μιουργήσει άσφαλώς τίς άναγκαίες πιέσεις γιά τόν έκσυγχρονι- σμό τών Θεσμών, όπως π.χ. είναι τό φορολογικό σύστημα, πάνο- μικά πλαίσια όργανώσεως καί διεξαγωγής τής παραγωγής καί τών συναλλαγών. οί διαδικασίες τής δημόσιας διοικήσεως. τό χρη- ματοδοτικό καί έκπαιδευτικό σύστημα κ.ο.κ. οίάνεπάρκειες τών όποίων συνιστούν. όπως άναφέρθηκε. έµπόδια γιά μιά ταχύτερη άνάπτυξη τής έλληνικής βιομηχανίας. Δέν θά ήταν έπίσης σκόπιμο νά παραγνωρισθεί καί ή συµ- βολή τών χρηματικών πόρων. πού θά προέρθουν άπό τό Εύρωπαϊ- κό Ταμείο Περιφερειακής 'Αναπτύξεως (ΕΤΠΑ). όπως έπίσης καί άπό τήν Εύρωπαϊκή Τράπεζα "Επενδύσεων (ΕΤΕ). Δέν ύπάρχει άμ- φιβολία ότι οί πηγές αύτές χρηματοδοτήσεων, μαζί μέ τή χρη- ματοδοτική βοήθεια τής Εύρωπαϊκής Κοινοπραξίας "Ανθρακος καί Χάλυβος σέ είδικές περιπτώσεις. θά συμβάλουν άποφασιστικά. άφ"ένός στή δημιουργία προγραμμάτων έργων ύποδομής, άφ" έτέ- ρου στήν έξεύρεση κεφαλαίων πού άπαιτούνται γιά τήν ίσόρροπη καί ταχύρρυθμη άνάπτυξη τής έλληνικής βιομηχανίας. Τό κύριο άναπτυξιακό πρόβλημα τής έλληνικής βιομηχανίας συγκεντρώνεται στήν προσαρμογή τών θεσμικών πλαισίων καί τήν ύποβοήθηση τής άναδιαρΘρώσεως τών οίκονομικών δραστηριοτήτων. Κάτω άπό τίς ύφιστάμενες συνθήκες, ή άντιμετώπιση καί ή σύν- τομη καί έπιτυχής έπίλυση προβλημάτων τού είδους αύτού είναι δυσχερής έξ αίτίας τών συνήθων άντιδράσεων έκ μέρους συμφε- ρόντων ή προκαταλήψεων. 'Η ένταξή μας νομίζουμε ότι θά έπενεργήσει σάν έξωτερι- κή δύναμη πιέσεως καί σάν καταλύτης γιά τήν σύντομη ύπερνί- κηση τής άντιστάσεως γιά τίς άναγκαίες μεταβολές. Μ"αύτό τό πνεύμα καί μέ τά δεδομένα τού 18ετούς έμπειρί- ας συνδέσεως, πιστεύουμε ότι θά μπορέσουμε νά άντιμετωπίσου- με μέ έπιτυχία τά μεταβατικά προβλήματα τής έντάξεως. 4. ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ - Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ Χ. 'Αντωνίου, Μηχανολόγος - 'Ηλεκτρολόγος, 'Αντιπρόεδρος ΤΕΕ Μαγνησίας Ν. Δεµίρη, ,Αρχιτέκτων, Βοηθός Α.Π.Θ. Τ. Κωτσιόπουλος, 'Αρχιτέκτων, Δρ. Μηχ|κός (ΑΠΘ), Ph.D. (Edim- burgh), Έπιµελητής Α.Π.Θ. Περίληψη Στήν είσήγηση έξετάζεται καταρχήν ή σχέση άνάμεσα στή βιομηχανία καί τό πανεπιστήμιο στή Δυτική Εύρώπη άπότόνόψι- μο μεσαίωνα μέχρι σήμερα. Τονίζεται ότι ή σχέση αύτή όδήγησε σέ μία άλληλεξάρτηση πού είχε έπιπτώσεις στήν έρευνα καί τή διδασκαλία τών πανεπιστημίων καί έκφράστηκε μέ σαφήνεια στή χωροθέτηση τόσο τής βιομηχανίας όσο καί τού πανεπιστήμιου. 'Εξετάζεται έπίσης άναλυτικότερα τό ίδιο ζήτημαστή΄Ελ- λάδα. Διαπιστώνεται ότι ή χωροθέτηση τής βιομηχανίας άκολού- θησε τό στρεβλό μοντέλο άνάπτυξης τού έλλαδικού χώρου μέ τίς περιφερειακές άνισότητες καί τόν ύδροκεφαλικό όγκο τής πρω- τεύουσας. Διαπιστώνεται άκόμη ότι ή θέση τών νέων πανεπιστη- μίων έπιλέχτηκε έτσι ώστε νά παίξουν ένα άντισταΘμιστικό ρό- λο ένισχύοντας τήν άποκέντρωση χωρίς όμως ένδείξεις έπιτυχί- ας µέχρι σήμερα. Τό πανεπιστήμιο σήμερα έχει νά παίξει ένα πολλαπλό ρόλο πού τό κάνει άναντικατάστατο. 'Εκτός άπό τήν παραγωγή τεχνι- κά έκμεταλλεύσιμης γνώσης καί στελεχών συμβάλλει στήν άνά- δειξη καί καλλιέργεια τής πολιτιστικής κληρονομιάς τής περι- -28- οχής όπου έντάσσεται καί. άκόμη. στήν άνάπτυξη τής πολιτικής συνείδησης τόσο τών μελών του όσο καί τού κοινωνικού του πε- ριβάλλοντος. Στήν περίπτωση τού Βόλου. τρίτου βιομηχανικού κέντρου στήν 'Ελλάδα σήμερα. είναι αύταπόδεικτη ή άνάγκη άμεσης δη- μιουργίας πανεπιστήμιου πού θά συμβάλει στήν προώθηση τής έ- ρευνας καί πού θά είναι στενά συσχετισμένο μέ τήν βιομηχανία τής περιοχής. Παράλληλα. όμως γιά νά παίξει τόν πολλαπλό του ρόλο ένα τέτοιο πανεπιστήμιο πρέπει νά έχει πολυκεντρικήμορ- φή καί νά συσχετίζεται μέ τόν πολεοδομικό ίστό τής πόλης. Στήν άνακοίνωση παρουσιάζεται συνοπτικά μιά πρόταση ρυ- θμιστικού σχέδιου ένός πανεπιστήμιου πού χρησιμοποιεί καί ύ- πάρχοντα κτίρια τής πόλης. πρόταση πού έκπονήθηκε στά πλαί- σια έρευνητικού προγράμματος τού "Εργαστηρίου Είδικής Κτιρι- ολογίας τού Α.Π.θ. Ι. "Η δημιουργία τών πρώτων πανεπιστημίων τοποθετείται γύρω στά τέλη τού 1Ζου αίώνα στήν "Ιταλία. τή Γαλλία.τή Βρε- τανία καί λίγο άργότερα στή Γερμανία. Τά πρώτα πανεπιστήμια. τά λεγόμενα "πρότυπα", όπως αύτά τής Bologna, τού Παρισιού. τής "Οξφόρδης καί τού Καίμπριτζ ήταν σχολές μέ έπαγγελματικό προσανατολισμό-στοχεύοντας στήν έκπαίδευση άξιωματούχων τής έκκλησίας καί τού κράτους - παρ'όλες τίς διαφορές τουςισέθέ- " ματα έσωτερικής δημοκρατίας καί αύτονοµίας (πχ. φοιτητικά πανεπιστήμια" τού Νότου σέ άντίθεση μέ τά "πανεπιστήμια τών δασκάλων" τού Βορρά). Τά πανεπιστήμια αύτά κληροδότησαν μέ- χρι τίς μέρες μας μία σειρά άπό πρωτοποριακούς, γιά τήν έπο- χή τους, θεσμούς καί παράλληλα μετασχηματίσθηκαν σέ μεγάλο βαθμό. περνώντας άπό τήν αύτονομία στήν έξάρτηση καί άπό τήν κινητικότητα στήν ίδρυματοποίηση. Στή μεταβατική περίοδο πρός τόν καπιταλισμό, μέ τή γε- νίκευση τού έμπορίου μέ τή δημιουργία μυάς ίσχυρής έμπορευ- ματικής τάξης καί μέ τήν άποσύνθεση τών φεουδαρχικών δοµών, στήν άνώτατη έκπαίδευση παρατηρούνται σημαντικές έξελίξεις. Παράλληλα μέ τήν άνάπτυξη τών κλασσικών έπιστημών άνα- πτύσσεται ή ίατρική, οί φυσικές έπιστήμες καί τά μαθηματικά. Τά πανεπιστήμια περνούν σέ μιά φάση άμεσης έξάρτησης άπό τό -29- κράτος καί έκφράζονται σαφέστερα στό χώρο. "Επίσης, έμφανί- ζονται καί τά πρώτα δείγματα άνεξαρτητοποίησης τήςέρευναςά- πό τή διδασκαλία μέ τήν δημιουργία τών άκαδημιών ένώ άργότε- ρα θεσπίζεται καί συνειδητοποιείται τό δόγμα τής "άκαδημαϊ- κής έλευΘερίας". Στά τέλη τού 18ου αίώνα ή βιομηχανική έπανάσταση στήν Βρετανία καί τό πέρασμα στόν καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής συμπίπτουν μέ τή διαμάχη μεταξύ νεοουμανισμούκαί διαφωτισμού, τή διαμάχη μεταξύ τού ίδεώδους τής κοινωνικής άνάπτυξης μέσα άπό τήν αύτονομία τής έπιστήμης καί τού ίδεώδους τήςέπαγγελ- ματικής έκπαίδευσης. Στό πλαίσιο αύτής τής διαμάχης δημιουρ- γούνται στά μέσα τού 190υ αίώνα, στήν "Αγγλία, τά civic uni- versities μέ τή χρηματοδότηση τής βιομηχανίας. Τά πανεπιστή- μια αύτά καθιέρωσαν γιά πρώτη φορά μιά έκπαίδευση προσανατο- λισμένη στούς σκοπούς τής βιομηχανίας, μέ έμφαση στίς θετι- κές έπιστήμες καί τήν τεχνολογία. Τό γεγονός αύτά μπορεί νά χαρακτηριστεί σάν ή πρώτη προσέγγιση τών πανεπιστημίων μέ τή βιομηχανία. "Η προσέγγιση αύτή έγινε μέ άρκετή καθυστέρηση, μισό περίπου αίώνα μετά τό ξεκίνημα τής βιομηχανικής έπανά- στάσης καί τής άνάπτυξης τής μηχανοκίνητης βιομηχανίας. "Από τήν έποχή αύτή μέχρι σήμερα τό πλησίασµα τού πανε- πιστήμιου καί τής βιομηχανίας πήρε διάφορες μορφές σάν άπο- τέλεσμα κάθε φορά τών κοινωνικο-οίκονομικών δεδομένων. Μετά άπό τήν φάση τής μή συσχέτισης … τήν έποχή, δηλαδή, τής άνε- ξάρτητης ατομικής έρευνας καί τών έφεύρεσεων- καί τήφάσητής πρώτης έμφάνισης τής χρηματοδοτούμενης άπό τή βιομηχανία πα- νεπιστημιακής έρευνας, έμφανίζεται γιά πρώτη φορά ή αύτόνομη έρευνα σέ έργαστήρια πού άνήκουν σέ βιομηχανικές έπιχειρή- σεις. 'Η έρευνα αύτή είναι έφαρμοσμένη, είναι μέ άλλα λόγια παραγωγή τεχνολογίας καί μάλιστα άνεξάρτητης άπό τά πανεπι- στήμια. 'Από τότε καί μετά ή παραγωγή τεχνολογίας γίνεταιέν- δογενής μεταβλητή τού οίκονομικού συστήματος, αίτία άλλά καί άποτέλεσμα τής συγκέντρωσης τού κεφαλαίου πού πραγματοποιεί- ται μέσα στόν 200 αίώνα. Σημαντικές, άκόμη, έξελίξεις μέσα στόν 200 αίώνα είναι: 6 παρεμβατικός ή καί κυρίαρχος ρόλος τού κράτους ώς πρός τόν -30- συντονισμό ή καί τήν αύτόνομη διεξαγωγή τής έρευναςστόπλαί- σιο τής κρατικο-μονοπωλιακής μορφής τού καπιταλισμού, είναι άκόμη 6 συντονισμός τής έρευνας σέ διακρατικό έπίπεδο ή σέ έπίπεδο πολυεθνικών έταιρειών. Τέτοια φαινόμενα εύρύτερου συντονισμού παρατηρούνται ίδιαίτερα σέ τομείς βασικής ή καί έφαρμοσμένης έρευνας πού άπαιτούν έγκαταστάσεις μέ πολύ ύψη- λό κόστος. "Ενα κεντρικό χαρακτηριστικό τής έρευνας στόν 200 αίώνα είναι ότι ή άνάπτυξή της συνδέεται όλο καί περισσότερο μέ τή χρήση προηγμένης τεχνολογίας. "Ετσι, φαινόμενα πού παρατη- ρούνται στήν άνάπτυξη καί τή μεταφορά τεχνολογίας συνδέονται όλο καί περισσότερο μέ τήν άνάπτυξη καί κατανομή τής έρευνας. "Ενα τέτοιο σημαντικό φαινόμενο είναι ή έμπορευματοποίηση τής τεχνολογίας, πού γίνεται άντικείμενο άγοραπωλησίας. 'H έμπο- ρευματοποίηση αύτή δέν είναι άσχετη μέ τό φαινόμενοτής έμπο- ρευματοποίησης τής ίδιας τής έρευνας καί μέ ένα άπό τά κύρια χαρακτηριστικά τής λεγόμενης έπιστημονικοτεχνικής έπανάστα- σης δηλαδή τήν μετατροπή τής έπιστήμης σέ παραγωγική δύναμη. * "Η δεκαετία τού '60 είναι έποχή-τομή στίς πανεπιστημια- κές έξελίξεις καί κυρίως στή σχέση πανεπιστήμιού-βιομηχανίας. Τά πανεπιστήμια στηριγμένα στήν ίδεολογία τού 19ου(1ίώνα βρέ- θηκαν σέ άντίθεση μέ τό εύρύτερο κοινωνικό καί οίκονομικό πε- ριβάλλον. Τό κράτος έπεμβαίνει γιά πρώτη φορά δυναμικά σέ|Ιιά σειρά μεταρρυθμίσεων. Οί μεταρρυθμίσεις αύτές είναι άποτέλε- σμα δύο παραγόντων: 1. τών αίτημάτων τών κρατικών φορέων καί κυρίως τών έκπροσώπων τής βιομηχανίας γιά ένα έκπαιδευτικό σύστημα κατάλληλο γιά τήν παραγωγή τεχνολογίας καί είδικών τεχνικών, γιά ένα έκπαιδευτικό σύστημα βασικό μοχλό τής οί- κονομικής άνάπτυξης στά πλαίσια τού διεθνούς άνταγωνισμού, & 2. τών διεκδικητικών πιέσεων τών πανεπιστημιακών φορέων γιά περισσότερη δημοκρατία καί κοινωνικό περιεχόμενο στίς σπου- δές. Αύτοί οί δύο παράγοντες μέσα στά πλαίσια πού καθόριζαν ή ίστορία, ή παράδοση, οί κοινωνικές. οί οίκονομικές καί οί πολιτικές συνθήκες κάθε χώρας όδήγησαν στήν πολυμορφία, τών δυτικοευρωπαϊκών συστημάτων άνώτατης παιδείας. Παρ"όλητή πο- λυμορφία, κοινά χαρακτηριστικά σέ όλες τίς χώρες ήταν: ή αύ- -31- ξηση τών ανώτατων σχολών καί τών φοιτητών, ή έξασθένηση πα- ραδοσιακών θεσμών. ή έμφαση στίς μεταπτυχιακές σπουδέςκαίτή έρευνα καί ή δημιουργία συστημάτων μετεκπαίδευσης πτυχιούχων καί έκπαίδευσης έργαζομένων. Οί νέες άνάγκες οίκονομικής άνάπτυξης καί 6 νέος παρεμ- βατικός ρόλος τού κράτους όδήγησαν σέ μία προσέγγιση βιομη- χανίας καί πανεπιστημίου πού ύλοποιείται τόσο στόέπίπεδοτής έρευνας, γιά τήν παραγωγή τεχνικά έκμεταλλεύσιμης γνώσης, ό- σο καί στό έπίπεδο τής διδασκαλίας γιά τήν παραγωγή στελεχών 'Η προσέγγιση αύτή έπηρεάζει σημαντικά τρία κύρια χαρακτηρι- στικά τών πανεπιστηµίων: τό μέγεθος. τόν έκπαιδευτικό προσα- νατολισμό καί τή χωροθέτησή τους τόσο σέ έπίπεδο χώρας, όσο καί σέ σχέση μέ τήν πόλη. "Ο έπηρεασμός αύτός, βέβαια, δέν είναι άπόλυτα καθοριστικός γιά τά χαρακτηριστικά αύτά, καθώς τά πανεπιστήμια έξακολουθούν νά κρατούν ένα σημαντικό βαθμό άνεξαρτησίας, στηριγμένα στήν παράδοση τής άκαδημαίκής αύτο- νομίας. "Αν προσπαθήσει κανείς νά δεί άναλυτικώτερα ποιά είναι τά χαρακτηριστικά τής προσέγγισης βιομηχανίας καί πανεπιστη- μίου, όπως αύτά έκφράζονται στήν πανεπιστημιακή έρευνα καί διδασκαλία, θά διαπιστώσει καταρχήν ότι τό πανεπιστήμιο άρ- χίζει νά χάνει τήν άποκλειστικότητα του στήν παραγωγή γνώσης καί τεχνολογίας. Θά διαπιστώσει άκόμη, ότισυμβαίνουνπράγμα- τα σάν τά παρακάτω: - Χρηματοδοτείται τό πανεπιστήμιο γιά είδικά έρευνητικά προγράμματα - κυρίως έφαρμοσμένης έρευνας … από βιομηχανικές έπιχειρήσεις ή κλάδους τής βιομηχανίας. - Προσανατολίζονται πανεπιστημιακά έρευνητικά προγράμ- ματα στίς άνάγκες τών βιομηχανιών τής εύρύτερης περιοχής τού πανεπιστημίου. - Προσανατολίζονται πανεπιστημιακά έρευνητικά προγράμ- ματα στή μελέτη προβλημάτων πού άφορούν στίς συνθήκες έργα- σίας μέσα στούς χώρους παραγωγής. - Συμμετέχουν έκπρόσωποι τού πανεπιστημίου καί τής βιο- μηχανίας σέ άνώτατα όργανα τής πανεπιστημιακής διοίκησης καί σέ κεντρικά όργανα προγραμματισμού τής έρευνας. - "Απασχολούνται μεταπτυχιακοί φοιτητές-έρευνητές στήν βιομηχανία. ...3Ζ- -Τοποθετούνται, μέ προηγούμενη έξουσιοδότηση άπό τό κρά- τος, έκπρόσωποι τής βιομηχανίας στά πανεπιστήμια. "Εργο τους είναι ή πληροφόρηση γιά τήν πορεία τής έρευνας καί ή παροχή συμβουλών γιά τεχνικά προβλήματα στίς έπιχειρήσεις τής εύρύ- τερης περιοχής τού πανεπιστημίου. 'Υπάρχουν, άκόμη, καί έπιπτώσεις στή διδασκαλία όπως οί παρακάτω: . — Τά πανεπιστημιακά προγράμματα βασίζονται στήν άντίλη- ψη τής μικτής δραστηριότητας τού φοιτητή στόν. έκπαιδευτικό χώρο καί στό χώρο τής παραγωγής. - "Απασχολούνται έπιστήμονες άπό τή βιομηχανία στά πα- νεπιστήμια μέ έργο τήν παρουσίαση διαλέξεων ή τήν καθοδήγηση φοιτητών. - Θεσμοθετούνται διαδικασίες έκπαίδευσης ή μετεκπαίδευ- σης τού έργατικού καί τού έπιστημονικού δυναμικού τής βιομη- χανίας στά πανεπιστήμια (δικαίωμα κατοχυρωμένο στήν "Ιταλία μέ τό θεσμό τών 150 ώρών καί στή Γαλλία μέ τό θεσμό τής δι- αρκούς έκπαίδευσης). Αύτές οί μορφές συνεργασίας, παρ'όλες τίς διαφοροποιή- σεις τους άπό χώρα σέ χώρα, όδήγησαν σέ χωροθετικές άλληλε- ξάρτήσεις τών βιομηχανιών καί τών πανεπιστημίων. "Ετσι, ΄άν παρακολουθήσει κανείς τήν πορεία τής έξέλιξης τής βιομηχανί- ας, θά διαπιστώσει ότι οί παράγοντες πού παίζουν σημαντικό ρόλο στήν έπιλογή τού τόπου έγκατάστασης τών βιομηχανιών έ- χουν άλλάξει. "Οπως τονίζει ό Π. Λουκάκης (Τεύχος 3-4/76 τού περιοδικού Ο ΠΟΛΙΤΗΣ), ό άριστος τόπος έγκατάστασης τών βιο- μηχανιών μέχρι πρόσφατα προσδιοριζόταν άπό παράγοντες όπως τά τεχνικά στοιχεία λειτουργίας τών βιομηχανικών έγκαταστά- σεων, οί πηγές πρώτων ύλών, ή άνάγκη μεγάλου άριθμού άνειδί- κευτων έργατών, τά διαθέσιμα μεταφορικά μέσα, οί διαθέσιμες πηγές ένέργειας, ή έλάχιστη άπόσταση μεταξύ τόπου παραγωγής καί άγοράς. Οί παράγοντες αύτοί σήμερα έχουν διαφοροποιηθεί σάν άποτέλεσμα τής τεχνικής προόδου καί τής έξέλιξης τής δο- μής τής βιομηχανίας… Οί βιομηχανίες άποδεσμεύονταιάπόπεριο- ρισμούς τού φυσικού περιβάλλοντος. Προσανατολίζονται γιά τήν …έγκατάστασή τους σέ περιοχές μέ συγκεκριμένα τεχνολογικά, οί- κονομικά καί κοινωνικά πλεονεκτήματα, όπως ή ύπαρξη ύπηρεσί- -33- ών. ή ύπαρξη έξειδικευμένου έργατικού δυναμικού, ή ύπαρξη κοινωνικών ύπηρεσιών, ή ύπαρξη πολιτιστικο-ψυχαγωγικών δρα- στηριοτήτων καί, αύτό πού μάς ένδιαφέρει έδώ περισσότερο, ή ύπαρξη πανεπιστημίων καί έρευνητικών κέντρων δηλαδή πηγών έ- πιστημονικού δυναμικού καί τεχνικά έκμεταλλεύσιμης γνώσης. "Αντίστοιχη λογική χωροθέτησης-λογική πού συσχετίζει τή βιομηχανία μέ τό πανεπιστήμιο- έφαρμόζεται καί στή χωροθέτη- ση τών πανεπιστημίων τουλάχιστο όσον άφορά στά νέα πανεπι- στήμια. Τό μέγεθος, ή θέση. καί ό έκπαιδευτικός προσανατολι- σμός είναι άμεσα έπηρεασμένα άπό τά χαρακτηριστικάτής βιομη- χανίας. Είναι φανερό ότι τό πανεπιστήμιο αναζητεί πιά τό ί- διο τή σχέση του μέ τήν παραγωγή. προσεγγίζει καί προσανατο- λίζεται στή βιομηχανία καί έγκαταλείπει σταδιακά τόδόγματής αύτόνομης άνεξάρτητης έπιστήμης. ένα δόγμα άλλωστε χωρίς πε- ριεχόμενο μιά καί άκόμα καί τέτοιου είδους έπιστήμη δέν μπο- ρεί πιά μόνο του νά άσκήσει. "Ετσι, άν προσπαθούσαμε νά συνοψίσουμε σήμερα τό ρόλο τού πανεπιστημίου σ'ένα εύρύτερο κοινωνικό πλαίσιο θά λέγα- με, άντινράφοντας τόν JUrgen Habermas, ότι είναι ένας ρόλος σύμπλοκος πού κύριο χαρακτηριστικό του είναι ή παραγωγή τε- χνικά έκμεταλλεύσιμης γνώσης. ή παραγωγή στελεχών καί. άκό- μη.ή αναπαραγωγή του ίδιου τού πανεπιστήμιου καί τού προσω- πικού του. Είναι σημαντικό όμως νά θυμόμαστε πάντοτε ότι τό πανεπιστήμιο έχει άναπτύξει ίστορικά καί ένα βαθμό αύτονομί- ας θεσμικής, άκαδημαίκής καί, σ΄ένα βαθμό, οίκονομικής, έτσι ώστε νά μπορεί νά παίζει μιά σειρά άπό ρόλους πούμοιάζουννά είναι συμπληρωματικοί είναι όμως ούσιαστικοί καί άναπόσπαστα δεμένοι μέ τήν ταυτότητά του. Τέτοιοι ρόλοι -ή "παραλειτουρ- νίες" - τού πανεπιστήμιου είναι, όπως σημειώνει 6 Hebermas, πρώτα. ή παροχή στούς φοιτητές του ένός έλάχιστου άπό τούς νόμους τής έπαγγελματικής έμπειρίας, δεύτερο, ή συντήρηση.έ- ξέλιξη ή καί ό μετασχηματισμός τής πολιτιστικής κληρονομιάς, τής περιοχής όπου έντάσσεται τό πανεπιστήμιο καί, τρίτο,ή ά- νάπτυξη τής πολιτιστικής συνείδησης τών μελών του… μιά άνά- πτυξη πού δέν συνεπάγεται άπαραίτητα τήν άμεση πολιτικοποίη- ση τού πανεπιστήμιου άλλά μπορεί νά έρθει σάν άποτέλεσμαμιάς βαθύτερης συνειδητοποίησης τής γνώσης καί τής κοινωνικής της σημασίας. -34- '0 σύμπλοκος αύτός ρόλος είναι άπαραίτητο νά λογαριάζε- ται κάθε φορά πού μπαίνει ένα πρόβλημα συσχέτισης τού πανε- πιστημίου μέ τή βιομηχανία καί, είδικότερα. χωρικής έκφρασης αύτής τής συσχέτισης. Είναι φανερό ότι 6 κύριος ρόλος τού πα- νεπιστημίου γιά τήν παραγωγή τεχνικά έκμεταλλεύσιμης γνώσης. είναι πρωταρχικός γιά τέτοιες άποφάσεις χωροθέτησης.ι)ίάλλοι όμως ρόλοι δίνουν στίς άποφάσεις αύτές ένα πλουοιώτερο κοι- νωνικό περιεχόμενο άποτρέποντας τήν τεχνοκρατικοποίησή τους. 2. Μιά προσπάθεια γιά καταγραφή τής έξέλιξης τής σχέσης πανεπιστήμιου καί βιομηχανίας στήν έλληνική πραγματικότητα, θά περιοριζόταν σέ χρονικό διάστημα τό πολύ μισούαίώνα Παρ" όλη τήν ήλικία τών 150 έτών τού άνεξάρτητου έλληνικού κρά- τους, τή δημιουργία τού πρώτου πανεπιστήμιου τό 1837 καί τή θέσπιση τού πρώτου νόμου γιά τήν ένίσχυση τής έθνικής βιομη- χανίας τόν ίδιο χρόνο. ή είσοδος τού κεφάλαιου στή σφαίρα τής παραγωγής άρχισε νά συντελείται μετά τό 1922. "Από τό 1922 καί μετά άρχίζει σταδιακά νά λειτουργεί ό βιομηχανικός τομέας σάν δυναμικός άξονας τής έλληνικής οίκο- νομίας. άλλά μόνο μετά τό 1960 θά πετύχει μεγάλο ρυθμό άνά- πτυξης καί θά όδηγήσει στήν άλλαγή τού παλιού συσχετισμού ά- νάμεσα στούς κλάδους τής έθνικής οίκονοµίας. Γιά πρώτη φορά τό 1962 ή συμβολή τού βιομηχανικού τομέα στόν άκαθάριστο έθ- νικό προϊόν ήταν μεγαλύτερη τής γεωργίας. Τό διάστημα 1880-1922 μιά σειρά άλλαγών όδήγησαν στή δη- μιουργία τών άναγκαίων προύποθέσεων γιά τήν άνάπτυξη τής βι- ομηχανίας μετά τό 1922. Οί άλλαγές αύτές ήταν: ή αύξηση τού πληθυσμού, ή αύξηση τού έργατικού δυναμικού, ή είσροήτού ξέ- νου κεφάλαιου. ή είοροή τού περιπλανόμενου στό έξωτερικό έλ- ληνικού κεφάλαιου. ή άνάπτυξη συστήματος μεταφορών, ή ύπαρξη ένιαίας έσωτερικής άνοράς καί τέλος ή ύπαρξη ένός Θεσμικού πλαίσιου πού διευκόλυνε τόν κρατικό παρεμβατισμό στήν οίκο- νομία. * Σήμερα. τά κύρια χαρακτηριστικά τής έλληνικής βιομηχα- νίας είναι τά έξής (όπως τά συνοψίζει ό Τ. Φωτόπουλος: " έ- ξαρτημένη άνάπτυξη καί έκβιομηχάνιση", "Οίκονομικός Ταχυδρό- -35- μας" 10/7/75. 17/7/75, 24/7/75): a) Οί δυναμικοί κλάδοι τής μεταποίησης είναι οί έξαγω- γικοί ή έκείνοι πού έλέγχονται (ή τουλάχιστο έπηρεάζονται ά- ποφασιστικά) άπό τό ξένο κεφάλαιο. Τά χαρακτηριστικά τώνκλά- δων αύτών είναι τά έξής: 1. Είναι συνήθως τομείς-κλειδιά 2. Είναι χαμηλής άπορροφητικότητας έργασίας 3. Χρησιμοποιούν κυρίως τεχνολογία έντασης κεφαλαίου 4. Παρουσιάζουν ύψηλή παραγωγικότητα καί . 5. "Εχουν μεγάλο βαθμό μονοπωλιοποίησης-συγκέντρωσης. β) Οί παραδοσιακοί κλάδοι άναπτύσσονται άπό τό έγχώριο κεφάλαιο κάτω άπό είδικές ίστορικές συνθήκες. Τά χαρακτηρι- στικά τών κλάδων αύτών είναι τά έξής: 1. 'Ανήκουν στήν έλαφρά καταναλωτική βιομηχανία καί τα- ξινομούνται σέ τομείς-κλειδιά 2. 'Exouv χαμηλό ρυθμό άνάπτυξης Παρουσιάζουν σχετικά ύψηλή άπορροφητικότητα έργασίας 4. Χρησιμοποιούν τεχνολογία περισσότερο έντασης έργασί- ας παρά κεφαλαίου. 5. "Εχουν σχετικά χημηλή παραγωγικότητα καί 6. "Εχουν χαμηλό βαθμό συγκέντρωσης. Είδικά γιά τό ζήτημα τής τεχνολογίας, μπορούμε νά συνο- ψίσουμε ότι ό βαθμός παραγωγικής χρησιμοποίησης άναπτυγμένης τεχνολογίας στίς έλληνικές έπιχειρήσεις δέν είναι ύψηλός άλ- λά παρατηρείται αύξηση τών έπιχειρήσεων μέ ύψηλή τεχνολογία. Οί έπιχειρήσεις αύτές όμως παρουσιάζουν χαμηλή τεχνολογική δυναμική δηλαδή δέν συνδέεται ή παραγωγική δραστηριότητά τους μέ έγχώρια έπιστημονική - τεχνολογική έρευνα. Σάνάποτέλεσμα, ή άνάπτυξή τους συμβαδίζει μέ μία ποικιλόμορφη μεταφορά τε- χνολογίας άπό τίς προηγμένες χώρες. μέ τή μορφή συμβάσεων μέ πολυεθνικές έταιρείες ή είσαγωγής μηχανημάτων. "Από τή δια- δικασία αύτή όπως είναι πολύ φυσικό. άπορρέουν ποικίλες τε- χνολογικές έξαρτήσεις γιά τόν άγοραστή τεχνολογίας μέ σοβα- ρές κοινωνικοπολιτικές έπιπτώσεις γιά τή χώρα του. Τά προ- βλήματα πού άναπτύσσονται άπό τήν πλευρά τού άγοραστή τεχνο- λογίας συνδέονται μέ τήν τεχνολογική καί έπιστημονική ύποδο- μή τής χώρας του καί μέ τό είδος τής κυβερνητικής πολιτικής πάνω σέ σχετικά θέματα. -36- "Ας δούμε, τώρα. τί συμβαίνει μέ τά έλληνικά πανεπιστή- μια: ποιός είναι 6 ρόλος τους, ποιός είναι ό χαρακτήρας τής έρευνας στίς θετικές καί έφαρμοσμένες έπιστήμες στήν "Ελλάδα καί ποιά είναι ή κρατική πολιτική πρός τήν κατεύθυνση αύτή. 'Αν προσπαθήσουμε νά σκιαγραφήσουμε τήν κατάσταση τών έλληνικών πανεπιστημίων σήμερα καί τής γενικά διαπιστωμένης κρίσης πού περνούν, θά λέγαμε ότι καί στήν 'Ελλάδα τό πανε- πιστήμιο έχει νά παίξει - καί συνήθως παίζει λιγότερο ή πε- ρισσότερο άποτελεσματικά - τούς τρείς ρόλους πού άναφέραμε προηγούμενα. δηλαδή τήν παραγωγή τεχνικά έκμεταλλεύσιμηςγνώ- σης, τήν συμβολή στό μετασχηματισμό τής πολιτιστικής κληρο- νομιάς τής περιοχής όπου έντάσσεται καί τήν άνάπτυξη τής πο- λιτικής συνείδησης τών μελών του. Είναι προφανές ότι ό πρώ- τος ρόλος είναι καθοριστικός. όπως διαμορφώνεται όμως τό συ- νολικό μοντέλο στήν ΄Ελλάδα καί οί άλλοι ρόλοι είναι σημαν- τικοί θετικά ή άρνητικά. *** Πρίν έξετάσουμε τούς ρόλους, θά πρέπει νά δούμε περι- γραφικά τήν κατάσταση στή διδασκαλία καί τήν έρευνα."Ως πρός τή διδασκαλία. οί περισσότερες πανεπιστημιακές σχολές παρέ- χουν έπαγγελματικά διπλώματα περιορισμένης χρησιμότητας έ- φαρμογής. 'O ρόλος τους περιορίζεται στή μετάδοση ένός κλει- στού κύκλου γνώσεων στούς φοιτητές στούς όποίουςπροσφέρουν έ- λάχιστες εύκαιρίες γιά νά άποκτήσουν έμπειρίες στή μεθοδολο- γία τής έρευνας στόν τομέα τους. "Η είκόνα συμπληρώνεται καί άπό τήν άνυπαρξία μεταπτυχιακών σπουδών έμβάθυνσης ή έξειδί- κευσης. 'Ετσι τά πανεπιστήμια δέν μπορούν παρά νά παράγουν, μόνο μέχρι μεσαία στελέχη γιά τόν κρατικό µηχανισμό ή τόν ί- διωτικό τομέα. "Ακόμη. δέν μπορούν νά άναπαράγουν τό έπιστη- μονικό δυναμικό τους χωρίς τό βάπτισμα τών σπουδών τού έξω- τερικού. Στόν τομέα τής έρευνας ή είκόνα είναι χειρότερη. Κύ- ριο χαρακτηριστικό είναι ή ύπαρξη μεμονωμένων έρευνητικών έ- στιών. πού συνήθως ξεκινούν άπό τήν προσωπική έμπειρία ή με- τεκπαίδευση τών διδασκόντων καί σέ πολύ λίγεςπεριπτώσειςεί- ναι ένταγμένες σέ μιά γενικότερη πολιτική τής έρευνας. Δημιουργείται έτσι ένα άνισόρροπο πολυκεντικό σύστημα πού συμπτωματικά συμπίπτει ή όχι μέ τίς ένδεχόμενες έπιταγές -37- είτε ένός κρατικού προγραμματισμού - ούσιαστικά άνύπαρκτου άλλωστε- είτε μιάς πολιτικής συσχέτισης μέ τή βιομηχανία. 'Η σημερινή κρίση τών πανεπιστημίων, κρίση θεσμών. πού έχει ύποβιβάσει τήν λειτουργία τους καί παράλληλα έχει άπο- δείξει τήν χρεωκοπία τών φεουδαρχικών δομών τους. έχειέντεί- νει τά παραπάνω προβλήματα. Τά ίδια τά πανεπιστήμια, είτε έξ αίτίας τής άδυναμίας τους νά λειτουργήσουν είτε έξαιτίας μιάς ίδιόμορφης άντίληψης τής άκαδημαϊκής αύτονομίας, δέν εί- ναι σέ θέση νά όργανώσουν τήν έρευνα τους καί πολύ περισσό- τερο δέν είναι σέ θέση νά ίκανοποιήσουν τίς ένδεχόμενες κρα- τικές άνάγκες ή τίς άνάγκες τής βιομηχανίας. "Ετσι τό φαινό- μενο τής άπώλειας τού ρόλου τής παραγωγής τεχνικά έκμεταλ- εύσιμης γνώσης καί τής μετατροπής τών πανεπιστημίων σέλέσχες συζητήσεων έντείνεται. μέ έπιπτώσεις στήν έγκατάλειψη τών πα- νεπιστημίων καί τή μεταφορά τής έρευνας κάτω άπό κρατική ή άλλη διαχείριση. ΄Υπάρχει. λοιπόν, στήν 'Ελλάδα καί ή έκτός τών πανεπι- στημίων έρευνα, πού ή σημασία της έντείνεται έξ αίτίας άκρι- βώς τού ύποβιβασμού τού ρόλου τών πανεπιστημίων. 'Η έρευνα αύτή είναι είτε κρατική είτε ίδιωτική άπό τήν πλευράτόσοτών έλεγχόμενων άπό τίς πολυεθνικές έπιχειρήσεις όσο καί άπό τήν πλευρά τών έπιχειρήσεων πού στηρίζονται στό έγχώριοκεφάλαιο. Είδικά γιά τήν κρατική έρευνα, αύτή γίνεται κύρια άπό ίνστι- τούτα πού έλέγχονται άπό τό κράτος καί ή λειτουργία τους εί- ναι σ΄ένα σημαντικό βαθμό άνταγωνιστική μέ τή λειτουργία τής έρευνας στά πανεπιστήμια. "Οπως τονίζει ή Βάσω Παπανδρέου, (Συνέδριο τού ΤΕΕ γιά τήν Εύρωπαϊκή Κοινότητα καί τούς "Ελ- ληνες Μηχανικούς, Φεβρουάριος 1978). τά ίνστιτούτα αύτά τεί- νουν νά ύποκαταστήσουν τά πανεπιστήμια ένισχυόμενα καί άπό τήν άνυπαρξία μεταπτυχιακών σπουδών σ"αύτά. Παράλληλα, όμως. άντιπροσωπεύουν φορείς έρευνας ξεκομμένης άπό τή δραστηριό- τητα καί τήν όργανωτική μορφή τού πανεπιστήμιου καί τείνουν νά δημιουργήσουν μονοπωλιακές καταστάσεις στόν τομέα τους έ- νώ δέν μπορούν σέ καμμία περίπτωση νά παίξουν τόν πολλαπλό κοινωνικό ρόλο τού πανεπιστήμιου. 'Ακόμη, ή μή πανεπιστημιακή έρευνα στήν "Ελλάδαχαρακτη- ρίζεται καί άπό μιάν άνισόμερη άνάπτυξη στούς διάφορους το- -38- μείς τής παραγωγής. "Ετσι. ένώ π.χ. στήν πρωτογενή παραγωγή ύπάρχει μιά άξιοσημείωτη δραστηριότητα, είναι πολύ χαμηλό τό έπίπεδο καί τό μέγεθος τής βιομηχανικής έρευνας πού γίνεται κατά κανόνα σέ περιορισμένους τομείς. κυρίως τούς παραδοσια- κούς τής οίκονομίας. Κύριος προσανατολισμός της είναι ή βελ- τίωση μεθόδων παραγωγής μέ στόχο τήν κάλυψηβραχυπρόθεσμωνά- ναγκών τής παραγωγής. Στό πλαίσιο αύτό. ή έλλειψη σύνδεσης πανεπιστημίων καί βιομηχανίας είναι προφανής. ίδιαίτερα όπως αύτή έκφράζεται στόν όργανωτικό καί στόν χωροθετικό τομέα. Στόν όργανωτικό τομέα. ή γραφειοκρατία τού πανεπιστημί- ου καί, κύρια, ή έλλειψη νομοθετικής κάλυψης γιά τήν άνάληψη χρηματοδοτούμενης έρευνας άπό τά πανεπιστήμια έχει όδηγήσει τίς μέν θυγατρικές πολυεθνικών στήν αποκλειστική είσαγωγή τό- σο έτοιμης έρευνας όσο καί τεχνολογίας. καί τίς έγχώριες βι- ομηχανίες είτε στό ύποβιβασμένο έπίπεδο έρευνας καί στήν ά- γορά έτοιμης τεχνολογίας είτε στήν κάλυψη τών έρευνητικών τους άναγκών μέσω τών έλεγχόμενων άπό τό κράτος έρευνητικών ίνστιτούτων. 'Εκεί όμως πού ή είκόνα τής μή σύνδεσης είναι σαφέστερη είναι στόν τομέα τής χωροθέτησης. "Η λογική τής χωροθέτησης τής βιομηχανίας σήμερα στήν "Ελλάδα είναι έντελώς άνεξάρτητη άπό τή λογική τής χωροθέτησης τών πανεπιστημίων, είτε θεωρή- σουμε αύτές τίς λογικές στό γενικό χωροταξικό έπίπεδο είτε στό έπίπεδο τής σχέσης μέ τήν πόλη. "Η χωροθέτηση τής βιομη- χανίας στήν ΄Ελλάδα ύπακούει στήν άναζήτηση τής άγοράς. στά ζητήματα διακίνησης πρώτων ύλών, στήν άναζήτηση έργατικού δυ- ναμικού καί, άκόμη, στίς ένδεχόμενες φορολογικές έλαφρύνσεις ή άλλα κίνητρα όπως καί στή σχέση μέ τά κέντρα διοίκησης καί λήψης άποφάσεων. "Ετσι τό στρεβλό μοντέλο άνάπτυξης τού 'Ελλαδικούχώρου, μέ τίς έντονες περιφερειακές άνισότητες. μέ τόν ύδροκεφαλικό όγκο τής πρωτεύουσας, μέ τήν ύπαρξη όρισμένων περιφερειακών κέντρων πού λειτουργούν περισσότερο σάν κέντρα ύπηρεσιών καί μέ τήν έξαφάνιση τού πλέγματος τών μικρών οίκισμών. έκφράζε- ται καί στή βιομηχανία. -39- Μέσα σ'αύτά τα πλαίσια, ή περισσότερη βιομηχανική δρα- στηριότητα έχει συγκεντρωθεί κυρίως στήν περιοχή "Αθηνών - Πειραιά, κατά δεύτερο λόγο στή Θεσσαλονίκη καί σέ μερικέςάλ- λες περιφερειακές πόλεις. Είναι χαρακτηριστικό όμως ότι τό 45% τού άπασχολούμενου έργατικού δυναμικού στήν βιομηχα- νία άπορροφάται στήν περιφέρεια "Αθηνών-Πειραιά, όπου πα- ράγεται, τό 44% τού συνολικού βιομηχανικού προϊόντος τής χώρας, καί άπορροφάται τό 50% τών έπενδύσεων πού γίνο- νται στή βιομηχανία. "Οσον άφορά στή χωροθέτηση τών πανεπιστημίων, μετά τό 1960 ίδρύθηκαν νέα πανεπιστήμια σέ όρισμένες περιφερειακές πόλεις, δηλαδή Πάτρα, Γιάννινα, Κομοτηνή Ξάνθη. Κρήτη.Τάκρι- τήρια μέ βάση τά όποία έγινε ή έπιλογή τών συγκεκριμένων πό- λεων δέν ανακοινώθηκαν. Πιθανότατα σάν κριτήρια λειτούργησαν ή όμοιόμορφη νεωγραφική κατανομή καί οί τοπικές συνθήκες σέ συνδυασμό μέ τίς οχετικές πιέσεις τών τοπικών παραγόντων καί σέ όρισμένες περιπτώσεις τούς λόγους έθνικών σκοπιμοτήτων.Τό όλο μοντέλο χωροθέτησης προσπαθεί άπεγνωσμένα νά παίξει ένα άντισταθμιστικό ρόλο στή στρεβλή άνάπτυξη τού "Ελλαδικού χώ- ρου χωρίς νά τό πετυχαίνει άπόλυτα. Κι αύτό γιατί, πρώτο, τά νέα πανεπιστήμια δέν λειτούργησαν, τουλάχιστο μέχρι τώρα σάν πειραματικά, άνανεωτικά πανεπιστήμια όπως συνήθως γίνεται μέ τά νέα πανεπιστήμια στίς άλλες χώρες καί δέν διαφέρουνάπότά παλιά ίδρύματα ώς πρός τήν έσωτερική δομή καί όργάνωσή τους καί ώς πρός τίς σχέσεις τους μέ τό κοινωνικο-οίκονομικό πε- ριβάλλον τής πόλης τους. Καί. δεύτερο, γιατί δέν κατώρθωσαν νά άποκαταστήσουν μιά στενή σχέση μέ τή βιομηχανία τής περι- οχής τους, όπου βέβαια ύπάρχουν τέτοιες προυποθέσεις. Στήν πράξη ή μή σύνδεση, στό χώρο, πανεπιστήμιου καί βιομηχανίας καί ή μή συσχέτισή τους μέ τίς τοπικές άνάγκες έκφράζεται είτε μέ τίς συνεχείς μετακινήσεις άπό τόν τόπο κα- τοικίας στόν τόπο σπουδών καί άπό τόν τόπο σπουδών στό τόπο έργασίας, είτε μέ τήν ύποαπασχόληση ή τήν μή σύνδεση τού έ- παγγέλματος μέ τίς πανεπιστημιακές σπουδές. * Τά προβλήματα λοιπόν, είναι γνωστά τόσο ώς πρός τήν όρ- γάνωση τής πανεπιστημιακής ή μή έρευνας όσο καί ώς πρός τήν -4ο- σχέση πανεπιστημίου καί βιομηχανίας στήν "Ελλάδα. "Επιχειρείται μιά σειρά άπό λύσεις-μπαλώματα μέ τήν δη- μιουργία άνεξάρτητων σχολών έδώ κι έκεί καί, παράλληλα, μέ τήν συγκέντρωση τής όποιας έρευνας σέ έλεγχόμενα κρατικά ίν- στιτούτα'1ςιόλα αύτά χωρίς ένα ένιαίο πρόγραμμα …συντονισμού τής έρευνας καί άποκατάστασης τής σχέσης της μέ-τή …βιομηχα- νία. "Αναζητώντας λύσεις στά σημερινά προβλήματα θά πρέπει καταρχήν νά ξεκαθαρίσουμε τούς ρόλους πού παίζει τό ίδιο τό πανεπιστήμιο καί νά έπιμείνουμε άσφαλώς στόν κύριο ρόλο του, δηλαδή τήν παραγωγή τεχνικά έκμεταλλεύσιμης΄γνώσης καί στε- λεχών. Κάτι τέτοιο θά είχε σάν άποτέλεσμα τήν άμεση έπιταγή γιά ένδυνάμωση τής πανεπιστημιακής έρευνας μέ: πρώτο, τήν κατάργηση τών γραφειοκρατικών καί. νομοθετι- κών έμποδίων, δεύτερο, τή χωροθετική συσχέτιση πανεπιστήμιου καί βιο- μηχανίας στό πλαίσιο συντονισμού τής έρευνας καί ίσόρρο- πης περιφερειακής άνάπτυξης τού 'Ελλαδικού χώρου, καί τρίτο, τή ρύθμιση τού καθεστώτος μεταφοράς τεχνολογίας ώστε νά ύποβοηθήσει τήν άνάπτυξη αύτόνομης έρευνας καί, στή συνέχεια, παραγωγής τεχνολογίας στήν "Ελλάδα. "Ολα αύτά είναι γνωστά καί έχουν ύποστηριχθεί πολλές(ρο- ρές μέχρι τώρα. "Εκεί πού Θα θέλαμε νά δώσουμε μιά ίδιαίτερη έμφαση είναι ότι τό πανεπιστήμιο δέν παίζει καί δέν μπορείά- πό τή φύση του νά παίξει μόνον αύτό τό ρόλο τής παραγωγής τε- χνικά έκμεταλλεύσιμης γνώσης κι αύτό είναι πού τό κάνειάναν- τικατάστατο. "Εχει πρωταρχική σημασία νά συνειδητοποιήσουμε, δύο πράγματα. Πρώτα, ότι οί δύο άλλοι ρόλοι τού πανεπιστημί- ου, δηλαδή ή άνάδειξη καί ό μετασχηματισμός τής πολιτιστικής κληρονομιάς τής περιοχής όπου έντάσσεται καί ή άνάπτυξη τής κοινωνικής καί πολιτικής συνείδησης τών μελών του άλλά καί τού εύρύτερου κοινωνικού του συνόλου, είναι ρόλοι έξ"ίσου ση- μαντικοί. Καί, δεύτερο, ότι κανείς άπό τούς τρείς αύτούς ρό- λους τού πανεπιστημίου δέν μπορεί νά παιχθεί άπομονωμένα καί άνεξάρτητα άπό τούς άλλους. Μόνη ή παραγωγή γνώσης καί τε- χνολογίας κινδυνεύει νά όδηγήσει στήν τεχνοκρατικοποίησή τού πανεπιστήμιου ένώ ή έλλειψή της στήν άποδυνάμωση καί τήν ά- -4]- πώλεια τής ταυτότητάς του. Αύτή ή πολλαπλότητα τού πανεπιστήμιου έχει σοβαρές έπι- πτώσεις όχι μόνο στή χωροθέτηση τού πανεπιστημίου καίτή σύν- δεσή του μέ τή βιομηχανία άλλά καί στή σχέση του μέ τήν πό- λη. "Επιβάλλει μιά σύνδεση μέ τόν πολεοδομικό ίστό τής πόλης μέσα σ'ένα πολυκεντρικό μοντέλο πού μπορεί παράλληλα νά άγ- καλιάζει καί τή βιομηχανία. Τά ζητήματα αύτά έχουν είδικά ένδιαφέρον γιά τήν περί- πτωση τού Βόλου καί τής Μαγνησίας όπου καί θά τά δούμε στήν συνέχεια. :3. Στό πρόσφατο Διεθνές Συμπόσιο πού διοργανώθηκε στόν Βόλο τόν 'Ιούνιο τού "80 άπό τό Τεχνικό "Επιμελητήριο καί τό "Εργαστήριό-ΕίδτξήΞ-ΚΐΐΞΐόλόγίάΞ τού πανεπιστημίου Θεσσαλο- νίκης μέ θέμα "'Ο ρόλος τού πανεπιστημίου στό μετασχηματισμό τών περιφερειακών πόλεων" έντοπίσθηκαν άπό δύο είσηγητέςτούς κ. Πιτσιώρη καί Παπαγιάννη τά ίδιαίτερα χαρακτηριστικά τού πολεοδομικού συγκροτήματος Βόλου-Ν."Ιωνίας καί τής Μαγνησί- ας σάν πόλου συγκέντρωσης βιομηχανικών έπιχειρήσεων. Χωρίς νά έπαναλάβουμε όλα τά σημαντικά στοιχεία πού παρουσιάστηκαν,θά κάνουμε έδώ μιά πολύ σύντομη σύνοψη λέγοντας τά έξής: "Ο Βόλος έχει σημαντικές μεταποιητικές μονάδες στόνκλά- δο τών ύφαντικών είδών, στόν κλάδο ένδύσεως, στόν κλάδο προ- ϊόντων άπό μή μεταλλικά όρυκτά, στόν κλάδο τών βασικών με- ταλλουργικών βιομηχανιών καί στόν κλάδο κατασκευής προϊόντων άπό μέταλλο. Κύρια χαρακτηριστικά τής βιομηχανίας τής εύρύτερης πε- ριοχής τού Βόλου είναι: α) 'Η άνάπτυξη μεγάλων μονάδων παραγωγής πρώτων ύλών μέ μεγάλη έξάρτηση άπό τήν ένέργεια. β) 6 έλάχιστος βαθμός καθετοποίησης καί όριζόντιας δια- σύνδεσης τών μονάδων, γ) τό ότι ή πλειονότητα τών έπιχειρήσεων είναι έντάσεως έργασίας, 6) ή έλλειψη τών βιομηχανιών αίχμής-ήλεκτρονικών συστη- μάτων, έργαλειομηχανών. προϊόντων ύψηλής τεχνολογίας, ε) τό ότι ό κεφαλαιουχικός έξοπλισμός καίΐ:άντιστοιχού- σα τεχνολογία είσάγονται, ; -42- στ) τό ότι ή έκπαίδευση τού προσωπικού γίνεται κατά κα- νόνα στό έργοστάσιο καί ζ) ή έγκατάσταση τής κεντρικής διοίκησης τών μεγάλων μονάδων στήν "Αθήνα. Τά περισσότερα άπό τά χαρακτηριστικά αύτά είναι τυπικά στήν βιομηχανία τών έλληνικών περιφερειακών πόλεων. ΄Εκείνο. όμως πού είναι άξιοσημείωτο στήν περίπτωση τού Βόλου είναι ό- τι 6 όγκος τής βιομηχανίας είναι συνολικά πολύ σημαντικός. Τό συγκρότημα Βόλου-Ν."Ιωνίας είναι τό τέταρτο ή πέμπτο σέ πληθυσμό πολεοδομικό συγκρότημα στήν ΄Ελλάδα, είναι όμως τό τρίτο βιομηχανικό κέντρο μέ μεγάλη παράδοση, μέ τήν περισσό- τερο άναπτυγμένη όργανωμένη βιομηχανική περιοχή καί, παράλ- ληλα. άναπτύσσεται καί σέ μεγάλο διαμετακομιστικό κέντρο τής ΄Ανατολικής Μεσογείου. "Ετσι κάθε προσπάθεια περιφερειακής άνάπτυξης τόσο στόν τομέα τής βιομηχανίας όσο. καί κυρίως, στόν τομέα τής διασύν- δεσης βιομηχανίας καί πανεπιστήμιου θά πρέπει προφανώς. χω- ρίς τήν παραμικρή σκιά άμφιβολίας. νά βάζει τό Βόλο σέ πρώτη προτεραιότητα. Ποιές είναι οί προτάσεις μέχρι σήμερα. μέ βάση τό παρα- πάνω αύταπόδεικτο έπιχείρημα: Κατ"άρχήν άπό τήν πλευρά τού κράτους: μόνον ένα παράρτημα "Ιατρικής Σχολής έξαρτημένο άπό τά Γιάννινα. Φαίνεται ότι τό κράτος μέχρι σήμερα έχει δόσει κύρια σημασία στίς πολιτιστικές καί πολιτικές δραστηριότητες τών πανεπιστημίων στήν περιοχή τους καί μέ βάση αύτές στα- θμίζει κατ΄άρχήν τά κριτήρια γιά τή χωροθέτησή τους βάζοντας σέ δεύτερη μοίρα τόν κύριο ρόλο τού πανεπιστημίου. ΄Υπάρχουν όμως κι"άλλες προτάσεις: "Υπάρχει ή πρόταση τού Ρυθμιστικού Σχεδίου τού Βόλου, όπως καί οί προτάσεις τής όμάδας πού έπεξεργάστηκε αύτό τό ζήτημα σέ συνεργασίατού Τε- χνικού ΄Επιμελητηρίου καί τού "Εργαστηρίου Είδικής Κτιριολο- γίας τού Α.Π.θ. Καί οί δύο προτάσεις άποβλέπουν σ'ένα πλήρες πανεπιστημιακό συγκρότημα συνδεδεμένο τόσο μέ τή βιομηχανία όσο καί μέ ένα εύρύτερο πανεπιστημιακό πλέγμα τής Θεσσαλίας. "Αποβλέπουν άκόμη. δίνοντας ίδιαίτερη σημασία στόν πολλαπλό ρόλο τού πανεπιστημίου, καί στήν ένταξη τού πανεπιστημίου -43- στόν πολεοδομικό ίστό τής πόλης, παράλληλα μέ τή σύνδεσή του μέ τή βιομηχανία. 'Η πρόταση τού κ. Παπαγιάννη, όπως έξειδικεύτηκε καί στό πρόσφατο Συμπόσιο, άποβλέπει σ΄ένα Δημοτικό Πανεπιστήμιο μέ ίσχυροποιημένη τοπική συμμετοχή καί μέ προγράμματα μετεκπαί- δευσης άνώτερων στελεχών τής τοπικής αύτοδιοίκησης, προγράμ- ματα ύδροβιολογίας καί οίκολογίας. προγράμματα έρευνας στόν τομέα τής μηχανολογίας καί τής τεχνολογίας τών μετάλλων, καί άκόμη προγράμματα μελέτης καί άναβίωσης τής άρχιτεκτονικής κληρονομιάς, άρχαιολογικής έρευνας ίδιαίτερα τής νεολιθικής περιόδου καί ίατρικής έξειδίκευσης καί μετεκπαίδευσης.Παράλ- ληλα προτείνει, γιά τήν έγκατάσταση τού πανεπιστημίου. τήν χρησιμοποίηση σέ πρώτη φάση ύπαρχόντων κτισμάτων μέ προοπτι- κή κατασκευής νέων μονάδων μέ πυρήνα τό σημερινό στρατόπεδο Ν. "Ιωνίας όπως έξ άλλου όρίζει καί τό Ρυθμιστικό Σχέδιο. ΄Η δεύτερη πρόταση γιά μιά πανεπιστημιακή μονά&χστό Βό- λο προέκυψε μετά άπό συνεργασία τού Τμήματος Μαγνησίας τού Τ.Ε.Ε. καί τού ΄Εργαστηρίου Είδικής Κτηριολογίας τού Α.Π.Ο. "Η πρόταση αύτή άναπροσδιορίστηκε καί έξειδικεύτηκει3έσημαν- τικό βαθμό άπό όμάδα συνεδέλφων άρχιτεκτόνων στό πλαίσιο τής διπλωματικής τους έργασίας (Μ.Βασιλοπούλου, Ε. Γιαννουρή, Ν. Δικέφαλος, Γ. Καρνερέ, Μ. Μανωλά, Δ. Νικολάου, Χ.Πανταζίδης, Ξ. Πενταφρονίμου, Μ. Τζάρας, Α. Τσίγκα) πού καί τήν παρουσί- ασαν στό πρόσφατο Διεθνές Συμπόσιο τού Βόλου ("Ιούνιος1980). "Η πρόταση άφορά σ'ένα διπολικό σύστημα δύο πανεπιστη- μιακών ίδρυμάτων πού συγκροτούν τό ΘεσσαλικόΠανεπιστήμιο."Ο πόλος τής Λάρισας σχετίζεται περισσότερο μέ τήνπρωτογενήπα- ραγωγή ένώ 6 πόλος τού Βόλου μέ τή βιομηχανική. Είδικότερα. γιά τό Βόλο, προτείνονται Σχολές Βασικών "Επιστημών, 'Ανθρω- πιστικών 'Επιστημών. "Αρχιτεκτονικής. "Ιατρικής καί Μηχανι- κών Βιομηχανίας, μέσα άπό ένα σκεπτικό πού στηρίζεται στόν τριπλό ρόλο τού πανεπιστημίου όπως περιγράφηκε στά προηγού- μενα, δηλαδή τήν παραγωγή τεχνικά έκμεταλλεύσιμης γνώσης καί στελεχών, τήν άνάπτυξη τής πολιτιστικής κληρονομιάς τής πε- ριοχής καί τήν άνάπτυξη τής πολιτικής συνείδησης τών μελών τού πανεπιστημίου καί τού κοινωνικού του περιβάλλοντος. Τό ένδιαφέρον στήν πρόταση αύτή είναι ότι προτείνει ένα -44- πολυκεντρικό πανεπιστήμιο πού άπό τή μιά μεριά σχετίζεται μέ τήν βιομηχανία τής περιοχής ένώ, άπό τήν άλλη, χρησιμοποιεί, γιά μιά σειρά άπό κύριες δραστηριότητες, κτίσματα καί οίκό- πεδα πού σήμερα άνήκουν στόν ίστό τής πόλης τού Βόλου καί βρίσκονται κάτω από κρατική ή δημοτική διαχείριση. Τά κύρια χαρακτηριστικά τής πρότασης παρουσιάζονται στούς πίνακες 1 (χάρτης χρήσης γής), 2 (χάρτης διαθέσιμων κτισμάτων καί οίκοπέδων) καί 3 (πρόταση ρυθμιστικού γιά τό τμήμα τού πανεπιστήμιου πού έντάσσεται στήν πόλη τού Βόλου). "Αναδημοσιεύονται έδώ άπό τόν τόμο τών πρακτικών τής Τέταρ- της Συνάντησης τού Διεθνούς Συμποσίου τού Βόλου 1980. "Η πρόταση αύτή δείχνει ότι είναι δυνατή ή άμεση έγκα- τάσταση ένός πανεπιστημιακού πλέγματος στό Βόλο πού θά έχει στενή σχέση μέ τήν τοπική βιομηχανία καί. παράλληλα δέν θά είναι άποκομμένο άπό τίς δραστηριότητες τής πόλης χωρίς νάύ- ποβιβάζεται ή λειτουργικότητά του. μιά λειτουργικότητα πού έχει λανθασμένα ύπερτονιστεί στίς προτάσεις γιά τή δημιουρ- γίααύτόνομωνκαίδαπανηρώνς8…ρμ565 σέάλλεςέλληνικές πόλεις. 4π Συνοψίζοντας μερικά κεντρικά σημεία αύτής τής είσή- γησης, πιστεύουμε ότι πρέπει νά τονίσουμε. πρώτα, τήν πολλα- πλότητα τού πανεπιστήμιου καί τό άναντικατάστατό του στή πα- ραγωγή γνώσης καί στελεχών τής παραγωγής καί στήν άνάπτυξη τής πολιτικής κληρονομιάς καί τής πολιτικής συνείδησης τού κοινωνικού του περιβάλλοντος. Δεύτερο, στόν στρεβλό τρόπο μέ τόν όποίο τό μοντέλο αύτό λειτουργεί - ή καλύτερα, ύπολει- τουργεί - στήν "Ελλάδα καί στή σημασία πού έχει ή περιφερει- ακή άνάπτυξη πόλεων σάν τόν Βόλο. Τέλος. τρίτο στήν σημασία ένταξης τού πανεπιστημίου στόν ίστό τής πόλης, κρατώντας ό- μως, στά πλαίσια ένός πολυκεντρικού συστήματος, τή στενή συ- νάφεια μέ τήν τοπική βιομηχανία. ? ,; πιΜκΔι 1 !…"! ΧΡΗΣΗΣ Γ Η! και: απ… ι…Φ ια…" µα…"… "- - …… *… ,1 [Wu—“Cd gum m'I'HHIIM ||ΠΙΙΠ'Ν .… . will” ι… arming-nun οι ιιαιτιιΙνι … Η|Μι|ιΙΙ Ι"ΝΝΜΝ|& . |… ται. …ΙΙ|ΙΝ αν". ΙΙ.… . Μιας"! nun-“nun- urn :…Δ. πιο mini-Ali" PAULA"! µια"… …ΒΙΝΙΙΙΙ. now-u & Ο…" & … | … ΔΙΑΘΕΣ|ΜΩΝ ΚΠΣ…Τ… KAI σα…… / Ο ) nmAKA: 2 Ώ? ωΝ|Θ…ΆωΝ-' Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν N N .. .. - . - .… .. .. .. . u: co κι ο … > ο". Ν .. o 1.0 co \1 o ω & … Ν _. c: ιο 30. ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΠΙΝΑΚΑ 2 Ξενώνας Στ. Στούρνα στήν ΄Αλλη Μεριά Κτίσμα Γαλλίας καί Τοπάλη 'Αποθήκη Δ.Ε.Η. 'Εργοστάσιο καπνού Ματσάγγου Οίκόπεδο Καρτάλη καί Κοραή Καπναποθήκη Σπίρερ Τεχνικές σχολές στήν Νέα "Ιωνία Καπναποθήκη Νέας 'Ιωνίας Ματσάγγου Οίκόπεδο 'Ανθ. Γαζή καί Κ. Καρτάλη Κτίσμα στήν όδό "Ιωλκού 48-50 Κτίσμα Γ. Καρτάλη καί Σαρακηνού Κίτρινη "Αποθήκη "Εργοστάσιο ζημαρικών στήν Γ. Καρτάλη Καφενεία "Συνάντησις" καί Ακρόπολις" Οίκόπεδο στήν όδό Κασσαβέτη Οίκόπεδο στήν όδό Πολυμέρη Σχολή Μαθητευομένων μουσικών-ΚΤΕΥΛ-καταστ. έπίπλων Οίκόπεδο Τ.Ε.Ε. Καπναποθήκη Παπαστράτου Οίκόπεδο στήν όδό Λαρίσης Οίκόπεδο στήν όδό πρός τήν 'Αλλη Μεριά Οίκόπεδο στήν όδό 2ας Νοεμβρίου 'Εργοστάσιο ζημαρικών Παπαδιαμάντη-Βερνιδάκη Γαλλική Σχολή 'Εργοστ. πλακοποιίας στήν όδό Πολυμέρη Λαχαναγορά Οίκόπεδο στήν όδό Ρήγα Φεραίου Οίκόπεδο στό παλιό γήπεδο 'Ολυμπιακού Οίκόπεδο Δημητριάδος καί Φιλελλήνων Στρατόπεδο συν/χου Γεωργούλα .: Ψ:= ξ…€%&%%ΐΨΌ© Ο % ο & ο©άΟ θα? &… ..............…τ ΕΦΕΕ όπ%ά ) Ο Φ© άο©όΛν Φάσο 0%οΟ Ο & ΌΝΟΟ%&0 ΟΟΟΌΟΛνθ%Λν©ΛνΟ .? ένας & Ο» Μ2)>>)Κ4.ΧΣ >(Μ: :- 1<°22N4=n° MXmD-O . … | Β)"... 3.22::- ω 5. ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΣΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ Γ. Πίσχινας, Μηχανολόγος - Μηχανικός Περίληψη Στήν άρχή έξετάζονται καί άξιοποιούνται στατιστικάστοι- χεία άτυχημάτων. Στή συνέχεια άναπτύσσονται οί οίκονομικές έ- πιπτώσεις τών ατυχημάτων καί τέλος έξετάζονται ή έπιστημονι- κή πρόληψη τού άτυχήματος καί ό ρόλος τού μηχανικού. 1) ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τό πρόβλημα τής άσφαλείας τών έργαζομένων στή βιομηχα- νία είναι ένα άπό τά προβλήματα πού συνόδευσαν τήν ταχύτατη τεχνολογική καί βιομηχανική άνάπτυξη στήν έποχή μας. "Εχει ώστόσο άπασχολήσει κράτη καί κυβερνήσεις από πα- λαιότερα, άπό τήν έποχή τής βιομηχανικής έπανάστασης στή "Αγ- γλία καί έντεύθεν. Μέ τήν αύξηση τής μηχανοποίησης άρχισαν βαθμιαίανά πολ- λαπλασιάζονται καί τά έργατικά άτυχήματα. Στήν άρχήάπόπλευ- ράς κράτους καθιερώθηκαν όρισμένοι νόμοι καί κανόνες γιά τόν περιορισμό τών ώρών έργασίας καί τήν προστασία τών παιδιών. "Ετσι στήν 'Αγγλία τήν πλέον βιομηχανική τότε χώρα. έχουμε: Τό 1802 τήν άπαγόρευση τής νυχτερινής έργασίας καί τής ύπερβά- σεως τής 12ώρου έργασίας τών παιδιών. Τό 1819 τήν άπαγόρευ- ση άπασχολήσεως παιδιώνκάτωτών 9 έτώνκαίτήν καθιέρωση 12ώ- ρου έργασίας μεταξύ 9-16 έτών στή βιομηχανία βάμβακος. Στή Γερμανία: Τό 1833 τήν άσφάλιση άσθενείας, τό 1884 7ιι1.ιΠΗ I νωµι| α σπιση τ ς έβδομαδιαίας άναπαύσεως. Στήν "Ελλάδα: Τό 1911 καθιέρωση τής Κυριακής ώς άργίας, -50- τό 1915 τό νόμο περί έργατικών άτυχημάτων. "Ετσι περίπου ξε- κίνησε ή έργατική νομοθεσία καί παράλληλα άρχισαν νά τίθεν- ται καί οί κανόνες γιά τήν πρόληψη άτυχημάτων. Παρόλα αύτά καί μέχρι τού τέλους τού περασμένου αίώνα τό πρόβλημα τών άτυχημάτων καί τής σχέσεως γενικά τού άνθρώ- που μέ τήν μηχανή δέν είχε άντιμετωπισθεί έπιστημονικά. "Η σκέψις ήταν στραμμένη άποκλειστικά σχεδόν στήν μηχανή, ό δέ άνθρωπος έπρεπε νά προσαρμοσθή σ'αύτήν πολλώ μάλλον αύξανο- μένου τού κατασκευαστικού κόστους καί τής πολυπλοκότητος τών μηχανών καί τών άπαιτήσεων γιά άπόδοση. ΄Ετσι συνέβαινε συ- χνά, ένα σφάλμα,παράλειψη,άμέλειακλπ. προερχόμενες άπό τόν άνθρωπο νά έχει σάν άμεσο άποτέλεσμα τό άτύχημα. "Η διαπίστωση αύτή έθεσε τούς ύπεύΘυνουςένώπιοντών εύ- θυνών των καί ύποχρεώσεών των. 'Από τα πρώτα μέτρα πού έφαρ- μόσθηκαν άναφέρομε τόν έπαγγελματικό προσανατολισμό. τήν έπι- λογή τού πάσης φύσεως προσωπικού, τή δημιουργία κέντρων έκ- παιδεύσεως κλπ. Στην έποχή μας ή άνάπτυξη τής τεχνικής είναι τόσο άλμα- τώδης, ώστε βάζει καινούργιους όρους στή ζωή τού ανθρώπου καί γενικά προβλήματα προσαρμογής τών έργαζομένων μέ τά μηχανή- ματα, άλλά καί τών μηχανημάτων μέ τούς άνθρώπους. Συνεχώς περισσότεροι άνθρωποι άπασχολούνται στή βιομη- χανία καί συνεχώς καινούργια μέτωπα κινδύνων άνοίγονται π.χ. άκτινοβολία στίς έφαρμογές τής πυρηνικής ένέργειας. ΨΙάπό- τομή αύτή πρόοδος τού 200υ αίώνα θά είχε σάν συνέπεια τήν ταχύτατη φθορά τού έργατικού δυναμικού άπό τήκ|αύξηση τών συ- νεπειών τού έπαγγελματικού κινδύνου άν δέν λαμβάνονταν άπό τίς τεχνολογικά προηγμένες χώρες μέτρα προσαρμογής. Συνεχώς έκδίδονται καί κυκλοφορούν όδηγίες γιά τό άσφα- λώς ζήν, άσφαλώς κυκλοφορείν καί έργάζεσθαι. Καμμιά παραγωγική διαδικασία δέν θεωρείται πλήρης. άν δέν συνοδεύεται άπό όδηγίες σωστής χρήσεως μηχανημάτων πού έμ ii * i“ ει.μµιιι.ικ,ιι σφαλείας. Θά παραθέσουμε τώρα όρισμένα στοιχεία πού δείχνουν τό μέγεθος τού προβλήματος. -51- ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 'Αντλούµε άπό μιά μελέτη τού ΙΚΑ γιά τα έργατικά άτυχή- ματα μεταλλείων τής ΄Ελλάδος κατά τή διετία 77 - 78. Τέτοιες μελέτες γίνονται έδώ καί 12 χρόνια άπό τό ΙΚΑ. Τα δεδομένα είναι ταξινομημένα κατά δύο τρόπους. 1. Κατανομή καθ'όμάδες ήλικιών: Στά χρόνια 1974-78 έμ- φανίζεται μέγιστο στή πενταετία 25-29 άπό μετατόπιση κατάμία πενταετία πρός νεώτερες ήλικίες έν σχέσει μέ τήν τριετία 1971-73. Τούτο πιθανώς όφείλεται στήν αύξηση τής μεταλλευτι- κής δραστηριότητας καί στήν τροπή τών νεωτέρων έργαζομένων στή μεταλλευτική δραστηριότητα. Τα 3/4 τών έργατικών άτυχημάτων παρατηρούνται στήν ήλι- κία 20-49 γιά τό 77 καί 78. 2. Τριμηνιαία κατανομή: Τά περισσότερα άριθμητικώς άτυ- χήματα παρατηρήθηκαν στό AZ τρίμηνο τού 1977 καί ΔΣ τρίμηνο 1978. 'O δέ άριθμός τών ήμεραργιών έμφανίζει τό μέγιστο κατ" έτος στά άντίστοιχα τρίμηνα πού παρατηρούνται καί τά περισ- σότερα άτυχήματα. 3. Κατανομή κατά βάρδια: Τά περισσότερα άτυχήματα παρα- τηρούνται στήν πρωϊνή βάρδια μέ ποσοστό 74,70% γιά τό 77 καί 74,22% γιά τό 78. Καί τά λιγότερα στή βραδυνή βάρδια μέ άν- τίστοιχα ποσοστά 2,12% καί 2,61%. Τούτο όχι γιατί τό πιό έπικίνδυνο ώράριο είναι τό πρωί- νό, άλλά κυρίως γιατί τό ποσοστό τών έπιχειρήσεων πού έχουν δύο βάρδιες είναι μικρό καί αύτών πού έχουν 3, άκόμη μικρό- τερο. 4. Κατανομή κατ"αίτιο: Στό αίτιο πτώσεως όφείλεταιό με- γαλύτερος άριθμός άτυχημάτων μέ ποσοστό 60% γιά τό 1977 καί 67% γιά τό 1978, καί πιό συγκεκριμένα: α) Πτώση άντικειμένων: πρώτο μέ συχνότητα 32,74% καί 35,63% γιά τό 1977 καί 78 άντίστοιχα. β) Πτώση ατόμων: δεύτερο μέ ποσοστό 18,19% καί 20,12%. γ) Πτώση πετρώματος ή μεταλλεύματος: πέμπτο μέ ποσοστά 8,12% καί 11.41% γιά τά δύο χρόνια. "Η πτώση αύτή παρουσιά- ζει ίδιαίτερο ένδιαφέρον σάν αίτιο, πρώτο λόγω τής σοβαρότη- τάς της, καί δεύτερο διότι άποτελεί κατ"έξοχήπροληπτόαίτιο. -52- δ) Τά "έργαλεία" π.χ. κρουστικά άερόσφυρα: τρίτο αίτιο σέ ποσοστό τό 77 μέ 15.50 % καί τέταρτο τό 78 μέ 11,67%. ε) "Μεταφορές" όπως κλωβοί. σαγόνια. συρματόσχοινα,ένα- έριοι σιδηρόδρομοι: τέταρτο αίτιο τό 77 μέ 13,71% καί τρίτο μέ 13,07% τό 78. στ) "Μηχανήματα" όπως π.χ. γεωτρύπανα. βαρούλκα: έκτο μέ ποσοστό 6,77% καί 6.01% γιά τά δύο χρόνια. ζ) ""Εκρήξεις'Η τελευταία θέση όπως καί κατά τήν προηγού- μενη έξαετία μέ ποσοστό 1.5% γιά τό 1977 καί 0,96 % γιά τό 1978. η) Τά "πολλαπλά" περιστατικά μέ συνδυασμούς περισσοτέ- ρων αίτίων καλύπτουν ποσοστό 3.45% γιά τό 77 καί 0.96%τό 76. 5. Κατανομή κατά τρσυμστισθεϊσσ μοίρα: Τα άκρα άποτε- λούν όπως καί κατά έξαετία 1971-76 τήν συχνότερη έντόπιση μέ ποσοστό γύρω άπό 70% γιά τό 1977 καί 1978. Στά άνω άκρα δέ έντοπίζεται ποσοστό πάνω άπό 40% τούσυ- νόλου τών άτυχημάτων. ΄Η διαπίστωση αύτή άποτελεί τόσο θετι- κή ένδειξη πού πλησιάζει τά όρια τής άποδείξεως ότιπεριφρο- νούνται τά στοιχειώδη μέτρα άτομικής προστασίας. Τά άτυχήματα πού έντοπίζονται στήν κεφαλή καί στά μάτια άντιστοιχούν μέ ποσοστό 8.88% καί 6.94% γιά τό 1977 καί σέ ηύξημένα ποσοστά 11,24% καί 7,06% τό 1978. Καί αύτή ή διαπί- στωση είναι άνησυχητική γιατί άποτελεί σχεδόν άπόδειξη, ότι περιφρονούνται τά στοιχειώδη μέτρα άτομικής προστασίας. 'Ο πίνακας πού άκολουθεί δίδει μιά σαφή είκόναβάσειοί- κονομικών κριτηρίων τού πόσο στοίχισαν τά άτυχήματα στήν δε- καετία 1956-1965. Στίς Η.Π.Α. τό 1ο έξάμηνο τού 1971: "Ατυχήματα καί έπαγγελματικές άσθένεις 3.100.000 Θάνατοι 4.300 Ποσοστό έργατών άνίκανων γιά δουλειά 12,1% "Εργάσιμες μέρες πού χάθηκαν 12.200.000 "Εργάσιμα χρόνια πού χάθηκαν 50.000 50.000 χρόνια έργάσιμα χάθηκαν σ'ένα ήμερολογιακό έξάμηνο. "Ενα μέγεθος πού πρέπει νά άντιμετωπισθεί μέ πολύ με- γάλη σοβαρότητα, καί δέν άφήνει περιθώρια γιά παρερμηνείες. -53- 'Ατυχήματα 1956-1965 "Ετος 'Απώλειες 'Ερνατο- Δαπάνες έπιδοτή- "Αριθµός θάνατοι ημερών τήσεως άτυχημ. 1956 729.448 18.092.967 32.331 9 1957 797.190 21.216.144 33.219 21 1958 791.151 22.300.345 34.382 26 1959 778.490 22.524.803 32.358 6 1960 835.370 22.248.357 36.768 - 1961 —950:U96 37.005.110 42.422 27 1962 1.054.865 45.870.746 42.469 71 1964 1.183.276 51.705.344 47.824 52 1969 1.234.113 59.532.084 50.477 53 ΙΙ)'Επιπτώσεις Σ"αύτό τό σημείο είναι σκόπιμη μιά σύντομη άνάλυση τών έπιπτώσεων τού έργατικού ατυχήματος ώστε νάφανεί πιό καθαρά τό μέγεθος τού προβλήματος πού αύτό δημιουργεί. Τά έργατικά άτυχήματα έχουν οίκονομικές έπιπτώσεις καί προσβάλλουν τήν έννοια καί άξία "άνθρωπος", μέ κύρια δυσμενή άποτελέσματα ά- πό τήν δεύτερη πλευρά ψυχολογικής καί κοινωνικής φύσεως. Κατά μέσο όρο τό άμεσο κόστος τού κάθε άτυχήματος (μέ τιμές ήμερομισθίου 1978) άνέρχεται σέ 30.000 δρχ. περίπου μέ άπώλεια χρόνου έργασίας 12 ώρών. ΄Αλλά δέν είναι μόνον αύτό. ΄Αν ύπολογίσουμε καί τό έμ- μεσο κόστος τότε άνεβαίνουμε πολύ πιό ψηλά. Νά καί οί παρά- γοντες τού έμμεσου κόστους. Διακοπή έργασίας άλλων έργαζομέ- νων (περιέργεια. συμπάθεια, προσπάθεια παροχής πρώτων βοη- θειών κλπ), άπώλεια χρόνου διευθυντών, προϊσταμένων κλπ. έμ- μεσο κόστος λόγω τής έργασίας πού δέν μπόρεσε νά φέρει είς πέρας 6 τραυματίας. μερική διαρκής άναπηρία τού έργαζομένου, κόστος γιά τήν έλαττωματική παραγωγή λόγω τώνψυχολογικώνσυ- νεπειών πού έπέφερε τό άτύχημα, έπιπτώσεις στίς δημόσιες σχέ- σεις τής έταιρείας. "Η πρόληψη τού άτυχήματος λοιπόν, έκτός τού ότι είναι μιά προσπάθεια νομικά καί ήθικά έπιβεβλημένη, είναι άναμφισ- βήτητο ότι συμφέρει οίκονομικά τόν έργοδότη καί τόν έργαζό- ΕΡΓΑΤΙΚΑ ΗΛΕΚΤΡΙΚΑ ΑΤΥΧΗΜΑΤΑ ΕΤΩΝ 1970 - 1978 ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΣΥΝΟΛΙΚ0 ΑΡΙΘΜΟ ΑΤΥΧΗΜΑΤΩΝ ΣΥΝΟΛΙΚ0Σ Α Ι Τ 1 A ΣΧΕΣΗ ΗΛΛΕΚΤΡΙΚΩΝ ATYXHM- ΑΡΙΘΜΟΣ πΡΟΣ τΑ ATYXHMATA ATYXHMATQN ΔΙΑΦΟΡΑ ΗΛΕΚΤΡΙΚΑ Ano ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΑΙτΙΕΣ ΠΡΟΣΚΑΙΡ0Υ ΚΑΙ ΔΙΑΡκ0γΣ 5.270 5.231 39 0,74 % ANIKANOTHTOZ 0ΑΝΑΤΗ00ΡΑ 99 76 23 23 % Σ γ Ν ο Α ο N 5.369 5.307 62 1 z ΑΝΑΛΥΣΗ ΗΛΕΚΤΡΙΚΩΝ A T Y X11M A Τ 0 N ΑΡΙΘΜΟΣ ΠΛΗΓΕΝΤΕΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΜΗΜΑΤΑ ΕΓΚ/ΣΕΩΝ ΤΡΟΠΟΣ ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑ ΗΛΕΚΤΡΙ- οπογ ΣγΝΕΒΗΣΑΝ πΔΗ=ΕρΣ ΑΠΑΣΧ0Λ0ΥΜ. ΚΛΑΔΟΣ κΩΝ ATY- ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚ. ΘΑΝΑ- ΠΡΟΣΚ. XHMATQN ΤΗ00ΡΑ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΕΣ MHXANH- ENAEP. Ano ΡΟΗ Απο HAEK- EPrA- AIAPK. ΑΣΟΑΛ0- ΜΑΤΑ ΑΤΟΤ0Ι PEYMAT. BOATA- TPO- TOTE— ANIKAN. ΔΙΑΚΟΠΤ. IKO 1030 fEXN. XNIK. ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ , ΕΡΤ0ΣτΑΣΙΑκΕΣ 35 35 10 25 17 16 2 16 19 19 16 0Ικ0Δ0ΜΕΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ 27 27 13 14 6 6 15 23 4 8 19 SYNOAON 62 62 23 39 23 22 17 39 23 27 35 -55- μενο. ΙΙΙ) Πρόληψη 1. Κατ'άρχήν άντιμετώπιση τού θέματος Μιά σωστή έκστρατεία κατά τών άτυχημάτων πρέπει νά ξε- κινήσειάπότόνόρισμότού τίείναιάτύχημα,νά προχωρήσει σέ ά- νάλυση τών αίτίωνκαίτώνοίκονομικών,κοινωνικών κλπ. έπιπτώ- σεων τών άτυχημάτων γιά νάκαταλήξειστίς σωστές ένέργειεςάν- τιμετωπίσεως αύτών. Σάν συμβολή σ'αύτό θά άναλύσωμε στή συνέχεια τόν όρο ά- τύχημα. τίς αίτίες του καί τό ρόλο τής προλήψεως. Σύμφωνα μέ τό άρθρο 8 παρ. 4 τού Α.Ν. 1846/1951, "Περί κοινωνικών άσφαλίσεων" ώς άτύχημα νοέίται τό έν τή έργασίαή έξ άφορμής ταύτης βίαιον συμβάν καί τήν έπαγγελµατικήν άσθέ- νειαν. Τά άτυχήματα τής έργασίας είναι άπόρροιατριώνπαραγόν- των. Τού παράγοντος άνθρωπος, τού παράγοντος ύλικόν καί τού παράγοντος τυχαίο συμβάν. Μέ τόν παράγοντα άνθρωπος νοείται άμέλεια κατά τήν έργασία, μέ τόν παράγοντα ύλικόννοείταικα- κή συντήρηση ύλικού ή έλλείψεις προερχόμενες άπό άρχική πλημ- μελή έγκατάσταση οί όποίες έπιδρούν άμεσα στή σωματική άκε- ραιότητα καί ύγεία τού άπασχολουμένου προσωπικού. ΄Η διάτα- ξη τού φωτισμού, τών διαδρόμων, τών κλιμάκων στό σύστημα με- τάδοσης κινητήριας δύναμης, ό άερισμός, ή άπαγωγή καί πολλοί άλλοι παράγοντες τής άρχικής έγκατάστασης ένός βιομηχανικού καταστήματος είναι αίτίες πού έπιδρούν καλά ή άσχημα στούς όρους έργασίας τού άπασχολούμενου προσωπικού, άνάλογα μέ τήν τελειότητά τους. Γι"αύτό έπιβάλλεται στούς τεχνικούς διευ- θυντές τών έπιχειρήσεων να τηρούν τούς όρους αύτούς κατά τήν άρχική έγκατάσταση σύμφωνα μέ τίς διατάξεις τών νόμων γιατί έκ τών ύστέρων δέν είναι εύκολη ή τροποποίηση. "Εδώ καί δεκάδες χρόνια στίς τεχνολογικά προηγμένες χώ- ρες γίνεται λεπτομερής καί έξονυχιστική στατιστική άνάλυση τών αίτίων τών άτυχημάτων. Τά άποτελέσματα είναι έντυπωσια- κά. - Τό 88% περίπου τών άτυχημάτων στη βιομηχανία όφείλε- ται σέ άπερίσκεπτες ένέργειες τού έργαζόμενου. -56- - Τό 10% περίπου σέ άνασφαλείς συνθήκες έργασίας καί - Τό 2% μόνο σέ συνθήκες πού δέν είναι δυνατόν νά προ- βλεφθούν. Τό 88% λοιπόν τών άτυχημάτων όφείλεται στήν άνθρώπινη συμπεριφορά. Καί τό πιό σημαντικό: Μόνο τό 2% όφείλεται σέ παράγοντες πού δέν είναι δυνατόν νά προβλεφθούν. Πράγματι είναι πολύ άπίθανο νά συμβή άτύχημα έντελώς ά- προσδόκητα, όπως πολλοί ίσχυρίζονται γιά πολλά συμβάντα. Μό- νο καθυστερημένα, ύπανάπτυκτα καί μή ίκανά στή δουλειά τους άτομα πού δέχονται μοιρολατρικά τό κάθε άπρόοπτο συμβάν μπο- ρούν νά έπικαλούνται τή δικαιολογία τής κακιάς ώρας. Συμβάν- τα πού πραγματικά είναι αδύνατο νά προβλεφθούν από τόν άνθρω- πο είναι οί σεισμοί, οί κεραυνοί, οί πλημμύρες καί τά παρό- μοια. Είναι φανερός λοιπόν άπό τά πιό πάνω. ό ρόλος καί ή ση- μασία τής προλήψεως. ΙΙΙ. 2. "Επιστημονική πρόληψη. "Ερνονομία. 'Ο ρόλος τού μη- χσνικού. Στό καθαρά τεχνικό μέρος τής προλήψεως, πρωτοστατεί ό μηχανικός. Θέματα όπως τα τής μεταφοράς διά μηχανοκινήτων μέ- σων. άνυψώσεως βαρών μέ βαρούλκα, γερανούς κλπ. τής έκμεταλ- λεύσεως τών δυνατοτήτων τού ήλεκτρικού ρεύματος. τών συγκολ- λήσεων, έφαρμογών πυρηνικής ένέργειας. παρασκευών διακινήσε- ων καί χρήσεων χημικών ούσιών. δοκιμών έργων μηχανολογικών καί ήλεκτρολογικών έργασιών σέ βιομηχανίες έκρηκτικών ύλών, καί ύγραερίων μέχρι ύαλουργείων καί κλωστούφαντουργείων κα- λούν τόν μηχανικό νά τά διαχειρισΘή μέ τόν πλέον άσφαλή τρό- πο. Τό σλόγκαν ”6 σωστός τρόπος έργασίας είναι καί ό άσφα- λής" άποκτά σ"αύτή τήν πλευρά τού θέματος βασική σημασία.Εί- ναι κάτι πού κανείς δέν πρέπει νά ξεχνά καί πρώτος-πρώτος ό : ι..." ,… unv- ." 'Η έπιστήμη όμως ή όποία μέ κέντρο κατ"έξοχήντόκ1άνθρω- πο,άσχολείταιμέ πάπροβλήματατής έργασίας, μέάναφορά σέ άνα- τομικούς,φυσιολονικούς,ψυχολογικούςκαίκοινωνικούς παράγον- -57- τες είναι ή έργονομία. Είναι αύτή πού έρευνά τό θέματήςάρ- μονικής προσαρμογής τού άνθρώπου στό περιβάλλον τής έργασίας του. … . Θέ περιγράψουμε κατωτέρω τή δομή τής έργονομίας σάν έ- πιστήμης μέ ίδιαίτερη άναφορά σέ ότι έχει σχέση μέ τά άτυχή- ματα. α) 'Εργονομία.καί φυσιολογία ΄Ο σχεδιασμός τών μηχανημάτων καί τών τρόπων πού Θάχρη- σιμοποιεί τό σώμα του ό έργάτης γιά τήν έκτέλεση τών διαφό- ρων έργασιών γίνεται μέ βάση τίςάρχές τής φυσιολογίας. Γιά διευκόλυνση ή έργονομία μάς παρέχει σέ πίνακες τήν κατανάλω- ση ένέργειας σέ θερμίδες/ώρα σέ σχέση μέ τή θέση τού σώματος ή τό είδος τής έργασίας. β) Τό σύστημα άνθρώπου-μηχανής ΄Ο άνθρωπος καί ή μηχανή άποτελούν ένα σύστημα καί άν- ταλλάσουν πληροφορίες έτσι: 81) Στόν τομέα λήψεως πληροφοριών ύπό τού άνθρώπου1)έρ- γονομία μάς παρέχει κανόνες σχετικά μέ τό χρώμα, τήν λαμπρό- τητα καί τή θέση σέ σχέση μέ τό μάτι τού χειριστή τών φωτει- νών σημάτων. "Οσον άφορά τίς ποσοτικές ένδείξεις μέ δείκτες έχει σημασία ή μορφή τής κλίμακος ένδείξεως, τό πλήθος τών ύποδιαιρέσεων, ή τοποθέτηση καί διαρύθμιση τών ποσοτικών με- τρητών. β2) "Οσον άφορά τήν άπάντηση τού χειριστή (έπέμβαση έπί τής μηχανής). "Η μελέτη έδώ συνίσταται στή μελέτη τών μοχλών πενταλί- ων,διακοπτώνκλπ., μέ τά όποία γίνεται ή απάντηση τού χειρι- στή, βάσει τών άπαιτήσεων τής έργασίας καί τών βιολογικών ί- κανοτήτων τού άνθρώπινου σώματος. ΄Υπάρχουν πίνακες πού βα- θμολογούν τούς διάφορους τύπους συστημάτων έπεμβάσεως (στρό- φαλοι, πηδάλια, πόμολα, μοχλοί κλπ) ώς πρός τήν ταχύτητα, ά- κρίβεια καί δύναμη τής έπεμβάσεως καί τής κινήσεως."Επίσηςή Θέση τής έργασίας διαρύθμίζεται ώστε ή σχέση τού άνθρώπινου σώματος νά μήν είναι ούτε πολύ άναπαυτική, ούτε πολύ κουρα- στική, καί τά άντικείμενα νά βρίσκονται γύρω άπό μιά εύνοί- 1 ι 1 ΚΠ αποσταση. 'Εάν δέν τηρηθούν οί κανόνες τής σχέσεως τούάνθρώπουμέ -58- τή μηχανή, τότε μπορεί άπό μία καί άνάγνωση ένδείξεως ή άπό μία λανθασμένη ή άργή έπέμβαση στή μηχανή, ή άπό σωματική κό- πωση τού χειριστή νά έχουμε βαρειές συνέπειες. γ) 'Η έργονομία έξετάζει έπίσης καί τό περιβάλλον τής έργασίας διότι τούτο έπιδρά έπί τού συστήματος άνθρώπου-μη- χανής καί κυρίως μέ τρείς παράγοντες: 1. θερμοκρασία, 2 φω- τισμός, 3. θόρυβος καί δονήσεις. γ1) Θερμοκρασία. Στή χώρα μας είναι πιό έντονο τό πρό- βλημα άπό ύψηλή θερμοκρασία παρά ένα έντονο ψύχος. "Εχει ά- ποδειχθή ότι όσο πιό ύψηλή είναι ή θερμοκρασία τόσο πιό με- γάλος είναι 6 άριθμός τών έργατικών άτυχημάτων. Γι΄ αύτούς τούς λόγους ή βελτίωση τής θερμοκρασίας μέσα στό έργοστάσιο πρέπει νά είναι μιά από τίς βασικότερες έπιδιώξεις μας. "Η έργονομία μάς παρέχει μεθόδους εύρέσεως τής έπιδρά- σεως τής θερμοκρασίας τού περιβάλλοντος στόν έργαζόμενο. "Ε- να βασικό μέγεθος είναι ή δραστική θερμοκρασία πού περιλαμ- βάνει θερμοκρασία ξηρού θερμομέτρου, ύγρασία καί ταχύτητα ά- έρος καί βρίσκεται άπό είδικά νομογραφήματα συναρτήσει τών τριών αύτών μεγεθών. "Από τή δραστική θερμοκρασίακαί τήν κα- τανάλωση ένέργειας βρίσκεται άπό άλλα γραφήματα ήποσότηταί- δρώτα σέ 1/4ωρο. Τούτη δέν πρέπει νά ύπερβαίνει ένα μέγιστο 2.51/4ωρο, διότι έχει όλέθριες συνέπειες στήν ύγεία καί τήν παραγωγικότητα τού έργαζομένου. γ2) Φωτισμός. 'Ο καλός φωτισμός βοηθά στήν γρήγορη άν- τίληψη καί εύρεση τών άντικειμένων κατά τήν έργασία άλλά καί έλαττώνει σημαντικά τόν άριθμό τών άτυχημάτων. "Εχει άποδει- χθή ότι τά έργατικά άτυχήματα ένός έργοστασίου κατασκευής μη- χανών έλαττώνονται κατά 20% όταν ό φωτισμός αύξάνεται άπό 65 σέ 170 LUX. ME μιά μικρή προσπάθεια στό θέμα τού φωτισμού, μπορεί νά βελτιώσει σημαντικά μιά άσχημη κατάσταση. 'Ο φωτισμός συνίσταται στόν φυσικό πού είναι ό ίδανικός καί στό τεχνητό πού πρέπει …άσυμπληρώνει τόν φυσικό μέ φάσμα χρωμάτων παραπλήσιο τού φυσικού, μέ ένταση άνάλογη μέ τή φύ- ση τής έργασίας καί τή λαμπρότητα άντικειμένων έντός τού πε- δίου όράσεως όσο τό δυνατόν όμοιόμορφη. γ3) θόρυβος καί δονήσεις Οί σύγχρονες βιομηχανίες έχουν 20% περισσότεροθόρυβοά- -5g_ πό έκείνες τού παλαιού τύπου λόγω τών συγχρόνων μηχανών τών μεγάλων ταχυτήτων καί άποδόσεων. Θόρυβοι πάνω άπό 90 DB 6n- μιουργούν ένοχλήσεις πού έκτείνονται άνάλογα μέ τήνέντασηά- πό δυσφορία μέχρι πόνο. "Επί πλέον ή έπί πολλά έτη έργασία σέ θορυβώδες περιβάλλον μπορεί νά δημιουργήσει σέ εύαίσθητα άτομα ύποακουσία ή καί κόπωση λόγω βλάβης τού άκουστικού νεύ- ρου. Μόνο θόρυβοι κάτω άπό 70 DB unopofiv*wi0&wpneofiv άνετοι. "Αλλες έπιδράσεις τού θορύβου είναι στήν συνεννόηση δύο άνθρώπων διά όμιλίας, στήν άκουστική διάγνωση μιάς μηχανής, στή δυνατότητα έπαγρυπνήσεως καί προσοχής. Είναι δέ φανερή ή σημασία όλων αύτών τών παραγόντων γιά τήν άσφαλή λειτουργία καί έργασία. "Εχει έπομένως μεγάλη ση- μασία ή μείωση τού θορύβου στά έργοστάσια άκόμα καί μέ μεγά- λη δαπάνη. Τό ίδιο ίσχύει καί γιά τίς δονήσεις στίς όποίες έπίσης είναι πολύ εύαίσθητος 6 άνθρώπινος όργανισμός μέ μυα- λγίες, ύπέρταση, έλάττωση όράσεως κλπ. 6) ΄Ωράρια καί βάρδιες έργασίας "Η δυνατότητα γιά άπόδοση ένός άνθρώπου μεταβάλλεταικα- τά τή διάρκεια τής ήμέρας έπηρεαζόμενη άπό άντίστοιχη μετα- βολή διαφόρων βιολογικών σταθερών όπως θερμοκρασία σώματος, άρτηριακή πίεση, σίδηρος τού αίματος κ.ά. τών όποίων ή αίτία είναι άγνωστη. Οί παρατηρήσεις έδειξαν ότι τό χειρότερο ώράριο γιά έρ- γασία είναι τό νυκτερινό. "Επειδή όμως πολλές έπιχειρήσεις δουλεύουν νύκτα-μέρα γιά νά άποσβέσουν γρήγορα τίςμεγάλεςέ- πενδύσεις άναγκαστικά θά ύπάρχει νυκτερινή βάρδια. ΄Υπάρχουν συστήματα άλλανής βάρδιας άνά έβδομάδα, άνά 150ήμερο, άνά έ- τος. 'Η έβδομαδιαία άλλαγή είναι γρήγορη καίταλαιπωρείται 6 όργανισμός γιά νά προσαρμόζεται συνεχώς. 'Η μηνιαία βλάπτει τήν οίκογενειακή καί κοινωνική ζωή τού έργαζόμενου."Ετσι κα- λύτερη φαίνεται νά είναι ή άνά 15θήμερο άλλαγή βάρδιας. Αύτάείναιτάβασικότεραπροβλήματαπούδιερευνείήέργονο- μία. "Υπάρχουν καί πολλά άλλα πού άπαιτούν συνεργασία βιολόγων, κοινωνιολόγων, ψυχολόγων. Δώσαμε μιά ίδέα τού πόσο πολύτιμο έρ- γαλείο1&ποτελεί γιά τόν μηχανικό όργανωτή τής έργασίας1€έργονο- μία,γιά*…&καταστήσει'τΜ;συνθήκες έργασίας άνθρωπινότερες ά- σφαλέστερες, παραγωγικότερες. -60- Ιν. 'Ανασκόπηση σημερινής καταστάσεως, προτάσεις Στά προηγούμενα θέσαμε τό πρόβλημα: έργατικά άτύχημαστή έποχή μας, μέ άναφορά στό ίστορικό του, περιγράψαμε, τίς οίκο- νομικοκοινωνικές έπιπτώσεις, διερευνήσαμε τό θέμα "πρόληψη". Τίθεται τώρα τό θέμα τής λήψεως συγκεκριμένων μέτρων. Στή χώρα μας καταβάλλεται άξιόλογη προσπάθεια γιά τή μείωση τών άτυχημάτων άπό διάφορα ύπουργεία π.χ. "Εργασίας, Βιομη- χανίας, Δημοσίων "Εργων, "Εμπορικής Ναυτιλίας."Υγιεινήςκλπ. Δημόσιες ΄Επιχειρήσεις π.χ. ΔΕΗ. 'Οργανισμούς π.χ. ΟΛΠ, καί "Επιμελητήρια π.χ. ΤΕΕ, προσπάθεια πού άντικατοπτρίζεται στούς διάφορους κανονισμούς καί νομοσχέδια πού έκδίδονται. 'Επίσης καί φορείς ίδιωτικής πρωτοβουλίας έργάζονται πα- ράλληλα γιά τήν καταπολέμηση τών άτυχημάτων. ΄Ο "Οργανισμός Προλήψεως 'Ατυχημάτων. οί Σύλλογοι τών τεχνικών, τό Ε Α Κ Ε- Π Α, οί βιομηχανίες με ύπομνήματα, ύποδείξεις, σεμινάρια έπι- τελούν σημαντικό έργο. "Υπάρχουν δελτία άτυχημάτων τού ΙΚΑ πού συμπληρώνονται βάσει πληροφοριών άπό άντίστοιχα δελτία τών έταιριών. 'Οργανώνεται κάθε χρόνο στή Θεσσαλονίκη συμπόσιο γιά τή πρόληψη τών άτυχημάτων καί τήν πυρασφάλεια στή βιομηχανία, ύ- πό τήν αίγίδα τού Συνδέσμου Βιομηχάνων Βορείου "Ελλάδος. Πέ- ρυσι έγινε τόν 'Ιούνιο 1979. Στίς όμιλίες συμπεριλαμβάνονταν τά θέματα: Σύγχρονη Τεχνική Πυρανιχνεύσεως. "Ο Ε.Κ.ΠΥ. καίτά συμβαίνοντα στήν πράξη. Πρόληψη πυρκαίών καί πυρασφάλεια στίς βιομηχανικές έγκαταστάσεις.'Οργάνωση πυροπροστασίας στή βιομηχανία. Συμπεράσματα έκ τής έφαρμογής τού Ε.Κ.ΠΥ καί πι- θανές έπιδιώξεις σ"αύτόν έκ τής έντάξεως τής 'Ελλάδος στήν Ε.Ο.Κ. Στό έργοστάσιο τσιμέντων "ΟΛΥΜΠΟΣ" Βόλου έχεικαθιερωΘεί ύπεύθυνος άσφαλείας ό όποίος συντονίζει τίς προσπάθειες τών ύπευΘύνων μηχανικών τών τμημάτων μέ όργάνωση καί παρακολού- θηση έφαρμογής μέτρων άσφαλείας. ύποδείξεις έλλείψεων καί σφαλμάτων, έπισήμανση άτυχών περιστατικών. 'Ο είδικός κανονισμός πυρασφάλείας τού ΟΛΥΜΠΟΥ μέ βάση άμερικανικά πρότυπα περιλαμβάνει: 1) Κατάλογο κτιρίων καί μηχανημάτων της κάθε ύπο προστα- σία έγκαταστάσεως. -6]- 2) Πίνακες τοποθετημένων πυροσβεστήρων άνά θέση καί μη- χάνημα. 3) 'Ομάδα πυρασφάλείας 4) Καθήκοντα καί έκπαίδευση προσωπικού. Βασικές άρχές γιά τήν πυρασφάλεια είναι ότιπρέπειΙ1πυρ- καϊά νά προλαμβάνεται στήν άρχή της, καί όλο τό προσωπικόνά είναι έκπαιδευμένο στή χρήση τών πυροσβεστικών μέσων, πράγµα- τα πού άλληλοεξαρτώνται. Πέρα άπό όλα αύτά τό πρόβλημα "άτυχήματα" στήν "Ελλάδα παραμένει σέ τόση ένταση πού πρέπει νά ληφθή σειρά όλόκληρη άπό μέτρα άντιμετωπίσεως. 'Αναφέρομε ένδεικτικά όρισμένα άπό αύτά. 1. Γενίκευση καί βελτίωση τών δελτίων άτυχημάτωνώστενά περιλαμβάνουν όλες τίς άπαραίτητες πληροφορίες γιά τό άτύχη- μα, σύνταξη όδηγιών γιά την όρθή συμπλήρωσή τους καί σχεδία- ση δελτίων καταλλήλων γιά μηχανογραφική έπεξεργασία. 2. 'Υπολογισμόςδιαφόρωνδεικτώνόπως δείκτηςσοβαρότητας συχνότητας κλπ. Δείκτης συχνότητας ΔΣ= Αριθμ. ατυχ. χ 106 Πραγμ. ΩΡ."Εργασίας Δείκτης σοβαρότητας Δ B : άπολ. μέρες έργασίας Χ 1000 πραγμ. ΩΡ έργασίας 3. Λεπτομερειακή μελέτη κατόπιν έπιλογής όρισμένων άτυ- χημάτων. 4. "Αναλογισμός κόστους μέ διάφορα στοιχεία τής παραγω- γικής διαδικασίας όπως π.χ. όγκος ή βάρος προϊόντος, δαπάνη ένέργειας κλπ. 5. "Υπολογισμός άμέσου ή έμμέσου κόστους άτυχήματος 6. Διαμόρφωση κυμαινομένων άσφαλίστρων 7. 'Ορισμός έννοιολογικού περιεχομένου έργασιολογικών είδικοτήτων σύμφωνα μέ διεθνείς προδιαγραφές 8. Καθιέρωση θεσμού ίατρού έργασίας καί μηχανικού άσφα- λείας σέ αύτόνομη ή γεωγραφική βάση. 9. Δημιουργία έπιτροπών ύγιεινής καί άσφαλείας. 10. "Ενημέρωση ή διαπαιδαγώγηση έργοδοτών καί έργατικού δυναμικού γύρω άπό τά αίτια καί τίς έπιπτώσεις τού έργατικού άτυχήματος. .ΙΣ- * -62- 11. Δημιουργία βιβλιοθήκης ύγιεινής καί άσφαλείας τής έργασίας. 12. Διδασκαλία μαθήματος προλήψεως άτυχημάτων στίς τε- χνικές τουλάχιστον σχολές όλων τών βαθμίδων. 13. "Αναθεώρηση καί έκσυγχρονισμός τής έργατικής νομο- θεσίας. "Η σχετική νομοθεσία θά περιλαμβάνει πλήρεις καί σα- φείς προδιαγραφές άσφαλείας σύμφωνα μέ τά σύγχρονα δεδομένα, γιά έκδοση άδείας λειτουργίας βιομηχανικών έγκαταστάσεων μέ δίκαιο μοιρασμό εύθύνης στούς έργοδότες καί μηχανικούς γιά τή τήρησή των. 14. Καί σάν κατακλείδα καί έπιστέγασμα, συντονισμένες προσπάθειες στίς βιομηχανίες ώστε νά άποκτήσουν οί έργαζόμε- νοι τή λεγόμενη "νοοτροπία άσφάλειας" πού είναι τό πιό άπο- τελεσματικό μέσο γιά τήν άντιμετώπιση τών άτυχημάτων. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Τεχνικά Χρονικά. Μηνιαίαέκδοσις,Μάρτιος-"Απρίλιος -Μάίος 1975. 'Εργονομία: ΄Ο άνθρώπινος παράγων είςτήτ/σχεδία- σιν συστημάτων άνθρώπου μηχανής. 2. ""Η πρόληψη τού έργατικού άτυχήματος". "Αριθμ. 2 Κωνσταν- τινίδης Θεσσαλονίκη 1980. 3. "'Η πρόληψις τών άτυχημάτων έργασίας". 'Ιωάννου Α. "Ανα- πλιώτου "Αθήνα 1935. 4. 'Ελληνικόν Κέντρον Παραγωγικότητος "Είσαγωγή είς τήν "Εργονομία ύπό Προδρόμου Ι. "Ιορδανίδη "Αθήναι. 5. ΕΛΚΕΠΑ. "Στοιχεία ΄Εργονομίας" ύπό ΞΕΝ. ΚΟΝΔΑΚΗ, "Ιατρού τής 'Εργασίας 6. ""Η συμβολή τού μηχανικού είς τήν πρόληψιντ6Ά/άτυχημάτων" "Αλεξάνδρου Ι. Κώνστα Τεχνικά Χρονικά Νοέμβριος 1958. 7. Δελτίο ΙΚΑ 1/80. 8. Πληροφοριακό ύλικό άπό τό τμήμα άσφαλείας τού έργοστασίου ΟΛΥΜΠΟΣ. 6. H BIOMHXANIA ΣΤΗ ΜΑΓΝΗΣΙΑ Μ. Μοδινός, Προϊστάμενος της Υ.Π.Α. Θεσσαλίας Περίληψη Παρουσιάζονται καί άξιολογούνται στατιστικά στοιχείαβι- ομηχανικής άναπτύξεως τής περιοχής καί έξάγονταιχρήσιμασυμ- περάσματα. 'Η όποιαδήποτε προσέγγιση τών προβλημάτων τής βιομηχα- νίας σέ μίά περιφέρεια δέν μπορεί παρά νά συνδέεται μέ τό λεγόμενο "περιφερειακό πρόβλημα" τής χώρας πού δέ θάήτανύ- περβολή άν ήδη χαρακτηριζόταν σάν μείζον έθνικό. ΄Ετσι ή άνά- λυση πού θά γίνει στό κύριο μέρος τής είσήγησης κινδυνεύει νά χαρακτηρισθεί σάν έντονα τεχνοκρατική άν διαφεύγειστόνά- κροατή ή περιφερειακή διάσταση τού προβλήματος. Παρ'όλα αυτά ύποθέτω πώς δέν θά πρέπει νά έπεκταθώ στά θέματα τής περιφε- ρειακής άνάπτυξης μιά καί στό ήδη προγραμματισμένο συνέδριο γιά τήν "΄Ανάπτυξη τής Θεσσαλίας" είναι μοιραίο νά θιγούν τά σχετικά προβλήματα. 'Η είσήγηση πάντως αύτή ξεκινά άπό δύοάπλοποιημένεςθέ- σεις: 1) ΄Η όποια άνάπτυξη τής περιοχής συνδέεται άμεσα μέ τή διόγκωση τής συμμετοχής στό άκαθάριστο προϊόν τού δευτερογε- νούς τομέα τής οίκονομίας σέ βάρος κυρίως τού πρωτογενούς. "Η θέση αύτή Θά τεκμηριωθεί στή συνέχεια μέ βάση τά ύπάρχοντα στοιχεία γιά τήν περιφέρεια τής Θεσσαλίας. 2) T6 περιφερειακό πρόβλημα μιάς χώρας βρίσκει τήν άνά- γλυφη έκφρασή του στήν άνισομερή άνάπτυξη τού δευτερογενούς τομέα ένδοπεριφερειακά καί διαπεριφερειακά. ΄Η δεύτερη αύτή θέση έχει ίδιαίτερη ίσχύ γιά τή φάση -64- στήν όποία σήμερα βρίσκεται ή άνάπτυξη τής έλληνικής οίκο- νομίας. Καί έξηγούμαστε: "Ανάλογα μέ τίς πολιτιστικές, γεωγρα- φικές, ίστορικές καί άλλες ίδιομορφίες της. ή άνάπτυξη κάθε χώρας έχει περάσει μέσα άπό μιά διαδικασία, στή διάρκεια τής όποίας ξεπεράστηκαν τα φυσικά, κοινωνικά, διοικητικά καί δι- αρθρωτικά έμπόδια πού είχαν δημιουργηθεί σέ προγενέστερες φά- σεις τής παραγωγής. "Ετσι κατά τούς τελευταίους δύο αίώνες έ- ξασφαλίστηκε στίς θεωρούμενες σήμερα άναπτυγμένες χώρες ή έ- λεύθερη διακίνηση τών συντελεστών τής παραγωγής δηλ. τού έρ- γατικού δυναμικού, τού κεφαλαίου, τών προϊόντων καίάκόμητών ίδεών καί έπιτεύχθηκε αύτό πού στήν κλασσική πολιτική οίκο- νομία λέγεται έθνική άγορά. Παρ'όλα αύτά ή μετάβαση πρός τήν έθνική άγορά δέν ύπήρξε κατά καμμία έννοια γραμμική ήέσταΙό- μαλή καί συνοδεύτηκε όπως άποδεικνύεται στήν πράξη άπό έντο- νες διαπεριφερειακές άνισότητες όπου ή ύπαρξη ύπερανεπτυγμέ- νων περιοχών προύπέθετε καί συχνά διαιώνιζε τήν ύπαρξη τών ύπαναπτύκτων."Η'άνισηάνταλλαγή"μεταξύ άνεπτυγμένωνκαίύπα- ναπτύκτων περιφερειών ή χωρών βρήκε τή θεωρητική της δικαίω- ση στό σχετικό πολυζητημένο βιβλίο τού Α. 'Εμμανουήλ άν καί θά πρέπει ν΄άνατρέξουμε στόν Rigardo καί στούς κλασσικούς πού ήδη είχαν άντιληφθεί τόν πραγματικό ρόλο τού διεθνούς έμπο- ρίου καί τήν όπωσδήποτε μή έξισωτική τάση του. "Ετσιείτε μι- λάμε γιά τή σχέση Νότιας καί Βόρειας "Ιταλίας ή "Ηπείρου καί άναπτυξιακού άξονα 'Αθήνας-Θεσσαλονίκης ή μεταξύ Rio De Jane- iro καί ζούγκλας τού "Αμαζονίου, ή περιφερειακή άνάπτυξη πα- ραμένει ένα διεθνές φαινόμενο. Μέσα σ"αύτά τά πλαίσια(3ίθε- ωρίες τού Νομπελίστα καθηγητή κ. Α. Lewis καί τών άλλων ύπα- ναπτυξιολόγων γιά τήν κρίσιμη minimum έπενδυτική προσπάθεια πού άπαιτείται γιά μιά άπογείωση τής οίκονομίας, έχουν ίσως τή σημασία τους μόνο όταν άναφερόμαστε στό έθνικό έπίπεδο. 'Αντίστοιχα οί πολύ διαδεδομένες θεωρίες περιφερειακής άνά- πτυξηςΤκπ)άνδρώθηκαν μετά τόν B1 παγκόσμιο πόλεμο, διατηρούν βέβαια τή θεωρητική τους άξία άλλά δέ στάθηκαν άπόλυτα ίκα- νές νά έρμηνεύσουν τή χωρική διάσταση τών πολύπλοκων άνα- πτυξιακών φαινομένων. "Ετσι ή διάχυση τής άνάπτυξης στό χώ- ρο πού ύπαινίσσονται οί "πόλοι άνάπτυξης" τού Perroux ήή θε- ωρία τών κεντρικών θέσεων τών Christaller καί Losgh. συχνά -65- δέ βρήκαν'Π5άντίστοιχό τουςστόνπραγματικό φυσικό χώρο. Κι" αύτό γιατί όχι σπάνια ξεχνιέται ένα σημαντικό στοιχείο ότι ούτε οί περιφέρειες μιάς χώρας, ούτε οί ίδιες οί χώρες είναι αύτοτελείς μονάδες πού μπορούν νά άποτελέσουν τό άντικείμε- νο μιάς ίδιαίτερης άνάλυσης καί τών άντίστοιχων άναπτυξιακών προγραμμάτων. "Αντίθετα ύπάρχουν άλληλοσυσχετίσεις πού δέν μπορούν ν' άγνοηθούν κι'άκόμη ή μετάδοση τής άνάπτυξης μέσα στόχώροκαί μεταξύ κοινωνικών όμάδων άποτελεί ούσιαστικά μιά άδιαίρετη διαδικασία. 'Ετσι ή ύπαρξη ένός έθνικού χωροταξικού προγραμ- ματισμού μέ έντονο κρατικό παρεμβατισμό είναι άπαραίτητη γιά τήν κατά τό δυνατόν ίσόρροπη άνάπτυξη τών περιφερειών μιάς χώρας. Οί θεωρίες γιά τήν έγκατάσταση τής βιομηχανίας θά μπο- ρούσαν ίσως ν'άποτελέσουν τό άντικείμενο μιάς ξωχωριστής έρ- γασίας. Τό σχετικό βάρος τών διάφορων κριτηρίων πού τελικά καθορίζουν τήν έπιλογή τού τόπου έγκατάστασης έχει άποτελέ- σει τό άντικείμενο έκτεταμένων συζητήσεων μεγαξύ οίκονομολό- γων καί χωροτακτών. Κριτήρια όπως, τό κόστος μεταφοράς τών πρώτων ύλών. ή άπόσταση τής άγοράς. ή ύπαρξη ύποδομής, ή πα- ράδοση, ή ύπαρξη φτηνού καί είδικευμένου έργατικού δυναμικού παίζουν συχνά καθοριστικό ρόλο στίς έναλλακτικέςέπιλογέςτού έπενδυτού άλλά συχνά τά πιό πάνω κριτήρια ώχριούν μπροστάτήν έπιλογή πού - όπως έλεγε κάποιος καθηγητής μου στή Σκωτία - θά κάνει ή γυναίκα τού βιομηχάνου. Στήν περίπτωση πάντως τής έλληνικής περιφέρειας. πρωταρχική σημασία στήν άνάλυση τού χώρου έχει ή διαρκής συσσώρευση αίτίων καί προύποθέσεων άνά- πτυξης στίς ήδη άναπτυγμένες περιοχές τής "Αθήνας καί κατά δεύτερο λόγο τής Θεσ/νίκης, γεγονός πού διαρκώςδιευρύνειτίς ήδη ύφιστάμενες άνισότητες. "Ετσι έκτός άπό τίς ίδιωτικές έ- πενδύσεις, όπληθυσμός,ή κατανάλωση, οί πολιτιστικές καί οί άναψυχιακές δραστηριότητες έχουν σήμεραύπερσυγκεντρωθείστήν πρωτεύουσα μέσα σέ μιά κυκλική καί έπιταχυνόμενη διαδικασία πού δέ φαίνεται νά πλησιάζει τό σημείο καμπής της. ΄Ο Σουη- δός Mydral έπεξεργάστηκε ένα παρόμοιο μοντέλο πού άναφερό- ταν σέ βιομηχανικές περιοχές, βασιζόμενες στίς έσωτερικές καί έξωτερικές οίκονομίες τής βιομηχανικής παραγωγής, φτάνοντας, -66- σ"αύτό πού ό ίδιος όνόμασε "διαδικασία άπομύζησης" τής περι- φέρεισς άπό τό κέντρο, φαινόμενο πού λίγα χρόνια άργότερα οί νοτιοαμερικάνοι F. Gardoso καί Ε. Casanova αποκάλεσαν δια- δικασία " έσωτερικής άποικιοπσίησης'Ή Τό γεγονός ότι σέ κάποια φάση τής οίκονομίας λειτουργεί παράλληλα μέ τήνάπομύζηση καί ή "διάδοση τής άνάπτυξης" άπό τό κέντρο πρός τήν περιφέρεια. πολύ λίγο μπορεί νά μάς παρηγορεί στήν ΄Ελλάδα, ένώ καλό θά ήταν νά μάς βάλει σέ σκέψεις ή άποψη - καί πάλι … τού Mydral ότι "στίς άναπτυγμένες οίκονομίες έπικρατούν οί διαδικασίες διάδοσης, ένώ στίς ύπανάπτυκτες οί διαδικασίες άπομύζησης". Τό περιφερειακό πρόβλημα τής χώρας μπορεί εύκολα νάτεκ- μηριωθεί μέ λίγους χαρακτηριστικούς άριθμούς. ΄Ετσι στήν 30- ετία 1950-80 6 πληθυσμός τής "Αθήνας σχεδόν τριπλασιάστηκεό- ταν στό σύνολο τής χώρας αύξή0ηκε κατά 19% μόνο. ΄Ακόμη στό ίδιο διάστημα ό πληθυσμός 59 νομών τής χώρας μειώθηκε. σέάλ- λους 5 έμεινε περίπου στάσιμος καί μόνο στούς ύπόλοιπους 7 παρουσιάστηκε κάποια αύξηση (μεταξύ αύτών καί οί νομοί Λά- ρισας καί Μαγνησίας). "Ας σημειωθεί άκόμη ότι στήν 'Αθήνα έκτός άπό τό 4Ο%τού πληθυσμού τής χώρας, έχει σήμερα συγκεντρωθεί τό 50% περίπου τής μεταποιητικής δραστηριότητας, τό 65% τών ύπηρεσιών, τό 52% τών νοσοκομειακών κλινικών, τό 60% τών γιατρών,τό57% τών πτυχιούχων άνωτάτων σχολών, τό 60% τών φοιτητών καί άκόμη - σημειώστε το αύτό - τό 85% όσων κατέχουν ένα μεταπτυχιακό δίπλωμα. Σέ ότι άφορά τή βιομηχανία, τό 1974 6 νομός "Αττικής συγκέντρωνε τό 48% τού βιομηχανικού προϊόντος, τό 52%τής ά- πασχόλησης στόν τομέα καί τό 40% τών βιομηχανικών καταστημά- των. ~Av δέ στά μεγέθη αύτά προστεθούν τά άντίστοιχα ποσο- στά τού νομού Θεσσαλονίκης, παρατηρούμε. ότι τό 62% τήςπαρα- γωγής, τό 74% τής άπασχόλησης καί τό 50% τών βισμηχανικών καταστημάτων τής χώρας είναι συγκεντρωμένα σέ δύο νομούς πού κατέχουν λιγότερο άπό τό 5% τού έλληνικού έδάφ0υς. Τό μόνο ένθαρρυντικό σημείο, άν προχωρήσουμε στήν παρα- πάνω άνάλυση, είναι ότι στήν περίοδο 1970-74 ή συμμετοχή τού v. 'Αττικής στό έγχώριο βιομηχανικό προϊόν σημείωσε μικρή πτώση (άπό 50,4% σέ 47,8%) μέ άποτέλεσμα ν"αύξηθεί τό μερί- -67- δισ τής Κεντρ.-Δυτ. Μακεδονίας καί τής Θεσσαλίας. "Η τάση δέ αύτή φαίνεται άπό τά άνεπίσημα στοιχεία ότι συνεχίστηκε καί κατά τήν τελευταία 5ετία. Κάτι άκόμη σημαντικότερο πού άπο- τελεί καί βασική θέση τής είσήγησης αύτής είναι ότι 6 v. 'Αττικής έπαψε στό ίδιο διάστημα νά κατέχει τα πρωτεία στόν τομέα τής παραγωγικότητας δηλαδή στό προϊόν άνά άπασχολούμε- νο, όπου ξεπεράστηκε άπό τίς περιφέρειες "Ανατ. Στερεάς. Κεντρ. καί Δυτικής Μακεδονίας, Πελοποννήσου καί θεσσαλίας. Στήν τελευταία περίπτωση πού άλλωστε μάς ένδιαφέρει ίδιαίτε- ρα, σημειώνω ότι τό 1974 τό βιομηχανικό προϊόν άνά άπασχο- λούμενο ήταν στήν περιφέρεια 158.730 δρχ., ένώ στό ν. 'Αττι- κής 155.184 δρχ. (στοιχεία τής Γεν. Δ/νσεως 'Εθνικών Λογαρι- ασμών τού 'Υπουργείου Συντονισμού). ΄Η έξέλιξη αύτή δίνει μιά συντριπτική άπάντηση σέ όσους ύποστηρίζουν ότι ή άπομάκρυνση τής βιομηχανίας άπό τήν πρω- τεύουσα θά συνοδευτεί άπό μείωση της άνταγωνιστικής της θέ- σης. Καί αύτό χωρίς νά ληφθεί ύπόψη καί τό τεράστιο κοινω- νικό κόστος πού συνεπάγεται σήμερα ή ύπερσυγκέντρωση δραστη- ριοτήτων στήν 'Αθήνα, τά διαρκώς διογκούμενα περιβαλλοντικά προβλήματα,τό κατακόρυφα αύξημένο κόστος τών έπενδύσεων(3έύ- ποδομή καί τούς άλλους σχετικούς λόγους. "Αν δέ στά πιό πά- νω προσθέσουμε ότι σ"όλες σχεδόν τίς περιφέρειες ό άριθμός τών άπασχολουμένων άνά κατάστημα αύξήθηκε μέ ρυθμό ταχύτερο, άπ'αύτόν τού ν. 'Αττικής, φθάνουμε στό άβίαστο συμπέρασμα ό- τι ή άποκέντρωση πρέπει νά γίνει έκτός τών άλλων καί γιά λό- γους καθαρά οίκονομικούς. Καί περνώ τώρα στήν καθαυτό άνάλυση τής έξέλιξης τών βα- σικών βιομηχανικών μεγεθών στό θεσσαλικό χώρο. Βασικοί έξελικτικοί δείκτες γιά τή βιομηχανία στό χώρο τής Θεσσαλίας 'Η βιομηχανική δραστηριότητα στή Θεσσαλία είναι βασικά συγκεντρωμένη στίς τέσσερεις πρωτεύουσες τών νομών καί στήν έ- παρχία "Αλμυρού τού νομού Μαγνησίας. Μέ έξαίρεση τόΒόλο,πού ύπήρξε βιομηχανικό κέντρο καί πρίν άπό τόν Β΄ παγκόσμιο πό- λεμο, ή βιομηχανική άνάπτυξη στούς ύπόλοιπους νομούς άρχισε νά πραγματοποιείται γύρω στά μέσα τής δεκαετίας τού '60. 'A- -68- πεναντίας μικρές βιοτεχνικές μονάδες ύπήρξαν ανέκαθεν σέ ό- λους τούς νομούς καί έξακολουθούν νά κυριαρχούν στά έλάσσονα άστικά 6 ημιαστικά κέντρα ("Ελασσόνα, Σοφάδες, Παλαμάς, Φάρ- σαλα κλπ). Λόγω τού γεωργικού χαρακτήρα τής Θεσσαλίας κυριαρχούν σ' γενικά μεταποιητικές δραστηριότητες πού συνδέονται άμε- :. αύτ σα έμμεσα μέ τόν πρωτογενή τομέα (τροφίμων. βάμβακος. χάρ- J: 106, μαρμάρων, ύφαντουργίας, έτοιμων ένδυμάτων). Στό Βόλο πα- ράλληλα μέ τίς βιομηχανίες όπως οί πιό πάνω, άναπτύχθηκαν ά- πό παράδοση καί οί μηχανολογικοί-μηχανουργικοί κλάδοι, λόγω κυρίως τής μαζικής συρροής προσφύγων μετά τή Μικρασιατική καταστροφή καί τής ύπαρξης έτσι είδικευμένου φθηνού έργατι- κού δυναμικού. 'Η μεταποίηση τής Θεσσαλίας πέτυχε άπό τούς ψηλότερους ρυθμούς αύξήσεως τού προϊόντος σέ σχέση μέ τίς άλλες περιφέ- ρειες. Κατά τήν περίοδο 1970-77, τό προϊόν τού δευτερογενή τομέα σημείωσε (σέ τρέχ. τιμές) μέση έτήσια αύξηση 21,55% έ- ναντι 18,49% συνόλου χώρας, ένώ τής μεταποιήσεως 21,90% έναν- 18,9Ο% συνόλου χώρας. 'Εδώ θά πρέπει νά σημειώσουμε ίσως ό- ρισμένα στοιχεία πού δίνουν σ΄ένα βαθμό τήν οίκονομική σημα- σία τού θεσσαλικού χώρου σέ σχέση μέ τό σύνολο τής χώρας. Συγκεκριμένα τό άκαθάριστο έγχώριο προϊόν (ΑΕΠ) τής περιφέ- ρειας αύξήθηκε άπό 14.786 έκατ. δρχ. τό 1970 σέ 21.020 τόΙ977 (σέ τιμές 1970). "Ετσι ή μέση έτήσια αύξηση κατά τήν άνωτέρω περίοδο ήταν 5,2% έναντι 5,3% τής χώρας καί ή συμβολή τήςπε- ριφέρειας στό ΑΕΠ τής χώρας τό 1977 ήταν 5,7%. Πρέπει νά ση- μειώσουμε έδώ ότι ή μέση έτήσια αύξηση τού ΑΕΠ τής χώρας, έ- ξαιρουμένων τών νομών ΄Αττικής καίΘεσσαλονίκης ήταν 4,5 % ή δέ συμμετοχή τής Θεσσαλίας στό ΑΕΠ τής χώρας, (όπως όρίζεται πιό πάνω) τό 1977 ήταν 16,4 % δηλαδή ύπερείχε αίσθητά άπό τούς σχετικούς δείκτες έκτασης καί πληθυσμού. "Η συμβολή τών τριών βασικών τομέων στό σχηματισμό τού ΑΕΠ τής περιφέρειας ήταν γιά τό 1970 36,7%, 26,0%, 37,4% καί γιά τό 1977 28,5%, 33,4% καί 38,1%. Βλέπουμε δηλαδή, ότιστήν περίοδο 1970-77 ή ποσοστιαία συμμετοχή τού δευτερογενούς (κυ- ρίως) τομέα αύξήθηκε σέ βάρος έκείνης τού πρωτογενούς. -69- Κατά τήν περίοδο 1970-77 το κατά κεφαλή ΑΕΠ τής περιφέ- ρειας σέ σταθερές τιμές 1970 αύξήθηκε μέ μέσο έτήσιο ρυθμό 5,3% έναντι 4,5% τής χώρας. Σέ ποσοστό συμμετοχής τής περι- φέρειας στή χώρα, τό κατά κεφαλή ΑΕΠ αντιπροσώπευε τό 76,2% τό 1970 καί τό 80.3% 16 1977. "Av. όπως κάναµε καί προηγου- μένως, εξαιρέσουµε τούς νοµούς ΄Αττικής καί Θεσσαλονίκης άπό τό σύνολο χώρας, τότε ό μέσος έτήσιος ρυθμός τού κατά κεφα- λή ΑΕΠ τής χώρας γίνεται 4.9% ενώ σάν ποσοστό συμμετοχής τής περιφέρειας στή χώρα, τό κατά κεφαλή ΑΕΠ αντιπροσώπευε τό 93,1% 16 1970 καί το 95,3% τό 1977. 'Εξετάζοντας 16 στοιχεία τής περιόδου 1963-77,διαπιστώ- νουµε ότι ένώ ό άριθμός τών μεταποιητικών μονάδων παρέμεινε σχεδόν σταθερός (1963: 8266, 1973: 8304 καί 1977:8236) ή αύ- ξηση τής άπασχολήσεως στή μεταποίηση σηµείωσε μέσο ρυθμό 2.9% 16 χρόνο καί τής έγκαταστημένης ίπποδυνάμεως 13%. ΄Π άπασχό- ληση στή μεταποίηση αποτελούσε τό 1973 16 13.6% τού ένεργού πληθυσμού τής περιφέρειας καί οί άκαθάριοτες επενδύσεις πα- γίου κεφαλαίου στή μεταποίηση στήν περίοδο 1970-77 αύξήθηκαν (σέ τρέχ. τιμές) μέ μέσο ρυθμό 36% 16 χρόνο, έναντι 29% ου- νόλου χώρας, καί αποτελούσαν 16 6.1% τών συνολικών βιοµηχα- νικών έπενδύσεων πού πραγµατοποιήθηκαν σ΄όλόκληρη τή χώρα.Θά πρέπει νά σημειωθεί τέλος. ότι το 1978 ή συμμετοχή τών νοµών Λάρισας καί Μαγνησίας στόν άριθμό µεταποιητικών μονάδων ήταν 65,8% 016v άπασχόληση 78,5% καί στήν έγκατεστημένη ίπποδύνα- μη 85% περίπου. ΄Αναλύοντας παραπέρα τά ύπάρχοντα στοιχεία θα ήταν έν- διαφέρον v6 δεί κανείς τή συµμετοχή τών 4 νομών στά πιό πάνω βασικά μεγέθη: 'Ανεπίσημα στοιχεία ΥΠΑΘ 1978. Σημειώνεται ότι ή φαινοµενικά μεγάλη συμμετοχή τού νο- μού Καρδίτσας στήν ίπποδύναμη τής περιφέρειας όφείλεται βα- σικά στόν κλάδο 4.1. ('Ηλεκτρισµός-Φωταέρια-'Ατµός) καί συγ- κεκριμένα στό ύδροηλεκτρικό έργοστάσιο τού Ταυρωπού. ΄Αντί- θετα άν δέν ληφθεί ύπόψη ή ίπποδύναμη τού έργοστασίου (176800 Ρ5)ιήσυμμετοχή τού νομού 016v δείκτη αύτόν πέφτει.άρκετά κάτω 6— πό τό 10 %όπωςάλλωστε συμβαίνει καίιά:τόνοµό Τρικάλων. Βα- σική παρατήρηση επίσης είναι ότι ο νομός Μαγνησίας διαθέτει -70.. ΝΟΜΟΙ Συμμετοχή 016 Συμμετοχή στήν Συµµετοχή στήν ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ καταστήματα % 'Απασχόληση 'Ιπποδύναµη ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ 15,9 8,4 30,1 ΄Εχει Περι- 35,2 39,3 ληΨΘ€ΐ= τό ΛΑΡΙΣΑΣ 1… Y/H Εργο- ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ 30,6 39,2 46,9 OIGOLO Tau- TPIKAAQN 18,3 13,1 5,3 — Ο…" ΣΥΝΟΛΟ 100 100 100 σχεδόν 3πλάσια έγκαταστηµένη ίσχύ από 16 νοµό Λαρίσης παράτό ότι υστερεί έλαφρά σέ άριθμό καταστηµάτων καί βρίσκεται 016 αύτά έπίπεδα σ΄ότι άφορά τήν άπασχόληση. 'Εδώ φαίνεται ό αύ- ξηµένος ρόλος τού νοµού αύτού στή µεταποίηση τής περιφέρειας έΦ΄δσον ή πιό πάνω συλλογιστική όδηγεί στό έπιπρόσθετο συµ- πέρασμα ότι ή µέση άνά µονάδα ίσχύς είναι συντρηπτικά μεγα- λύτερη από αύτήν τών άλλων νοµών τής Θεσσαλίας. Σύμφωνα μέ στοιχεία τής απογραφής τού 1973, οί σηµαντι- κότεροι κλάδοι μέ βάση τό προϊόν, τήν άπασχόληση καί τήν ίπ- ποδύναμη ήσαν: τά είδη διατροφής, ένδυση-ύπόδηση, μεταλλικά προϊόντα, κλωστούφαντουργίά καί τσιμέντα. Κατά τήν τελευταία είκοσαετία µεγαλύτερους ρυθµούς άναπτύξεως παρουσίασαν από μέν τούς κλάδους πού έχουν κάποια βιομηχανική παράδοση ή ά- ξιοποιούν πρώτες ύλες τής περιοχής, οί κλάδοι χάρτου, κλω- στούφαντουργίας, ποτοποιίας, μεταλλικών προϊόντων,είδώνδια- τροφής, μή µεταλλικών όρυκτών καί τσιμέντων ένώ άπό τίς µο- νάδες πού έγκαταστάθηκαν πρόσφατα, διακρίνονται σάν δυναµι- κότερες κατά σειρά: χαλυβουργία, µονάδες πλαστικών - έλαστι- κού καί οί μονάδες ήλεκτρολογικού ύλικού. ΄Αντίθετα, σημαν- τική κάμψη παρουσίασαν οί κλάδοι καπνού καί έπεξεργασίας δέρ- ματος ένώ σταμάτησε τελείως ή κατασκευή µηχανών έσωτερικής καύσεως. Γενικά, ή μεγέθυνση τών µονάδων στούς παραδοσιακούς κλά- δους προήλθε άπό έπεκτάσεις καί άπό συγχωνεύσεις. Ξένο κεφά- λαιο συναντάται σέ μονάδες τής Λάρισας καί τού Εόλου κι' οί κλάδοι στούς όποίους έχει σημαντική συμµετοχή είναι: χάρτης, κονσέρβοποιία, καλώδια, έτοιµα ένδύµατα, γυαλί, συρματόσχοι- να, έλαστικά καί γεωργικά μηχανήματα. Σημαντικές έξαγωγές -71- πραγµατοποιούν κυρίως οί κλάδοι τσιμέντων, έτοίμων ένδυμάτων, ύφαντών, µαρμάρων, νημάτων, άκατέργαστων δερµάτων, κονσερβο- ποιίας, οίνων, μεταλλικών κατασκευών καί έκκοκκιστηρίων βάµ- βακος. Είδίκευση κατά Ηομό 'Ενδιαφέρον θά ήταν νά έξετάσουμε στό σημείο αύτότή κα- τά νοµό είδίκευση σέ µεταποιητικούς κλάδους διψηφίου κωδι- κού. Σάν κριτήριο έχει χρησιμοποιηθεί τό ποσοστό συμμετοχής, τής άπασχολήσεως στόν κλάδο ώς πρός τό σύνολο τής βιομηχανι- κής άπασχολήσεως κάθε νοµού. Στή συνέχεια νίνεται μα&σύγκρι- ση τών ποσοστών τού συνόλου χώρας µέ τά άντίστοιχα πο- σοστά γιά κάθε νομό τής Θεσσαλίας. "Αν τάποσοστάτού νο- µού ύπερβαίνουν σέ κάποιο κλάδο τά άντίστοιχατού συνόλου τής χώρας θεωρούμε ότι στό συγκεκριμένο νομό ύπάρχει είδί- κευση. "Οταν δέ τό ποσοστό στό νομό είναι µεγαλύτερο ά- πό τό διπλάσιο τού άντίστοιχου ποσοστού στή χώρα λέγου- µε ότι ύπάρχει μεγάλη είδίκευση. "Ετσι έχουμε κατά νο- μό μέ βάση τίς έπίσημες άπογραφές τής ΕΣΥΕ γιά 16 έτη 1963, 1973: ΄Ο Νομός Καρδίτσας, παρουσίαζε κατά τό 1963 µικρές μόνο είδικεύσεις στούς κλάδους διατροφής (21,8% έναντι 16,2%),ξύ- λου καί φελλού (|0,3% έναντι 6,0%) ένώ κατά τό 1973 έμφάνισε μεγάλη είδίκευση στόν τελευταίο κλάδο (12,2% έναντι 5,7%)καί ο κλάδος διατροφής παρέμεινε στά έπίπεδα τής µικρής είδίκευ- σης (23.4% έναντι 14.8%). Χαρακτηριστική είναι έπίσης ή έξα- φάνιση τής είδικεύσεως στόν κλάδο ποτών καί ένδύσεως- ύποδή- σεως καί ή έμφάνιση κατά τό 1973 μιας νέας είδίκευσης στόν κλάδο έπίπλων καί είδών έπιπλώσεως. Τέλος παρατηρήθηκε μιά πτώση είδικεύσεως στόν κλάδο προϊόντων έκ μή μεταλλικών όρυ- κτών (7,2% έναντι 10,8%) αύξηση 016v κλάδο κατασκευής τελι- κών προϊόντων έκ μετάλλου καί έξαφάνιση τής είδικεύσεως στόν κλάδο κατασκευής μεταφορικών μέσων. ΄Ο Νομός Λαρίσης, ένώ κατά τό 1963 παρσυσίαζεμικρέςµό- νο είδικεύσεις στούς κλάδους ξύλου καί φελλού (9,0 % έναντι 6,0%) καί μεταφορικών μέσων (11,6% έναντι 7,3%), 16 1973 πα- ρουσίασε μεγάλη είδίκευση στόν κλάδο χάρτου (3,2%έναντι1,3%) ..7Ζ- 'Ακόμη µέσα στήν 1Οετία αύτή σημειώθηκαν αύξήσεις στούς κλά- δους διατροφής (21,0% έναντι 19,3%), ποτών (2,7%έναντι2,5%λ καί κατασκευής μηχανών-συσκευών (5,2% έναντι 4.0%). ένώ έµ- φανίστηκε καί μια νέα είδίκευση αύτή τών ύφαντουργικών βιο- μηχανιών. ΄Ας σηµειωθεί άκόµη ή πτώση τής είδικεύσεως στούς κλάδους ένδύσεως-ύποδήσεως (14,5 % έναντι 17,0%) ξύλου -φελ- 0 λού (7,0% έναντι 9,0%) καί µεταφορικών μέσων (10,7 % έναντι 11,6%) καί ή έξαφάνιση είδικεύσεως στούς κλάδουςπροϊόντωνέκ μετάλλου. ΄Ο Νομός Μαγνησίας παρουσίασε τό 1963 μεγάλη είδίκευση στόνκλάδοκαπνού(14,3%έναντι3,6%)καίκατασκευής μηχανών - κατασκευών(6,5%έναντι3,3%).΄Λντίθετατό 1973 ή μεγάλη εί- δίκευση έμφανιζόταν στόν κλάδο κατασκευής τελικών προϊόντων, έκ μετάλλου καί μεταφορικών ύλικών (15,3% έναντι 7,9%). Αύ- ξηση είδικεύσεως παρουσιάσθηκε άκόµη στούς κλάδους διατροφής '19,7% έναντι 18,0%). ξύλου-φελλού (6.1% έναντι 6,0%) προϊ- όντων έκ μή μεταλλικών όρυκτών (10,5% έναντι 10.1%), κατα- σκευής τελικών προϊόντων έκ μετάλλου (15,3% έναντι 9,0%) καί µηχανών-συσκευών (6.7% έναντι 6,5%). Τέλος πτώση είδικεύσεως έμφάνισαν οί κλάδοι ποτών (2.3% έναντι 2,6%) καί καπνού (1,7% έναντι 14,3%). ΄Ο Νοµός Τρικάλων παρουσίαζε τό 1963 μεγάλη είδίκευση στόν κλάδο ξύλου καί φελλού (19.4% έναντι 6,0%), είδίκευση πού έξακολούθησε νά ύφίσταται καί τό 1973 άν καί μέ έλαφρά πτωτική τάση (17,0% έναντι 5,7%), ένώ αύξηση παρατηρήθηκε στό κλάδο ύφαντικών βιομηχανιών (20.5% έναντι 12,3%). ΄Εξαφάνιση είδικεύσεως παρατηρήθηκε στούς κλάδους είδών ένδύσεως-ύποδή- σεως, κατασκευής τελικών προϊόντων έκ μετάλλου καί μεταφορι- κών μέσων καί έλαφρά μείωση στόν κλάδο προϊόντων έκ μή με- ταλλικών όρυκτών. Δέν θά ήταν πρός τό παρόν σκόπιµο νά προχωρήσουµε στά θέματα είδικεύσεως κατά τριψήφιο κωδικό άν καί τά σχετικά στοιχεία κατά νοµό ύπάρχουν. Μέγεθος Βιομηχανικών κοί Βιοτεχνικών Καταστημάτων "Ενα βασικό στοιχείο πού δέν θά έπρεπε νά μάς διαφεύγει άφορά στό μέσο μέγεθος βιομηχανικών καταστημάτων στήν περι- -73- φέρεια σ'ότι άφορά τήν άπασχόληση καί πού έχει ώς έξής: ΝΟΜΟΙ 1963 1973 1978 Ποσοστιαίσ αύξηση 1963 — 1978 Καρδίτσας 1,9 2,3 2,6 37% Λόρισος 2,8 4,4 5,2 86% "ήΞννήΒϊ8ξ , ΄…΄3,9 4,4 6,Τ-'΄΄-" 56% -"-…- -Τςικόλων 2,4 ΄ 3,1 3,4 42% Είναι έμφανές λοιπόν τό μικρό µέσο μέγεθος τών καταστη- μάτων πού παρά τήν σηµαντική αύξηση τού μέσου μεγέθους κατά τήν τελευταία 15ετία, έξακολουθούσε νά βρίσκεται τό 1978 στό έπίπεδο τών 4,7 άπασχολουμένων άνά κατάστηµα στό σύνολο τής Θεσσαλίας. Τό φαινόµενο άλλωστε αύτό έξηγεί σέ μεγάλο βαθµό καί γιά εύνόητους λόγους τήν σχετικά χαμηλή παραγωγικότητα τής μεταποιητικής δραστηριότητας στήν περιφέρεια.΄Ας σημειω- θεί πάντως ότι καί σέ σύνολο χώρας παρατηρείται ή ίδια διαρ- 1 θρωτική αδυναµία μια καί ό µέσος δείκτης άπασχολουμένων 6va κατάστημα ήταν µόλις 3,8 το 1963 γιά νά περάσει στό 4,8, τό 1973 καί νά ξεπεράσει τό 5 μόλις πρόσφατα. "Ag σημειωθεί ά- κόμη ότι άπό τούς 54 νοµούς τής χώρας μόνο 4 τό 1963 καί 7τό 1973 είχαν μέσο κατάστημα µεγαλύτερο τών 5 άπασχολουµένων. Βασικό προβλήµατα Στήν άνάπτυξη τού δευτερογενούς τομέα στήν Θεσσαλία πα- ρουσιάζονται δύο άκόµη βασικά προβλήµατα: ΄Η κατανομήτώνβι- οµηχανικών µονάδων µέσα στό χώρο καί ή διάθεση τών βιοµηχα- νικών άποβλήτων. Οί μεγάλες βιομηχανικές μονάδες συγκεντρώ- νονται κατά πρώτο λόγο στόν Βόλο καί κατά δεύτερο λόγο στή Λάρισα ένώ τα Τρίκαλα, ή Καρδίτσα καί οί άλλες µεγάλες κωμο- πόλεις δέν συμµετέχουν. Παράλληλα, ο Παγασητικός κόλπος καί 6 Πηνειός ποταµός έχουν έξαντλήσει τίς δυνατότητες τους γιά ύποδοχή άλλων αποβλήτων καί συνεπώς τίθεται περιορισµός γιά τήν έγκατάσταση άλλων ρυπαινουσών βιομηχανικών μονάδων, έφό- σον άστικά, βιομηχανικά καί άλλα απόβλητα παροχετεύονται χω- ρίς έπαρκή καθαρισμό. Είδικά δέ άπό τίς ύδροβόρες βιοµηχανίες τής Λάρισας(ζα- -74_ χάρεως, τοµατοπολτού, χαρτοµάζης κλπ) απορρίπτονται ίδιαίτε- ρα ρυπαντικά λύματα, πού σέ συνδυασμό μέ τά διαρκώς αύξανό- μενα άστικά λύµατα, τήν άπόπλυση µεγάλων ποσοτήτων λιπασμά- των καί φυτοφαρµάκων καί τήν διαρκή έλάττωση τών ρεόντων ύ- δάτων τού Πηνειού δημιουργούν μιά συνεχή αύξηση τού BOD καί κατά συνέπεια ένα οίκολογικό πρόβλημα πρώτης τάξεως. 'Επί- σης τρείς τουχάχιστον μεγάλες βιοµηχανίες στό νομό Μαγνησίας σκορπίζουν στόν άέρα µεγάλες ποσότητες σιδηροσκουριάς καί τσιµεντόσκονης μέ δυσμενέστατες έπιπτώσεις στό περιβάλλοντής περιοχής ένώ καί αύτή άκόμη ή ίδρυση τής βιοµηχανικής περιο- χής δέν συνοδεύθηκε άπό βιολογικό καθαρισμό τών λυμάτων. "Ε- σι καί ή ίδρυση τής άντίστοιχης περιοχής στά όρια τής κοινό- τητας Μακρυχωρίου τού ν. Λαρίσης δημιουργεί εύλογα έρωτημα- τικά σ΄ότι άφορά τήν άντιμετώπιση τού προβλήµατοξ τής ρυπάν- σεως τού Θεσσαλικού πεδίου. ΄Η μεταποιητική δραστηριότητα στίς προβληματικές περιοχέςτής Θεσσαλίας Σύµφωνα µέ έκτίμηση τής ΥΠΛΘ οί προβληματικές περιοχές τής Θεσσαλίας έχουν έκταση 8 έκατ. περίπου στρεµµάτωνκαί κα- ταλαμβάνουν τό 55.3% τής συνολικής έκτάσεως τής περιφερείας έναντι 50.5% τού μέσου όρου τής χώρας. Δέν θα ήθελα νά έπεκταθώ στά βασικά χαρακτηριστικά πού ύπαγορεύουν τόν προβληματικό χαρακτήρα τών όρεινώναύτώνπε- ριοχών µιά καί αύτό θά ξέφευγε άπό τόν συνοπτικό χαρακτήρα αύτής τής είσηγήσεως. Πρέπει πάντως νά τονισθεί ότι είναι ή έλλειψη σοβαρής µεταποιητικής δραστηριότητας στίς περιοχές αύτές πού δημιούργησε τά σοβαρότατα πληθυσμιακά προβλήματα πού άντιµετωπίζονται σήμερα. ΄Ετσι ή έξορυκτική δραστηριότη- τα τών προβληματικών περιοχών είναι ούσιαστικά άνύπαρκτη καί ή βιοµηχανική έξαιρετικά περιορισµένη. Στό σύνολο τών προβλη- ματικών περιοχών βρίσκονταν τό 1973, 1900 περίπου βιομηχανι- κά καί βιοτεχνικά καταστήµατα (23% τού συνόλου Θεσσαλίας) πού άπασχολούσαν 3.600 περίπου άτομα (14,8% τής Θεσσαλίας) άντι- στοιχσύσαν δηλαδή λιγότερα άπό 2 άτομα άνά κατάστημα. Οί πιό πάνω δείκτες καθιστούν άνάγλυφη τήν προβληματικότητα τών πε- ριοχών αύτών. Είδικότερα στήν περιοχή 1τής 'Αργιθέας τού ν. -75- Καρδίτσας πού άποτελεί τόπροβληματικότερο ίσωςτμήµα τής Θεσ- σαλίας ύπήρχαν πρό 2ετίας 260 περίπου βιοτεχνικά καί βιομη- χανικά καταστήµατα μέ 320 άπασχολουμένους. Στήν προβληματική περιοχή τού νομού Τρικάλων πού κατέ- χει σημαντικά µεγαλύτερη έκταση (τά 2/3 περίπου τής έκτάσεως ι τού νοµού) λειτουργούσαν τήν ίδια έποχή περί τά 380 καταστή- ματα μέ 750 περίπου άπασχολουμένους. Τέλος στήν έπαρχία 'Ε- λασσόνας τού νομού Λαρίσης,πού τό μεγαλύτερο μέρος της είναι έντονα προβληµατικό,λειτουργούσαν τό 1978 561 καταστήματα µέ 1000 περίπου άπασχολουμένους. Χαρακτηριστικό γιά τήν τελευ- ταία περίπτωση είναι ότι ή έγκατεστημένη ίσχύς στό σύνολο τής έπαρχίας (πού σηµειωτέον έχει έκταση μεγαλύτερη άπό 12 νο- μούς τής χώρας) ήταν τό ίδιο έτος µόνο 2843 18 καί ή συνο- λική άξία τού έπενδυµένου κεφαλαίου δέν ξεπερνούσε τά 220έκ. δρχ. 'Ας σημειωθεί άκόµη ότι καµμία άπό τίς πιό πάνω έπιχει- ρήσεις δέν άπασχολούσε περισσότερα άπό 30 άτομα ένώ μία καί μοναδική μονάδα άπασχολούσε 25 άτομα. Τέλος τό 61% τών μονά- δων τής έπαρχίας ήταν τής τάξεως τών 0,1-5 PS καί διέθετε λιγότερο άπό τό 10% τής έγκατεστηµένης ίσχύος. ΄Η 'Αναπτυξιακή Πολιτική καί 16 όποτελέσµατό της 'Η βιοµηχανική άνάπτυξη στήν θεσσαλία μέχρι τό 1971 ύ- ποστηριζόταν άπό τα κίνητρα άναπτύξεως τής έπαρχιακής βιομη- χανίας πού ίσχυαν άδιαφοροποίητα γιά όλη τή χώρα πλήν 'Αθή- νών. 'Από τό έτος 1971, πού τίθεται σέ έφαρμογή τό Ν.Δ.1Ο78/ 1971, ή θεσσαλία ύπάγεται στήν Γ΄περιοχή κινήτρων. Μέ τό νό- μο δέ 849 οί νοµοί Λάρισας καί Μαγνησίας ύπάγονται στήν ύπο- περιοχή Γα καί οί νομοί Τρικάλων-Καρδίτσας στήν ύποπεριοχή PB. "Av καί, άλλος είσηγητής θά άναπτύξει τό θέµα τής νοµο- θεσίας γιά τά κίνητρα βιομηχανικής άποκέντρώσεως έκτενέστε- ρα, έδώ 06 µπορούσε νά άναφερθεί ότι µόνο έν µέρει 11άνάπτυ- nil-r" ιιιιι Ώ… # .µ τ στήν ΄Αθήνα δέν έπέτρεψαν τήν έφαρμογή άποτελεσματικής πολι- τικής γιά τήν άποκέντρωση τών ίδιωτικών έπενδύσεων. Δέν θα πρέπει πάντως νά άγνοηΘεί ή συμαντική άνάπτυξη τής περιφέ- ρειας σέ σχετικούς δείκτες πού άλλωστε έχει ήδη τονισθεί."Ε- µ.…- -76- 101. 16 βιοµηχανικά καταστήματα 10 άπασχολουμένων καίάνωστή Θεσσαλία, άπό 264 τό 1963 αύξήθηκαν σέ 381 τό 1973 ένώ άντί- στοιχα ή άπασχόληση άπό 9.483 άτομα αύξήθηκε σέ 15.518. Εί- δικότερα ή συμμετοχή τών νομών Λάρισας καί Μαγνησίας έπί τού συνόλου θεσσαλίας όσον άφορά στά καταστήματα, άπό 75,4% τό 1963 αύξήθηκε σέ 76.1% 16 1973 ένώ άντίστοιχα όσοκ/άφορά στήν άπασχόληση, από 86.2% 16 1963 μειώθηκε σέ 85,7% τό 1973. ΄Ε- πίδραση στήν πιό πάνω άνάπτυξη είχαν καί οί άκόλουθοι παρά- γοντες: ΄Η γεωγραφική θέση τής περιφέρειας καί οί διαπεριφε- ρειακές καί έθνικές συνδέσεις της, ή συνεχής διεύρυνση, καί μεγέθυνση τού τοµέα γεωργίας καί συνακόλουθα, τών τοµέων κα- τοικίας καί κατασκευών στήν περιφέρεια. ΄Επί πλέον γιά τή Λάρισα καί τό Βόλο έπίδραση είχαν ή άµεση σύνδεση μέ έθνικά δίκτυα µεταφορών, ή μεγάλη σχετικά συγκέντρωση πληθυσµού καί άστικής ύποδομής, καί είδικότερα γιά τόν Βόλο, ή βιομηχανική παράδοση και είδίκευση καί, άπό τού 1970 ή λειτουργία βιομηχανικής περιοχής. Τά έπίπλέοναύ- τά πλεονεκτήματα έξηγούν καί τήν άσύμμετρη κατανομή τής βιο- μηχανικής άναπτύξεως μέσα στήν περιφέρεια. Προοπτικές καί Δυνατότητες Στήν περιφέρεια Θεσσαλίας έκτιμάται ότι ύπάρχει έργατι- κό δυναμικό πού είτε ύποαπασχολείται στόν πρωτογενήτομέαεί- τε απασχολείται σέ κλάδους χαμηλής παραγωγικότητας στόν δευ- τερογενή καί τριτογενή τοµέα καί κατά συνέπεια προσφέρεται γιά τήν έφαρμογή προγραμµάτων έντατικοποιήσεως τού πρωτογενούς τομέα καί προγραμµάτων έπενδύσεων στό δευτερογενή καί τρι- τογενή. Είδικότερα στόν πρωτογενή τομέα έκτιµάται ότι ύπάρχουν 19,7 χιλ. άτομα ήλικίας 15 έως 64 έτών τά όποία πραγματοποι- ούν κάτω από 140 ήμερομίσθια κατά μέσον όρο έτησίως. 'Από τα άτομα αύτά 16.7 χιλ. άνήκουν σέ αγροτικά νοικοκυριά µέ µέ- γεθος κλήρου 1 έως 29 στρέμµατα καί άπό αύτά 11,3 χιλ. πρα- γματοποιούν 115 ώς 140 ήµερομίσθια ένώ 5,4 χιλ. πραγµατοποι- ούν µόνο 70 ώς 114. ΄Υπολογίζεται ότι ένα σημαντικό μέρος τού έργατικού δυ- ναµικού τών παραπάνω κατηγοριών πού δέν είναι άπόλυταάπαραί- -77- τητο γιά τήν άντιμετώπιση τής ζητήσεως αίχμής τού πρωτογενούς τομέα θά µπορούσε νά αξιοποιηθεί στά πλαίσια τών προγραμµά- των δηµιουργίας.νέων άπασχολήσεων στόν δευτερογενήκυρίωςτο- μέα. 'Εννοείται ότι ή άνελαστικότητα στή ζήτηση έργατικώνχε- ριών είναι ένας άκόµη παράγοντας πού ένισχύει τή ίδέα τής ί- δρυσης µονάδων καθετοποιήσεως τής πλεονάζουσας παραγωγής τού γεωργικού τοµέα, µέ φορείς τούς συνεταιρισµούς καί σέ άµεση σύνδεση μέ όμαδικές άγροτικές έκµεταλλεύσεις. 'Η κεντρική γεωγραφική θέση τής Θεσσαλίας, ή προοπτική παραπέρα αύξήσεως τού όγκου καί τής ποικιλίας τών παραγωμέ- νων γεωργικών προϊόντων, ή παράδοση τού Βόλου σέ µηχανολογι- κούς κλάδους, ή προοπτική παραπέρα άναπτύξεως τών µεταφορών Βόλου-Μ. 'Ανατολής, καί τέλος, ή ύπό ϊδρυση βιοµηχανίκή πε- ριοχή Λάρισας, άποτελούν στοιχεία πού προδικάζουνεύνοϊκάτήν παραπέρα βιοµηχανική άνάπτυξη τής περιφέρειας. Καλές προοπτικές άναπτύξεως παρουσιάζουν γεγικά οί κλά- δοι πού έχουν σχέση μέ τήν έπεξεργασία προϊόντων τού πρωτο- γενούς τομέα, καί είδικότερα ή επεξεργασία γάλακτος ή παρα- γωγή ζωοκοµικών προϊόντων, ή έπεξεργασία, συντήρηση καί συ- σκευασία όπωροκηπευτικών, ή έπεξεργασία βάμβακος, έλαιών καί ξύλου. ΄Ικανοποιητικές προοπτικές μπορεί έπίσης νά έχει καί ή κλωστούφαντουργία, µέ τήν προυπόθεση όµως, ότι θα δηµιουρ- γηθούν σύγχρονες-µεγάλες µονάδες καί θά έξειδικευθούκ'στή πα- ραγωγή ύψηλής ποιότητας προϊόντων. Δυνατότητες άναπτύξεως ύ- πάρχουν έπίσης γιά τίς βιοµηχανίες γεωργικών έργαλείων, μη- χανημάτων καί έγκαταστάσεων, µεταλλικών κατασκευών καί μηχα- νολογικού έξοπλισµού. Σ'ότι άφορά τίς προβληματικές περιοχές τά πράγματα εί- ναι όπωσδήποτε λιγότερο ένθαρρυντικά. Μέ τό νέο νομοσχέδιο γιά τά κίνητρα πού έξαλείφει μεγάλο µέρος τών άδυναµιών τής μέχρι σήμερα σχετικής νοµοθεσίας, έπιτυγχάνεται άνάµεσα στά άλλα καί ή διαφοροποίηση τού ύψους τών ένισχύσεων μέσα στόν ίδιο νοµό, όπως π.χ. μέ τήν περίπτωση τής έπαρχίας 'Ελασσό- νας καί ή παραπέρα ένίσχυση τών περιοχών όπου έφαρµόζονται είδικά προγράµµατα µε ένα έπί πλέον ποσοστό τής τάξεως τού 10%. "Ετσι ένθαρρύνεται ή έγκατάσταση μονάδων στίς παρυφές τών όρεινών περιοχών καί άς σημειωθεί έδώ ότι πολλές άπό τίς -78- βιομηχανίες καί βιοτεχνίες πού σήμερα έγκαθίστανταιστήΛάρι- σα καί το Βόλο είναι δυνατό νά σταθούν σέ µικρότερα άστικά κέντρα καί κάτω άπό όρισµένες προύποθέσεις σ'όλα τά κεφαλο- χώρια τής περιφέρειας καί άκόμη σέ χωριά (Μουζάκι-Πύλη-Φαρ- καδώνα-Νεοχώρι-Σοφάδες-'Αργαλαστή κλπ). 'Επιγραμματικά θα λέγαµε ότι στή βιομηχανία θάπρέπεινά ένθαρρυνθεί ή έγκατάσταση βιομηχανικών μονάδων πού: α) δέν είναι δυνατή ή λειτουργία τους σέ λιγότερο άναπτυγμένες πε- ριφέρειες β) συνδέονται µέ τόν γεωργικό τομέα, τούς ήδη άνα- πτυγμένους βιομηχανικούς κλάδους καί τούς τοµείς κατοικίας καί κατασκευών τής Θεσσαλίας καί, γ) δέν έχουν ρυπαίνοντα ά- πόβλητα ή στίς όποίες έχει έξασφαλιστεί ή διάθεση τών άπο- βλήτων. Ηαράλληλα θα έπιδιωχθεί ή όλοκλήρωση τής βιοµηχανικής περιοχής Λάρισας, ή δημιουργία βιομηχανικής περιοχής στίς πό- λεις Τρίκαλα-Καρδίτσα καί ό ορισμός βιομηχανικών ζωνών, στά μικρότερα βασικά κέντρα. Το 1933 είχε πραγµατοποιηθεί στό Σικάγο μιά παγκόσµια έκθεση πού άναφερόταν στή συμβολή τής τεχνολογίας καί τήςέκ- βιομηχανίσεως στήν ανθρώπινη εύημερία. "Όπως ήταν τότε τής μόδας καί όπως συνέχισε νά είναι γιά πολλές δεκαετίες, οίόρ- γανωτές πίστευαν ότι ή πρόοδος είναι συνώνυμη μέ τή βιομη- χανική άνάπτυξη ύποστηρίζοντας ένα ίδιότυπο ούµανισµό μέ τό σλόγκαν "ή έπιστήμη βρίσκει, ή βιομηχανία έφαρµόζει, ό άν- θρωπος συµμορφώνεται, 16 άτομα, φυλές όλόκληρες εύθυγραμμί- ζονται μέ τήν έπιστήμη καί τήν βιομηχανία". ΄Λνεξάρτητα άπό τήν ίστορική σημασία τού άπλοϊκού αύτού "πιστεύω" µπορούμε, έτσι νά έξασφαλίσουµε ένα σημείο άναφοράς άπ΄όπου θά δούμε ξεκάθαρα τίς διαφορές πού έχουν έπέλθει στή νοοτροπία µας µέ- σα στίς πέντε τελευταίες δεκαετίες. Τώρα πιά τό κράτος πρό- γοιας φαίνεται όλο καί λιγότερο ίκανό νά ύπερασπισθεί τον έ- περχόμενο παράδεισο τόν βασισμένο στήν διαρκώς έντεινοµένη βιομηχανική ύπερπαραγωγή που ύπόοχονταν οί διοργανωτές τής έκθέσεως μιά καί ή ένεργειακή καί ή περιβαλλοντική κρίση ό ύπερπληθυσμός καί ή ανεργία σέ παγκόσµιο έπίπεδο θέτουν σέ σκληρή δοκιμασία τήν έννοια τής προόδου πού κυριαρχούσε στή σκέψη μας άπό τή Γαλλική ΄Επανάσταση μέχρι πρόσφατα. "Ετσι ό -79- έξανθρωπισμός τής τεχνολογίας καί τής όλης διαδικασίας παρα- γωγής άπασχολεί ένα συνεχώς διευρυνόμενο κύκλο άνθρώπων πού έχουν συνειδοποιήσει τούς κινδύνους πού κλείνει μέσα της ή ύπερβολική, αλόγιστη καί άπειθάρχητη βιομηχανική άνάπτυξηκαί ή σπατάλη τών φυσικών πόρων. ~Av καί δέν μού άρέσουν οί γενικολογίες καί οί άφορι- σµοί, πιστεύω ότι στή Θεσσαλία θα πρέπει νά συνεχίσει τόδρό- µο της πρός μιά έκβιοµηχάνιση πού θα είναι σέ άρµονία μέ τόν ντόπιο τρόπο ζωής, τίς παραδόσεις της καί - κυρίως -τίς πρώ- τες ύλες της. ΄Η κατεύθυνση πού πρόσφατα άκολουθείταιάπότήν Πολιτεία σ'ότι άφορά τήν περιφερειοποίηση τής βιομηχανικής δραστηριότητας είναι βασικά σωστή μόνο πού όλοι μας συνειδο- ποιήσαμε αύτή τήν αναγκαιότητα κάπως άργά. Πάντωςείναιάκό- μη καιρός νά άγωνισθούµε ώστε οί μηχανισμοί διαχύσεως τήςά- νάπτυξης άπό τό κέντρο πρός τήν περιφέρεια νά πάρουν πιά μιά ούσιαστική ύπόσταση. ΄Ο νέος νόμος για 16 κίνητρα, ή έπιδό- τηση γεωργικών βιομηχανιών άπό τό Π.Δ. ΄Επενδύσεων καί τάΕύ- ρωπαϊκά Ταμεία. ή προσπάθεια γιά τήν δηµιουργία όμαδικών ά- γροτικών έκμεταλλεύσεων πού θά είναι σύντομα σέ θέση νά κα- θετοποιούν 16 προϊόντα τής πρωτογενούς παραγωγής. άποτελούν κατ΄άρχήν βήματα πρός τήν σωστή κατεύθυνση. "Ετσι ή Θεσσαλία µέ τόν όγκο καί τήν ποικιλία τής παραγωγής της, τήν θέση της πάνω στόν άξονα άναπτύξεως τής χώρας, την ήδη κεκτημένη της ταχύτητα στόν τομέα τής έκβιομηχάνισης, μπορεί ν' άποτελέσει τήν ύγιέστερη περιφέρεια τής χώρας μέ άναπτυξιακά ή μή κρι- τήρια. ΄Η πρόκληση είναι µπροστά μας άλλά δέν είναι άκόµη καιρός ν΄άσχοληθούµε μέ θέματα πού θ'άπασχολήσουν τόσυνέδριο γιά τήν ΄Ανάπτυξη. 7. Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ Π'Αγγελόπουλος,Μηχανολόγος-*Ηλεκτρολόγος Περίληψη ΄Η έργασία πού άκολουθεί χωρίζεται σέ δύο µέρη: 1) Τό πρώτο μέρος άναφέρεται στην τεχνολογία, πού άπο- τελεί μιά τίς πιό σημαντικές μεταβλητές τής άνάπτυξης μιάς χώρας, καί ταυτόχρονα άποτελεί τό συνδετικό κρίκο άνάμεσα στή Βιομηχανία καί τήν 'Εκπαίδευση. 2) T6 δεύτερο μέρος άναφέρεται στίς τάσεις πού έπικρα- τούν στά ΄Ανώτατα 'Εκπαιδευτικά 'Ιδρύματα σάν άποτέλεσμα τών έπιδράσεων πού άσκεί ή βιομηχανική άνάπτυξη στίς άναπτυγμέ- νες χώρες τής Δύσης. Καί τέλος στίς βασικές κατευθύνσεις τής στρατηγικής πού κατά τή γνώμη µας θά πρέπει νά άκολουθήσουν τά έλληνικά Πολυτεχνεία καί Πολυτεχνικές Σχολές, ώστε νά μπορέσει νά συνδεθεί ή έκπαίδευση μέ τίς πραγματικές άνάγκες τής βιομηχανικής παραγωγής στή βάση τών συµφερόντων τής χώ- σας µας - ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 1. ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ KAI EKBIOMHXANIEH ΤΩΝ ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΜΕΝΩΝ ΧΩΡΩΝ 1.1. Τεχνολογία καί οίκονομική όνάπτυξη Είναι γενικά άποδεκτό ότι ή τεχνολογία είναι ένας άπό τούς πιό σημαντικούς συντελεστές γιά τήν άνάπτυξη μιάς χώρας. 'Ιδιαίτερα για τίς άναπτυσσόμενες χώρες, ό ρόλος τής μετα- βλητής "τεχνολογία" είναι άπόλυτα καθοριστικός γιά τή διαδι- κασία τής οίκονομικής τους άνάπτυξης. Στίς χώρες αύτές ήτε- χνολογία γίνεται ή νέα βάση έξάρτηοής τους άπό τίς άναπτυ- -82- γμένες χώρες. Στήν οίκονομική σκέψη. ή οίκονομική άνάπτυξη έχει ταυ- τιστεί μέ τήν έκβιομηχάνιση καί τόν έκσυγχρονισµό τών μεθό- δων παραγωγής. Κι αύτό γιά τίς άναπτυσσόμενες χώρες συνδέε- ται φυσικά μέ τήν είσαγωγή άπό τό έξωτερικό σύγχρονου κεφα- λαιουχικού έξοπλισμού καί μεθόδων παραγωγής. δηλαδή τεχνολο- γίας. ΄ Οί διάφορες δραστηριότητες πού παράγουν καί συµπληρώ- νουν τήν τεχνολογική πρόοδο περιλαμβάνουν βασικά τρείς τύ- πους έρευνας καί άνάπτυξης. α) Βασική έρευνα: 'Εργασία πού στόχο της έχει κυρίως τήν προώθηση τής έπιστημονικής γνώσης καί ανακάλυψης χωρίς τήνά- μεση σκοπιμότητα έφαρμογής της. β) ΄Εφαρμοσμένη έρευνα: ΄Εργασία πού άναλαμράνεται γιά τήν προώθηση τής έπιστημονικής γνώσης, άλλά μέ ένα συγκεκρι- μένο πρακτικό στόχο καί γ) ΄Αναπτυξιακή: ΄Π χρησιμοποίηση τών άποτελεσµάτων τής βασικής καί έφαρμοσμένης έρευνας γιά τήν είσαγωγή ύλών τεχνά- σμάτων, προϊόντων, συστηµάτων καί μεθόδων ή τή βελτίωση αύ- τών πού ύπάρχουν. ΄Π γνώση μπορεί νά είναι ίδιοκτησία ή όχι. Μπορεί νά εί- ναι ή άποκλειστική περιουσία ένός ίνστιτούτου ή μπορεί νάεί- ναι έλεύθερα διαθέσιμη. Μπορεί νά µεταδοθεί µέσω έπιστημονι- κών περιοδικών ή έκδόσεων µέσω μίμησηςή παραδείγµατος, άλλά είναι κυρίως ή δυνατότητα τών πολυεθνικών έταιριών νά παρά- γουν καί νά έφαρμόζουν τεχνολογία πού είναι ύπεύθυνη γιά τήν ταχεία άνάπτυξή τους κατά τίς τελευταίες δεκαετίες. Οί πολυεθνικές εταιρίες είναι ή κύρια πηγή προσφοράςτε- χνολογίας, είτε μέσω τής άμεσης έπένδυσης, είτε μέσω άλλων τρόπων. "Ενα από τά κύρια πλεονεκτήματα τών πολυεθνικών έ- ταιριών είναι ή ίκανότητά τους νά έκµεταλλεύονται τά άποτέ- σματατής έρευνας πού διεξάγεται πολλές φορές άπό άλλους φο- ρείς μέ τήν άνάπτυξη προϊόντων ή μεθόδων παρανωνής. 'Η συν- κέντρωση τών πολυεθνικών έταιριών στίς άναπτυγμένες βιομηχα- νικά χώρες καί ή συνκέντρωση τής έρευνητικής δραστηριότητας τών πολυεθνικών έταιριών στίς άναπτυγμένες βιομηχανικά χώρες καί ή συγκέντρωση τής έρευνητικής δραστηριότητας τών πολυε- -83- Θνικών στή χώρα τής μητέρας έταιρίας, καθώς καί ή μονοπωλια- κή τους θέση στήν παγκόσμια οίκονοµία συμβάλλει άποφασιστικά στήν έξάρτηση τών χωρών ύποδοχής καί ίδιαίτερα τών άναπτυσ- σόμενων άπό τίς άναπτυγμένες χώρες. 1.2. Τρόποι μεταφοράς τεχνολογίας 'Η τεχνολογία μεταφέρεται άπό μία χώρα στήν άλλη μέδιά- φορους τρόπους καί μορφές. Οί βασικότεροι είναι: α) Μέσω είσαγωγών κεφαλαιουχικών άγαθών στά όποία είναι ένσωμάτωμένη ή τεχνολογία. β) Μέσω άγοράς δικαιωμάτων έκμετάλλευσης άδειών εύρεσι- τεχνίας καί γενικότερα τού know-how. γ) Μέσω μετακίνησης άπό χώρα σέ χώρα πληροφόρησης είτε τεχνικής είτε έμπορικής µορφής. άνταλλαγής πληροφοριών καί προσωπικού στά πλαίσια διεθνών προγραμμάτων καί δ) Μέσω τών άμεσων έπενδύσεων, τής έπέκτασης μιάς έπιχεί- ρησης πού κατέχει ή έλέγχει τεχνολογία σέ νέες παραγωγικές δραστηριότητες καί άμεσης μεταφοράς τεχνολογίας στίς θυγατρι- κές έταιρίες. Βασικά δηλαδή ή μεταφορά τεχνολογίας γίνεται μέ δύοτρό- πους. 'Ο ένας είναι.άµεσος, έπένδυση, καί ό άλλος έµμεσος, σύμ- φωνίες καί συμβόλαια γιά χρησιμοποίηση τής τεχνολογίας(Κηοω- how) καί παίρνει δύο μορφές, ή μία είναι φυσική µορφή μηχα- νήματα, έργαλεία, πατέντες καί ή άλλη ή προσωπική έπαφή όπου ή τεχνολογία είναι ένσωμάτωμένη στήν έπιδεξιότητα τώνάτόμωγ Οί πολυεθνικές έταιρίες συνήθως προτιμούν τόνάμεσοτρό- πο μεταφοράς τεχνολογίας μέσω θυγατρικών έταιριών, κυρίως γιατί έτσι έξασφαλίζεται ή συγκράτηση τής τεχνολογίας μέσα στήν έταιρία. 'Επιπρόσθετοι λόγοι είναι: ό έλεγχος τής άγο- ράς ίδιαίτερα όταν πρόκειται γιά παραγωγικές διαδικασίες καί προϊόντα πού έχουν ένα σχετικό μακρύ κύκλο ζωής. ΄Π έπιχεί- ρήση φοβάται άνταγωνισμό άπό τίς έταιρίες στίς όποίες παρα- χωρεί δικαίωμα έκμετάλλευσης τής τεχνολογίας της. ΄Π μεταφο- ρά τεχνολογία, άποτελεί ένα ένσωμάτωμένο μέρος στήν όλη παρα- γωγική διαδικασία. ΄Υπάρχει έπιθυμία προστασίας τής ποιότη- τας τών προϊόντων. 'Π μεταφορά τεχνολογίας μέσω συμφωνιών γιά άδειες έκμε- -84- τάλλευσης δικαιωμάτων εύρεσιτεχνίας γίνεται κυρίως, όταν ή άγορά είναι πολύ μικρή ή ή χρονική διάρκεια τού τεχνολογικού πλεονεκτήματος τού προϊόντος ή τής µεθόδου παραγωγής είναι µικρή. "Οταν ή έπιχείρηση πού κατέχει τήν τεχνολογία δέν έ- χει τή δυνατότητα γιά άμεση έπένδυση όταν ύπάρχει άπαγορευ- τική ή περιοριστική νομοθεσία γιά ξένες έπενδύσεις στίς χώ- ρες ύποδοχής ή ύπάρχει κλίμα αβεβαιότητας, λόγω πολιτικών καί οίκονομικών λόγων. 1.3. Πολυεθνικές έταιρείες καί ή μεταφορά τής τεχνολογίας Οί πολυεθνικές έταιρείες είναι ή κύρια πηγή γιά όρισμέ- νους τύπους τεχνολογίας. Γεννιούνται έδώ δύο έρωτήματα: α) Γίνεται πραγματικά µεταφορά τεχνολογίας στίς άναπτυσ- σόµενες χώρες μέ τήν έγκατάσταση πολυεθνικών έταιρειών καί β) άν ναί, τί είδους τεχνολογία; 'Αναμφίβολα όχι. 'Υπάρχει πραγματική μεταφορά τεχνολο- γίας όταν άφομοιώνεται, προσαρµόζεται καί δηµιουργεί τεχνο- λογικά πολλαπλασιαστικά φαινόμενα στή χώρα ύποδοχής. Δυστυχώς όμως μόνο ένα μικρό τμήμα τής μεταφερόμενηςτε- χνολογίας άνταποκρίνεται στά χαρακτηριστικά τής πραγματικής αύτής μεταφοράς. ΄Η µικρή ίκανότητάτεχνολογικήςάπορρόφησης τών ύπό άνάπτυξη χώρων καί ή στρατηγική τών πολυεθνικών έ- ταιρειών είναι οί κύριοι ύπεύθυνοι τής κατάστασης αύτής. Σχεδόν το σύνολο τών δαπανών γιά έρευνα καί άνάπτυξη συγκεντρώνεται στή χώρα τής μητέρας έταιρείας. Τό σύνολο τής βασικής καί έφαρµοσμένης έρευνας γίνεται στά έρευνητικά κέν- τρα τών πολυεθνικών έταιρειώνκαί μόνο ένα πολύ μικρό τμήμα τής άνάπτυξης καί τής προσαρμογής τής τεχνολογίαςγίνεταιστά ύποκαταστήματά της. Καί ό λόγος είναι ότι ή μητέρα έταιρεία έχει καλύτερες συνθήκες δοκιμής νέων μεθόδων καί προϊόντων λόγω τής μεγάλης άγοράς πού διαθέτει καί τό πλέον είδικευµέ- νο προσωπικό βρίσκεται στίς άναπτυγμένες χώρες καί οί συνθή- κες έρευνας καί άνταγωνισμού έξασφαλίζουν τήν έπιτυχία. Στά πλαίσια λοιπόν τής πολυεθνικής έταιρείας άκολουθεί- ται μία διαδικασία όπου τά καινούργια προϊόντα καί οί μέθο- δοι παραγωγής είσάγονται πρώτα στή χώρα τής μητέρας έταιρείας -85- καί μόνο άρνότερα, συνήθως μετά άπό άρκετά χρόνια, διοχετεύ- ονται στίς θυγατρικές έταιρείες. Οί πολυεθνικές έταιρείεςπροωθούν στό κέντρο στίςάναπτυ- γμένες βιομηχανικά χώρες όλες τίς στρατηγικές δραστηριότη- τες. ΄Ερευνα καί άνάπτυξη τεχνολογίας καθώς καί τήν παραγωγή τών πιό πολύπλοκων έξοπλισμών πού άπαιτούν έργατικό δυναμικό μέ ύψηλή στάθµη καί είδίκευση. Στήν περιφέρειαάπομένειή πα- ραγωγή προϊόντων πού µέ τή βοήθεια τών είσαγόμενων μηχανη- μάτων καί προϊόντων άπαιτεί έργατικό δυναμικό χαμηλής είδί- κευσης. 'Αποτέλεσμα της παραπάνω διαδικασίας πού άκολουθούν οί πολυεθνικές έταιρείεςείναι ή οίκονομία νά τείνει νά χωριστεί σέ τρείς ζώνες. 'Η πρώτη μέ χώρες πού έχουν ύψηλή τεχνολογι- κή άνάπτυξη καί είναι ύπεύθυνες γιά νέες άνακαλύψεις, κυρίως Η.Π.Α. 'Η δεύτερη μέ τίς βιομηχανικά άναπτυγμένες χώρες τής Εύρώπης πού παράγουν τίς άνακαλύψεις καί ή τρίτη πού άποτε- λείται άπό τίς άναπτυσσόμενες χώρες πού προμηθεύουνπρώτεςύ- λες καί απλά βιομηχανικά προϊόντα. ΄Ετσι στίς περισσότερες περιπτώσεις όχι μόνο δέν έπέρ- χεται μιά σμίκρυνση στό χάσμα μεταξύ τών άναπτυγμένων καί ά- ναπτυσσόμενων χωρών, άλλά άντίθετα ή έκβιομηχάνισή τους μέσω τών πολυεθνικών έταιρειώνάναπαράγει καί έπεκτείνει τίς δοµές έξάρτησής τους. "ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟΣ" ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ 'Η συγκέντρωση τής παραγωγής τής τεχνολογίας στίς βιο- μηχανικές χώρες προσδίδει στήν άγορά τής τεχνολογίας ολιγο- πωλιακό χαρακτήρα. ΄Ετσι ό καθορισμός τής τιµής τής τεχνολο- γίας δέ γίνεται μέ τόν "μηχανισµό τών τιµών" άλλά μέ βάση τό μηχανισμό τών διαπραγματεύσεων. Τό όχι πάντοτεύψηλόµορ- φωτικό έπίπεδο καί ή έλλειψη έμπειρίας τών άγοραστών τής τε- χνολογίας σέ συνδυασμό µέ τίς άνεπαρκείς πληροφορίες πού δια- θέτουν αύτοί οί τελευταίοι γύρω άπό τήν τεχνολογίαπούΘέλουν ν'άποκτήσουν κάνουν τή διαπραγμάτευση άνιση. 'Αποτέλεσμααύ- τής τής διαπραγμάτευσης πού σέ μερικές περιπτώσειςείναιπρο- τιµότερο νά μιλάµε γιά έπιβολή όρων τού πωλητού πάνω στόν ά- -80- γοραστή είναι ό καθορισµός ύψηλών τιμών στή μεταφερόμενη τε- χνολογία. ΄Εδώ θά πρέπει νά γίνει μιά διάκριση άνάµεσα στήν άμεση ή φανερή τιμή γιά τήν έμμεση ή καλυμμένη τιμή πού πληρώνουν οί άναπτυσσόμενες χώρες γιά είσαγωγή τεχνολογίας. Πρώτο ή ά- μεση ή φανερή τιμή έκφράζεται άπό τήν καταβολή δικαιωμάτων έκμετάλλευσης (royalties) είτε μέ τήν πληρωμή ένός έφ΄άπαξ πο- σού είτε μέ τή μορφή ποσοστού στήν παραγωγή, στό κέρδος, ή στή προστιθέμενη άξία.Δεύτεροή έµμεσηΙ1καλυμμένη τιμή πού άπορ- ρέειάπότίςπεριοριστικέςρήτρεςπούσυνοδεύουν συχνά τά συμ- βόλαια μεταφοράς τεχνολογίας. 'Ενδεικτικά αναφέρονται οί ρή- τρες ύποχρέωσης προμήθειας ύλικών (πρώτων ύλών . ένδιάμεσων προϊόντων, βιομηχανικών έξοπλισµών) άπό τίς όποίες άπορρέουν οί ύπέρ καί ύποκοστολογήσεις µ'όλες τίς γνωστές συνέπειες γιά τούς άγοραστές τής τεχνολογίας" τούς διάφορους περιορισμούς στήν παραγωγή καί έξαγωγή πού έμποδίζουν τούς άγοραστές νά βελτιώσουν ή νά άποκτήσουν δική τους τεχνολογία, νά έφαρμό- σουν οίκονομίες κλίμακος, νά έξοικονομήσουν συνάλλαγμα, νά έντείνουν τίς μεταξύ τους συναλλαγές. ΄Αναβίωση ή άπλώς καθιέρωση άποικιακού έλέγχου παρεµπό- διση τής άνάπτυξης τοπικών έκσυγχρονιστικών προσπαθειών καί τής ένσωμάτωσης τών οίκονοµιών τών ύπό άνάπτυξη χωρών είναι λοιπόν μερικές άπό τίς πλευρές τού έµμεσου ή "καλυμμένου"αύ- τού τμήματος πού στίς περισσότερες περιπτώσεις δέν είναι δυ- νατό νά έφαρμοστεί σέ νομισµατικές µονάδες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι μελέτη τής φαρμακοβιο- μηχανίας τής Κολομβίας άπό τόν συμπατριώτη κ. Βαίτσο.()ίδια- πιστώσεις είναι ότι τό πραγματικό είσόδημα τώνπσλιεθνικώνέ- ταιριών πού έλέγχουν πλήρως τόν κλάδο αύτό προέρχεται : 3.4% άπό δηλωμένα κέρδη. 14% άπόδικαιώµατα(τογαΙτ165)χρησιμοποί- ησης τής τεχνολογίας (άμεση) καί 82.6% άπό ύπερτιμολογήσεις (έμμεση τιμή). ΄Επσµένως ή σχέση άµεσης πρός έμμεση τιμή εί- ναι 1 πρός 6 ή δέ σχέση κέρδους πρός είσόδημα άπό πώληση τε- χνολογίας 1 πρός 25. ΄Λκόμα παρατηρήθηκε ότι σέ μερικές πε- ριπτώσεις αδυναμίας έξόφλησης τής ύψηλής τιμής (άμεσης καί έμμεσης μεταφοράς τεχνολογίας π.χ. ΄Λργεντινή, Καμερούν κλπ) ή έξόφληση γίνεται µέ παράδοση, προοδευτική, τού έλέγχου τών -87- έπιχειρήσεων πού αδυνατούν νά έξοφλήσουν ή καί μέ τήν πώλησή τους, σέ έξευτελιστική τιµή στήν πωλήτρια τής τεχνολογίας έ- ταιρία. 2. ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 2.1. 'Η δομή τής έλληνικής βιομηχανίας ΄Π έκβιομηχάνιση στήν ΄Ελλάδα χρονολογείται άπό τή δε- καετία τού 1920 αλλά ούσιαστικά μόνο στήν περίοδο τών τελευ- ταίων 20 χρόνων παρατηρείται μιά ποσοτική καί ποιοτική άλλα- γή στήν έλληνική οίκονομία. Στά άρχικά στάδια ή έκβιομηχάνιση στηρίχτηκε βασικά στή έσωτερική άγορά πού μέ τή βοήθεια τής οίκονομικής πολιτικής δημιούργησε σειρά όλόκληρη δασμοβίωτων ελαφρών βιοµηχανιών, κάτι πού έπηρέασε τήν διάρθρωση τής παραγωγικής διαδικασίας. ΄Π ανικανότητα τού ντόπιου κεφαλαίου καί ήάνυπαρξίαοί- κονοµικής πολιτικής πού θά έπηρέαζε τήν όργάνωση καί τήν κα- τεύθυνση δράσης τών έπιχειρήσεων "αντισταθμίστηκε" μέ προ- σέλκυση ξένου κεφαλαίου μέ κίνητρα σκανδαλώδεις παραχωρήσεις άπό τό κράτος πού όδήγησε στή συνύπαρξη μοντέρνων δυναμικών κλάδων μ'ένα πλήθος μικρών παραδοσιακών μονάδων. ΄Π έντυπωσιακή αύξηση τού προϊόντος τής μεταποίησης καί τών έξαγωγών πού παρατηρείται τά τελευταία χρόνια όσο καί ή ποιοτική άλλαγή στή σύνθεση τής βιομηχανικής παραγωγής καίέ- ξαγωγών δέν άποτελούν απόδειξη ότι ή έκβιομηχάνιση άκολούθη- σε μιά πορεία δημιουργίας τών δομών έκείνων πού είναιάπαραί- τητες για μιά αύτόνομη άναπτυξιακή διαδικασία. ΄Αντίθετα, ή έκβιοµηχάνιση στή χώρα μας δέν βασίστηκε μέ μιά όλοκληρωµένη βιομηχανική βάση άλλά όπως έχει γίνει, έχει αύξήσει τό βαθμό έξάρτησης τής οίκονοµίας µας. 'Η οίκονομική άνάπτυξη µιάς χώρας έχει ταυτιστεί μέ τήν έκβιομηχάνιση. ΄Επειδή ή έκβιομηχάνιση έχει έν συσσωρευτικό άποτέλεσμα στήν άνάπτυξη καί διαδικασία λόγω τού ύψηλού βα- θμού άλληλεξάρτησης µεταξύ τών διάφορων τοµέων τής βιομηχα- νίας. ή έπέκταση δηλαδή όρισµένων τομέων όδηγεί στήνέπέκτα- ση πολλών άλλωγ τομέων τής οίκονομίας. -88.. Χαρακτηριστικό τής έλληνικής βιομηχανίας … τυπικό παρά- δειγμα αναπτυσσόµενης χώρας - είναι ότι άποτελείται άπό κλά- δους πού έπεξεργάζονται πρώτες ύλες στά πρώτα στάδια έπεξερ- γασίας καί άπό κλάδους έπεξεργασίας καταναλωτικών προϊόντων καί συναρμολόγησης προϊόντων τών όποίων τα µέρη παράγονται στό έξωτερικό. 'Η κύρια βιομηχανική δραστηριότητα συγκεντρώνεται στήν έπεξεργασία όρισμένων μεταλευμάτων 016 όποία ή χώρα μαςδια- θέτει άρκετά αποθέματα καί στήν συναρμολόγηση καί τελική έ- πεξεργασία προϊόντων πού είσάγονται άπό τό έξωτερικό. Τά κύρια χαρακτηριστικά τής έξάρτησης τής έλληνικής βι- ομηχανίας είναι ό έξαγωγικός της προσανατολισμός κι όέλεγχος τών πιό δυναμικών τομέων άπό τό ξένο κεφάλαιο. 'Επί πλέον οί περισσότεροι δυναµικοί κλάδοι τής οίκονομίας μας είναι ταυ- τόχρονα οί κλάδοι μέ τή μεγαλύτερη έξαγωγική δυναμικότητα, κάτι πού έχει σάν συνέπεια ότι ή άνάπτυξή μας συνεχώς έξαρ- τάται περισσότερο άπό τήν ξένη κι'όχι άπό τήν έσωτερική άγο- ρά. 'Εκβιοµηχάνιση όμως πού στηρίζεται σέ μεγάλες έξαγωγι- κές μονάδες σημαίνει ότι βοηθάει στη συσσώρευση κεφαλαίουστά μητροπολιτικά κέντρα κι αύτό άνεξάρτητα άπό τό ποιός έλέγχει τήν έξαγωγική έπιχείρηση. Στό βαθμό πού ή άνάπτυξη μιάς βιοµηχανικής έταιρίας βα- σίζεται στήν αύξητική τάση τών έξαγωγικών ήμικατεργασμένων πρώτων ύλών, όπως ό κλάδος τών μετάλλων, ή άνάπτυξη έξαρτά- ται άπό τήν άνάπτυξη τής έξωτερικής άγοράς κι'όχι άπό τήν ά- νάπτυξη τής έσωτερικής άγοράς. "Οταν τό σύνολο σχεδόν τής παραγωγής, περίπτωση άλουμι- νίου,προορίζεταιγιά τήν κάλυψη τών άναγκών τής έξωτερικής άγοράς σημαίνει ότι αύξηση τής παραγωγής άλουμινίου δέ θά έ- χει καµµιά έπιταχυντική ή πολλαπλασιαστική έπίδραση στή βιο- μηχανία. Δέν θά όδηγήσει στήν έπέκταση τών έπενδύσεων άλλων βισµηχανιών, δηλαδή στή δημιουργία νέων μονάδων. Στό βαθμό πού μιά έπιχείρηση έλέγχεται άπό το ξένο κε- φάλαιο, ή έξαγωγή κερδών, τόκων, πληρωμή γιά τεχνολογία καί έξαγωγή κοινωνικού πλεονάσματος πρός τίς άναπτυγμένες χώρες μέσω τής ύπέρ καί ύποκοστολόγησης είσαγωγών καί έξαγωγών,δέν -89- όδηγεί στήν έπέκταση τής έγχώριας κατανάλωσης, όπως θά µπο- ρούσε νά γίνει, άν ό κλάδος, ή έπιχείρηση, δέν έλεγχόταν άπό 16 ξένο κεφάλαιο. 'Η έκβιομηχάνιση πού βασίζεται στήν έξαγωγή τών ήµικα- τεργασµένων προϊόντων δέν όδηγεί παρά στήν συνεχώς αύξανομέ- νη έξάρτηση άπό τό έξωτερικό γιατί έχει σάν συνέπεια τόν πε- ριορισμό τής δυνατότητας δημιουργίας συσσώρευσης κεφαλαίου στό έσωτερικό καί τόν περιορισμό τού μεγέθους τής έσωτερικής άγοράς. ΄Ο ρυθμός καί ή δομή τής έκβιοµηχάνισης καθορίζεται, άπό τό έξωτερικό κι όχι άπό τίς άνάγκες τής έσωτερικής άγο- ράς. Αύτό σημαίνει ότι όχι μόνον ή ποιοτική αλλά καί ποσοτι- κή σύνθεση τής βιομηχανικής παραγωγής καθορίζεται άπό τή δι- εθνή συγκυρία, δηλαδή άπό τήν κατάσταση τής παγκόσμιας άγο- ράς προϊόντων κεφαλαίου. Αύτό σηµαίνει ότι ή έλληνική βιομη- χανία δέν άναπτύσσεται όργανικά σάν ένα ένιαίο σύνολο μέ δι- κή του δομή καί κατεύθυνση, άλλά σάν ένα όργανικά τμήμα τού παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος. 'Ο έλεγχος τών πιό δυναµικών κλάδων τής έλληνικής βιο- μηχανίας άπό τό ξένο κεφάλαιο, ή συγκέντρωση τού κεφαλαίουσέ όρισμένους µόνο κλάδους (τών βασικών μετάλλων, πετρελαίου µε- ταφορικών, ηλεκτρικών συσκευών καί χημικών προϊόντων) μέπαν- τελή έλλειψη σέ άλλους κλάδους καί ό έξαγωγικός προσανατολι- σμός τών πιό δυναμικών έλληνικών βιομηχανικών έταιρειών άπο- δεικνύει τό στρεβλό καί έξαρτημένο χαρακτήρα τής έλληνικής έκβιομηχάνισης. 2.2. "Ερευνα καί ανάπτυξη τεχνολογίας στή χώρα μας 'Η έκβιομηχάνιση στή χώρα μας βασίστηκε κυρίως στήν εί- σαγωγή τεχνολογίας μέσω τών πολυεθνικών έταιριών μέ τήν συµ- μετοχή τους σέ έλληνικές έπιχειρήσεις ή ίδρυση θυγατρικών έ- ταιριών, μέ συμφωνίες καί συμβόλαια έκμετάλλευσης άδειών εύ- ρεσιτεχνίας καί μέ τήν είσαγωγή κεφαλαιουχικού έξοπλισμού. ΄Η έπιστημονική έρευνα, παράγοντας άπαραίτητος γιά τήν οίκονομική έπιβίωση καί άνάπτυξη μιάς χώρας βρίσκεται σέ ύ- ποανάπτυκτη κατάσταση στήν 'Ελλάδα. Οί λόγοι είναι βασικά δύο. 'Ο ένας καί σπουδαιότερος είναι ή έλλειψη προγραμµατι- -9υ- σμού καί άσκησης 'Εθνικής πολιτικής έρευνας κι΄άνάπτυξηςτής τεχνολογίας καί ό άλλος πού μπορεί νά θεωρηθεί καί 06 συνέ- πεια τού πρώτου, ή έλλειψη τού κατάλληλου θεσμικού πλαισίου. ΄Η έρευνα στό βαθµό πού διεξάγεται είναιάποτέλεσµαπρω- τοβουλιακής κυρίως προσπάθειας ή άμεσης άντιµετώπισης άναγκών τής παραγωγικής διαδικασίας. ΄Η έπιστημονική έρευνα διεξάγεται στά πανεπιστήµια, στά ίνστιτούτα έρευνών καί σέ µεγάλες βιομηχανικές µονάδες. ΄Η συμμετοχή τής βιομηχανίας είναι μικρή. Στο μεγαλύτερο μέρος της διεξάγεται στά πανεπιστήμια καί στά ίνστιτούτα έρευνών, καί είναι στήν κατεύθυνση τής βασικής έρευνας. Δένύπάρχειτό θεσμικό πλαίσιο, ή όργανωτική δομή καί ύποδομή γιά τόν προ- γραμματισµό, συντονισμό, όρθολογική κατανοµή, άποτελεσματική καθοδήγηση καί άξιοποίηση τών άποτελεσμάτων τής έρευνητικής προσπάθειας. Είδικότερα: α) Πανεπιστήμια: ΄Η έρευνα έξαρτάται άπό τό προσωπικό ένδιαφέρον καί τήν πρωτοβουλία τού έρευνητή καί ό προγραµµατι- σμόςπεριορίζεταιστάόριατής έδρας.Δένύπάρχειάκόμη καί σέ έπίπεδο 'Ανώτατων 'Εκπαιδευτικών ΄Ιδρυμάτων ένα κεντρικό συντο- νιστικό όργανο γιά τόν καθορισμό έρευνητικώνπρογραμµάτωνκαί τό συντονισµό τής προσπάθειας, μέ άποτέλεσμα νά μήν άξιοποι- είται άποτελεσματικά ούτε τό έπιστημονικό προσωπικό πούάσχο- λείταιστήνέρευναούτε ήύλικοτεχνικήύποδομή. Καί έτσι οί έλ- λείψεις μας καί σέ προσωπικό καί σέ ύλικοτεχνική ύποδομή συµ- πληρώνονται άπό τήν έλλειψη στοιχειώδους όργανωτικής δομής πού θά έλαχιστοποιούσε τή σπατάλη ή άσκοπη χρήση τους. Συνέπεια αύτών είναι ότι τό έρευντικό πρόγραμμα, είναι συνήθως ξεκοµμένοάπό τήν έλληνική πραγματικότητα καί τίς ά- νάγκες τής έλληνικής οίκονομίας, νά ύπάρχει άλληλοεπικάλυψη μεταξύ ΄Ανωτάτων ΄Ιδρυμάτων ή έδρών καί μερικές φορές άκόµη κι'άνταγωνισμός µεταξύ τους νά μήν ύπάρχει ροή πληροφόρησης μεταξύ ΄Ανωτάτων ΄Ιδρυμάτων, άξιόλογος έργαστήριακός έξοπλι- σμός νά μένει άχρηοιμοποίητος. είτε λόγω έλλειψης κατάλληλου είδικευμένου προσωπικού είτε λόγω τής έπανάληψης ίδιου έξο- πλισµού σέ περισσότερα άπό τά άπαραίτητα ή δυνάμενα ν΄ άξιο- ποιηθούν έργαστήρια Διαπιστώνεται παράλληλα ή έλλειπής πλη- ροφόρηση τής διεθνούς βιβλιογραφίας καί διασύνδεσης τής χώρας µας μέ τίς έπιστηµονικές έπιτεύξεις καί τήν έρευνητική δρα- στηριότητα σέ διεθνή κλίμακα. ..91- "Ενας άπό τούς κύριους άνασταλτικούς παράγοντες στή προ- ώθηση τής έρευνας στά 'Ανώτατα 'Εκπαιδευτικά ίδρύματα είναι ή άνυπαρξία µεταπτυχιακών σπουδών. Συνέπεια αύτού είναι τό συναλλαγµατικό κόστος τών σπουδών στό έξωτερικό, άλλά τόσπου- δαιότερο, ένας μεγάλος άριθμός έπιστημόνων νά παραμένουν τε- λικά στό έξωτερικό καί τά άποτελέσµατα τής έρευνάς τους νάτά έκμεταλλεύονται οί χώρες ύποδοχής τους. β) ΄Ινστιτούτα ΄Ερευνώνξ 'Εκτός άπό τό Κέντρο Πυρηνικών 'Ερευνών "΄Ο Δημόκριτος", λειτουργούν ώς Νομικά πρόσωπα Δη- μοσίου ή '1διωτικού Δικαίου. Σ'αύτά διεξάγεται τό μεγαλύτερο μέρος τής έπιστημονικής έρευνας στην ΄Ελλάδα. ΄Η δραστηριό- τητά τους άντανακλά καί ένισχύει τίς διαρθρωτικές άδυναμί- ες πού ύπάρχουν 016v τομέα τής οίκονομίας καί τής έκπαίδευ- σης γενικότερα. Τό βασικό χαρακτηριστικό τής λειτουργίας τους είναι ή άνταγωνιστική σχέση τους μέ τά 'Ανώτατα ΄Ιδρύματα1(ιαύτό εί- ναι άποτέλεσμα τού τρόπου δημιουργίας τους' μιά πρωτοβουλία, γιάτήδημιουργίαένόςφορέαέρευναςξεκομµένηςάπότήδραστηριό- τητα καί όργανωτική μορφή τού πανεπιστημιακού τομέα μέ συνέπεια τήν έλλειψη κινητικότητας τού έπιστημονικού καί έρευνητικού προ- σωπικού μεταξύ τών δύο φορέων, δηµιουργίας μονοπωλιακών κατα- στάσεων στόν τομέα τους καί προσπάθεια μίμησης έρευνητικών προ- γραμμάτων πού δέν είναι πάντα κατάλληλα γιά τόν έλληνικό χώρο. Τά ΄Ινστιτούτα 'Ερευνών σέ μεγάλο βαθμό έχουν ύποκατα- στήσει τά 'Λνώτατα ΄Εκπαιδευτικά ΄Ιδρύματα στή διεξαγωγή έ- πιστημονικής έρευνας. ΄Π άνυπαρξία μεταπτυχιακών σπουδών στά Α.Ε.Ι. έχει ύποχρεώσει όρισμένα ΄Ινστιτούτα ΄Ερευνών νά δη- μιουργήσουν δικά τους μεταπτυχιακά προγράμματα, κάτι πού έ- χει έπιτείνει τήν έλλειψη όργανωτικής έπικοινωνίας μεταξύ τών Ι.Ε. καί τών Α.Ε.Ι. ΄Αποτέλεσμα τών παραπάνω είναι τό προσωπικό στοιχείο νά ύπερισχύει τόσο στήν κατάρτιση όσο καί στήν άξιολόγηση καί ά- ξιοποίηση τού έρευνητικού προσωπικού. Αύτό δημιουργεί κλίμα άμφισβήτησης ώς πρός τη δυνατότητα άξιολόγησης καί άξιοποίη- σης τού έρευνητικού έργου καί άνασφάλεια στό δυναμικό τών έ- ρευνητών. 'Η όργανωτική δηλαδή ύποδομή στά Τ.Ε. δέ δημιουργεί πάν- -92- τα τίς άπαραίτητες έκείνες συνθήκες έργασίας καί σχέσεων με- ταξύ τού προσωπικού πού συμβάλλουν σημαντικά στήν έπιστημο- νική έρευνα. γ) 'Η έρευνα στή Βιομηχανία: Τό ποσοστό τής έρευνας πού διεξάγεται στίς βιομηχανικές μονάδες είναι έξαιρετικά χαμη- λό. Κατά τά τελευταία χρόνια άρχίζουν οί ίδιωτικές έπιχειρή- σεις νά συνειδητοποιούν τήν άνάγκη γιά έρευνα καί άνάπτυξη τεχνολογίας. Βασικός προσανατολισμός τής έρευνας πού γίνεται άπόέπιχειρήσειςείναι ή βεβαίωση τών µεθόδων παραγωγής καίύ- παρχόντων προϊόντων μέ κύριο στόχο νά καλύψουν βραχυπρόθεσμες άνάγκες τής παραγωγής. ΄Η έρευνα γίνεται σέ περιορισμένους τομείς κυρίως στούς παραδοσιακούςτομείςτήςοίκονομίας, κλωστούφαντουργίας καί στούς τομείς πού βασίζονται στήν έπεξεργασία όρισμένων πρώτων ύλών, όρυκτός πλούτος καί μεταλλουργία. θά πρέπειόµωςνά το- νισθεί ότι όταν μιλάμε γιά έρευνα στήν βιομηχανία άναφερόμα- στε στίς έλληνικές έπιχειρήσεις, γιατί οί θυγατρικές µονάδες τών πολυεθνικών έταιρειών αγοράζουν έτοιμητήν'τεχνολογία άπό τίς μητρικές έταιρείες μέ όλες τίς γνωστές συνέπειες πού έ- χουν άναπτυχθεί παρά πάνω. Γενικό χαρακτηριστικό τής έρευνητικής προσπάθειας εί- ναι ότι έχει άφεθεί στή πρωτοβουλία όρισμένων φορέων χωρίς τή δημιουργία κάποιου οργάνου συντονισμού έστω τής δραστηριότη- τάς τους. 'Αποτέλεσμα είναι νά δημιουργούνται στεγανά στούς διάφορους τομείς καί κετακερµατισμός τής έρευνητικής προσπά- θειας. 2.3 Δαπάνη γιά έρευνα 'Από τή μελέτη τών στατιστικών στοιχείων τού Ο.Ο.Σ.Α., άποδεικνύεται ή έλλειψη µιάς έθνικής πολιτικής έπιστηµονικής έρευνας καί άνάπτυξης τεχνολογίας καθώς καί ή έλλειψη μιάς σωστής όργανωτικής δομής καί ύποδοµής. Αύτό γίνεταιφανερόά- πό ένα σηµαντικό παράγοντα:τό ύψος καί τήν κατανομή τής δα- πάνης γιά έρευνα. Οί άδυναµίες μας γίνονται άκόμα πιό έµφα- νείς στόν τομέα τής έρευνητικής δραστηριότητας γιά άνάπτυξη τεχνολογίας όταν κάνουμε τη σύγκριση μέ άλλες χώρες. 'Ετσι στήν 'Ελλάδα ή βιομηχανία το 1965 χρηματοδότησε το 16% τής -93- έρευνας καί το 1971 τό 26% καί έκτέλεσε τά [δια ποσά στά άν- τίστοιχα χρόνια. Σέ άντίθεση μέ άλλες χώρες όπου τό ποσοστό πού χρηματοδοτεί ή βιομηχανία είναι μεγαλύτερο καί άκόμη με- γαλύτερο είναι τό ποσοστό πού έκτελεί (π.χ. ΄Αγγλία, ΗΠΑ). ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ 1.1. Χαρακτηριστικό καίτάσεις 016 έκπαιδευτικό συστήματα τών άναπτυγμένων χωρών τής Δύσης ΄Η διαφορετική οίκονομική, κοινωνική καί πολιτιστική πραγματικότητα κάθε κράτους δημιούργησε πολύμορφα συστήματα, άνώτατης έκπαίδευσης όχι μόνο άνάμεσα στά διάφορα κράτη, άλ- λά καί μέσα στό χώρο κάθε κράτους. Σέ γενικό πλαίσιο μπορού- με νά διακρίνουμε άπό τή μιά μεριά μιά τάση γιά ύπερεξειδί- κευση καί ύποβιβασμό τών βασικών γνώσεων, από τήν άλλη, µιά κίνηση γιά v6 μπορέσει νά συνδεθεί ή έκπαίδευση μέ τίς πρα- γματικές άνάγκες τής παραγωγής στή βάση τών συμφερόντων τών λαών. 1.2. 'Εκπαίδευση στήν ύπηρεσία τού κεφαλαίου Κοινό φαινόμενο τών άναπτυγμένων βιοµηχανικών άστικών κοινωνιών, φαινόμενο πού έντείνεται ίδιαίτερα μέσα στή δεκα- ετία 60-70, είναι ή πίεση τών κρατών γιά όλο καί άποτελεσμα- τικότερη μετατροπή τού έκπαιδευτικού συστήματος σέ μοχλό οί- κονομικής άνάπτυξης. Τίς γενικές κατευθύνσεις γιά τίς κοινωνίες αύτές τίς δείχνει ό Διεθνής ΄Οργανισμός Οίκονομικής Συνεργασίας καί'Α- νάπτυξης (Ο.Ο.Σ.Α.) 'Η γενική αύτή τάση τής συνεχούς προσαρμογής τού έκπαι- δευτικού συστήματος στίς άπαιτήσεις τής οίκονοµικής άνάπτυ- ξης γεννάει-μιά σειρά τεχνοκρατικές μεθοδεύσεις καί τεχνο- κρατικές άντιλήψεις γιά τήν άντιμετώπιση τού φαινομένου παι- δεία. Τεχνοκρατικές μέ τήν έννοια ότι τείνουν στόν παραμερι- σμό τού γενικού παιδευτικού χαρακτήρα τού σχολείου καί πα- ράλληλα στήν όλο καί μεγαλύτερη έπαγγελματοποίηση τών γνώσε- µ -94- ων στήν άνώτατη έκπαίδευση. Τό αίτηµα γιά τήμεταρρύθµισητής 'Ανώτατης Παιδείας όπως έκφράστηκε στίς διάφορες χώρες, άπό τήν πλευρά τού κεφαλαίου ήταν έτσι καθαρά τεχνοκρατικό.΄Ανα- µόρφωση τών προγραμμάτων πρός τήν κατεύθυνσητώντεχνικώνπρα- κτικών μαθημάτων, αύξηση τών σχολών παραγωγής τεχνικών, πε- ριορισμός συνήθως τών σπουδών σέ 3-4 χρόνια καθώς καί τού ά- ριθµού τών νεοεισερχομένων στά πανεπιστήμια, προτίμηση καί πρόταξη της έπαγγελματικής έκπαίδευσης. Μετά το 1960 κάτω άπό τήν άνάγκη είσαγωγής νέαςτεχνολο- γίας πού είναι άπαραίτητος όρος γιά τήν πάρα πέρα άξιοποίη- ση τού κεφαλαίου, παρουσιάζεται µιά στροφή τού χαρακτήρα τής έκπαίδευσης τών τεχνικών πρός τήν κατεύθυνση τών "πρακτικών γνώσεων" καίτής'δποτελεσματικής έκπαίδευσης". Μέ άλλα λό- για οι διαρθρωτικές άλλαγές τού μεταπολεµικούκαπιταλισμούί- διαίτερα μετά τό 1960, άπαιτούν τήν προσβολή καί τόν περιο- ρισμό τού κύκλου παιδείας πού άντιστοιχεί στίς έπιστήμες βά- σεως πρός όφελος τού τεχνολογικού κύκλου. Οί γνώσεις βάσεως, τουλάχιστο στό γενικό χαρακτήρα γε- μίζουν τα τρία πρώτα χρόνια σπουδών τών δικών µας πολυτεχνεί- ων, αναφέρονται στίς έπιστήμες τών µαθηµατικών, τής φυσικής, τής χημείας κλπ. άκόµα τούς είδικότερους κλάδους όπωςτής μη- χανικής, τής θεωρείας έλαστικότητας καί άλλες. Είναι έκείνες οί γνώσεις πού χαρακτηρίζονται άπό μικρή φθορά καί παλαίωση στό πέρασµα τού χρόνου. ΄Λκόμα άποτελούν τήν ούσία τής έπι- στηµονικής ίδιότητας, γιατί βρίσκονται στή ρίζα όχι μόνο τής ύπάρχουσας καί έφαρμοζόμενης τεχνολογίας, άλλά καί κάθε άλλης πού πρόκειται νά παραχθεί στό μέλλον. Είναι οί γνώσεις έκεί- νες πού παράγουν τεχνολογία αλλά καί αντιστέκονται στή γνω- στή "Παλαίωση τών Μηχανικών". 'Αντίθετα οί τεχνολογικές γνώ- σεις (πού αντιστοιχούν χονδρικά µέ τό περιεχόμενο σπουδών τών 2 τελευταίων χρόνων τών έλληνικών πολυτεχνείων) άφορούν τήν έφαρμοζόμενη τεχνολογία καί χαρακτηρίζονται άπό τήν άµε- ση προσφορά τους στό παραγωγικό κύκλωμα, άλλά καί τή γρήγορη παλαιώσή τους. Κι'αύτό έχει ίδιαίτερη σημασία γιατί τό κύριο χαρακτηριστικό τής έποχής µας είναι ή ταχύτατη µεταβολή τής τεχνολογίας. 'Εδώ θα πρέπει νά ξεκαθαρίσουμε ότι ή τόσο σαφής διά- -95- κριση άνάμεσα στίς δύο κατηγορίες είναι πολύ σχηματική καίό- τι στήν πραγματικότητα έχουν μία κοινή περιοχή. "Ομως κάνει λιγότερο κακό αύτή ή σχηματοποίηση από τήν σκόπιμη ίσως σύγ- χιση τών δύο κύκλων σέ σχέση μέ τόν έκσυγχρονισμό τής παι- δείας. ΄Λν "έκσυγχρονισμός" σημαίνει ύπερτροφία τού τεχνολο- γικού κύκλου σέ βάρος τών γνώσεων βάσεως καί όχι προσαρμογή καί τών δύο κατηγοριών, τότε τό προιόν τής έκπαίδευσης άκο- λουθεί άπλά τίς γενικές τάσεις, είναι προιόν "μιάς χρήσεως". Ηαράλληλα οί άνάγκες γιά περιορισμένο άριθμόστελεχώνύ- φηλής έπιστημονικής στάθμης πού θά έπανδρώσουν καί διευθύ- νουν τούς τομείς αίχμής στήν έρευνα καί τίς τεχνολογικές έ- φαρμογές, εύνόησαν τή διατήρηση έκλεκτών σχολών'γιά μηχανι- κούς. ΄Εκεί τό προηγούμενο φαινόμενο δέν έμφανίζεται φυσικά καθόλου καί οί σπουδές είναι ίδιαίτερα άναπτυγμένες στά μα- θήματα βάσεως. Μιά σαφώς άριστοκρατική διάρθρωση τής έκπαίδευσης τών τεχνικών άναπτύσσεται καί είναι χαρακτηριστικό ότι ήδιάρθρω- ση αύτή άπαντιέται χωρίς έξαίρεση στίς άγαπτυγμένες βιομηχα- νικά χώρες τής δύσης πού όδηγεί στήν ύποτίμηση καί τόν ύπο- βιβασμό τού μεγάλου μέρους τών τεχνικών έπιστημόνων. 1.3. 'H άντίδραση ΄Η τάση αύτή ύποτίμησης καί ύποβιβασμού τών έπιστημόνων στό όνομα τής εξειδίκευσης καί άποτελεσματικότητας΄ δέ δια- μορφώθηκε χωρίς αντιδράσεις ούτε πέρασε χωρίς διαφοροποιή- σεις άπό χώρα σέ χώρα. ΄Λντίβαρο στήν προηγούμενη τεχνοκρατική τάση άποτέλεσαν ίστορία καί παράδοση τών πανεπιστημίων κάθε χώρας πού άποτε- λούν τό ύπόβαθρο τής γνωστής άνελαστικότητας τών πανεπιστη- μίων σέ πολύ γρήγορες μεταβολές, ή συμμετοχή τού φοιτητικού κινήματος στό γενικό προβληματισμό γιά τήν παιδεία καί οί κοινωνικοί άγώνες, γενικό φαινόμενο στίς κυριότερες χώρες τής Εύρωπα[κής Κριγότητας παρά τίς διαφορές πού έμφανίζειάπό χώ- an“: ή… τλτ,ιτκ«-νπ;ρΐ,…ι " LUJV ν|ι.ιιιλνιιων ν ζλ πης προκάλεσε μεθοδεύσεις τών κρατών πού άρχίζο σκολίες στήν αναγνώριση τών διπλωμάτων (π.χ. στή Γαλλία) καί -96- προχωρούν στήν έκλεκτική χρηματοδότηση καί φθάνουν μέχρι τήν δημιουργία έρευνητικών κέντρων έξω άπό τίς ανώτατες σχολές (διαχωρίζοντας τήν έρευνα άπό τή διδασκαλία (π.χ. Γερμανία). Αύτή ή τακτική άνάγκασε τή Σύνοδο τών Πρυτάνεων τής Δυτικής Γερμανίας νά λάβει στήν117η συνεδρίασή της (17-Ζ-1976), έγ- γραφη Θέση σέ έντονο ύφος πάνω στό θέμα τής έξασφάλισης τής έρευνας στά άνώτατα εκπαιδευτικά ίδρύματα καί μάλιστα, άνε- ξάρτητα άπό τήν κάθε φορά γενική οίκονομική κατάσταση. Οί κοινωνικοί άγώνες καί τό φοιτητικό κίνημα άποτέλεσαν σημαντικούς παράγοντες γιά τήν τελική διαμόρφωση τού χαρα- κτήρα τής έκπαίδευσης σέ κάθε χώρα τής Κοινότητας. "Έκφραση τού συσχετισμού τών πολιτικών δυνάμεων,οί άγώνες αύτοί δια- φοροποίησαν σέ μικρό ή μεγάλο βαθμό τίς εξελίξεις. "Ετσι έ- πιβάλλονται άπαιτήσεις καί έπί μέρους λύσεις όπως ή συνεχι- ζόμενη έκπαίδευσηκαί()ίμετεκπαιδευτικοίκύκλοι πούπροσφέρουν δυνατότητες γιά τήν ύλοποίηση τού δικαιώματος κάθε έργαζομέ- νου επιστήμονα ή όχι γιά μόρφωση καί άνανέωση. Οί λύσεις αύτές συμβάλλουν 016v περιορισμό τής σπατάλης τού επιστημονικού καί παραγωγικού δυναμικού. 'Επίσης μέσα στήν πανεπιστημιακή κοινότητα οίάγώνεςτών φοιτητών συντελούν στόν έκδημοκρατισμό τής πανεπιστημιακής ζωής καί τής λειτουργίας τών σχολών καί ίδρυμάτων, στήν είσα- γωγή νέων γενικών μαθημάτων στήν κατάκτηση τού δικαιώματοςέ- πιλογής μαθημάτων κλπ. 1.4. Τό γκρέμισμα τού μύθου ΄Η έξειδίκευσή καί πρακτικοποίηση τών σπουδών στηρίχτη- κε στό μύθο τής τεράστιας αύξησης τών γνώσεων καί τής περιο- ρισμένης χωρητικότητας τού άνθρώπινου έγκεφάλου καθώς καί τής ίκανότητας γιά μάθηση. ΄Ο μύθος αύτός πού είναι προκάλυμμα µιάς έμπορικής έκτίμησης γιά τήν παραγωγή καί τό είδος τού "προιόντος τήςέκπαίδευσης",γκρεμίστηκεμέσαάπότήνέπιστημο- νική όπτική τών θεμάτων πού σχετίζονται τόσο μέ τήν όργάνω- ση τών γνώσεων καί τίς άνθρώπινες δυνατότητες όσο καί μέτίς λειτουργείαςτήςέκπαίδευσης μέσα στά συγκεκριμένα κράτη. ΄Ετσι σήμερα μπορούμε νά πούμε ότι οί άνθρώπινες γνώ- σεις δέν αύξάνονται σέ όγκο άδιάκοπα. άλλά ή αύξηση τού όν- -97- κου τους όδηγεί στήν έπανοργάνωσή τους σέ ύψηλότερα ποιοτι- κά επίπεδα μέ περιεκτικότερες, γενικότερες έννοιες καί σχέ- σεις. ΄Η νέα κάθε φορά όργάνωση άκολουθείται άπό περιορισμό τού όγκου. ΄Ακόμα οί εξελίξεις στόν τομέα τής παραγωγικότητας τής έκπαίδευσης δέν άφήνουν άμφιβολίες γιά τίς άπεριόριστες σχε- δόν δυνατότητες τού άνθρώπου γιά μάθηση σέ συνδυασμό μέ τίς έπιστημονικές γνώσεις μας γιά τίς δυνατότητες καίτή χωριτικό- τητα τού άνθρώπινου έγκεφάλου. 1.5 Συμπερασματικά μπορούμε νά πούμε ότι: Διαγράφεται φανερά μιά τάση γιά άριστοκρατικοποίηση τής έκπαίδευσης τών μηχανικών μέ τή διατήρηση ή δημιουργία "έκλεκτών" έκπαιδευτι- κών ίδρυμάτωνγιά'π&άπαραίτηταύψηλήςστάθμης στελέχη πού έ- χουν σοβαρές θεωρητικές γνώσεις καί τήν παράλληλη στροφή τής έκ- παίδευσης τού μεγάλου πλήθους τών μηχανικών πρός "πρακτικές" ή "άποτελεσματικές"σπουδές πού κάθειρορά προσαρμόζονται στίς ά- νάγκες τής παραγωγής. '111606 αύτή κατά π5πρώτο σκέλος της έμ- ρανίζεται έντονότερη στίς ίσχυρότερες βιομηχανικά άναπτυγμέ- νες χώρες τής Εύρώπης καί κατά τό δεύτερο σκέλος άσθενέστερη όκεί όπου βρίσκει σοβαρές άντιδράσεις. 2. TO ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 'Αβίαστα, νομίζουμε, μπορούμε νά καταλήξουμε στό συμπέ- ρασμα ότι ό πανεπιστημιακός θεσμός στήν 'Ελλάδα, γέννημα καί θρέμα τής σημερινής νεοελληνικής κοινωνίας, βρίσκεται σέ βα- θιά κρίση καί ή άναμόρφωσή του είναι ένα ίστορικόκαθήκονπού γίνεται όλο καί πιό έπιτακτικό. "Αν προσπαθήσουμε v6 σκια- γραφήσουμε τόν τομέα τής έκπαίδευσης τών μηχανικών καί είδι- κά σχετικά μέ 16 περιεχόμενο τών σπουδών πρώτη θά διακρίνου- με τήν κατηγορία τών γνώσεων καί επιστημών βάσεως, πού καλύ- πτει χοντρικά 16 τρία πρώτα χρόνια σπουδών καί τή δεύτερη, τών τεχνολογικών, πού καλύπτει τά δύο τελευταία χρόνια. Παρατηρούμε σχετικά μέ τήν πρώτη πού άποτελεί καί τήαί- τία μιάς καλής φήμης γιά 16 έλληνικά πολυτεχνέία, ότιένώδι- ατηρεί τόν χαρακτήρατης, πάσχει άπό βαθιά νηοατειά. Κι'αύτό -98- γιατί δέν προσαρμόστηκε ούτε στό έπαυξημένο περιεχόμενο τών έπιστημών βάσεως, αλλά ούτε στή σημερινή άνακατάταξη τού πε- ριεχομένου τους. πού χαρακτηρίζεται άπό όργάνωση σέ ψηλότερο έπίπεδο μέ γενικότερη καί περιεκτικότερη διατύπωση. Στή δεύτερη κατηγορία ή κατάσταση είναι άκόμη πιό κρί- σιμη. ΄Η έλλειψη μέσων, τό γεγονός ότι ή χώρα μας είσάγει τεχνολογία άπό τό έξωτερικό καί ή έρευνα είναι ύποτυπώδης, κά- νουν ώστε νά μήν μπορεί στήν πραγματικότητα νά έχει ή κατη- γορία αύτή τό χαρακτήρα της. ΄Η τεχνολογία άναφέρεται σέ έφαρμογές καί ή διδασκαλία τους άπαιτεί έργαστήρια, μέσα αλλά καί κατάλληλη όργάνωση. 'Η μικρή πρακτική γνώση καί ή έλλειψη άμεσης σύνδεσης τού τομέα αύτού τής έκπαίδευσης μέ τήν παραγωγική πραγματικότητα τής χώρας, δέν είναι μόνο μιά άσυνέπεια πρός τόν ίδιο τό στόχο τών τεχνολογικών μαθηµάτων, άλλά δηλητηριάζει τή στάση τού έλληνα σπουδαστή άπέναντι στήν ίδια τήν έπιστημονική γνώση καί τίς βασικές έπιστήμες. "Εχουμε άντιληφθεί άρκετές φορές στούς σπουδαστές μιά σύγχιση άνάμεσα στίς γνώσεις βάσεως καί σέ μια μεταφυσική άντίληψη πού άπορρίπτουν. ΄Ετσι άντιμετωπίζσυμε τόν μεγάλο κίνδυνο νά μετατραπεί το αίτημα γιά τόν έκσυγχρονισμό τής έκπαίδευσης σέ μιά τεχνο… κρατική παγίδα γιά τήν παραγωγή τεχνικών μικρής έπιστημονικής έμβέλειας. στενά έξειδικευμένων κυρίως 016v τόπο δουλειάς. μή ένοχλητικών γιά 16 κέντρα άπό τά οποία είσάγουμε τεχνολογία. ΄Η σύγχιση άνάμεσα στήν άνάγκη γιά έκσυγχρονισμό όλων τών γνώσεων καί στήν άποστροφή γιά τίς έπιστημονικές γνώσεις βάσεως είναι ήδη μεγάλη. Θά ήταν μεγάλη παράλειψη νά μήν άναφερθεί κανείς στήν έ- πίδραση πού άσκείστάπολυτεχνείαμαςή άκατάλληλη γιά τήν έ- ποχή μας δοµή καί λειτουργία τους, ή οποία βρίσκεται σέ μι- κρό ή μεγάλο βαθμό στή ρίζα κάθε προβλήματος τής άνώτατης έκ- παίδευσής μας. ΄Ο έκδημοκρατισμός τής πανεπιστημιακής δομής καί λει- τουργείας,κύριοαίτημα τού φοιτητικού Κινήματος καί δλης τής κοινωνίας μας, είναι βέβαιο ότι θα έπιδράσει άμεσα τόσο στό περιεχόμενο τής έκπαίδευσης πού θά παρέχει όσο καί στήν ίκα- νότητά τού πολυτεχνείου νά έξελιχθεί δίπλα στό λαό βοηθώντας -99- στό μεγαλύτερο δυνατό βαθμό γιά ένα καλύτερο μέλλον. 3. Η ΘΕΣΗ ΜΑΣ ΄Π γνώμη μας είναι ότι δέν θά πρέπει νά ένδιαφερόμαστε γιά τήν έκπαίδευση άνθρώπων πού θά έπανδρώσουν άποτελεσματι- κότερα τήν ύπάρχουσα παραγωγή καί τίποτε άλλο' άλλά νά έν- διαφερόμαστε σταθερά γιά τήν έκπαίδευση άνθρώπων, πού έκτός άπό τήν άποτελεσματικότητά τους στήν παραγωγή θά μπορούν νά όραματιστούν καί νά συμβάλλουν στήν κοινωνική πρόοδο.Νά συμ- βάλλουν γιά μιά αύριανή πιό άνθρώπινη κοινωνία. Στό συγκεκρι- μένο λοιπόν πρόβλημα τής ΄Ανώτατης Τεχνικής 'Εκπαίδευσης άν- τιμετωπίζουμε άπό τήν άρχή τήν άνάγκη θεμελιακήςέπιλογής.Θά έκπαιδεύονται άνθρωποι έξειδικευμένοι σέ στενούς τομείς τής σημερινής τεχνολογίας μέ μαθήματα πού έχουν άμεση καί φανερή σχέση μέ τήν "καθημερινή πρακτική καί δουλειά" τούτεχνικούή θά πρέπει νά έκπαιδεύονται άνθρωποι μέ σοβαρές θεωρητικές γνώσεις καί μέ παράλληλη αύξηση όχι σέ διάρκεια. άλλά σέ ά- ποτελεσματικότητα καί έκσυγχρονισμό, τού περιεχομένου τών τε- νολογικών μαθημάτων. ΄Εξετάζοντας εύρύτερα τό παρά πάνω πρόβλημα μπορούμε νά παρατηρήσουμε ότι: ΄Π πρώτη έκλογή περιέχει μιά κοντόφθαλμη άντίληψη, άκό- μα καί γιά τόν περιορισμένο στόχο τής οίκονομικής άποτελε- σματικότητας, γιατί άγνοεί τή σοβαρότερη παράμετρο τού προ- βλήματος, πού είναι ή ταχύτατα μεταβαλλόμενη τεχνολογία. "Ε- να δαπανηρό σύστημα άνανέωσης γνώσεων ή καί άλλαγής είδικό- τητας γι΄αύτούς - τούς στενούς είδικούς τομείς - δέ θά άπο- τελούσε παρά ένα άναγκαίο "μπάλωμα". Τό πιό σταθερό επακό- λουθο όμως είναι ή ούσιαστική ύποβάθμιση τού τεχνικού έπιστη- μονικού δύναμικού τής χώρας, μέ όλες τίς συνέπειες, στό βα- σικό πρόβλημα τής άνεξάρτητης άνάπτυξής μας.'ΈΙδεύτερη έπι- λογή πιστεύουμε ότι έξασφαλίζει στόν τεχνικό έπιστήμονα τήν σφαίρα έκείνη τών γνώσεων; πού τού έπιτρέπουν νά άντιλαμβά- νεται σέ βάθος, τήν τεχνολογία πού είσάγεται κατ'άνάγκη καί νά δημιουργεί τεχνολογία στούς τομείς, πού έκλέγονται, προ- σαρμοσμένη στίς δικές μας συνθήκες [όπως προηγουμένως τονί- στηκε). Στήν περίπτωση αύτή άρκεί ένα λιγότερο δαπανηρό σύ- -100- στημα "συνεχιζόμενης έκπαίδευσης" γιά τή διατήρηση ίκανοποι- ητικού έπιπέδου γνώσεων στό τεχνικό - έπιστημονικό δυναμικό τής χώρας, καθώς καί ένα σύστημα πτυχιακών σπουδών κυρίως σέ έπιθυμητούς τομείς γιά τήν έπίτευξη τών έθνικών άναπτυξιακών στόχων. Οί παρά πάνω θέσεις κατά τήν γνώμη μας περιέχουν όλα τα κύρια στοιχεία μιάς άναγκαίας στρατηγικής τής άνώτατης τεχνι- κής έκπαίδευσης τής χώρας μας, τόσο σέ σχέση μέ τά άξιολογι- κά κριτήρια, πού έχουμε ήδη θέσει όσο καί μέ τήν πραγματικό- τητα. τών άντικειμενικών σχέσεων καί έξαρτήσεών μας στό χώ- ρο αύτό. 4. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΄Η προσπάθεια γιά τή δημιουργία ένός καινούργιου μοντέ- λου έκπαίδευσης γιά τά πολυτεχνεία μας προβάλλει σάν έπιτα- κτική άνάγκη καί ή προσπάθεια αύτή πρέπει νά παίρνει συγκε- κριμένο χαρακτήρα μέ τήν προώθηση συγκεκριμένων μέτρων. 'Εκδημοκροτισμός καί συγχρονισμός *Ο έκδημοκρατισμός καί ό έκσυγχρονισμός τής έκπαίδευσης στά πολυτεχνεία είναι ένα αίτημα καθολικό πού άναφέρεται τό- σο στούς θεσμούς όσο καί στό περιεχόμενο. Γιά τούς θεσμούς είμαστε τής γνώμης πώς ένα θεσμικό πλαίσιο γιά τήν ΄Λνώτατη Παιδεία άνοικτό στίς έξελίξεις καί τήν προοπτική τού έκδημοκρατισμού, μέ κατοχυρωμένη πραγματι- κά τήν αύτοδιοίκηση τών Α.Ε.Ι. καί τή δυνατότητα ρύθμισης τών γενικών ζητημάτων διάρθρωσης άπό τούς πανεπιστημιακούς καί κοινωνικούς φορείς θά συντελέσει άποφασιστικά: 1. Στή συμβολή τών πανεπιστημίων στήν καθολική άνάπτυξη τής χώρας, μέ τήν άναζήτηση τών πιό κατάλληλων μορφών έπι- κοινωνίας άνάμεσα 016v έκπαίδευση τών μηχανικών καί τήν πα- οαγωνή. Ζ. Στήν διακίνηση τών ίδεών 016v πανεπιστημιακό χώρο καί 16 δημοκρατικό διάλογο πού είναι τόσο άπαράίτητα στοιχεία σέ έποχές σοβαρών έπιλογών. 3. Στήν ίσότιμη συμμετοχή στή ζωή καί λειτουργία τών Α. Ε.Ι.,διδασκόντωνκαίδιδασκομένων.πού έκτός τώνάλλωνθά συμ- -1Ο1- βάλλει στή σοβαρή αύξηση τής παραγωγικότητας τής έκπαίδευσης. 'Ως πρός τό περιεχόμενο τών σπουδών ή έκπαίδευση πρέπει νά έφαρμόσει σέ κάθε κλάδο τίς νέες κατακτήσεις τής έπιστή- μης. α) νά άπαλλαγεί άπό τά βάρος άχρήστωνάπαρχαιομένωνγνώ- σεων, β) νά συνδέεται μέ τίς πρακτικές άνάγκες τού έπαγγέλ- ματος, γ) νά συνδέεται μέ τή δυνατότητα έπιστημονικής έρευ- νας, δ)νά συνδέεταιμέ τίςάνάγκες τήςοίκονομίαςτού τόπου ε) νά περιλαμβάνει στοιχεία τής προοδευτικής κοινωνικής σκέψης τών ίστορικών μας παραδόσεων καί τού λαϊκού μας πολιτισμού, σ0νά έκφράζει σωστά τό συνδυασμό τής έπιστημονικής έξειδίκευσης, καί τής πλατιάς έπιστημονικής γνώσης. Πρέπει νά πείΟωνται οί οπουδαστές γιά τόπεριεχόμενοτής έκπαίδευσής τους. Καί ό άσφαλέστερος γιά κάτι τέτοιοείναινά συμμετέχουν όλοι οί ένδιαφερόμενοι σέ άποφάσεις σχετικά μέτό περιεχόμενο αύτό. ΄Ετσι Θά άντιμετωπιστούν ριζικά οί κίνδυ- νοι σάν αύτόν τής ύποτίμησης τής άξίας τώνέπιστημονικώνγνώ- σεων πού έκδηλώνονται σάν ύποβιβασμός τους στό έπίπεδοτού έ- φοδιασμού μέ ένα τυπικό προσόν γιά τό έπάγγελμα. σάν έπιθυμία ούσιαστικής έγκατάλειψης τών σπουδών, σάν άπαίτηση γιά τέ- τειες "διευκολύνσεις" στίς σπουδές πού ρίχνουν τήν έπιστημο- νική ποιότητα τής έκπαίδευσης. ΄Λκόμη πιστεύουμε ότι θά πρέπει όλο τόέκπαιδευτικόπρο- σωπικό άπό καθηγητές, ύφηγητές ή έπιμελητές νά στραφεί στήν κατανόηση καί μελέτη τών προβλημάτων 1τού έλληνικού χώρου. Πρέπει νά γίνει άντιληπτό ότι ή γοητεία τών σπουδών καί συ- στημάτων σέ ξένα πολυτεχνεία είναι άνθρώπινη γι΄ αύτούς πού τίς είχαν, άλλά γίνεται έπικίνδυνη όταν άπό θέση διδασκόντων έξακολουθούν νά είναι γοητευμένοι. Τό πρόβλημα είναι ή σύν- θεση τής δικιάς μας λύσης, τού δικού μας προβλήματος παιδεί- ας. Τή σημασία μιάς τέτοιας παρατήρησης θά έκτιμήσει κανείς σωστά άν άναλογιστεί τό μεγάλο κόστος πού άπαιτεί ή έμπειρία άπό τήν έφαρμογή έκπαιδευτικών συστημάτων, ίδιαίτερα όταν ή έμπειρία είναι άρνητική. Γιατί άπαιτούνται πολλά χρόνια. γιά τήν άποκάλυψη τών άποτελεσμάτων καί οί έπιπτώσεις τους, κοι- νωνικές, πολιτιστικές καί οίκονομικές είναι ίδιαίτερα σοβα- ρές. -102- ΄Η έρευνα καί οί μεταπτυχιακές σπουδές Μέ τόν όρο "μεταπτυχιακές σπουδές" έννοούμετήν έμβάθυν- ση καί συμπλήρωση μιάς ήδη όλοκληρωμένης έπιστημονικής σπου- δής ή όποία συντελείται μέ έντατική έρευνητική έργασία. Μέ τίς μεταπτυχιακές σπουδές έπιδιώκεται ή άπόκτηση έκ μέρους τών μετεκπαιδευόμενωντής ίκανότητας γιά μιά αύτοτελή έπιστημονική έργασία καθώς καί ή έπιμόρφωση τού μελλοντικού έπιστημονικού δυναμικού τών 'Ανώτατων ΄Εκπαιδευτικών ΄Ιδρυ- μάτων. ΄Ακόμα συντελείται ή βασική λειτουργία τής παραγωγής καινούργιων γνώσεων. Μέ άλλα λόγια ή κατανόηση, έφαρμογή καί άνάπτυξη τής τεχνολογίας έχει σάν άπαραίτητη προυπόθεση τίς σωστά όργανωμένες μεταπτυχιακές σπουδές καί τήν έρευνα. Δέν μπορούμε βέβαια νά ίσχυριστούμε ότι είναι δυνατό άπό τή μιά μέσα στήν άλλη νά φθάσουμε στήν παραγωγή δικής μας τεχνολο- γίας. 'Εκείνο όμως πού μπορούμε καί πρέπει νά έπιδιώΞουμε εί- ναι ή σταδιακή άλλά συστηματική κατάκτηση (καί σέ συνέχεια άνάπτυξη) όρισμένων τομέων τεχνολογίας. ΄Η παράδοση, οί πραγματικές μας άνάγκες. οί δυνατότητές μας θά είναι κριτήρια γιά τήν έπιλογή αύτών τών τομέων. Τέλος θά πρέπει νά κατανοήσουμε ότι μιά έρευνα, μιά άνάπτυξη τεχνολογίας δέν άρχίζει άπό τό μηδέν. Χρειάζεται ή συνεργασία τών κατόχων τής τεχνολογίας γιά τή μεταφορά καί άνάπτυξή της. Μένει τό πρόβλημα νά προσδιορίσουμετούς τομείς πού θα ζητήσουμε νά αναπτύξουμε καί τή μεθοδολογία γι' αύτή τήν άνάπτυξη. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: 1. Οίκονομικός ταχυδρόμος "Είδικό τεύχος άφιέρωμα(3τήν΄Γεχνο- λογία". 2. Τεχνικά Χρονικά. Σεμινάριο: "'Η Ε.Ο.Κ. καί οί "Ελληνες Μηχανικοί" ," πτυιχειοΘί|ηω| - ίκτύιτωση | υΝιγεα5'ιτκ swolo κών. µελετη"… HHS-[0111209537

ΑΜΦΙΒΟΛΟΙ ΣΥΜΜΑΧΟΙ IIII TA MEAH III [um-III: ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΜΛΒΑΝΙΙΝ ’AVT‘I να ωφελούν, βλάπτουν ΟΝΟΜΑΤΑ KAI ΔΡΑΣΙΣ Κύριε Διευθυντά, flip-6 τινος ανη.γγε΄.λθη ή συγκρότησις τής νέας ’ETrI- τροπής των «’IEI'AEUBEOIOM AIAIGOIVIZW», περί τής οποίας ή- σχολήθη καί δ εξωτερικός τύπος. Η "Επιτροπή αύτή εί- ναι ένα μπουκέτο από δοσιλόιγους καί εγκληµατίας πολέ- μου, οί όποίοι έφυγαν από τήν Αιλ6ανίαν όχι διότι ήσαν αντικοιµιμουνισταί καί αντίθετοι πρός τό καθεστώς τού Έ.µ6έρ Χότζα, αλλά δια να αποφύγουν την τιµωρίαν, ή- τις σε: τους επε6όλιλετο ως συνεργασθε΄ντας µετά των κα- τακτητων καί ώς εγκληματίας πολε΄..µου Σημερον οί δια τούς λόγους αυτούς φυγάδες απετέλεσαν τήν 'Επιτροπήν, ή ότιοία σε. έργασΘή διά την. απελευθέρωσιν τής 'Αλ- 6ανίας. Είναι να Μπόντο" κανείς είλικρινως δια τούς Σιεµ- µάχους μας, οί οποίοι έφθασαν είς τό σημείον να προθά- law ως σωτήρας τού δεινοπαθούντος Ελληνικού λαού, τούς πρώην δημίους του!! Τέλος πάντων δεν υποψιά- νονται ούτω, O'TI µία τοιαύτη Ε'πιτροπή ενισχύει &… v6: κλονίση τό καθεστώς Tau EI1II6Ep Χότζα; Τόσον πολύ Θεω- ρούν τόν 'Αλ6ανικόν λαόν καί την Έλ…ληι/ικήν Μεισνότη.τα τής Βορείου 'Ηπείρου κατωτόρους ώστε να τού έπι6άλουν έκλο'γήν δη>μίων; ”Ag έλ.πίσω.µεν, ότι δεν σε: είναι αργά ή ήμερα, καθ ήν e" άντιληφθούν οί Σύμµαχοι τό µεγάλο εγκλημα τό όποιον έκαµαν να παραδώσουν τήν 'Α.λ6ανίαν καί τήν Βόρειον' ΄Ηπειρον είς την Κομινφόρµ καθώς έτιί- ' σης καί την γκάφα, την οποίαν έκαμαν να στηρίξουν τας ελπίδας των είς παρόµοια πρόσωπα, τα όποία αρνητικως αδηµιούργησαν τόν κοιµµουνισµόν εκεί επάνω και τα όποια είναι το κάτωθι: ΜΩΧΑιΡΕΜ M-I'IIA-l-PIAIKTAPH‘IZ, πρώην ταγματάρχης τοι"; 'Αλ5ανικού στρατού, ύπασπιστπς τού Βασιλέως Ζώ- ΄γου, Σλαδόφιλος καί υπεράγαν φιλόδοξος Ker-:6: τήν Κα- τοχήνύπήρξεστενος συνεργάτης των Γερµανών Προ διε- τίας ό διεθνής τύπος ήσχυλήΘη µ, αύτό,ν ότι δ*ηθεν ήιγει- ται κινήµατος έν 'Α…λ5ανία, καθ' ην στιγµήν ουτος έποίει τας διατρι6ός του είς τό ζαχαροπλαστειον «Μπιερνίτσα» έν 'Οµονοία, χαριεντιζόιµενος µε τρυφερας όπάρξεις. XAAIH1M MFRETPI'IKEIHKA, δικηγόρος έν Τιράνοις, Γενικός Γραµμα- τεύς τού κόμματος των Μπαλιστών, zfipIOKéquvOg σήµερον Ev 'Α|μερική, πρώην στέλεχος τής Φασιστικής Νεολαίας Τιράνων. TZEAAIA ΜΠΟΥΣΑΤ|, φοιτητής, πρόσωπον αν… ούδεµιάς σηµασίας. KIAZIHM ΤΣ,ΑΚιΕΡΙ πρώην ιμυστικδς τιρά«τωρ καί πληροφοριοδότης έν Αύιλωνι, τής μυστικής Ιταλικής στρατιωτικής ύπηρεσίας. Τύπος έγκληματικός. Τροµοκρόιτης. {EA-HM Ν'ΠΑΜιΑ|ΝΗ πρώην Ειρηνοδίκης είς TO: Τίρανα, άνήκων είς τό κάψα των BQGIIAO¢96VIM, πρό- οι…" ανυπό+ληπτον λόγω τού χαρακτήρα του έπι.ρρέ1τον- τος είς ραδιουργίας Στέλεχος τού Φασιστικού Κόμµα- τος είς Τίρανα. φΕιΡ|ιΝτ NTIEIPIBIXIH, πρωην πρόξενος τής Αλβανίας έν Θεσσαλονικη, ανήκουν είς τό κόµμα των Βασιλοφρόνων τού Ζώγου. ΦιΙιΚΡΗ ΝΤΙΝιΕ, πρωην Ταγιµα- τάρχης του ’AIiISOIVIKOG στρατού. Κατα τήν κατοχήν τής 'Αιλ6ανίας ύπό των Γερµανων ξχρηιµό-τισε Πρωθυπουργός, διατάξεις εκτελέσεις εκατοντάδων πατριωτων ΧΑΣΑ IN ΝΤΟΣΤΙ, πρώην δικαστής επί Ζώγου καί επί 'Ιταλικής κατοχής τής AXE-swing, éxIpnIIISII-IIOEV υπουργός τής Δι- Kama-6mg, έτιίλεκτον ΄µέλος τής φασιστικής 'Αλ6ανικής ίεραρχίας. Ούτος υπέγραψε τον Νόμων, µε τον όποϊον 5:6: κάθε 'Αλ6ανδν εργασΘε΄ντα κατά των Ιταλών και λα- δόντι: µέρος είς τάς ζ΄Οµάδας Αντιστάσεως, έδηµεύετο η περιουσία του, ή οίκία του εκαίετο, όταν 8i: συνε- λαμ6άνετο ό ίδιος, έξετελείτο επί τόπου καί εξετοπίζετο ή οικογένειά του. Εις Φιέρι τής 'Αλ6ανίας συνελήφθησαν 4 Έθνικόφρσνες ΄Αλ6ανοί Χριστιανοί, των δποίων διέτα- ξε την &ιιεσον ε΄κτε΄λεσιν είς τήν αγορά Μισοχριστιανός καί μισέλλην, IMII'IPA- Ι'ιΜ ¢AIPIKA πρώην λοχαγός έπί δασιλείσς του Ζώγου, άνήκων είς τό σλα6ικόν κόμμα τού Σει'τ Κριεζή Φεντεράλης τού φασιστικού κόμματος είς Πιεσκοπίαν Βορείου .Αλ6ανίας. ΡΑΚΗιΠ ¢IPIAZAIPL πρώ- ην διπλωματικός ύπάλληλος, υποπρόξενος τής ’AIXGOIVIOIg έν Κερκύιρα έπί Βασιλέως Ζώγου, αποµακ.ρυνθείς τής θε- σιώς του, λόγω άναµίξεώς του είς λαθρεµπόριον συναλ- λ6ιγιματος. 'Ε.πίλεκτον µέλος τού φασιστικού κόµµατος. ’E-rr‘I Γερµανών ήτο πρόκτωρ αύτω.ν Είναι υιός TOO επί Γερµανικής Κατοχής χρηιµατίσαντος ΄Αιντι6ασιλέως 'Αλ- Saving Μεντή Φράσαρι, ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ FKIEIF‘KIAIH, 5:86- σκαλος έκ Σκόδρας. ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ FIEIPIMIEINIHIZ, καθηγη- Tug έν Κοσυτσας. FKAIKIE ΓΚΩιΚΟ καθηγητής τής Φυσι- κής Αγωγής, γραµµατευς τού Βασιλεως Ζώγου εκ Κορυ- τούς, FPENK ‘FKFOYNTA εκ Σκόδρας, διδάσκαλος, &… νήκει είς τό κόµμα των KOp’lOUVl’CéVTmV µπαλιστών ’E- πί.λεκτσν µέλος τού φασιστικού κόµµατος Σκό*δ.…ρας Στε- νδς συνεργάτης 'Ιταλων καί Γερµανών. ΝΤ'ΟΥΕ FKIOIN- MAIPIKAI, τελειόφοιτος τής Νομικής Σχολής τού Πανε- πιοτηµίον Ρώµης, υιός φυλάρχου πρίγκηπος τής Μιρδι- τίας Γκιων Μαρκαγκιώνη, όστις ύπήρξεν έκ των αρχηγών, οιτινες παρέδωσαν την 'Αλι6ανίαν είς τόν Μουσολίνι. A- AH KAE‘IIIEIOYPIIA αρχηγός τού κόµµατος των µπαλιστων, τό µόνον σο6αρόν πολιτικόν πρόσωπον. AITAIAIN ΚΩΤΣΗ, φοιτητής, υιός τού Λέλε Κώτση, νομάιρχου Αύιλώνος, δολο- φονηΘεντος από τού ,Α.σλαν Ζενέλη έπί Ιταλικής κατοχής τή εντολή τού "ιταλού στρατηγού Τζανίνι. Σή.µερον 6 Α- τλάν Κώτση, χάρις είς TO’: δολλάρια, συνεργάζεται μέ τόν δολοφόνον τού πατρός του Ασλάν Ζενέλη, όστις καί αύ- τός είναι µέλος τής Επιτροπής Ελευθέρων Αλ6ανών. ΣιΕ I-T KPIIEZH, έκπρόσωπος .… Σλάβων έκ Κοσσόδου, αδελφός τού Γκανή Κριεζή, διαµένοντος είς-τό Κόσσο- .δον καί δργανον των Σλά6ων. Ούδεμίαν απολύτως έ…… ροήν Ξχει έν 'Αλθανία τούναντίσν αντιπαθείται διότι εξυπηρετεί ξένα συµφέροντα είς Βάρος τής Αλ6ανίας. …'Π…'ΕιΤ'ΡΟ ΚΤΏΝΑ.Σ, πρώην καφετζης €κ Κορυτσας, επί -'|ταλικής καί Γερμανικής κατοχής τής ΄Αλιδανίας είσήλ- δεν είς…τίιν ύπηρεσίαν πληροφοριών, καταδώσας πολλούς, ο'ι΄τινες έξετελέσθησαν… Μετα τήν έπικράτησιν τού Κον- μουνιστιι(ού καθεστώτος έν ΄Αλ6ανία, είσήλθεν είς τήν 'Ελλάδα, όπου έξεδηλώΘη ως «Βορειοηπειρωτης» πατριώ- της λα6ων μάλιστα καί έπισιτιστικήν ένίσχνσιν καί δελ- τίον «Βορειοηπειρώτου: πρόσφυγας, το όποιον µετα τήν αναχώρησίν Tou ξ? ίδια Κ - »… …'… ," ταγµατάρχης της χωροφυ αι(ης … -α- .σιλέως Ζώγου, πρόσωπον τελείως άξεστον καί άγράµμα- τον, αρχηγός τού κόµματος των Βασιλοφρόνων. ΚΙΑΝΗ ΛΕΣΚΟ, τροµοκράτης εξ Αύλωνος, αρχηγός των έγκλη ματικων όρδδν τόν μπαλιοτων είς τήν περιφέρειαν τής MAI-"09, εντεταγµένος είς τήν μυστικήν ΄|τσλικήτ …- ρεσίσν (ΣΙΜ) έκδιάσας πολλους ότι & τους μετέδιδε προς χρηµατισµόν. ΕΔΟΥΑΡΔΟΣ ΛΙΤΣΟΣ, δημοσιογρά- φος, ΄κων είς το κόμµα των ανεξαρτήτων του ’lcpa- ήλ Βερλάτσι. Φεντερόιλης των Mora-Trev. ΚΩΝΣΤΑΝ- TINOIZ MOYKA, άλλοτε λοχαγος τής χωροφυλακής, εκ Χειμάρρας, πρώην ύπουργδς τής Παιδείας επί Γερµανι- κής κατοχής, ύπαρχηγδς του κοµµατος των µπαλιστων. ΟΥΣΝΗ MI,OYA.ETI ύπ ΄λληλος τού υπουργείου Οίκο- νοµικων, Επιφανες μέλος' τού φασιστικού κόµµατος έν 'Αλ6ανία επί "Ιταλικής κατοχής 'ΑιδελφΘς τού δηµάρχου Τιράνων επί Ιταλών Κισζήµ Μουλέτι. ΝΤΟΥ -E ΝΤΟ- ΤΣΗ, καθολικός EK Σκόδρας, Φεντεράλης τού φασιστι- κού κόμματος NIIKIO I'IAIHIAA HAIO, ή, HAIAIAIHZ, εκ Πρεμετής. πρώην ύπαλληλος τής 'Ιταλικής Τραπεζης έν Auk-mu, εκπρόσωπος έν Ελλάδι τής Επιτροπής. Πρό- σωπον άσηµον. Μέλος του φασιστικού κόµµατος είς Au- λωνα. θΕΟΔΩΡΟΣ FIAHIAIAIAO, δι"΄……σκαλπς ε'" Πρειιετής, ανήκει είς το κόµµα των κοµµουνιζόντων µπαλιστων τού Χασάν Ντότση διαδραµατίσας πρωταρχικον οόλον είς το φασιστικον άλ6ανικον κό..µιια ΝΙΤΖΑΤ Π…>ΕΣΚΟΠΙΑ, δι- δάσκαλος εξ Αύλωνος, µέθυσος. "AIIOI τή άφίξει των "Ιταλών έν 'Αλ6ανία εισηλθεν είς την ύπηρεσίαν τής κα- τασκοπείας. IZIMAIHA ΣΕΦΑ, έµπορος έκ Τιράνων. ΄Ε- πίλεκτον µέλος τού φασιστικού κόµµατος εν Τιράνοις και &… τους πλέον Φανατικούς µπαλίστας. ΜΟΥΦΤΑΡ ΣιΠΑΧΙΟΥ, καθηγητης ανήκει είς τό κόµµα των δασι- λοφρόνων, συνεργασθείς μετά των Γερµανων. YMIEP ΣΑΡΡΑ, διδάσκαλος εξ Α.ύλωνος, ανήκει είς το κόμμα ":… κοµµουνιζόντων "οι"… τού Χασάν Ντότση ΣΠΥΡΟΣ ZEKOIZ, εµπορος έκ Κορυτσας, στενός συνερ- γάτης των Γερµανών. ΓΚΑΝΗ ΤΑΦΙΛΑ-Ι', γεωργος εξ Αυλωνος, από τούς τροµοκρατίας .… μπαλίστων. Συνερ- γάτης επί πληρωμή των φασιστικων 'Ιταλιικων όρδων. ΕΚΡΕΜ Τ…'-,ΕΛΑΙ άνεργος εξ Αυλώνος, µέλος τού σλα- βικού κόμµατος TOII) Σείτ Κριεζή, συνεργάτης των η…… λων και Γερµανών. Φ*.*ΕΡΟΝΤ TOHANH, φοιτητής, νεα- 06g 20 ετων ΙΣΜΑΗΛ Β'ΕΡΛΑΤ,ΣΙ αρχηγός τού κόμ- µατος των ανεξαρτήτων, υίός τού πρώην πρωθυπουργού Αντί Ιταλίκής κατοχής Σεφιιέτ Βερλάτσι. Διδάκτωρ των Οίκονοµικων επιστηµων τοι;κΠανε.πιστημίου τής Ρώµης. ΛΙΛ BEPIIA, δρνιθοπώλης, έν Φιερίω νύν έν Μπάρι τής "Ιταλίας, εχει τιλυντήριον. Συνεργασθείς στενά μετα των 'Ιταλων καί Γερµανών απέκτησε ση.µαντικήν περιουσία…. EKPEIM ΒΛΩΡΑ πρώην πρεσΙ6ευτής τής λι6ανι;ας Ά έν "Η". . III είντα λογής πορεύγουνται, κ' . ειναι ITI! τις µεγάλες Μες rah-Tug τίς τε- Β… συγιφ ίση. «Το ΒΗΜΑ» Κυριακή 11 Απριλίου 1954 AA-l-KIH ΦΑΝΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ ΤΟΥ 0ΡΥΛ0Υ ΤΟΥ K. K. A. ΜΑΚΡΗ ? συΥΥΡαΦώς τού άρθρου τό δικοί… δηµοσιεύσµεν κατωτέρω, είναι γνωστος από &… ως & άκούραστος καί συστηματικός µελετητής των Θησαυρων τής λαΐκής τέχνης τής Ελλάδος καί ιδιαιτέρως τού Πηλίου. Επίσης γνωστη είναι η συνεχής προσπάθεια την όποίαν κατα6όλλει δ…. K. Μακρής προς διάσωσιν και διαφύλαξιν των ταπεινών αυτων θησαυ- I µένου µας. — Μια ευχάριστη έκπλη- ρων, οι όποιοι κοσµούν τα ωραία χωριά της πατρίδος του. Παραλλή. λως,, οί πολυάριθµες και πάντοτε καλαισθητότατα τυπωμένες μόνο. γραφίιες του έχουν αποκαταστήσει είς τήν συνείδησιν τα… φιλοτέχνων πλήθος αγνώστων ή παραγνωριοιμένων µορφών τής νεωτέρας λαϊκής µας τέχνης. "Αδέρφι, 6 λογισμός κι αυτη ή με- γάλη οδύνη, I K ώστε να Βρίσκω… κοντα στή Χώρα, δε σ αφήνει, παντα σε θελει τυρσννα χυµών… κα- λοκαίρι, 'ετσι ιανουρίζει ή µητέρα τή μια της .Η ιδια ατµόσφαιρα Μωρού υπόψ- χει καί στις λαϊκές αναπαραστάσεις I στούς τοιχους των πωληων οπιτιων, πιο "Άποφις τής Βιεννης. Τοιχογιραφία (1803) είς 16 σπίτι τού ,Α6ρα.μο- πούλον, Εν 5E µακρύνης Με 1:6: να πάς είς άλλα µέρη. KI’ αν πεθυµας δ λογισµος αύιτεϊνος v6: σ' αφήσει, σ' Ανατολη καί Δύση, τόπους να δής πολλα όµορφους, πού θα ει. ντοί καπεχεις, έπά ’OOIII µ' Έναν λογισµό, πάντα µιαν έγνοια εχεις, να δής στα ξόνα στα µακρά πως KO'I- νου πως περνούσι, είντα λογής µιλούσι, καί πώς αλλά… η φορεσιά, KOIIi πως αλλάσο' η γνώµ η, να δής ό,τι δεν ήπραξες, ούδ' ήκου- σες ακόμη, v6: δής (τα ήθη .… πολλών, είντα λο- γης αλλάσσου, πώς ζούσιν είς 1-6: VIéTO: τως, πως κάναν σε: γεράσου. Βρύσες να Sig καί ποταµούς, χωρες, χωρια καί όση, να σού φανή παράξενο 6 κόσμος πως αλλά"… . . . pin-Ow: Kl &… γύρισε, A616: T6: λόγια τού Πολύδωρου, τού φίλου τού Ερωτόκριτου, εκφράζουν ζων- τανα τήν τάση τής ανθρωπινιης ψυχης, τής ελληνικής είδικότεοα, πού οί λόγιοι τής κόλλησαν τή σχολαστική έτικέττα «τό φιλαπόδηµον». 'Απο τον πανάρχαιο µύθο τού "Οδυσσέα ως τους σηµερινούς «απόδημους» πού υπάρχουν σε κάθε γω- νιύ. τής γής ίδια τάση τής φυγής. Βέβαια, δένς ειναι δ «λογισµός» να ίδή «τόπους όµορφους πού ’56: SE τσι κα- τέχει» πού κάνει το μικρο χωριατόπου- λο vOI ξεκινάει για τα ξένα Ξέρουµε, άλ- λωστε, πόσο τον δ'όριει,δ καηµός τής πατρίδας" πάµπολλα είναι τα τραγού- δια τής ξενιτιειας πού εκφράζουν αύτδν 16v καηµό: «Τήν ξενιτειά, τήν ορφανά, την πίκρα, . την αγάπη T6: τεσσερα TO: ζύγιασαν, θαρι΄ιτερσ είν' TO: ξένα» 'Η φτώχεια τού τόπου τούτου, οί πε- ριωρισµένες δυνατότητες για προκοπή,. κάνουν το δραστήριο παλληκάρι ν' σφί- σει δικους καί φίλους καί να πάει στίς μακρινές πολιτείες όπου οί όρίζοντες ανοιχτοί. Ταξιδεµε΄νοι πού ξανα- γυρίζουν πριν…"… µε … Μια "τις … Ila-i ή φτύ- συγκριση αυτή ητανε πιο καταθλιπτική στα χρόνια τής τουρκοκρα- (Org. η, τόσες αλλες πολιτείες γίνονται κεν- TOO οΗονοµικής δραστηριότητας "Ελλήνων, οί όποιο: ζυµόνονται καί µε τα τρενάκι… Κολόνια Μοτο τής ή… τους. Συγχρονως το τι…… μέρη τής Ελλαδας ερχονται σε εµπορική own). με τους τόπους πίτσας. ΄Ετσι φτάνει ως στίς πολιτείες καί τα χωριά µας 6 θρύλος για τις µεγαλες πολιτεί-, ' ες µε τα παλάτια καί τίς Μικτές, τίς απέραντες πλατείες τους καί τα φο- θεµα κάστρα. T6: όψγοκίνητα μποφόρ.-, K6: µέσα τής εποχής τους, µεγαλώνουν την απόσταση. Γι' οίκο γύρω στο το όνομα κάθε πολιτείας πλάθεται Ένας πα- ράξενος μύθος. Λογής κεντήµατα, τιιµα ύφάσµατα, χρυσαφικά, πολύτιµες πέτρες κι' άλλα καλα πού στέλνουν ή φέρνουν οί ξενιτεµένοι, φάω… τή φαν- τασία .… ταπεινων ραγιάδων. «Κοιμήσου, πού παρήγγειλα στήν Πόλη τα χρυσά σου στη Βενετιά 16: ρουχα σου και τα δια- µαντινκά σου. Κοιμήσου, πού σού ρόδου… TI) πάψω- μα στήν Πόλη καί σου 16 τελειώνουνε OOIOOVTOSOE: µα- σπόροι», ΄Αιµπελάκιισ 'ETO-I η Βαττώ, ή Πόλη, ή Β: ε΄ν- . των1 την εποχή τής Τουρκοκρατίας. 'Η Βενε- τισ καί η Πόλη a-T6 σπίτι τού Γεωργίου Σω… στ Αμπελάκια, ή Βιέννη στό σπίτι τού Α6ιοαιμόπουλου στο ίδιο χω- ριό, ή Πόλη 016 σπίτι τού Νανζή στην Καστοριά, ή Μασσαλία σ "ενα σπίτι τής Βέριροισς, καί πάλι ή Πόλη στη Δρά- κια, ειναι µερικες &… τίς πολλές άνα- πνσραστάσεις αύτές. Πάµπολλες άλλες ασφαλως θα χάθηκαν καθώς γκρεµίζον- ται 16: παλη.α αρχοντικά. ’Aéi ζει 16v KIO- ’rro να σταθούµε κάπως περισσότερο µπρο- στα στίς ζωγ|ραφιες αι)τές © T6 πρωτο πού θα παρατηρήσουμε εί- ναι ότι έχουμε µπροστά μας εργα φαν- τασίας. Δεν πρόκειται για πιστές άπει- κονίσεις των πόλεων αύτων αλλά για ελεύθερες δηµιουργίες, Βασισμενες, θέ- 6αια, 0E µερικα χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα. T6: μεγάλα παλάτια καί T6 ανήσυχο λιμάνι τής Bus-nag, 16 δάσος των µιναρεδιων τής Πόλης, οί ευρύχωρες πλατειες µε τίς χαρακτηριστικα δρύσες τής Βιέννης, όρίζουν με σιγουρια τόν κάθε Torrro. Α.ιάλογα, όμως, µέ τήν έ- πιφάνεια πού πρόκειται να διακοσμηθει ή σύνθεση αλλαζει, προστίθενται η &- φαιρούνιται τµήµατα τής είκόνας ή αλ- λάζουν οι αναλογίες. KupIo γνώρισµα όλων αύτων των είκόνων ειναι ή όπερ- 6ολή. Η φαντασία τού λοικού καλλιτέ- XVIII. ξαναµµένη άπό λογής διηγήσεις. πλάθει τίς είκόνες στο κλιμα ενός απλοϊ- KIOI) θαυµασµού. Βέβαια καί εδω θα ύπάρ- χουν πρότυπα, όπως σ' δλόκληρη τή λαϊκή ζωγραφική. Κάποιες χαλκογραφίες ίσως, παληότερσ Έργα ασφαλειας, είναι ή αφετηρία τού λαϊκού καλλιτέχνη ’A-Ir6 Kai καί πέρα, όµως ξσνοίγεται Ir’ Εναν ελεύθερο κόσµο Kci ζωγραφίζει, οχι την αλήθεια πού άλλωστε-ποτά του δεν αν- τίκρυσε άλλα τήν ά!ή&'σ πού κι αύ- τδς καί οί πελάτες του ζούν με τίς δι- ηγήσιεις, Kori µε τίς νωρις τής φαν- τασίας τους. Οί )ααες απεικονίσεις των μεγάλων μακρυιων ωλιτειων µοιάζουν με τίς περιγραφες των ιαοαµυΘιων, 5- που ολα είναι τυλιγμένα µέσα 0E μιαν ατμόσφαιρα pare-cg. Οι μ: ναρέδες …, νονται σ' Ευα οτί ως, οί κήποι πληιιιιψίζοσν :…» ύψος δέντρα, ' λογής πλοία γεµιζ… τα λιµάνια. Τα …ανέτωσ…πίτήΜ πως τοπικού! κι' όλα…… … της από… . .… …, : ...... I....,-I- πουν όμως πάντα διακόσμηση γιατί θα- 7!ΚΟζ σκο"Οζ τους Σίλα! να στολισουν Τα α…? Ο. …. Χωρις τα δυσκολα ιοί παράκτια τα. ιξίδια. Μϊς τίς ένας τίς ξετι…ας. µένοντας στήν &… πατρίδα, Oi . παλιοί χωρικοί ταξιδεύουν με τής τέχνης το µαγικό χαλί, σέ εμας Μια καί δικη» στα: 6 κόσμος Μαι», σόμ- φωνα µε…τής δικής τοις φαντασίας τίς , Μπες. , , ΚΙΤΣΟΣ Α. ΜΑΚΡΗΣΞ ,… : ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΣ Μάτι εξ Ελλάδοςι Ι ί. πωλει αύτοκίνητον BU- ί [CK SUPER DYNA‘LDW κον6ερτίµπλ, ! είς έξαιρετικήν κστσσπασιν, µε ραδιό-ι φωνα, θέρµανσιν, εξτρα λαστιχα σαµπρέλλες, ύδρσυλικσ παράθυρα ι σκεπή. Τηλεφωνήσοτε 73. 552 ή Emma-‘1 ίφθήτε οίκίαν, είς Λεωφόρον Βασ. Σοφί-', Ι | και και Ιος 50, ίοόγειον, µεταξύ 2,30 καί 4, 30 µ.μ. ΛΑΜΠΤΗΡΕΣ Μισµσύ «Ι.υΧ». & καλύτερος λαµπτήρ, με- γάλη διάρκεια, µικρή τιμή. ΚΑΤΑΣΤΗ- ΜΑ «ΗΛΕΚΤΡΑ), οδός Σταδίου 30 (Στοά 4ου δεξιά). Τηλ. 21.188. Γ UNAIKEIA h“... . ι., 'χίσς, όφείλεται είς T6 γεγονός, ότι ή ,εΣοΡουχΑ ΟΙ r EITONEZ KAI ‘ZYMMAXOI ΜΑΣ Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΤΟΥΡ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝ0| ΤΟΥΡΚΟΙ ΕΧΟΥΝ ΑΠΑΛΛΑΓΗ ΑΠΟ ΤΟ ΚΙΣΜΙ ΠΤΥΣΣΟΥΝ ΤΗΝ ΠΡΟΟΔΟΝ ΤΩΝ ΚΑΙ ΕΝΙΣΧΥ0ΥΝ ΜΙΝΙ ΤΟΥ ΑΠΕΣΤΑΛΜΕΝΟΥ ΜΑΣ κ. ΔΗΜ ΠΕΡΑΝ, 'Απρίλιογς. TOI) Μαλί ξι δοκιµάζει 6 έιισκεπτης τής Τουρ, King από τήν στιγμή πού & πατή- στ| T6 πόδι του 0T6 Τουρκικον έδα- φος, είς τό αεροδρόμιο τού Αγίου Στεφάνου. Καί ή έκπληξις mini εί- ναι ότι όλα έχουν αλλάξει σήμερα στήν φίλη καί σύµμαχο χώρα, τόσον το Ξµψυχα δσο καί τά άψυχα καί 6- τι ενας καινούργιος παλμός, µια καινούργια νοοτροτία, ένας νέος α- νεµος Μαι στήν άλλοτε µασρία χώρα ":… Σουλτάνων, .… µιναρέδων καί των χαρεμιδν. Είναι &… τα ΜΙΑ ΑΝΗΣΥΧΗ ΕΠΟΧΗ ι H 50- επ…… 1 «EI'KAPAIBY ΣΥΝΕΝΝθΙΙΣΕ0Σ» ; Γ AMIAZ - -ΑΓΓΛΙΑΣ O‘I Γάλλοι εορτάζουν το μεγάλο γεγονος ΥΠΕΓΡΑΦΗ ΤΟ 1903 ΠΑΡΙΣΙ, 10 'Απριλίου.… Επ' ολοι- µία τής TerITTiIIOO-Tfig επετείου από τής συνάψεως τής ΕΜΜ….- ΣΜνν…ς, ή όποία {Err/pd?“ τήν 8ην 'Απριλίου 1904,όλοκληοος ό Γαλλικός 1'6:ng αφι- ερώνει πολυάριθµα αρθρα γνωστών πα. δηµ-αϊκών, πολιτικών και δηµοσιολόγων επί τού ατοµικού καί της' σηµασίας τής. '.Αγγλογαλιλκής προσεγγίσεως, τής - ποίος τα αποτελέσµατα επικράτησαν κα. τα τούς δύο παγκοσµίως πολέµους. ‘Y— II πο των Γάλλων αρθρογράφων υπενθυμί- ζεται, ότι ή ΄Εγκάρδιος Συνεννόησις Ε., ναι κάµπος µιας έξαιρετικως αν ου, περιόδου, κατα τήν οποίαν οί Μεγάλοι! Δυνάµεις-Γερµανία, Ρωσσια, Αγγλία καί Γαλλία- Μα…… νέους ανάσα-ί σµούς, δια των όποίων θα αποκαθί…το ή συνεχως απειλουµένη ίσορ…α των Δυνάµεων είς τον κόσµον όλόκληρον, κυ- ' ρίως όµως, είς τήν, Εύρι.΄πην. Μεταξύ αλ. λων, αναφέρεται ότι τόσον ή 'Αγγλία όσον καί ή Γαλλία κατέληξαν εις τήν 'Ειγκαρ5ιον Συνεννόησιν αφού προηγου- µένως ΜεδείχΘησαν Μερικά διάφορα &)… σχέδιά των. Συ…ριμένως …- θυµίζετσι ότι ή µεν Αγγλία Μέγα Σ. λειψε το 1900 v6: συναφή συµ…ίαν µε τήν Γερµανίαν TaI) Κάιζερ, ένω ή Γαλ- λία προσανατολίζετο προς Μία με τήν Ισπανίαν καί τήν ΄Ιιαλίαν. '&Ι ναφέρεται ακόµη το Μον έπισόδιονι κατά το οποίον 6 Κάϊζερ, επιτνχυν τον Τσάρον Νικόλαον εις µιαν στιγµήν α- προσεξίσς, τον παρέσυρε να υπογραφη Γερµανορωσσικήν σιµµαχίσν (xv-511190116. νηνη προς τήν συµµαχία ή όποία συνέ- δεεν ήδη τό Πέτρογροδ με τούς Παρι- σίους. Τονίζεται, τέλος, OT: ή Σανιά»- η.σις όπου… είς τόν 'Εδουάρδον τον νι I τής Αγγλίας καί εις τόν ποιο- γον των Εξωτερικών τής Γαλλίας Ντελ- κιασσέ, ό οποίος ανιψιό-ι συν Τσ…- τάτας έπιΧρισε: ς εξ 3… των … τού Κοινώοώιου καί τελικώς …, αφού όµως επέτυχε προηγουµένως την Ξ!- KpIIIOIv τής πολιτικής του. ‘Y-rr-O των ξένων διπλωµατικών "& τηρήσουν έτονίζπο, ότι 6 πως τόνος, δ διδό…ς ύ" & ΓάΜ είς 16v έσω… τής … της … T6 δένδρον τής «΄Εγκαρδίου Συν- εννοήσεως» πού έφύτευσεν & Βασι- λεύς Έδουόφδος & 7ος είς τό προ- αύλιον τής 'Αγγλικής ασ6είας είς το Παρίσι το I903. Γαλλία, πιεζομένη από τούς "Αµερικα- νούς καί αίσθανοµιένη εαυτήν ξαπλωµέ- γην αφ' ενός απο τήν Ρωσσία-ι…. αφ έ- τέρου rim-O τήν αναγεννοιµένην Γερμα.Ξον, έπιθιμεί πάντα v6: διατηρήσ| κατά το δυνατον στενωτέρους δεσµούς µε τήν ’Avy γλίαν, πιστεύσνσα ο΄τι µόνον ούτω θα δυνηθή v6: αντιμετωπιίση T6Ig πολλαπλά; πιέσεις, αί όποίαι απειλούν να τήν άπο- στερήσουν τής ήγετικής …; τήν δ.. .παλαιότερη έπίσκεψί . 1948, σήµερα αδίστακτα µπορεί v6 ET6 αεροδρόµιον είναι όχι µόνον ένα της όλων των αρµοδίων υπαλλήλων , σε δέκα λεπτά τριάντα έπι6άται δι- ποίαν κατείχε μέχρι τούδε έν Εύρώπη. συμπτώµατα τής έιπιδρασεως τού Εύρωπαϊκού πολιτισµού, TIOI) Εύρυτ- πα'ι'κού τρόπου τού σκ.έπτεσθαι, τού ρυθµού τής εργασίας, τού «κυνηγη- τού της λίρας», όπως λένε οί Τούρ- κοι KOI‘I γενικά του τρόπου τής ζωής. ‘H παληά µοιρολατρι.κή διάθε σις, T6 κισ…μετ καί το γιια6άς΄ - για- 6ας πού ήταν το γνώρισµα τής Τουρκίας, µαζί μέ τήν καχυποψία πρός κάθε τί τή Εύ.ρωπαϊκό, κατά. λοιπά τού όποίου έΥνωρίσαμε και σέ µας κατά 16 πή κανείς πως δεν ύπάρχουν έκτος ελαχίστων εξαιρέσεων. Πρώτη εύχάριστη διαπίστωσις είς έλειον καί συγχρονισµένον αεροδρό µιον, αλλα ή EI’IyévaIOI Kai η ταχύ- δια τήν θεώρησα των δια6ατηρίων καί .… ό΄ιλ/λων διατυπώσει»… Μέσα αφόρων προελεύσεων καί έθνικοτή- των είχαµε τελειώσει άλας 16Ig δια- τυπώσεις χωρίς »καθυστέρησι καί 16 σπουδαιότερο χωρίς διακοπες ταλαι- πωρίες, γραφειοκρατικές διατυπώ- σεις καί KOIXIUTroquEg. Kai μετά είς τήν Πό|λη, τήν καρδια τής Τουρ- κίας, διότι — αν ή ”IIAyKupOI είναι ή πρωτεύουσα-ή ζωη καί ή δραστη- ριότης τού Τουρκικού Εθνους παρα- µένει είς τήν Πόλη, τήν 'Ισταµπούλ και 16 Πέραν. Δέν θα άσχοληθώ με TO: πάρκα, τούς δρόµους, 16v οίκο- δοµικό καί έµπορικο όργασµό. Είναι φαινόμενα πού TO: μεταπολεµικά χρό νια παρατηρούνται σε όλες τίς χιώ- µες. Φυσικα δια τήν Τουρκ.ίαν εχουν Γερµα΄νίαν, γεγονύ κανοποιεί ούτε 1r τε τούς Γάλλους. -αύτην στηρίζουν ε όποδοχήν η όποια καγκελλάριον τής ρα )Αντεινάουερ Kc ταξίδι Tou, τας λαγός καί τήν KI µέρους των… Τουρκ πάθει… v6: µή θί" Σπουδαιοτέραν ποδίδουν οί ξένοι τήν φο6ίον ή ότι Τούρκους, επισήιμ «µυηµένους καί ότι] εργάτες, έκ τού Ι αφ, ενός καί τής αν ετέρου τήν ( «T6: ’ApOI6IIK6: κράτ κίας. Διά τον λότ ται, τόσον ή έτι-ί… καί οί Τούρκοι Ξχο 'Αµιερική καί γενι "0va 8μως έκλεί τονί, ύποιστηρίζετο θεωρείται απίθανο Θα στραφ»ή καί πό γνώριιµα µοτίι6α 1 κή της 08; προσαρ συνθήκες, πού είναι Τούρκους. Δεν θεο θανον ή ΄Αµεριικαν ίχνη τόσον πολύ Του.ρκικήν VOOTpom τήν περ'ίπτωσιν O: στή ανάγκη ύπι Τούρκων από τήν : µήν- "Επί τού σημείου µε πολλούς Τούρκου 'Ο φιλοξενούμενος είς κ……ώ…ώ…λ… Δήµοφχος ’AI λόποιιλος, φωτογραφεϊται µεταξύ δύο 'Ιταλί…'δων σταρ 1 φον: τής Υ6ο΄ν Σανσον (δεξια) καί τής Ρούφο (άριστες git-30w είς το Δημαρχείον Κωνσταντινουπό κάποιο ίδιαίτερο ενδιαφέρον, λόγω΄ τον μέχρι τούδε ρυθµού τής ζωής…. Εκπληξιν όµως προκαλεί είς τον έ- πισκέπτη η ,Αμερικανική νοοτροπία καί & 'Αµερικανικδς τόνος πού παίο νει ή ζωή όχι των μειονοτήτων, ελιά ":… Τούρκων. 'Η 'Αγγλική γλώσσα μιλιέται παντού καί πλησιάζει να έξοστρακίση τή επικρατούσαν δύο τε Γαλλική. Μικροί καί μεγάλοι µα- θαίνουν 'Αγγλικά, ντύνοντσι κατά τον 'Αµερικανικδ τρόπο, καπνίζουν, &… Εχουν τον τρόπο, 'Αµεριιανι- & σιγαρέτα, γλεντούν 'Αµερικαιικά & γενικά παντού Βλέπεις τήν έτι- &" τού )Αμερικσνικού παράγον- τος. © στήν πραγματικότη.ξ ' ψώνια; Με: σε": Σ! "νους χωρίς? ερωτηµα- µια συγκεκριµέιη καί των…" ή «πάνω…. Oi όριά… ω & , µεπίσψοι Τάµα … &". τα φα… mum-(0w ήν; πραγµατική … τίς επισκευης Τουρκίας έναντι … καί ί. δίως τής 'Αµφιης. "Αλλοι παρά-… γοντες, τουρκικής spacing-mg, 8-O- σπιστούν &ν είς το ως τής ψυχης του & Τούρκος καί ίδιας είς τήν ,Α-. νατολήν, ύπέστη τοιαύτην µεταδο- λήν. Ξένοι τι-αρατηρηταί, οί περισ- σότεροι Αµερικανοί, χωρίς να κρύ- TrTOuIv τήν χορό… των δια τας δια- πιστώσεις καί τήν αλλαγήν τής Τουρκικής, επισήµου καί μή, νοοτρο πίσς, διατηρούν ώρισµένας έπιφυ-… λάξεις. Πιστεύουν 6έ6αια ότι ή ση- μερινή Τουρκία δεν έχει καµιµί-αν ό- µοιότητα 6x: πλέον μέ τήν ποληά, άλλα καί τήν πρό τού πολέµου TOu-p κίναν, πιστεύουν όµως επίσης 8- τι διατηρεί τίς έιτιφ.υλάξει ς της 'ε΄ναντι τής Εύρώιπης KIOI‘I δι α- τηρεϊ τίς φιλίες ίδίως µι": τήν ”wows, της να παρω. . ' 6ερνήσεων, αντιπροσώπους των όλους καί ίδιαιτέρως μού έτονίσθη, ότι στ΄ σ6άνεται τήν καρδιά Μις καί ή VOOTpI XVI ενα φίλο έµπιστο φιλία τού όποίου KO: µερα στο παντου Ii πό εχθρούς 'Απο β. η Σο6ιετική Ρωσσίι µε τό όπλο στο χέρ τα Δαρδανέλλια καί νότον ή Συρία που της περιοχης της 'ΐΑ αλλα 'ApO:6IKOI KpO': ροζ… τήν Τουρκία « Μουσουλμανισμόν. , Περσία, προς τήν ι µεγαλην συμπάθειαν, τής οποιος δεν ύπο΄ διέξοδος ή όποία ι Τούρκους είναι η OI 'Ο Τούρκος θέλει να του καί να π…… µένει… Θέλει Εναν ο. σο6αρόν καί …] v6: όχι] είναι . . τήν …φσιιοίησί το ή Ελλας από τής ο ο… της Λωζάννης χει επιδείξει κατανό σνµ6ιώσεω,ς καί προς ρών καί έμπρακτα I KIKéI της αίσΘήµατα αλλά καί λαοί έχουν κοινά γ ήΘικούς κανόνας, KOI ζήσω µαζί αίωνες I τήν νοοτροπία τού ι τίποτα παρα v6: ζήσ αγαπημένα Καί οί βοήθεια Kori τήν ένί: Κρατών, θα γίνουν Ξ θε έπι6ουλή…καί θα αλλά άν ή Έλλην ναι κτήµα τού συνό λαού, δεν συµ6αίνει καί είς τήν Τουρκία καί κατώρθωσα v6: γοντες επιδρούν, & δοκιµάζεται ή φιλία δολα προσφέρεται ε' λήνων. "Επεισόδια κών αλιευτικών σαχ νονται καί πυροΒολο οικοδομητικα τής Έ] ας… Μία ταινία έτι αύτές τίς ήμέρες :l τογράφον τού Πέραν σθη µέ τήν συνδροµή πουργείου Έθνικής ; ρυθρας Ηµισελή.νου, εχη ε΄κδηλον ανθελ φέρνει στη Μ…… γ να λησµονηθούν καί 1 'Ελλάδα ως Exepéw, ρεί v6: ίσχυρισθή ότι σμούς των δύο λαό στει.΄ιωµεν ότι οί Tc "Ελληνες δεν είναι v6: κάνουν άκρι6ή κο ίστορικών γεγονότων

που; Με: …. KAI’ ΘΕΜΑΤΑ Νικ. Χριστόπουλου: Συνοδεία νηοποµπής στό πέλαγος 1941 ΑΠΟ ΤΟ 1821 MEXPI TO 1940 Τό Πολεμικό µας Ναυτικό κι' ή λαϊκή ζωγραφική µας ΣΥΓΧΡΟΝΗ ζωγραφικ…΄ , άν δέν" έχει καταργήσει τελείως τό «θέµα», τό έχει παραµερίσει ή τό θεωρεί σόι μιάν απλή Μοριά δηµιουργίας Από τήν αντίληψη αύ'τή 1101011100606- νοι καί µεϊς' πλησιάζουµε τή λαϊκή ζωγραφική σάν ένα αύτοτελιές αίσθητικό γεγονός. Δέν συµ6αίνει, όµως, έτσι. Γιά τό λαϊκό ζωγράφο καί γιά τούς άνθρωττους πρός τούς όποιους απευθύνονταν, τό «θέµα» έχει µιάν έντελως ίδιαίτερη όαρύτητα. Η ανάλυση τού φαινομένου θά µάς παρέσυρε μακριά από τό ση- µερινό μας θέμα, γι, οστό τήν ά- φίνω γιά άλλη εύκαιρία. ,Εκτός άπό τόν τρόπο τής ζωγραφικής απόδοσης, τούτο έκφράζεται καί από τούς μεγάλους τίτλους των έργων καί, πολλές φδ"ρ…ές σέ πολυ- πρόσωπες συνθέσεις, από τήν άνα- γραφή τού όνόματος τού ήρωα δί- πλα στή φιγούρα του. Δέν θά αναφερθώ στόν Πανα- γιώτη Ζωγράφο, πού εϊκονογρά- φησι: 1d: 'Αποµνηµονεύµατα 106 στρατηγού Μακρυγιάννη µέ μάκρο σκελεϊς διηγηιµατικούς τίτλους. "E— νας &… αύτούς αποτελείται από 282 λέξεις, άπό τίς δποϊες οί SID είναι δώματα τόπων καί ανθρώ- πων, ΄Εκεϊ τό φαινόµενο µπορεί νά έξηιγηιθεϊ από τό χαρακτήρα τού έργου, πού έχει σκοπό νά κάνει περισσότερο άντιληπτό 16 κείιµε. νο καί νά αποδοθεί στόν αποµνη- -.. µονευματογ-οάφο. Σέ πάµπολλα έργα λαϊκής ζω- γραφικής, στίχοι δηµοτικών ή λό- γιων τραγουδιών; φράσεις πού ει- πώθηκαν κατά τήν ίστορική σκηνή πού απεικονίζεται, ακόµα καί ζη- τωκραυγές σι:πληρώνουν τό έργο. «Ζήτω ό Μέγας Αλέξανδρος, ό Αύτσκράτωρ τού κόσμου όπως έ- λεγε: ,Αγαπηµένοι Ελληνες Mo:- κεδόνες ή τάν ή έπί τάς» κραυγάζει σέ ένα του πίνακα 6 Θεόφιλος. .... .... .... .... .... ... ΄΄Ενας από τούς πιό ένδιαφέ- ροντες θεµατικούς κύκλους τής λαϊ- κής µας ζωγραφικής ειναι ή πολε- μική θαλασσογραφία. Πολλοί πα- ράγοντες συνετέλεσαν σ αύτό. Πρώτα 0:11" όλα γιατί ή λαϊκή µας τέχνη είναι τέχνη π 0: τ ρ I ω τ ι- K ή.'1κανοποιεϊ τίς καλλιτεχνικές ανάγκες των Ελλήνων αλλά καί ανταποκρίνεται στήν έθνική περη- φάνεια. "Υστερα, γιατί ή θαλασ- σογραφία γενικά αποτελει αγαπη- µόνο θέμα των λαϊκων ζωγράφων. Λιµάνια καί άρµάδες, καρά6ια καί θαλασσινούς θρύλους συναντού- με σέ πάµπολλες τοιχογραφίες καί πίνακες σ όλόκληρη τήν Έλ- λάδα. 'Ενας τρίτος λόγος ειναι ή υπαρξη προτύπων από τήν επί- η τ΄ ψ ντεω &γ… ιδιαιτερη όψη στο κύκλο αύτό έχουν 16: κατορθώμα- τα των έλληνικων ναυτικων δυνάμε- ων κατά τήν Επανάσταση τού 1821 Αν στούς στεριανους αγω- νες τήν πρωτη θέση έχει 6 ήρωι'κός ος τού Διάκου, στούς ασ- σινούς τήν ιδια θέση κατέχει ή πυρπόληση τής ναυαρχίδας τού Καρά Αλή 6:116 τόν Κανάρη. Α- πό τίς πολλές «έκδόσεις>> τής σκη- νής αύτής παρουσιάζουµε σήμερα μιάν άνέκδοτη ζωγραφιά τού Νι- κόλαου Κουτσοδόντη, καµωμένη στό Βόλο έδω καί έξήνια άκρι6ως χρόνια. " Είναι νερόχρωιµα σέ χαρτί, δια- στάσεων 751Χ45 έκατοστ63ν τού µέ. τρο-υ. “O µακρύς της τίτλος, τα. λαιπωρηιµένος από τήν καθαρεύ- ουσα, είναι΄ . «IH I'IYPIH‘OAIHZIX ΤΟΥ OGDMAINIIKIOY NIAYAIPXOY KAPA AAH EN XI!) 1822 ΥΠΟ ΤΟΥ ΠΥΡΠ'0ΛιΗΤΙ Κ… KIAINAIPH HATPII ‘PAPA ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΠΥΡΟΣ ΥΠΟ In. HIATATOY K‘OY. Φαϊνων…ται κάτωθεν Πτέρα- φόρα Πλοία "Ελλήνων είς Χίο ΄Ο΄πού Πυρφόρος… Ε)νΘεν; καί Ε) νΘεν; ) Πρώτα Τρικρότου Κοΐ- τος Των Θαλάσσια». Τό κέντρο τής άνήισυχης αυτής σύνθεσης κα. τέχει ή του…ρκική ναυαρχίδα ‘H & ρήξη σπάζει στά δυό τό τεράστιο πλοίο ενώ οί µπουρλιοτιέρηεδες άπο- µακρύνονται 6ιαστικά. Τό έργο χω- ρίζεται σέ τροϊς δριζόντι-ες ζώνες. Μία στενή Επάνω μέ τίς ανατολι- Ki; ακτές τής Χίο-υ, όπου είκονί. ζεται ή Χώρα µέ τό λιμάνι της καί σηµειώνεται µέ γράµµατα 16 χωριό «ΒΡΟΝΤΑΔΟΣ», µία φαρ- διά στή µέση µέ τή θάλασσα γεµάτη από 10': πλοία, καί µία στενή κάτω µέ τίς µικρασιατικές ακτές, όπου σηµειώνεται: «ΤΣΕ- Ξ ΣΜΕ» καί «ΑΝΑΤΟΛΗ». Στό κλίμα των παραµονων τού 12 µας φέρνει ένας ναυτικός σά- κος, ζωγραφισμένος από τό Θεό- φιλο στά 1911. Σέ ωραία διακο- Τού συνεργότου μας κ. KITZDY A. MAKPH σμητική σύνθεση εικονίζονται τά τρία, καινούργια τότε, αντιτορ-΄ πιλλικά «Ιέραξ», «Λέων» (, ) καί «Ναυκρατούσα>>. 'Επάνω, αμέσως μετά τίς πα- ρυφές τού άν-οίγιμιατος τού σάκου, ύπάρ…χει νησιώτικο τοπεϊο μέ σπί- … καί άνεµσ΄μυλους ‘H εύΘεία κά… γραµμή της ζώνης αυτής, µε΄ τή σειρά των παρατεταγµένων σπιτιων, καί η ρυθμικά κυματιστή έπάνω γραµμή, µέ τούς τρείς &- νεµόµυλους στίς κορυφές ":… λό- φων, δίνουν τήν αίσθηση δαντέλ- λας Έπάνω οπή γαλάζια επιφά- νεια τής θαλασσα; -ά τρία πολε- | δένουν θαυμάσια '16 ναυτικού σάκο… συγχρόνως όλο σχήµα τού Τό έργο αύτό, από τήν αποψη τής διακόσμησης συγκεκριμένου αντικειμένου, ανήκει στίς ειπυχέ- στερες στιγμές τού φουστανελλά ζωγράφου ’Av0:00:0'61’11n10: πρώτη προσφο- ρά τής έλληνικτ"ις συμμετοχής στίς ανθρώπινες καί ύλικές θυσίες τού Δευτέρου Παγκοσµίου πολέµου είναι 6 τορπιλλισμός τής «"Ελλης» στό λιμάνι τής Τήνου, KI’ άς "πανε δυόμιση μήνες πρίν από τήν στί- σημη κήρυξη τού έλληνοϊταλικού πολέμου. Κατά χιλιάδες κυκλοφό- ΘΕΟΦ1ΛΟΥ Ναυτικός σάκκος ρησαν οι λαϊκές Θογραφίες µέ τή σκηνή τού τορπι λισμού. Παραλ- λαγές τού θέματος αυτου έγιναν αρκετές άπό λαϊκούς ζωΥΡάΦους, πού, όμως στό μεγαλύτερο µέρος τους καταστράφηκαν κατά τήν πρώτη περίοδο τής Κατοχής. ‘H συνοδεία των νηοποµπών αποτέλε- σε σημαντική, όσο καί έπικίνδυ- νη, συμ6ολή τού ελληνικού πολε- μικού ναυτικού στόν συμμαχικόν αγωνα. θαλασσογράφος Νικό- λαος Χριστόπουλος ζωγραφίζει στά 1956 µία συνοδείανηοπσµπής. Τό έργο είναι καµωμένο μέ λα- δομπογιά πάνω σέ χαρτόνι δια- στάσεων 3όΧ4ό έκατοστων. Μπροστά τό Ελληνικό άντιτορ- πιλιικό - διακρίνεται καθαρά ή σηµαία του - καί πίσω ή σειρά των εµπορικών καρυδιά", ‘0 ού. µάνος µονόχρωµα γκρίζος καί ή θάλασσα 6σιΘειά γαλάζια δίνει τήν αίσθηση τού ανοιχτού πελάγσυ. Μαύροι πυκνοί καπνοί ενώνουν άπό τίς "σιµινιέρες.. ‘H 6:106- σφαιρα είναι γεμάτη από όπου, καί Θανάσιµη αγωνία. Τό έργο χαρακτηρίζεται 6:116 τή γνώριμη στό Χριστόπουλο έ- πιµέλεια καί αγάπη τής λεπτο- μέρειας. ,Αντίθετα, στό χρωμα των πλοίων δέ µένει καθόλου πιστός στήν πραγµατικότητα. Τό πολεμι- κό ζωγραφίζεται σκούρο πράσινο καί μέ 6αθειούς τόνους 16: έµποροι κά σκάφη. Έδώ πιά στό ρόλο του άφηγητή έπΞµ6αίνει 6 ζωγράφος, πού αγαπάει τίς έντονες αντιθέ- σεις. Αν 6:116 τήν άποψη τής ναυ- τικής τακτικής έπιδιώκεται ή έξο- μοίωση τού χρώματος των πλού ων μέ 16 γαλάζιο τής θάλασσας, 6:116 τήν πλευρά τού καλλιτέχνη έν… διαφέρει ή τονική διαφορά "Av ψάξει κανένας στίς γνω- στές συλλογές δηµοτικών τραγου- διων σπάνια θά συναντήσει τρα- γούδια άφιερωµένα στά πολεµικά κατορθώµατα των ναυτικών μας. ’AIK60n καί στά νησιά τραγουδούν γιά τούς καηµούς τής θαλασσινής ζωής, γιά τή νοσταλγία τού γυ- ρισμού, γιά τα λογής καλά πού φέρνουν Kama-10’:va καί ναύτες στα σπιτικά τους µά σπάνια Υίά τις µάχες μέ τούς κουρσάρους καί αργότερα μέ τούς Τούρκους. Μά καί στίς λίγες περιπτώσεις πού ύμνούνται τά κατορθώματα τού Μιαούλη, τού Τοµπάζη καί αλλων, λοτερο από 10: α O: τραγούδια. Στίχοι σάν τόν έεήξ «Μπουρλότο τούς µολήσανε - στήν πρύμνη, πλήν τό 0660:1116)- δέν αντιπροσωπεύουν, 6έ6αια, τό µέσο έπίπεδο των κλέφτικων. των ακριτικό», των παραλογών, των µοιρολογιων καί των άλλων δη- µιουογιών τής δημοτικι'ις ποίησης Τά έργα. ομως, τής πολεμικης θαλασσογραφίας 6ρίσκονται στό ιδιο έπίπεδο μέ τήν αλλη λαϊκή ζωγραφική, καί πολλές φορές έκ- προσωπσύν τίς καλύτερες στιγµές της Κ1ΤΣΟΣ Α. ΜΑΚΡΗΣ .1 Νοεµβρίου 1964 Me': όφορµή ένα θεατρικό έργο 0 WHEN)!!! ΥΜΕ? ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ”RIMS Μιά βίαιη όπίκρουσπ καί µιά & λ λ n όψη τού ζητήματος ΒΟΝΝΗ, ,Οκτώδσιος E ΛΙΓΕΣ ήμέρες οί άν» θρωποι τού Θεάτρου θά παρουσιάσουν στόν κό- σμο τήν «Περίπτωσιν '΄Ο΄τπτενχάϊ- μερ>>. Συγκεκριμένα, αμέσως µε- τά τήν πρώτην παρουσίασιν 10:; νέου αύτού έργου τού Χάιναρν Κνίππαρντ στήν Γερμανία, τό ?- διο δράµα θά {III/066011 καί ό Ζόν Βιλάρ στό θέατρο «'Ατεν΄Θ των Παρισίων. (Η Θεατρική σύτή µεταφορά των στενοψρσφιη|µένων πρακτικό… τής δι΄- κης τού διασήµου ατοµικού επιστή- μ-σνιος Τζούλιους Ρόµπερτ ΄ΟππΘχάϊ- μερ, έχει όλα 16: στοιχεία γιά νά συγ- κινήση τό µεγάλο… κοινό… στίς σύγ- χρονες πρωτεύουσες. Πραγµατικά, Θριίισκοι κανείς σ' αυτό τίς πέντε «Ξ. ωστοσο» της ωχρό: νου τραγωδίας ή τού συγχρόνου τσίρκου Τόν διωγµό των Ε- 6ραίων, τήν 0011000:- χία Η.Π.Α, — E. Σ.Δ., τά αστατικά ή λυσσαλέα πλήθη, τούς πανταχού παν ρόινΤΣς κατασκόπου καί τόν σύγχρονο α τό µύθο, τό ”A1000 Ποιός όμως είναι &, …… αύτός ό «"Αµ λετ τού Πρίνσετον>>, πού θέλουν νά τόν υ- φιόρο… στήν θέσι έ- νός άπό τούς µεγα- λύτερους ήρωες όλων των όποχων; ‘H καρριε΄ρ-α του συγχέεται στήν άρχή της µέ τό Γκαίττιν- γιων καί τό Καίµ- πριτζ, όπου 6 Αμερικανός αυτός &… πόφοιιτος τού Χάρ6αρντ έρχεται νά µελετήση κοντά στίς πηγές τής Φυ- σικής, στόν Μάξ Μπόρν (µαζί µέ τόν Βίγκ*νι;ρ, 16v Ζίλλαρντ καί τόν Τέλ- hp) καί στόν Ράδερφ*.ορντ "Ολοι σύ- τοί θά συµ6άλουν μελλοντικά στήν αµερικανική νίκη κατά τόν πόλεµο καί αργότερα στην ανακάλυψι τής όόµόας ύδρογόν.ου Καί ή «Σχολή» έπεκτείνεται άκόµη καί στήν 206::- τική Ει"νωσι µέ τούς Λαντάου και Καπίτζα. Δίπλα στούς κολοσσούς αύτούς,ο "Οππι (τό αµερικανικό ύπ-οκοριστικό του)δε:ν µετέιχ-: ι ούσισστικά στήν δη- µιουργία τής συγχρόνου Φυσικής, δέν άναπτύσσει µεγαλοφυεϊς θεωρίες, αλ- λα δουλεύει συνθετικά στό «Εργα- στήριο-ν Ακτινοόολίας», κάτω από τήν κστεύθυνσι τού Λωρενς. Αύτή ή έργασία του, ή όργανωτική του ικα- νο΄τητα καί ή πλευρά του «άνθ…σς δηµοσίων σχέσεων», ενδηγουν τόν στρατηγό Γκρούός, ύπούθονο τού Σχεδίου M0I~vx6110w (κατασκεωοπή τής ’AI'I'IoIIIIKfiIg Βάρδας), στήν άπό- φασι νά τον χρησιµοποιήση ‘0 ΄Οππενχάι'µερ άναλαµ6άνει νά όργανώση ένα Υπέρ - Εργαστήριο στό Λός ΄΄.Αλαμος Από τήν στιγµή αύτή γίνεται & «µάνατζερ» τού έρ- γοστασίου «του», τής µελλοντικής σε µόας «του» Κατορθώνει να συγ- κεντρώση τούς άσσους τής ατοµικης έπιστήµης (ανάµεσά τους καί τόν μεµψίµοιρο Τέλλερ), 300 έπιστήμο- νες, 7.000 τεχνικούς, 150.000 όση- θητικούς ύπαλλήλους, τόν ένα «γιατί πρέπει νά ρίξουμε τόν Χίτλερ», τόν αλλον για΄ τήν «δόξα τής Φυσικής). 'Απο΄ τήν στιγµη αύτή άρχίζει µήν΄ κατ…… ένα άτοµικό πολε- µικό διπλο, αλλά να γίνη «µιά ένδει- ξη χωρίς θύματα, µπροστά 0' έναν διεθνή 'Αρειο Πάγο». Ο πραγµατι- κός «πατήρ τής ατομικής διασπά- σεως» είναι 6 Ενρίκο Φέρµι, αλλά ή «Χιροσίµα» θά άποτελέση τό «&…- κητικόν έπίτευγμα» τού ΄Οππενχάϊ- "Ομως, οί θεοί τού νέου 'Ολύμπου ζητούν κεραυνούς όλο ίσχυρότερους, μετά τήν ατοµική ζητούν τήν ιδιόρρ- γονική 66060. ςΟ "01111: αρχίζει νά διστόιζη, οί ύπηρεσίες τού "Άλλεν Ντάλλες 16v παρακολουθούν ήδη-. Θέ- - γ μποργκ, οί όποίοι µάταια ζητούν να AMI-'11:; νά διατηρήση άκόμη κάποια έλαβαν… και νομίζοντας τόν Ξαυτό τον απαραίτητο, 6:6αιώινιει ότι κή 6606c: ειναι τεχνικως άδύνατηο> μέσα στά χρονικά όρια πού τού θέτουν. 'Ο "Εντουαρντ Τέλλερ μετατρέπει, τότε, τό αρχικό σχέδιο, έπιτυγχανει τήν κατασκευή τής όόµι6ας τόν Οκτώ- όρων τα": 1952 καί κατηγορεί τόποι- νά τόν Ό…νχάϊµερ ότι «καθυστέ- ρησε τήν ΄Αµερική κατά τέσσερα x96- νια στόν ζωτικό άγωνα δρόµου γιά τήν δόµ6α ύδρογόνου»! Δέν χρειαζονται περισσότερα γιά νά χαρακτηρισθή ό Οππενχά΄ι'μερ «πράκτωρ τής Σοδιετικής ζΕνωστως» καί νά αναγκασθή νά «καταφύγη» ότι? έδρα του, στό Πανεπιστήμιο Naive-51w. ', Κομµουνιστής ό ,Οππενχά'ι"µερ; Έ- λ&τε &! ζΑπλώς Ένας πολιτικός τής έπιστήµης, θύµα τής 'ι΄ντριγκας καί των άν- ταγωνισµων. ‘H έπί- θεσις τού Τέλλερ τόν έρριξε «6006» στήν Επιτροπή τού Μάκ Κάρθυ. Μπροστά στίς άνακρίσεις αύτές πού διήρκεσαν δύο «σίδ- νες», πως νά μή συγ- …κινηθή κανείς; ] ‘H «σκοτεινή» όμως πλευρά τής ίστορίας Βρίσκεται στά «110:- ζαρεύµατα>> πού έγι- ναν γύρω από τήν πε- ρίφηµη αύτή δίκη. «Παζαρεύοντας>> ή ’A- µερικανική ΄Επιτροπή Ατομικής Ένεργείας «παρέδωσε» τόν ’011- πενχά΄ι΄µερ στά χέρια τού Μάκ Κάρθυ γιά νά διαφυλαχθή από τίς έρευνές του, «ποζαρεύοντας» KI’ 6 ίδιος «κατήγγειλε» τούς φίλους του Λόµανιτζ καί Χάρκων Σεβαλιέ. Ποιός νά τού συγχωρήση αύτή τήν άτιμία; 'Ο Σε6αλιέ ήταν καθηγητής τής Γαλλικής Φιλολογίας κι' ένδια- φερόταν µόνο για τόν Προύστ, KI’ όµως τόν έδιωξαν άπ΄ τό Πανεπιστή- µιό του, τόν κατέστρεψαν, τόν ανάγ- κασαν νά µεταναστεύση στό Παρίσι, όπου γιά ένα µεγάλο διάστημα έξα- κσλούθησε v’ άγνοή τόν ρόλο τού ,Οτπτενχάϊµερ. Με αύτό 16 τίµηµα & Οππένχάϊ- μερ, «ακίνΞυνος>> πιά, αφήνεται v6: έ- πιστρέψη στίς αγαπηµένες του µελέ- τες «Λεπτοµέρειες»! θά πή κανείς "Οµως αύτή ή «εύλυγισίω> τού ”011- πι αποκαλύπτει Ένα χαρακτήρα, µιιά πολιτική αντίληψι. Βέ6αια, ολα «τε- λειώνουν καλά»: Μετά τήν λήξι τού µοακσρθισµού, ό Κέννεντυ τόν δέχε- ται, 6 Τζόνσον τού δίνει 50.000 δολ- λάρια καί παράσημο. , Σέ µιά «συγκινητική» τελετή, 6 Τέλλερ σφίγγει τό χέρι τού «άποικο- τοστ:θέντος»: «Τζούλιους, µού άρε- σε πολύ & λόγος σου». KI’ ό ΄΄Οππι απαντά: «’Ev'r, είµαι εύχαριστη…μένος πού ήλθες...». (Ο ΄Οππενχάϊμερ κέρδισε έτσι τήν παγκόσμια φήμη του σάν σοφός καί µιά Θέσι στήν ίσ1ορία σάν «πατέρας τής Χιροσίµα», Kai σήµερα, εκείνος πού πασά λίγο νά γίνη 6 Ντρέύφους τής εποχής μας, παίζει τόν ρόλο τού «Μπάνι…» «χαμένου στό αγ- γόµα, (μπάλα) παιδιού», καθηγητού πού απαιτούν 16: γυναικεία περιο- δικά! . … 6 « ΄ σωστά…. 6… («Μ. …Μ- που… ούσιαστικά πολυ μικρότερος όπιο τόν ΄΄ μύθο, του καί ό πρωτεργάτης τής 110- λιτικής" έπιστηµονικής ως ο) όλον τον κόσµο, είναι ένας &… πως πού ένδιαφέρεται οπωσδήποτε περισσότερο v6: επιµεληΘή τής …ης καί τής καρριέρας του, παρά v6: 6:- ψηφήση στ αλήθεια τά ίσ'χυρά συµ- φέροντα τής διομηιχανίας καί τού πολέμου. Πως όµως νά τόν κρίνουµε; 'Ο κα- τάσκοπος Σόργκε, πεθαίνοντας, είχε πή: «Μας οδηγει µιά δαιμονική λογι- κή, πού µας κατευθύνει πρός τήν κα- ταστροφνήρ>. JEAN MARABiNi |δεώδης έτοιµη τροφή για έκδροµες, για µεζέδες για δραδυνό φαγητό Τ; γι?ι ΤΗΝ ΓΚ νια τήι τον"… ξένισαν πολλού τής γαλλικής ι όλωσδιόλου νέο προσέγγιση τοι Τά Ολικά τού ΄ γανα τής έπιστήι λεσµα τής δουλε v6: μεταδώση τήι ν΄ούργιου΄χώρου τι γύρω 6:116 τόν 6': εί-σαγωγή τού έπ λείου. Η άντίληιι μέ τήν ανανέωση φ…(λοσοφία καί να ρες δυνατότητες € τόν καινούργιο δι ται σήμερα στήν Στήν έξέλιξη τ κολοι΄ιΘησε τρία ο χρησιµοποιόντας ο ρεωµένες σέ κομμ τασκευάζει ένα οί νοµάζει «Σήιµαιτα> φοσιώνεται &…… έχουν τήν στάση κόνα) καί άνακαλ νατότητες των ήλ δίων. Στήν περίο ζει συνδυασµούς ι νοµάζει «τηλεµαγν µιά σειρά άπό «' να» µέ ϊδιάζοιυισα τού καλλιτέχνη δέ κό χαρακτήρα, δι -Τοδ- ΜΑΝΩΛΗ M άπλή λειτουργική στόν ανάλογο άρχ σύγχρονης κοινων΄ διαφέρουν ούσιαστ θειες τής «Και… τίς δπτικοαικσυστ παραπλησίων συσι κυρίως µελέτες άντικειµένων µέ ση, πού έπιδιωκσι τά ύλικά τής Επι σουν άντιπροσωπε τόν αύοιανό χωρο προ6λέπει καί 6p ξη της την…… ληνα καλλιτέχνη ( το : δτι χρησιµα μέ Ξδιότητες κα… τιµες νέες, δεν ό &… τους κα." µης τους. Κατά ι τικείµενα τού Τά όπονοούν καί ότι… μπορούρε γιά τού συµµετεχουν στην 'Η προσπάθειι φυσικά άσχετη µ αντίληψη τού Όλι» νούργια περιεχόι χνικού spyou. "AI χη δράματα ποι΄ πίπεδο των άν€ καί αφορούν τήι θήκη τού σήµερ… αιωνα τής έπιστι σεις του µαζί ' Θά χρησιμοποιη« µέ αύτό τό όρο 16 αποδώσουν. | 110, δέν ζούµε µό* δράτων καί των των: 6 σηµερινόι pa? σχέσεις μέ < καί φυσικούς νόµ στημα καί τόν Kc’ πού όποδύεται τι λης. ‘H έννοια τ έχει αλλάξει: 6 μόνο 16 σύνολο καί των άοράτι προύποθέτουν τή ΥΠ0ΥΡΓΕ|0Ν ΕΕ ΠΡΟΚ' Προκειιµ€νω νά διορισμού" α! κενού -."... Alanna-xi.

0ΡΙί1|ΒΗ Μορόνι; ι ΚΙΤ?ΟΣ Α. ΜΑΚΡΗ? OI ΤΟΙΧ()ΓΡΑΦΙΕΣ ΤΩΝ TUITION ΤΗΣ" ΕΡΑΤΥΡΑΣ -?'ΕΛΙ'ΡΓΑΓ- Αυτή η "άγνωστη χώρα", η Ελλάδα, προσφέρει άπειρες ευχάριστες εκπλήξεις στον "ε- ξερευνητή" της, αλλά και Θλίφη μεγάλη από τη διαπίστωση πως δεν είναι µόνον άγνωστη, µα παει να γίνει και αγνώριστη µε το ρυθµό της καταστροφής όλων των στοιχείων που συν- θέτουν τη φυσιογνωμία της. Ιδιαίτερα της λαϊκής ζωγραφικής που είναι από τα είδη τα λι… γ6τερο ανθεκτικά στο χρόνο. Οι τοιχογραφηµένοι σοβάδες, είτε πάνω σε τσατµά είναι είτε σε λασπόχτιστους πετρότοιχους, ξεκολλούν εύκολα και σκορπούν στο δάπεδο. Και κάτι ακό- µα, οι πρώτοι μελετητές της λαϊκής μας τέχνης, ως τα 1939, αγνόησαν τελείως την τέχνη των χρωµάτων. Αλλά και σήµερα ό,τι έίναι γνωστό για την ελληνική παραδοσιακή ζωγραφική περιορίζεται στα έργα του Παναγιώτη Ζωγράφου και των γιών του, στις ζωγραφιές του Θεό- φιλου, στο ζωγράφο του Μακεδονικού Αγώνα Σωτήρη Ζήση, στις τοιχογραφίες των αρχοντικών της Σιάτιστας1, της Καστοριάς2, των Αµπελακίων3, του Μόλυβου και του Πηλίου. To πλού- σιο και ποικίλο έργο των Χιονιαδιτών ζωγράφων µόλις πριν από ελάχιστα χρόνια έγινε γνω- στό και ελπίζω πως δεν θ'αργήσει και η γνωριµία με την αγιογραφία των βλάχων ζωγράφων της ?αµαρζνας. Με βάση μαρτυρίες από αυτόπτες γέροντες χωρικούς σχημάτισα κατάλογο από 167 σπίτια τοιχογραφηµένα που είτε γκρεμίστηκαν, είτε ανακαινίστηκαν, είτε έχασαν το ζωγραφικό τους διάκοσμο από ασβεστώματα. Η φυματίωση, που μάστιζε την πλλάόα προπολε- μικά, έπαιξε και αυτή το ρόλο της γιατί o πιό προσττός τρόπος απολύµανσης των σπιτιών ήταν το γενικό τους ασβέστωμα. "την επιφάνεια των αγιογραφιών σχηµατίζεται λεπτό στα… µα λιπαρής αιθάλης από τα κεριά και το λιβάνι. ΄Ετσι, τα ασβεστώµατα μπορούν σχετικά εύκολα να αφαιρεθούν. Γτις τοιχογραφίες των σπιτιών, όμως, το ασβέστωμα δεν τις σκαπά- ζει, τις σβύνει καθώς καίει τη συνδετική ύλη. Σήµερα επιχειρώ µπα πρώτη παρουσίαση των τοιχογραφιών του χωριού Ξράτυρα του Βοΐου. Μάο δεκαπέντε τοιχογραφηµένα σπίτια σώζον- ται σήµερα, κι από αυτά τα περισσότ ρα σε άθλια καράσταση. Πολλά δεν κατοικούνται πια και είναι κλειδωμένα -αλλά αυτό δεν εµποδίζει την είσοδο γιατί κάποιος τοίχος τους εί- ναι γκρεµισµένος. ΄Λν η παρουσίαση αυτή γίνει αφορµή να εκδηλωθεί έµπρακτη κρατική µέ- ριµνα, τότε Θα έχει εκπληρωθεί ο σκοπός της. "τη σηµερινή εργασία Θα χρησιµοποιούµε το παλιό όνοµα του χωριού, Όέλιτσα, επειδή έτσι αναφέρεται σε παλιά γραφτά και σε υπογραφές ντόπιων ζωγράφων. To όνοµα 'ράτυρα της δόθηκε σχετικά πρόσφατα, χωρίς να υπάρχει σίγουρη µαρτυρία πως η αρχαία πόλη βρι- σκόταν στον ίδιο χώρο. Η σωστή, στη βάση της, µετονοµασία ξενικών και κακόηχων τοπωνύ- μιων παρέσυρε και µερικά που η βαρειά τους ι%ορική σηµασία θα έπρεπε να τα αφήσει άθι- κτα, όπως η Αλαµάνα, το Κιλελέρ, οι Κορυσχάδες. Η Σέλιτσα βρίσκεται στην επαρχία Ανα- 2 σελίτσας του Νοµού Κοζάνης, ακριβώς στην ευθεία που ενώνει δύο µεγάλα ζωγραφικά κέντρα της Ελλάδας, τη Γιάτιστα και την Καστοριά, πιό κοντά στην πρώτη. Ωστόσο, η ζωγραφική της δεν έχει τίποτα κοινό με τις µπαρόκ τοιχογραφίες των γνωστών αρχοντικών των δύο αυτών δραστήριων ορεινών οικισµών. Βέβαια, στα δύο αυτά κέντρα υπάρχουν και άλλα τοι- χογραφικά σύνολα, σχεδόν άγνωστα, µε δικό τους ζωγραφικό ύφος, όπως π.χ. τα σπίτια του Γκουγκουλίδη και του Μούρτζου στη Γιάτιστα. Η ζωγραφική της ?έλιτσας, αυτή τουλάχιστο που απόμεινε, ανήκει στην περίοδο 1796 … 1915. Η ΤΕΛΙ΄Τ'?Α ΄Αν και το όνοµα της Σέλιτσας -παλιότερα 7έλιτζας η Γέλτζας- εµφανίζεται από το 14ο αιώναΛ, μαρτυρίες για τη ζωή της έχουµε από το 17o, οπότε αναφέρονται εμπορικές σχέσεις της µε την Αυστρία, τη Γερµανία, την Πολωνία και τη Βενετιά. 0 Απόστ. Βακαλό- πουλος τοποθετεί την ίδρυσή της στο 16o αιώνα. "΄Ετσι οι ορεινοί και δασωµένοι όγκοι της Μακεδονίας, η Πίνδος µε τις παραφυάδες της...έγιναν οι προστάτες των πλησιόχωρων πληθυσµών...Παρόµοια συνοικίσΘηκαν στη Δυτική Μακεδονία, όπως αναφέρει η παράδοση, η Γαλατινή, το Μπλάτσι...η Σέλιτσα"5. Ακµάζει κατά το 18ο αιώνα, οπότε, εκτός από το εµ- πόριο µε την Αυστρουγγαρία, τη Τερβία και τη Ρουµανία, έχει αναπτυγµένη βιοτεχνία στη βυρσοδεψία, τη σαπουνοποιία, τη βαφική και την υφαντική. Η ανάπτυξη συνεχίζεται και στις αρχές του 19ου. 0 Πουκεβίλ αναβάζει τότε τους κατοίκους της σε δέκα χιλιάδες, υπο- λογίζοντας 300 πατριαρχικές οικογένειες µε τριάντα άτοµα ή καθεμιά6. Πρόκειται ασφαλώς για υπερβολικό υπολογισµό Κάνε άλλο παρά ειρηνική υπήρξε η ζωή της. Απανωτές οι καταστροφές. "ια τέτοια ανα- φέρεται, χωρίς στοιχεία, στα 1616. Ττα 1774 άτακτοι Φουρκαλβανοί προξενούν σοβαρές ζη- µίες και Θανάτους στο χωριό. Αυτόπτης µάρτυς, ο Καλλίνικος, περιγράφει πολύ παραστατι- κά το χαλασµό "αψοδ΄Απριλήου α'ήµέρα δευτέρα γράφο διά θύµησι οπου εγινε ο χαλασµός /λέξη δυσανάγνωστη/ άπό τους ζορπάδες τόν µισαρόν τά όνόµατα ησούφ ο νιβιτζας ό τζα- τζης και Οσµάν µπεκηκξής κέ ό καραµαχµούτης καί χοτοκούλης κε μπεχλούλης καί οί έπίλη- πρι µπαχουρμπασιάδες τό όνόµατα πιός τα ήξεύρη. ήρθαν χιλιάδες δισ κε µησή κέ έµπίκαν κε έσκότοσαν κε όλο το βηός το έμασαν κε έκαψαν όσπήτια κέ αργαστήρια 104 καί έκαψαν ανθροπους κε άπέθαναν κε έπίραν βιός πολήν φορτία άµετριτα και εκάθησαν µέσα ήµέρες 10 κε βγένοντας έπίραν ως σκλαβους τόν κυρ άναγνώστην αλεξιουν κοτζιάµπασιν και έπίλιπου 10 καί έκαψαν τήν έκλισήαν τής άγίας Παρασκεβής κε τόν άγίον Αποστόλον την έκλισίαν και εγινε θρίνος κε οδηρμός κε γραφο δια Θίµησι"7. ?τα 1804 ο Αλή Πασάς κάνει µε τη βία τσιφλίκι του τη Γέλιτσα. Θα την ξαναγοράσουν οι κάτοικοί της, στα µέσα του 19ου αιώνα, µετά το θάνατο του Αλή, από το Σουλτάνο για 228,000 γρόσια. Στα 1824 νέος χα- λασμός, χωρίς ανθρώπινα θύµατα αλλά µε τεράστιες υλικές ζηµίες. ?τα 1877 νέα επιδροµή 3 Γκέκηδωνπρσκαλεί νές καταστροφές στο χωριόΆ. Υτις συμφορές της Υέλιτσας ας προστεθεί και η δραστηριότητα των ντόπιων κοτζαμπάσηδων που, όπως παντού, ήταν άρπαγες και άσ- πλαχνοι. Χαρακτηριστικό είναι το σελιτσιώτικο δημοτικό τραγούδι που δηµοσίεψε ο Αθαν. Γιομπλάκης= -Γιατί είσαι τόσο αµαρτωλός, τόσο κριματισμένος το λάδι δον είναι νερό και το κερί σου ξύλο και το θυµιάμα όπου καίς και τούτο δε µυρίζει -Πγώ ήµαν γκοτζιάµπασης και προεστώς στη χώρα, στους πλούσιους έβανα εκατό και στους φτωχούς διακόσια και μια χήρα κακόµοιρη την είχα πεντακόσια. Την άρπαξα τ'αμπέλι της και στο Έαρκό χωράφι. Ο To τραγούδι είναι ασφαλώς νεότερο γιατί και λόγιες επιδράσεις έχει και οι στίχοι του δεν έχουν στρώσει από την οµαδική κατεργασία στο χρόνο. Είναι προβληµατικό αν μπορού- σε να τραγουδηθεί, ασφαλώς σε δοσμένη παραδοσιακί µελωδία, µε τις στιχουργικές τη" ανω- μαλίες. Μας παραπέµπει, όµως, στις πανάρχαιες δοξασίες για τους οιωνούς κατά τις θυσίει Πυκνές και οµαδικές οι µετοικεσίες των Τελιτσιωτών προς την Γυρώπη και προς διά- φορα μέρη της Τουρκίας, έτσι που o Αλής βάζει όργανά του να εμποδίσουν τις µεταναστεύ… σεις και να ξαναφέρουν τους φυγάδες, χωρίς πάντα να το καταφέρνουν1Ο. Αναφέρεται, μά- λιστα, ένας ζαµπίτης /αστυνόµος/ που επειδή δεν κατάφερε να βρεί τους σκόρπιου;Γείτσιώ τες εγκατέστησε με τη βία οικογένειες από το κοντινό χωριό Κοντσικό, τη σηµερινή Γαλα- τινή. Αυτή η λύση δεν ικανοποίησε τους προϊσταµένους του, που τον ελέγχουν αυστηρά και του συνιστούν: "ιδέ από τ'άλλα χωριά και τους κοντσιότες τράβα χέρι". Για ένα διάστη- µα η Γέλιτσα σχεδόν ερηµώνει. Οικογένειες ?ε ιτσιωτών αναφέρονται στο Κραγιούγεβατς, στο Βελιγράδι, στην Αυστρία11, στην Πόλη....Κατά το 190 αιώνα η μετανάστευση κατευθύ- νεται κυρίως προς τη Βλαχιά και την Πόλη12. Πολλοί από τους µετανάστες αφοµοιώνονται από το καινούργιο τους περιβάλλον13. Αυτή η δηµογραφική αιμορραγία αναπληρώνεται, ως έ να βαθµό.από συνεχείς εγκαταστάσεις κατοίκων άλλων χωριών. Απελπισμένοι απόκληροι κα- ταφεύγουν στη Γέλιτσα αναζητώντας κάποια καλλίτερη τύχη :" ΄Οποιον δεν τον κρατάει η Γη τον κρατάει η Γέλιτσα". Αργότερα, όταν επεκτείνεται η καλ'ιέργεια και επεξεργασία του καπνού, έρχονται και ειδικευµένοι εργάτες ντενκτσήδες, Επειδή η καπνεργασία είναι εποχιακή, οι περισσότεροι µένουν µόνο για ένα διάστηµα, µερικοί όµως εγκαθίστανται µό- νιµα. Αυτή η συνεχής ανανέωση του πληθυσµού δεν αλλοιώνει την πολιτιστική παράδοση τοι χωριού επειδή γίνεται βαθμιαία και σε µακρύ χρονικό διάστηµα και οι καινούργιοι κάτοι- κοι προέρχονται από κοντινά χωριά µε παραπλήσια παράδοση. ΄Έτσι, αφοµοιώνονται ομαλά στον καινούργιο τους κοινωνικό περίγυρο. Από τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα µας σβύ- 4 νουν οι µεταποιητικές και μεταπραττικές δραστηριότητες του χωριού και η οικονοµία του γίνεται γεωργική-κτηνοτροφική. Τύµφωνα με τα στοιχεία της Κοινότητας, σήμερα υπάρχουν 6,000 ζώα, από τα οποία πάνω από 5,000 είναι πρόβατα, 500 γίδια και τα υπόλοιπα βοο- ειδή1Λ. Χαρακτηριστική της βελτίωσης της καλλιέργειας είναι η µέση στρεµατική απόδο- ση των καπνοχώραφων, που από 41,6 κιλά στα 1954 φτάνει στα 169,5 το 1980. Γήαερα ο πλη θυσμός του χωριού είναι γύρω στα 1,500 άτοµα, αλλά με µεγαλύτερη από το µέσο όρο ανα- λογία µεγάλων ηλικιών. Χωρίς να παρουσιάζει ιδιαίτερη έξαρση, αρκετά ζωηρή είναι η πολιτιστική ζωή του χωριού κατά το 190 και τις αρχές του 200ύ αιώνα. Οι κομπανίες των μουσικών που παίζουν στις γιορτές δεν είναι πάντοτε ντόπιες, µνηµονεύονται, όµως πολλοί αξιόλογοι παίχτες του κλαρίνου, που είτε συµμετέχουν σε ξενόφερτες κομπανίες15, είτε σχηµατίζουν δικές τους, που περιλαμβάνουν και χάλκινα πνευστά όργανα16. Τα πανηγύρια και οι γιορτές κατά τις τελευταίες δεκαετίες έχασαν τον παραδοσιακό του χαρακτήρα17. Τα σπίτια της 7έλιτσας ανήκουν στο "βορειοελλαδίτικο" τύπο που τον συναντούµε και στην περιοχή του Αργυρόκαστρου, στη νότια Γιουγκοσλαβία, στη νοτιοδυτική Ρουλγαρία ως τη Μακεδονία και την ανατολική Θεσσαλία. ΄"ργα ασφαλώς Δυτικοµακεδόνων µαστόρων, έχουν τον κάτω όροφο λιθόχτιστο, καθώς και ολόκληρο το βορεινό τοίχο, και τον επάνω µε ελαφρά υλικά, τσατμά ή μπαγδατί που προστατεύονται από τη βροχή με έντονη προβολή της στέγης. Υπάρχουν, όµως, και αρκετά σπίτια ολόκληρα λιθόχτιστα. ?τα ψηλότερα σηµεία του οικισμού που, κατά την αρχιτέκτονα Δέσποινα Αϊβαζόγλου-Λόβα, φαίνεται πως είναι και τα παλιότερα, υπάρχουν σπίτια με χαγιάτι, που ανήκουν σε παλιότερη αρχιτεκτονική φάση. Σ'άλλα σημεία συναντούμε σπίτια µε σαχνισί, που είναι εξελιγμένος τύπος των σπι- τιών µε χαγιάτι. Παλιότερες χρονολογίες σπιτιών που συνάντησα είναι 1711 στο σπίτι τοι Κεχαγιά και 1732 της Λαζαρίδαινας. Τα τέμπλα των εκκλησιών της Παναγίας, του Αγίου πικολάου και το νεότερο/μέσα 1901 αιώνα/ του αγίου Γεωργίου είναι αξιόλογα δείγµατα ηπειρώτικης εκκλησιαστικής ξυλογλυ- πτικής από το 180 αιώνα κι ύστερα. Αξιοσημείωτη είναι η ικανότητα των μαστόρων τους να συνδιάζουν στοιχεία από τη βυζαντινή παράδοση με τα επείσακτα μπαρόκ φυτικά διακοσ… μητικά , όπως π.χ. στις ποδιές του τέµπλου της Παναγίας το συνηθισµένο στα βυζαντινά θωράκια σύµπλεγµα πέντε κύκλων εδώ αποδίδεται µε περιστρεφόµενα σαρκώδη φύλλα που πε- ριβάλλουν ρόδακα. Το µεγαλόπρεπο τέμπλο του ΄Αη Γιώργη1?, πλουσιότατο σε θέματα, σχη- ματίζει στο κέντρο του τεράστια κόγχη. "τα θέµατα δαίνεται επηρεασμένο από τα ξυλόγλυ πτα του παλιού ναού, που βρισκόταν στην ίδια θέση, αν κρίνουµε από λίγα κοµάτια τους που φιλοξενούνται στο πολύ ενδιαφέρον "ουσείο της "έλιτσας. Λιθανάγλυφα λίγα και όχι αξιόλογα υπάρχουν, αλλά σε πεζούλι γύρω από δέντρο στο παλιό "Παζάρι" υπάρχουν πέντε λίθινα κεφάλια σε μέγεθος µεγαλύτερο από το φυσικό, που ! 5 προβάλλουν από τον τοίχο σε τεχνική ολόγλυφου και με φανερή την προσωπογραφική πρόθε- ση. Τα έργα αυτά, µε σίγουρο πλάσιμο και έντονο ρεαλισμό, πρέπει να μελετηθούν και να γίνει προσπάθεια να εξακριβωθούν τα πρότυπά τους, που ασφαλώς κάποια σημασία θα έ- χουν για την ιστορία, έστω τη "μικρή ιστορία" της Γέλιτσας. ?το Μουσείο του χωριού υπάρχουν και μερικά κεντήµατα , από τα οποία τα περισσότε- ρα ανήκουν στην περίοδο γύρω στα 1900 και είναι επηρεασμένα από τα έντυπα πρότυπα που κυκλοφορούσαν ευρύτατα τότε. OI ΤΩΙΧΟΓΡΑΦΙΕΤ Τα πολύτιµα στολίδια της Γέλιτσας είναι ασφαλώς οι τοιχογραφίες των σπιτιών της. Ωστόσο, και σ'όσα έχουν υπογραφή ή είναι γνωστοί οι τεχνίτες τους, δεν είµαστε βέβαιοι πως αυτοί είναι ντόποιοι εκτός από μία περίπτωση. Πάντως είναι εύλογο να υποθέσουμε πως θα είχαν ανατεθεί και σε ντόπιους ζωηράφους διακοσµήσεις σπιτιών. Αγιογράφοι Γελι- τσιώτες υπήρχαν αρκετοί, κυρίως κατά το 19ο αιώνα. Εικόνα της Γλυκοφιλούσας σε σανίδι, που βρίσκεται στο σπίτι του Μίλιου, υπογράφεται από τον Παναγιώτη Ζωγράφο, Τέλιτσα 1857. Ttnv εκκλησία του Αγίου Δημητρίου στο χωριό Βελίτσι, εικόνα των Τριών Ιεραρχών έχει µόνο τα αρχικά "Γ.Μ.Ζ. εκ Γελίτσης"19. Η κόγχη του καθολικού στο Μοναστήρι της Λα ριούς, κοντά στη Βέρβερη, τοιχογραφήθηκε από τον Πρωτοπαπά Θωμά Ζωγράφο "Τελίτσης" στα 18742Ό.΄Αλλοι ζωγράφοι είναι o Γεώργιος?1, ο Γεώργιος Μανουήλ22, o Αντώνης Καλέτσας, ο I. Καραμήτσος και o Παπαζήκος, που το κανονικό του όνοµα είναι Ζήσης Ζωγράφος, με τους δύο γιούς του Δηµήτριο και Θωµά, που τον συναντήσαμε πιό πάνω κι αργότερα έγινε κληρικός µε τ'όνομα Αγαθάγγελος. 0 Γεώργιος Μανουήλ είναι σύγγαμβρος του Παπαζήκου και εργάσθηκε μαζί του στη Λαύρα του Αγίου ΄0ρους. Ζωγράφοι είναι και οι δύο γιοί του Γε- ωργίου Μανουήλ, ο Ιωάννης και o Εµµανουήλ. Στο τέμπλο της Αγίας Παρασκευής Παλαιού Μυ- λότοπου υπάρχουν µερικές εικόνες λαϊκού ύφους που υπογράφονται από τον Ιωάννη τον εκ ?ελίτσης,1815. O Ιωάννης δεν είναι o γιός του Γεωργίου "ανουήλ γιατί αυτό τον συναντού με µετά µισόν περίπου αιώνα νέον να βοηθάει τον πατέρα του. Για τον Παπαζήκο έχουμε αρ κετά βιογραφικά στοιχεία επειδή o γιός του Θωμάς, ως ΑγαθάγΥελος, Αρχιερατικός Ρπίτρο- πος του Ψεβασμιωτάτου Αγίου Σισανίου, δηµοσιεύει τα "Αποµνημονεύµατά" του, χωρίς τόπο έκδοσης, ούτε χρονολογία, που πρέπει όμως να είναι γύρω στα 1909?Λ. Από αυτά μαθαίνου- με πως ο Παπαζήκος "δεν έσχε το ευτύχημα να αποκτήση μεγάλην παιδείαν, πως έκανε πέντε παιδιά, "διήλθε βίον πλήρη πόνων και βασάνων" και, εκτός από τα ιερατικά του καθήκον- τα και την άσκηση της ζωγραφικής τέχνης, αν και λιγογράμματος, δι ρίστηκε δάσκαλος στι Γέλιτσα. 'Εκανε και τον πρακτικό γιατρό. Παραγωγικότατος τεχνίτης, εργάστηκε στη Βλά- στη, στη Βελανιδιά, στην Καστοριά, στην Κλεισούρα, στο ΄Αγιον ΄0ρος και σε πολλά άλλα μέση. Από τα παραπάνω φαίνεται πως το επάγγελμα του ζωγράφου δεν ήταν αρκετό για να 61 σει την πολυμελή οικογένειά του, πράγμα που τον ανάγκαζε να καταφεύγει σε ποικίλα πα- 1 ραεπαγγέλματα. Οι αγιογράφοι αυτοί ίσως έκαναν και κοσµική ζωγραφική, πράγμα συνηθισμένο στην επτ χή τους, αλλά δεν έχουµε σχετική μαρτυρία. Υπάρχει, όµως, μνεία 7ελιτσιώτη κοσµικού ζωγράφου στα χρόνια του Αλή Πασά. Ο Ιωάννης Φωτόπουλος μεταφέρει αφήγηση γέροντα πως "ο Αλής ελθών εις την Γέλιτοαν εφιλοξενήθη εις την οικίαν του γαλίκη /νυν Γαλίκαινας/, όστις ων ζωγράφος εις τα Ιωάννινα, ήτο ζωγράφος και του Πασά"25. Ζωγράφος στην Αυλή του Αλή Πασά δε µπορούσε παρά να είναι κοσμικός. βίναι γνωστό πως ο νεωτεριστής Τουρ- καλβανός τοπάρχης έχτισε µεγάλα και πλούσια διακοσµηµένα παλάτια. Από περιγραφές ξένων περιηγητών ξέρουµε πως τα διαμερίσματα του Αλή και των γιών του είχαν πλούσια ζωγραφι- κή διακόσμηση µε τοπία, πολεµικές σκηνές, εκτελέσεις Ελλήνων, σκηνές κυνηγιού, προσωπα γραφίες, ουράνια σώματα και άλλα θέματα. Φυσικά, οι κρίσεις των ξένων για την καλαισθτ σία των διακοσµήσεων αυτών είναι συνήθως αρνητικές. O Πουκεβίλ τα θεωρεί έργα Αρμένη- δων "µπογιατζήόων"26. Οι σχέσεις του Αλή µε "Έλληνες κοσµικούς ζωγράδους επιβεβαιώνον- ται και από την αντιδικία του με τον Λευκαδίτη "προφεσόρο" ζωγράφο Υπ. Βεντούρα για τν πληρωμή μιάς προσωπογραφίας2 . Από τις τοιχογραφίες σπιτιών πρώτη έρχεται του σπιτιού ΑαΞαρΞδη, έργο καμωμένο στα 1796 από άγνωστο ζωγράφο. 0 τεχνίτης του φαίνεται πως ήταν αγιογράφος. Το χρώμα τι είναι λιτό και χαµηλότονο, σε συνδιασµούς διαφόρων τόνων του γκριζοπράσινου και του κο φέ σκούρου. Βέβαια, o τόνος των χρωμάτων μπορεί να έχει πέσει από τους καπνούς της θές μανσης και του φωτισµού του δωμάτιου. Επαναλαµβάνει γνωστά θέματα που βρίσκονται κυρί- ως σε εκκλησίες, όπως η αποµίμηση ορθομαρµάρωσης, και µάλιστα σε φρίζα ψηλά δίπλα στο ταβάνι, σε θέση δηλαδή που δεν υπήρχε ποτέ κανονική ορθομαρµάρωση, ο δικέφαλος αετός, το κομμένο καρπούζι µε καρφωμένο επάνω του το μαχαίρι που ήταν παλιότερα συµβολισµός της Αποτομής του Ιωάννη αλλά από το 180 αιώνα ξεχάστηκε το συµβολικό του περιεχόμενο" απόδειξη και το πηρούνι που είναι καρφυμένο στο καρπούζι. Το θέμα το συναντούμε όχι µε νο σε εκκλησίες αλλά και σε σπίτια του Πηλίου, της Γκούρας, της Καστοριάς, της Σιάτι- στας και των νεγάδων. Γυνηθισµένο είναι και το θέμα του δέντρου με καρπούς.΄0λες οι συνθέσεις στο σπίτι αυτό στηρίζονται στην τυπική τριαδική συμμετρία µε κεντρικό κάθε- το ξξονα. ?το δικέφαλο αετό κεντρικός άξονας…σε όλο το ύψος της σύνθεσης.είναι ο αετό. και το δέντρο που προβάλει ανάµεσα στα κεφάλια του. Δεξιά και αριστερά του από ένα δέ τρο. ΄Ετσι υπάρχουν τρία δέντρα με τρείς τούφες φυλλωσιάς το καθένα. 7τα καρπισµένα δ τρα άλλης σύνθεσης κεντρικός άξονας ο κορµός από τον οποίο ξεκινούν τα κλαδιά με τρεί καρπούς το καθένα τους. 7τη σύνθεση του κοµμένου καρπουζιού κεντρικός άξονας οι συνε- χόµενες μορφές του βάζου, του καρπουζιού και του πηρουνιού' δεξιά και αριστερά, συμμε τρικά από ένα πουλί και ένα τσαµπί σταφυλιών. Ανά τρία και τα δέντρα στα µικρά διάµε… σα των συνθέσεων. Το ίδιο ισχύει και για τα διακοσμητικά στα πλάγια του χαμηλού κουµ- , πέ στο κέντρο του ταβάνιού. Αεύτερη χρονολογικά είναι η τοιχογραφία στο ισόγειο του σπιτιού Καρανίτσιου, εκτε- λεσμένη στα 1864 από τους γιούς του Αντώνιου Γεωργιάδη, Αθανάσιο και Γπυρίδωνα. Κατά την τοπική παράδοση, που ενισχύεται και από άλλα στοιχεία, ο πατέρας Αντώνιος είναι ντε πιος και σκάλισε το τέµπλο του Αγίου Γεωργίου με τη βοήθεια των δύο γιών του. Ανάμεσα στις τοιχογραφήσεις των σπιτιών Λαζαρίδη και Καρανίτσιου µεσολαβούν 70 χρόνια. Εδώ θα πρέπει να θυμηθούμε πως οχτώ χρόνια µετά την τοιχογράφηση του σπιτιού Λαζαρίδη η Γέλι- τσα γίνεται τσιφλίκι ΧόΗΧΧΧή για σαράντα ολόκληρα χρόνια. ΄Αν σ'αυτό προσθέσουμε και με ρικές δεκαετίες για να αναλάβει η οικονοµία του χωριού από το αντίτιμο της εξαγοράς τοι το χάσμα εξηγείται. ?το μεσοδιάστηµα, όμως, αυτό η λαϊκή μας ζωγραφική έχει κάνει ση- µαντικά βήματα. 'Οταν, λοιπόν, συνεχίζεται η παράδοση τοιχογράφησης των σπιτιών,το ύφοι της ζωγραφικής έχει αλλάξει. Αυτό γίνεται φανερό και από την ωριμότητα που παρουσιάζου* οι τοιχογραφίες στου Καρανίτσιου, από την ποικιλία των θεμάτων, το πλούτο του χρώματος και την ατμόσφαιρα παραµυθιού µέσα στην οποία παρουσιάζονται πολιτείες, δέντρα, βουνά, σύννεφα, πουλιά, καράβια, γυναικείες μορφές, μουσικά όργανα... Η Σέλιτσα, ελεύθερη οι- κονομικά, ξανασαίνει και ρίχνεται µε Αζέφι στη δουλειά για την ανάκαμψή της. Γπειδή η ζωγραφιά απλώνεται σε όλη την επιφάνεια του τοίχου δεν υπάρχει η παρατακτική διάταξη που παρουσιάζεται στις ζωγραφικές φρίζες. ΄Ετσι οι συνθέσεις είναι περισσότερο ελεύθε- ρες αλλά και πιό οργανωμένες. ΄Ισως να υπάρχουν χαρακτικά πρότυπα αυτών των έργων αλλά οι τεχνίτες τα µεταπλάθουν σε γνήσια ζωγραφικά έργα. Οι εμαλλαγές του χρώματος στο έδα φος,που περνούν από το σκουροπράσινο στο κοκκινωπό, οι λόφοι, τα ανοιχτόχρωµο κτήρια που έχουν πάντα σκούρο φόντο, τα χόρτα και τα δέντρα που διαγράφονται καθαρά σε ανοιχτ χρωµο βάθος, οι σκιοφπτισμσί στις φυλλωσιές των δέντρων, στα πανιά των καραβιών και στις τούφες των σύννεφων, στοιχεία που επιδιώκουν την αληθοφάνεια, συνδιάζονται µε πα- ράξενα σχήματα γαλάζιων κυλινδρικών λόφων, µε πλήθος μικρών και µεγά)ων πουλιών στον ουρανό, με μεγάλα ψάρια που φαίνονται καθαρά μέσα στα νερά. 'Ολα αυτά, σ'ένα γοητευτι- κό σμίξιμο, δημιουργούν μαγική ατμόσφαιρα παραµυθιού και καθιστούν τις τοιχογραφίες αυτές λαμπρά δείγµατα ελληνικής παραδοσιακής ζωγραφικής. Οι δύο μικρές γυναικείες µορ- φές µε επιγραφή "κοκόνα καλή" και η αβακωτή επιφάνεια ενός καραβιού θυμίζουν έντονα ντ σιώτικα κεντήµατα. Τρία χρόνια αργότερα, στα 1867, άλλος ζωγράφος κάνει σε δωμάτιο του ισόγειου, µέ- σα σε περίπλοκο πλαίσιο που κορυφώνεται από γυναικείο μαόύστο, ένα τοπίο ψυχρό και χρι ματικά φτωχό. "ε άλλο δωμάτιο του επάνω πατώματος μερικά χρόνια αργότερα άλλος ζωγρά- φος φιλοτεχνεί μερικές τοιχογραφίες µε ρωµαντικές-νεοκλασικές επιδράσεις. Μέσα στη δεκαετία 1865-1875 διακοσµείται το σπίτι του Παπαθεοδώρου.Μαθητής ή οπωι δήποτε επηρεασµένος από τους ζωγράφους του σπιτιού Καρανίτσιου, κάνει µια στενόμακρη ! 8 τοπιογραφική φρίζα σε όλο το μάκρος των τοίχων του μεγάλου χώρου στο επάνω πάτωπα. Αυτ τον υποχρεώνει σε παρατακτική διάταξη των θεµάτων του που είναι µεγάλα κτήρια, γεφύρια δέντρα, τζαµιά, καράβια, ψάρια...πάντα µέσα στην ίδιαν ατµόσφαιρα παραµυθιού. Εδώ, ό- µως, µερικές σκηνές καθηµερινής ζωής δηµιουργούν κλίµα οικειότητας: ο γάϊδαρος δεµένος στο δέντρο, ο ξυλοκόπος, το κοµμένο δέντρο µε τα κλαριά του πεσμένα καταγής, ο καρπο- συλλέκυης επάνω στη σκΧέλα, ο πετεινός, άνθρωποι μέσα σε καράβια, το ειδύλιο στην εξο- χή. Ενώ στα τοπία του σπιτιού Καρανίτσιου απουσιάζει σχεδόν η ανθρώηινη µορφή, που µόν µέσα σε µερικές βάρκες εµφανίζεται, εδώ τον βλέπουµε ενταγµένο ενεργητικά μέσα στο το- πίο. Τε όλο το µήκος της φρίζας κυριαρχούν τρείς οριζόντιες ζώνες, η κάτω με τη γή, η μεσαία µε τη φωτεινότητα του ορίζοντα και η επάνω µε το βαθύτερο χρώμα του ουρανού. Οι άνθρωποι και τα γυμνά δέντρα αποδίδονται µε πλακάτο µαύρο χρώµα και προβάλλουν έντονα επάνω στο ανοιχτό γαλάζιο χρώµα που, άλλωστε,σε διάφορους τόνους κυριαρχεί σ'ολόκληρη τη ζωγραφιά. O ζωγράφος δεν περιορίστηκε µόνο στη φρίζα αλλά διαµόρφωσε χρωµατικά όλες τις επιφάνειες των τοίχων και της οροφής προσθέτοντας και μερικά ανθοδοχεία στα χαμηλό τερα σημεία. Είναι ασφαλώς o ίδιος τεχνίτης που έκανε, λίγο μετά το 1865, τις εσωτερι- κές τοιχογραφίες στο σπίτι του To ίκα στη Βλάστη και τις εξωτερικές στο σπίτι του …σ6γ κα στο ίδιο χωριό. *ε στενή φρίζα περιορίζονται και οι τοιχογραφίες στο σπίτι του ϊΞλιΞυ, έργο που πρέπει να έγινε γύρω στα 1870 με 1880. Εδώ, όµως, η συνέχεια σπάζει σε μικρές ενότητες µε άλλη διάθεση η καθεµθά τους και σε διαφορετική κλίµακα. ΄Ρτσι, χωρισµένη από τη λοι πή τοιχογραφία µε ηρικυκλικές πλαγινές πλαισιώσεις, έχουµε την ειδυλιακή σκηνή τεσσά- ρων περιστεριών που βόσκουν µπροστά σε ολάνθιστο βάτο ενώ στα πλάγια απλβ»εται ειρηνι- κό τοπίο. Τα περιστέρια είναι σε άλλη κλίµακα, µεγάλα όσο περίπου τα λιοντάρια που στι πουν αντικρυστά σε άλλο σηµείο της φρίζας. Αλλού, πάλι χωρισµένο με παρόμοια πλαισίωσ1 ένα ρωµαντικό τοπίο. Πάνω από το τζάκι εμφανίζεται το παμβαλκανι ό θέμα του ανασυρμέ- νου παραπετάσµατος, σε άλλα σηµεία µια οπλισμένη στρατιωτική περίπολος, ένα µικρό έ- φιππο απόσπασµα και παλι χόρτα, δέντρα, κτήρια, σύννεφα.. Από την άποψη της τεχνικής δεν διαφέρει πολύ από τις προηγούµενες τοιχογραφίες. 7το σπίτι του Χατζηγιάννη οι τοιχογραφίες ανήκουν σε δύο περιόδους. Οι εξωτερικέ που πρέπει να έγιναν κατά το χτίσιμο του σπιτιού, βρίσκονται ψηλά στην πρόσοψη, ανάµε σα στη σειρά των παράθυρων και στην προβολή της στέγης. Κύρια θέµατα τα αντικρυστά λιοντάρια και τα παγώνια. Λεν είναι εντελώς αβάσιµο να τις τοποθετήσουµε στην πριν απ την τσιφλικοποίηση της Τέλιτσας περίοδο. ?το εσωτερικό οι τοιχογραφίες είναι αρκετές δεκαετίες νεότερες, οπωσδήποτε μετά την εξαγορά του χωριού. Η µεγαλύτερη σύνθεση είνα ρωμαντικό τοπίο, όπου µέσα σε κλειστό κόλπο είναι αραγµένα πλοία ενώ στη στεριά υψώ- νονται βίλλες και κάποιο αρχαίο κτίσμα. ?την κάτω δεξιά γωνία του τοπίου ρωµαντκή σκη- νή βοόκού που παίζει τη φλογέρα του τριγυρισμένος από τα πρόβατά του. ΄Εργο ψυχρό και άχρωµο, pa σωστή όµως γραμµική και ατμοσφαιρική προοπτική. Σε άλλο δωµάτιο, νεοκλασικό σύµπλεγμα από δυό αγγελάκια-ερωτιδείς μέσα σε φυτικό πλέγμα και σε τεχνική που µιμεί- ται πλαστική διακόσμηση. οι εσωτερικές τοιχογραφίες του σπιτιού Χατζηγιάννη µάλλον εί- ναι έργα Κλεισουριώτη ζωγράφου. 'τα κατάλοιπα ενός από αυτούς, του Κώλτσου ΠαπαγιάνΉ, υπάρχει ευρωπαϊκό λιθογραφικό πρότυπο με το ίδιο σχεδόν θέμα και.ελαφρά τροποποιημένο, δικό του σχέδιο σε μεγέθυνση. ?τα 1878 o ντόπιος ζωγράφος Μπαλµάς τοιχογραφεί, σε µεγάλη ηλικία, το σπίτι του Λελήμπαση, καθώς και το παράσπιτο που χρησίμευε ως εργαστήριο γουνοποιίας. To έργο του ν… αυτό, αν κι έχει πια ξεφύγει από το αφελές μα τόσο γοητευτικό κλίμα των παλιότερων λαϊ- κών τοιχογραφιών και είναι πιό "σοφό", δεν παύει να έχει ποιότητα και δροσιά. Στο σπίτι χωρίζει την επιφάνεια των τοίχων σε μεγάλα ορθογώνια που τα γεμίζει pa ένα επαναλαµβα- νόμενο φυτικό διακοσµητικό που στο κέντρο του έχει κύκλο όπου εικονίζονται είτε μικρά φανταστικά τοπία είτε πουλιά επάνω σε ανθισµένα κλαδιά. To διακοσµητικό αυτό σε φόντο ώχρας περικλείνεται από κοιλόκυρτη πλαισίωση, έξω από την οποία το φόντο γίνεται καφέ σκούρο. fro ταβάνι ενός δωµατίου ζωγράφισε τις παράλληλες σανίδες µε φυτικά διακοσμητι- κά. Περισσότερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του παράσπιτου-εργαστήριου. Πά- λι µέσα σε φυτικό πλαίσιο, πλουσιότερο εδώ αλλά σε χρώµα γαλαζοπράσινο και μέσα σε ελ- λειπτικό σχήμα, ζωγραφίζει νεανικές γυναικείες μορφές ως τη µέση τους, ευρωπαϊκά ντυ- μένες και με περιπσιημένη κύρωση. Η µία, με λουλούδια στα μαλλιά, κρατάει µε το ένα τηι χέρι ανθισμένα κλαδιά και µε το άλλο ένα χαρτάκι΄ ίσως να πρόκειται για υπαινιημό κρυ- φού αισθηµατικού δεσµού. Η άλλη, πάλι pa ανθοδέσμη, κρατάει στην αγκαλιά της σκυλάκι. Η τρίτη, εκτός από τα λουλούδια στα μαλλιά και στο στήθος, κρατάει με το ένα της χέρι ανθοδέσμη και pa το άλλο βεντάγια. Πάνω από το τζάκι, σε αψίδα που σχηματίζουν διπλοί ζωγραφιστοί κίονες και τόξο, µία άλλη νεανική γυναικεία µορφή, σχεδόν ολόσωµη, περιπου είται κάποιο πουλί που το έβγαλε από το κλουβί του. Φιόγκος στα μαλλιά που πέφτουν πΡά σε χοντρές µακρυές πλεξούδες, φόρεμα με πολλές δίπλες, σφιχτό στη μέση. π σκηνή στο ε… τερικό αρχοντικού σπιτιού: σιδερόφραχτο παράθυρο, τριπλό χάλκινο κηροπήγιο, κρεμαστή λάμπα, πλουμιστό φαρφουρένιο βάζο, σκαλιστό τραπέζι... Θέματα και εκτέλεση εκφράζουν κοινωνική µερίδα που πέρασε στη μεταποίηση και το εµπόριο και αστικοποιείται µε δυτικό ευρωπαϊκά πολιτιστικά πρότυπα. Στη δεκαετία 1875 µε 1885, πιθανότατα, ζωγραφίζεται το σπίτι του ΞΞκρή,τώρα εκκλη σιαστική ιδιοκτησία. Οι ζωγραφιές του έπαθαν σοβαρές ζημίες στα χαμηλότερα σημεία του τοίχου. Αυτά που χαρακτηρίζουν τη διακοσµητική αντίληψη του τεχνίτη τους είναι η φρον- 10 τίδα να αναδείξει και να υπογραμμίσει τα αρχιτεκτονικά στοιχεία του χώρου /τζάκι, κόγ- χη/ και η ζωγραφική απομίμηση πλαστικών διακοσµήσεων /ανάγλυφα, φιλέττα/. ?ι εδώ υπάρ- χει η βεβαιότητα νεκλασικών προτύπων. Μερικά τοπία είναι χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον, εκτός από την απεικόνιση της Πόλης, που διαφέρει τελείως από τις γνωστές τοιχογραφίες της Τιάτιστας, της Καστοριάς, της Δράκιας, των ιμπελακίωυ και του Μόλυβου. Τ'αυτή, pa— ρικές αναστροφές της προοπτικής, όπως στις γέφυρες του Κεράτιου Κόλπου, και μερικά ζε- στά κόκκινα στις στέγες καθώς και στις τουρκικές σημαίες πάνω στον πύργο του Γαλατά και σε µιναρέ μάλλον του ?ουλεϊμάν τζαμί, ζωντανεύουν κάπως την άτονη τοπιογραφία. Ρί- ναι µεγάλη η πιθανότητα το σπίτι του "ακρή να διακοσµήθηκε από τον ίδιο Κλεισουριώτη τεχνίτη που ζωγράφισε και το σπίτι του Χατζηγιάννη γιατί και η τοπιογραφική αντίληψη είναι ίδια και το θέμα των αγγέλων-ερωτιδέων παρουσιάζει απόλυτη ομοιότητα και στη σύν θεση και στην εκτέλεση. ?τον ίδιο ζωγράφο, με κάποιες επιφυλάξεις, μπορούµε να αποδώ- σουµε και τις τοιχογραφίες στο σπίτι του ΞΞιαπακέ. Στα 1888 διακοσµείται το σπίτι του ΞήΞΞΞ µε μεγάλα συµμετρικά διακοσμητικά χβτς . παραστάσεις, εκτός από έναν αετό που κρατάει στα νύχια του ταινία με την επιγραφή "1888 ΙΟΥΝΙΟΥ 20". Ta χρώματα είναι βαριά κι έγιναν βαρύτερα από µεταγενέστερο βερνί- κωμα. To σπίτι του.Ξικ:-Ξιαφάρα στολίζεται pa απλά νεοκλασικά διακοσμητικά στα 1909 από τους Παπαφώτη και Μουστακλή, κατοίκους του γειτονικού χωριού Πελεκάνος. Τ**: αερικά ακόμα σπίτια σώζονται κάποια κατάλοιπα τοιχογραφιών. ?το σπίτι του ΞΞΞΞΧΞΞΞΖΞΞΞ διατη- ρείται σε κακή κατάσταση μία µόνο εξωτερική παράσταη δύο λιονταριών ανασηκωμένων στα πίσω πόδια τους. Πε το στόμα κρατούν κορδέλλες που ξεκινούν από στέμα με σταυρό. Η προέλευση του θέματος από ευρωπαϊκό πρότυπο είναι πιθανότατη. To σπίτι του Παστρακίλη ήταν κλειστό όσες φορές βρισκόμουνα στη Σέλιτσα, δηµοσιευµένη όµως φωτογραφία τμήματος των λίγων τοιχογραφιών του/περιστέρι/ δείχνει ζωγραφική μέτρια και σε κακή κατάσταση. Γτο σπίτι του &άτσκου,χτισµένο στις αρχές του αιώνα µας, υπάρχουν ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες με τοπία και σκηνές αγροτικής ζωής, ανάµεσα στις οπόίες και αντίγραφο από τις "Σταχυομαζώχτρες" του Ζαν Φρανσουά Μιλλέ /1814-1874/ που κυκλοφόρησαν σε επιστο… λικά δελτάρια στην Ελλάδα τις δύο πρώτες δεκαετίες του 28ού αιώνα. 'Ενα από αυτά ταχυ- δρομήθηκε στις 2 Νοεµβρίου προς το Δημήτριο Τσιόπελα στον Πειραιά. βρίσκεται στο Αρ- χείο μου. Ο Μιλλέ έκανε και χαλκογραφία µε το ίδιο ακριβώς θέμα, αλλά είναι απίθανο να έφτασε αυτή στα χέρια του ζωγράφου της 7έλιτσας. Απ'όσο ξέρω , µόνο ένα αντίτυπο της χαλκογραφίας υπάρχει στην Ελλάδα και βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη28. 'Αλλωστε, o ζωγράφος της Σέλιτσας ακολουθεί το πρότυπο και στη χρωματική απόδοση. Δίπλα στις τρείς γυναίκες υπάρχει και αντρική µορφή, για να απασχολήσει το χώρο επειδή η τοιχο… γραφία είναι αναγκαστικά πιό στενόμακρη από το έργο του Γάλλου χωρικού ζωγράφου. "ε- ρικέςζωγραφιές στο σπίτι του Τσιουπλάκη pa ψυχρή απόδοση συνηθισµένων θεμάτων /ανθο… ' &… , 11 δοχείο, αµφορέας.../ και δύο μισοχαλασµένα τοπία µέσα σε κύκλους στο σπίτι της Μπακάλως συµπληρώνουν τα γνωστά µας κατάλοιπα της σελιτσιώτικης ζωγραφικής. Τέλος, σε δημοσιευ- µένη φωτογραφία της εποχής του ’30 που παρουσιάζει παστάλιασµα καπνού σε αίθουσα του παλιού Παρθεναγωγείου ?έλιτσας, διακρίνεται θαμπά στο βάθος ζωγραφιά που παριστάνει κά- ποια από τις γνωστές αλληγορίες της προπολεµικής ελληνικής Παιδείας - Ελλάδα, Ρλευθερία Λόξα ή κάτι τέτοιο. Λεν θα έπρεπε να κλείσει η αναδροµή αυτή στη ζωγραφική της ?έλιτσας χωρίς να γίνει απλή µνεία δύο θαυµαστών προσωπογραφιών των δωρητών της αγιογράφησης Κρεµαζόπουλων που βρίσκονται στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου, έργα του 1737. Παρόµοια προσωπογραφία του δωρητή Γεώργιου I. Κοεµτσόπουλου, έργο του 1736, στην εκκλησία της Ανάληψηςήπεριγράφει λεπτοµερειακά ο Ιωάννης Φωτόπουλος29. Από τις περιγραφές, και περισσότερο από τις φωτογραφίες που δηµοσιεύονται, γίνεται φανερό πως η ζωγραφική των σπιτιών της Γέλιτσας ακολουθεί, στις µεγάλτες της γραµµές τη πορεία της ελληνικής παραδοσιακής ζωγραφικής. Από την περίοδο της κυριαρχίας του µπαρόκ στη Σέλιτσα ξέρουµε µόνο τις τοιχογραφίες Λαζαρίδη, οι οποίες χαρακτηρίζονται από στα- τικότητα αντίθετη προς την ανησυχία του μπαρόκ. Μία, και χρονικά αποµονωµένη, περίπτω- ση δεν αποδείχνει τίποτα. Από τα 1880 και πέρα διακρίνονται επιδράσεις του νεοκλασικισ- µού και του ακαδηµαϊκού ρεαλισµού, όπως και σε άλλες περιοχές της Βόρειας Ελλάδας30. Τελειώνοντας θέλω να ευχαριστήσω θερµά τον κ. Βασίλη "τρέμπα για την πολύτιµη συμ- παράστασή του, την κ. Βικτωρία Νικήτα που µου έστειλε από το Παρίσι τις έγχρωμες διαφά- νειες pa έργα του Μιλλέ και τον κ. Αντώνη Βουρνά που φρόντισε ν'αποκτήσω τα επιστολικό δελτάρια που κυκλοφορούσαν στις αρχές του αιώνα μας. την… α. Μπο… Π Α Ρ Α Π Ο Μ Π Ρ Τ 1. Γεώργιος "έγας, "ιάτιστα, τα Αρχοντικά της, τα Τραγούδια της και η "ουσική της. Αθή- να 1963. 2. “Ln. Vovtoénovxoq, Καστοριά, τα Αρχοντικά. Αθήνα 1962. του ίδιου, Καστοριά, Ιστορία, Μνηµεία, Λαογραφία, θεσσαλονίκη 197A. του ίδιου, Καστοριά, Λεύκωµα. Θεσσαλονίκη 1977 .."-"----…"--…- Παντελής Ψσαµίσης, Η Καστοριά και τα "νηµεία της, Αθήνα 19A9. 3, Μιχ. "ουτσδτουλος, Τα Θεσσαλικό Αμπελάκια, Αθήνα 1966. "ιχ. λ8ραμόπουλος, Τα Θεσσα- λικό Αμπελάκια, Θεσσαλονίκη 1961. πγήνωρ Αστεριάδης, To VKCIL του "βάρτς στ'Αµπελά- -…-------- κια, Αθήνα 1928. 4. Βασίλης ?τρέµπας, Υυνοπτική Ιστορία της Εράτυρας /Υέλιτσας/, Περιοδικό Τα Χνάρια, τετ χος πρώτο, Καλοκαίρι 1980, σελ. 2. 5. Απόστολος Ρ. Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας 135A — 1833, Θεσσαλονίκη 1969, σελ. 100. 12 6. F. POUQUEVILLE, 70YAGE DANS LA GRECE, PARIS 1820, σελ. 420. 7. Αθανάσιος Γιοµπλάκης, Οι "Χαλασμοί" της Σέλιτσας/Εράτυρας/, Ανάτυπο περ. Μακεδονικά. Θεσσαλονίκη 1968, σελ. 86. 8. Κώστας E. Χασιώτης, Επιδροµή Γκέκηδων στην Εράτυρα το 1877, περ. Τα Χνάρια, τεύχος δεύτερο, Φθινόπωρο 1980, σελ. . 9. Αθανάσιος Γιομπλάκης, Τοπική Αυτοδιοίκηση στην Βράτυρα επί Τουρκοκρατίας, περ. Τα Χνάρια, τεύχος πέμπτο, 1983, σελ. . 10. Κ. Σιµόπουλος, Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα 1800 — 1810, τόμος Γ1, Αθήνα 1975, oak. 392 και 395 /απδ το βιβλίο του Ψ.Μ. LEAKE, TRAVELS IN NORTHEN GREECE, LONDON 1835/. 11. Απόστολος Βακαλόπουλος, όπου παραπάνω, σελ. 357 και 360. 12. Βασίλης Στρέµπας, όπου παραπάνω, σελ. 4. 13. Απόστολος Βακαλόπουλος, όπου παραπάνω, σελ. 394. 14. Γιάννης Κάτανος, Προτάσεις για Ανάπτυξη και Βελτίωση της κτηνοτροφίας και ειδικό- 15. Ιωάννης Φωτόπουλος, Ιστορία της Σελίτσης |Εράτυρας/, Αθήνα 1939, σελ. 13o. 16. Ομάδα 'Epauvaa Πολιτιστικού, Δηµοτικές Κομπανίες στην Εράτυρα, περ. Τα Χνάρια, τεύ- χος δεύτερο, Φθινόπωρο 1980, σελ. 15. 17. Αθαν. Γιοµπλάκης, Οι Γιορτές στην Εράτυρα, περ. Μακεδονική Ζωή, τεύχος 25. 18. Δέσποινα Αϊβαζόγλου-Δόβα, Το Τέμπλο της Εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου Εράτυρας, περ. ΄Επιπλο και Φως, τεύχος 8, Αθήνα 1982, σελ. 70. 19. Λουΐζα Συνδίκα-Λαούρδα, Μία Εικόνα του Αγίου Νικάνορος, ανάτυπο από το περ. Μακεδο- νικά, Θεσσαλονίκη 1958, σελ. 430. 20. Κωνσταντίνος Σιαµπανόπουλος, Αιανή, Θεσσαλονίκη 1974, σελ. 159. 21. Κλεόβουλος Τσούρκας, Σισάνιον, το Μοναστήρι της Παναγίας, περ. Μακεδονική Ζωή, τ.2' Θεσσαλονίκη 1968. 22. Βασίλης Στρέμπας, Λαϊκό Ζωγραφική της Βράτυρας, περ. Τα Χνάρια,τεύχος πέμπτο, 1983 σελ. 39. 23. Στη Χώρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Τουριστικός Οδηγός Νοµού Πέλης, 1973, σελ.212. 24. Αποµνηµονεύματα του Πανοσιωτάτου Κου Αγαθαγγέλου Αρχιερατικού Επιτρόπου του λεβά- --.… ..-- µιωτάτου Αγ. Σισανίου. Χωρίς τόπο έκδοσης και χρονολογία. 25. Ιωάννης Φωτόπουλος, όπου παραπάνω, σελ. 93. 26. Κυριάκος Σιμόπουλος, Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα 1800 - 1810, τόμος Γ1, Αθήνα 197' σελ. 474. Σπ. Αραβαντινός, Ιστορία Αλή Πασά του Τεπελενλή, Αθήνα 1895, oak. 480, 6. 13 που αυτός τις χαρακτηρίζει "ωραιοτάτας ζωγραφίας". 27. Δ. Θεµελής-Κατηφόρης, Ο Τπυρίδων Έεντούρας και η Αντιδικία του pa τον Αλή Πασά, Επτανησιακή Πρωτοχρονιά 1960, Αθήνα 1960, σελ. 203.0 ?. Λε Βιάζης, αντίθετα, σηµει… ώνει πως όχι µόνο δεν υπήρξε αντιδικία για την αµοιβή αλλά πως ο Εεντούρας " τοσού- τον επιτηδείως την έγραψε /την προσωπογραφία του Αλή/ ώστε ο τύραννος έδωκεν άΧώΧΧΧ αυτώ διπλασίαν τιµήν της συµφπνηθείσης". Υπ. Λε Βιάζης, ΝεοελληνικαίΔξ λπυρίδων Βεντούρας, περ. ΕβδοΞάς, Αθήνα 8 Ιουνίου 1884, oak. 149. 28. Υπουργείο Πολιτισµού και Επιστημών, Ξένοι Χαράκτες στην Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα 1984, πίνακας 1Δ3. 29. Ιωάννης Φωτόπουλος, όπου παραπάνω, σελ. 94. 30. Κίτσος Α. Μακρής, Η Ελληνική Λαϊκή Ζωγραφική και οι Ευρωπαϊκές Καλλιτεχνικές Σχο- λές, Ανακοίνωση στο 1ο Τυµπόσιο για την Τέχνη που οργάνωσε το Τελλόγλειο ΄Ιδρυμα του Αριστοτέλειου Πανεπ. Θεσσαλονίκης 12 - 14 Οκτω ρίου 1984. Θα δηµοσιευθεί στα Πρακτικά του Ρυμπόσιου.

52 … - το Τ!!ΐΟΕΛΛΠ*ΐΙΤΟ "ΠΑΜΕ ΚΠΣ 01 Π…"! το? To µ π α ρ 6 κ αποτελεί σηµαντική μονάδα κρούσης στην αντεπίθεση που οργανώνει η Καθολική Εκκλησία κατά της Μεταρρύθμισης. Ξεκινώντας από την Ιταλία/12,117/ξρήγορα ξαπλώνεται σ'ολόκληρη την Ευρώπη και πέρα από αυτη/ΞΞ-ΞΞ-ΞΞ/.Απέναντι στη λιτότητα των προτεσταντικών ναών προτάσσεται µιά τεχνοτροπία πυκνής και δυναμικής έκφρασης.πρό- κειται για κίνημα που γρηγορα αγκαλιάζει όλες τις τέχνες, αρχιτεκτονική/ΞΞ/,ζωγραφική, γλυπτική, µεταλλοτεχνία, πολεοδοµία, κηποτεχνία, έπιπλο/ΞΞ-ΞΞ/,εφαρµοσµένες τέχνες |ΞΞ-ΞΞ/... Με γοργές διαδικασίες γρηγορα χάνει τον αποκλειστικά εκκλησιαστικό χαρακτή- ρα της και γΐνεται καλλιτεχνικός συρμός που επικρατεί σε κάθε µορφή καλλιτεχνικής δη- μιουργίας. Αυτή η µεγάλη διάδοση, κυρίως στην Ευρώπη, δηλαδή σε χώρες µε πολιτιστικές ιδιορρυθµίες, δημιουργεί ένα είδος εθνικών παραλλαγών αν και η κινητικότητα καλλιτεχ- νών και χειροτεχνών περιορίζει σημαντικά τις μεταξύ τους διαφορές. Ιδιότυπη παραλλαγή στο χώρο της νότιας Ήαλκανικής και µέρους της "ικρασίας είναι το λεγόµενο "τουρκοµπα- ρόκ", µείγμα μπαρόκ-ροκοκό στοιχείων και ανατολίτικης διακοσµητικής αντίληψης. άλλωστε. το ροκοκό είναι ακραία συνέχιση του µπαρόκ και μερικές φορές τα δύο συνεξετάζονται/ΞΞ/ Αιαψοροποιημένο παρακλάδι του "τουρκοµπαρόκ" είναι το νεοελληνικό µπαρόκ. Η παρουσία του έχει πολλές φορέςξΐΞξΞ=στη διακόσμηση των αρχοντικών της Έόρειας Ελλάδας/Ξ;,17…12/ όσο και στην εκκλησιαστική ξυλογλυπτικη ολόκληρης της Ελλάδας/12,11/.οστόσο, αν και εύ ναι πιά γενικά αποδεκτός ο όρος "νεοελληνικό µπαρόκ", δεν έγινε ακόµα καμυιά συστηµα- τική προσπάθεια τόσο για την ερµηνεία του φαινόµενου και την επισήµανση των πηγών του, όσο και για τη διατύπωση της ιδιοµορφίας του. H σημερινή εργασία σκοπεύει απλώς να & & σ ε ι το Θέμα. Είναι απαράδεκτο να µένει ουσιαστικά ανερεύνητο ένα φαινόµενο που αφρό γισε την ελληνική παραδοσιακή τέχνη επί έναν αιώνα, χοντρικά από τα μέσα του 18ου ως τα μέσα του 190υ. Κάποιος από τους νέους ερευνητές μας πρέπει να το επιχειρήσει. δεν είναι καθόλου εύκολο το εγχείρηµα. Χαρακτηριστικά αναφέρω ότι µόνο για την επισήµανση των χαρακτικών πρότυπων που προέρχονται από τη Ήιέννη πρέπει να ερευνήσει την ΛΏΉ?Ρ"Ι- ΝΑ µε το ένα εκατοµµύριο χαρακτικών έργων και τις βιβλιοθήκες και αρχεία της Ακαδημί- ας Καλών Τεχνών, της Ακαδημίας Εφαρµοσµένων ?εχνών, τη βιβλιοθήκη του Ινστιτούτου Ισ- τορίας της Τέχνης, την Εθνική Βιβλιοθήκη, το "ουσείο Λαϊκής Ψέχνης και άλλα Ιδρύματα µε τις εκατοντάδες ϊιλιάδων χαρακτικών και σχεδίων που διαθέτουν. Κι όλα αυτά χωρίς να γνωρίζει το όνοµα του χαράκτη, οπότε µε βάση τους ονοµαστικούς καταλόγους θα ήταν εύ- gm χοντροί αριθµοί σε παρένθεση παραπέµπουν στον αντίστοιχο αριθµό της βιβλιογραφίας. 'Οταν υπάρχει ένας µόνο αριθµός η παραποµπή αφορά στο σύνολο του βιβλίου, όταν υπάρχει και δεύτερος λεπτότερος μετά από κόµμα παραπέμπει στη σελίδα. Οι πίνακες εκτός κειμέ- νου σημειώνονται με την ένδειξη ΠΣΕ. Θα πρέπει εδώ να σηµειωθεί πως οι παραποµπές σε δηµοσιευµένα έργα ζωγραφικής ή γλυπτιΚ6ς δεν σημαίνουν τη µοναδική πηγή για το αυτό… φέα του άρθρου o οποίος στηρίζεται κυρίως στις προσωπικές του έρευνες σ'ολόκληρη την Ρλλάδα, τις Βαλκανικές χώρες καθώς και χώρες της Μεσευρώπης. 2 κολη η ταύτιση, αλλά µε µοναδικό στοιχείο τις φυτογραφίες των ελληνικών ελεύθερων αν- τιγράφων τους.΄Οπως χαρακτηριστικά παρατήρησε ο δόκτωρ ΡΙσΉΑ?Ώ ΒΟΡΕι, της κτπεοτ1πι, είναι σα να αναζητάει κανείς σε µεγάλη βιβλιοθήκη ένα βιβλίο χωρίς να ξέρει το όνομα του συγγραφέα του αλλά µόνο κάποια παραλλαγμένη σελίδα του. Ωστόσο, η έρευνα αυτή εί- ναι απαραίτητη γιατί χωρίς την επισήµανση των προτύπων είναι αδύνατη η µελέτη των προσ- αρμογών, προσΘηκών και αφαιρέσεων. Κι αυτά ακριβώς οριοθετούν την ιδιαιτερότητα του νεοελληνικού μπαρόκ. Τούτο γίνεται φανερό από τις ελάχιστες περιπτώσεις συγκρίσεων έρ- γων ελληνικής ζωγραφικής, όπως στις απεικονίσεις της Φραγκφούρτης και της Μαδρίτης του σπιτιού Μαλιόγκα στη Τιάτιστα/ΞΞ,367-2,1/, καΘώς και την "Κρίση των Ιουδαίων" στή Δρά- κια του Πηλίου/15,146 και 147/. Αλλά την επίδραση του μπαρόκ στη λαϊκή μας τέχνη δεν πρέπει να την αναζητήσουµε μόνο στην επισήμανση ευρωπαϊκών προτύπων σε ελληνικές τοι- χογραφίες αλλά και μιά καινούργια διακοσµητική αντίληψη µε ανήσυχη εναλλαγή καµπυλών αντίστροφης φοράς και στην απομάκρυνση από τον κανόνα της συμµετρίας γύρω από ένα κά- Θετσ νοητό άξονα, µερικές φορές και από έναν δεύτερο οριζόντιο. To θέµα, π.χ., του το- πίου µέσα σε κυκλικό ή ελλειπτικό πλαίσιο από το οποίο τινάζονται ευκίνητα φυτικά δια- κοσµητικά είναι πολύ συνηθισμένο στη μπαρόκ διακοσµητική. To συναντούμε συχνα και σε ελληνικές τοιχογραφίες του 18ου αιώνα και των αρχών του 19ου.Ρµφανίζεται και με τη µορφή ξυλογραφικής βινιέτας το 1793 στην "Εφηµερίδα" που έβγαζαν στη ηιέννη οι αδελ- φοί Μαρκίδες Πούλιου, εφηµερίδας που κυκλοφορούσε ευρύτατα στην Ελλάδα και εξακριβω- µένα στα Αμπελάκια. ?δώ πρέπει να σημειώσουµε ότι δεν είναι σωστή η γνώµη ότι οι από- ψεις πλατειών στο σπίτι του Γεωργίου Σβάρτς στ'λµπελάκια απεικονίζουν βιεννέζικες πλα- τείες. Πολυήµερες έρευνες του υποφαινόµενου στη Βιέννη, της οποίας το παλιό τµήμα δια- τηρείται σχεδόν ανέπαφο, απέδειξαν πως μόνο μία, κι αυτή στο σπίτι του Δημητρίου ?βάρ- τς, η οποία έχει πέσει εδώ και πολλά χρόνια, παρίστανε την αυλή του "πελβεντέρε. Ούτε και σε λευκώµατα µε παλιά χαρακτικά απόψεων της Βιέννης συναντούμε κάποια άποψη που να µας πείθει πως υπήρξε πρότυπο από κάποια τοιχογραφία του σπιτιού του Γ. "Βάρτς.?πί- µονες, αλλά όχι εξαντλητικές, έρευνες σε βιβλιοθήκες και πινακοθήκες έδωσαν το ίδιο αποτέλεσμα. Με τον όρο "νεοελληνικό µπαρόκ" χαρακτηρίζουµε το ιδιότυπο κράµα µπαρόκ, ροκοκό και ελληνικών παραδοσιακών στοιχείων που κυριαρχεί στην Ελλάδα κατά τις τελευταίες δε- καετίες του 18ου ως τα μέσα περίπου του 19ου, µε ιδιαίτερη έµφαση στην εκκλησιαστική ξυλογλυπτική και στη ζωγραφική διακόσµηση παραδοσιακών σπιτιών στα δραστήρια βιοτεχνι- κά και µεταπραττικά κέντρα της Βόρειας και Κεντρικής Ελλάδας, όπως η ϊιάτιστα, η Κα- στοριά, τα Αμπελάκια, τα Ζαγοροχώρια και το Πήλιο. Επίσης σε πολιτείες και χωριά που βρίσκονται έξω από τα σύνορα του Ελληνικού Κράτουςταλλά κατά την περίοδο που µελετού- 3 µε χαρακτηρίζονται από έντομη ελληνική παρουσία, όπως το Αργυρόκαστρο/231 το "περάτι, το πελένικο, η Φιλιππούπολη/21,242,245,946,250|, η 7τενήµαχος καί άλλα.Υτη Φιλιππούπο- λη πολύ χαρακτηριστικά είναι τα σπίτια του Γεωργιάδη/ΞΙ,265/ και του Κουγιουµτζόγλου /ΞΞ,2?Ο/. Θα πρέπει εδώ να σηµειώσουμε πως η επίδραση αυτή δεν αφορά στο σύνολο του αρχιτεκτονήµατος αλλά µόνο στη διακόσμησή του. Ο τύπος του βορειοελλαδίτικου αρχοντι- κού είναι εξέλιξη της τοπικής αρχιτεκτονικής παράδοσης/Ξέ,181/. To ίδιο ισχύει για τις ξυλόστεγες βασιλικές της Τουρκοκρατίας και µόνο σε µικρές εκκλησίες παρουσιάζονται ισ- λαµικές επιδράσεις. :εν ευσταθεί η άποψη του Γιάννη Κορδάτου ότι οι ξενητεμένοι έµπο- ροι έφερναν έτοιµα αρχιτεκτονικά σχέδια, έστω κι αν υποθέσουµε ότι αυτά εφαρµόζονταν τροποποιηµένα ανάλογα µε το μέγεθος και την κλίση του οικόπεδου, τον προσανατολισµό του και την ύπαρξη γειτονικόν οικοδοµών. Και βέβαια κανένας δε µπορεί να πιθανολογή- σει πως έστελναν στους Ρυρωπαίους αρχιτέκτονες αποτύπωση του οικόπεδου με τις υποµε- τρικές του καµπύλες, τον προσανατολισµό και το γύρω του δοµηµένο χώρο. Εκείνο που εί- ναι βέβαιο είναι ότι ερχότανε διακοσμητικά πρότυπα, χαρακτικά εργα ή σχεδιάσµατα. Αυ- τό Θα μπορούσε να αναιρέσει ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του µπαρόκ, που είναι "η στενότατη σχέση ανάµεσα στην αρχιτεκτονική, τη γλυπτική και τη ζωγραφική"/ΞΞ,119/.Λει- τουργεί, όμως, η Θαυµαστή προσαρμοστική ικανότητα των Ελλήνων τεχνιτών.΄Ετσι, ο τρόπος που διακοσμούνται τα ημικύκλια από τους "δοξάτους", τα τεταρτοσφα.ίρια από τις εσωτερι- κές κόγχες, οι προβολές των τζακιών κ.λ.π. αποτελούν υποδείγµατα σωστής διακόσμησης. " φράση του I. Λεονάρδου πως τα σπίτια των Αμπελακίων είναι "κατά τον κάλλιστον νέον Ελληνικόν και Ευρωπαϊκόν τρόπον κτισµένα"/1Ξξ147-τ48/ ασφαλώς εννοεί την ευτυχή σύζευ- ξη τοπικής αρχιτεκτονικής και επείσακτης διακόσµησης. Θα διαφωνήσουμε και µε την απο- Φη του Νικ. !!ουτσόπουλου/ΞΞ,181/ ότι "τα υποδείγµατα αυτά τα μεταχειρίζονταν αμετάπλα- στα στην τοιχογράδηση των σπιτιών". Πρώτα-πρώτα, το κύριο εκφραστικό µέσο της ζωγραφι- κής, το χ ρ ώ μ α ,απουσιάζει από τα χαλκογραφικά πρότυπα ενώ αποτελεί γοητευτικό στοιχείο της λαϊκής µας ζωγραφικής. Υπάρχει, ακόµα, η προσαρµογή στις υποχρεωτικές δι- αστάσεις και το σχήµα των επιφανειών του οικοδοµήματος και που είναι φυσικό να µη συμ- φωνούν με το πρότυπο. Τηµειώσαμε παλιότερα μιά τέτοια περίπτωση/19,98/. Από ορθογώνια πρότυπα ξεκινούν τοιχογραφίες αφιδόσχημες ή στρογγυλές.΄Ρχει επισημανθεί η περίπτωση, μεταγενέστερη αλλά ενδεικτική, από το ίδιο πρότυπο και από τον ίδιο ζωγράφο να γίνον- ται δύο παραλλαγές µε εντελώς διαφορετικές αναλογίες ύηους-πλάτους|12,446/. Αυτό, όµως, απαιτεί αφαιρέσεις ή συμπτύξεις στοιχείων του πρότυπου, προσθήκες άλλων και µετατοπί- σεις των αξόνων της σύνθεσης, δηλαδή µιάν αναδηµιουργία που δεν δικαιολογεί το χαρα- κτηρισµό "αµετάπλαστα".Οι λαϊκοί µας ζωγράφοι χρησιμοποιόντας τα ευρωπαϊκά πρότυπα δεν ήταν δυνατό να εγκαταλείψουν µονοµιάς τις τεχνικές τους εμπειρίες και την παραδο- ! 4 σιακη ζωγραφική-διακοσμητική αντίληψη. Θα µελετήσουµε το νεοελληνικό μπαρόκ κυρίως στις τοιχογραφίες των αρχοντικών, αφού για την εκκλησιαστική ξυλογλυπτική υπάρχει η σχετική εργασία µας "Ελληνικό Εκκλησιαστικά Ξυλόγλυπτα"|12/καΘώς και αλλες µελέτες, όπως π.χ. του Ευστρ. Τσαπαρλή για τα ξυλόγλυπτα τέµπλα της Ηπείρου. To πρώτο θέµα για εξέταση είναι οι λόγοι αυτης της κυριαρχίας του μπαρόκ για µακριά χρονική περίοδο. 'Ενας πολιτισμός δέχεται και αφομοιώνει εκείνες τις επιδράσεις οι οποί- ες του είναι χρήσιµες να εκφρασθεί όταν οι αλλαγές των οικονοµικών και κοινωνικών δοµών και το επακόλουθο πολιτιστικό κλίµα δεν είναι δυνατό να βρούν την έκφραση τους στα παλιά µέσα. 0 1802 αιώνας είναι πολύ σηµαντικός για τον ελληνικό χώρο καθώς το ενδιαφέρον των Ευρωπαϊκών Δυνάµεων µετατοπίζεται προς τη Μεσόγειο, σπάζει και στην Ελλάδα η κλειστή οι- κονοµία και δηµιουργείται µια καινούργια τάξη πραµματευτόδων και βιοτεχνών που έχει επα- φή με την Τ-*υρώπη. Συγχρόνως αναπτύσσονται ή δηµιουργούνται σε ευρωπαϊκές πόλεις ανθηρ€ς και πολυάνθρωπες ελληνικές παροικίες. Οι µετανάστες δεν κόβουν τον οµφάλειο λώρο με τη γενέτειρα. Οι καινούργιοι όροι παραγωγής και διακίνησης των αγορών δηµιουργούν νεα νοο- τροπία. αντίθετα από τους γεωργικούς και κτηνοτροφικούς πληθυσµούς που στηρίζουν όλη τους την παραγωγική διαδικασία στην προγονική πείρα με αποτέλεσµα το συντηρητισµό και την α- προθυμία σε ανανεώσεις, οι βιοτεχνες, οι ναυτικοί και οι µεταπράττες για να επιζήσουν χρειάζονται συνεχώς ανανεούμενη πληροφόρηση. Να είναι ενήµεροι για τις προόδους του επαγ- γέλματός των, για τις διακυµάνσεις της ζήτησης και των τιµών των προϊόντων, για την ισο- τιµία των νομισμάτων. Χρειάζονται γνώσεις αλληλογραφίας και λογιστικής. Ψαξιδεύουν αλλο- τε για βραχύ χρονικό διάστημα και άλλοτε για μόνιµη εγκατάσταση. "Όλα αυτά δηµιουργούν πολιτιστικό κλίμα ανοιχτό σε ξένες επιδράσεις, ικανό να τις αφομοιώσει δηµιουργικό. Η οικονομική άνοδος επιτρέπει το χτίσιμο µεγάλων και πλούσια διακοσµηµ€νων σπιτιών και εκ- κλησιών, και µάλιστα σε κλίμα ευμάρειας, αισιοδοξίας και επιδεικτικής αρχοντι4ς. Ο δρό- µος για το ευρωπαϊκό µπαρόκ είναι πιό ανοιχτός. "Όπως συµβαίνει πάντα µε τις τέχνες της περιφέρειας, το µπαρόκ/και το ροκοκό/ διαποτίζει την Ελλαδα όταν πιά έχει στερέψει στην πηγή του. Πρώτοι δέκτες τα ανθηρά οικονοµικά κέντρα. And αυτό ακτινοβολεί και προς τον χωρικό τους περίγυρο. Το κίνηµα του Έυρωπατκού Διαφωτισμού βρίσκει μεγάλη απήχηση στούς λόγιους της σκλαβωµ€νης Ελλάδας, κυρίως σ'αυτούς που ξενητεύονται ή κρατούν επαφή µε την Ευρώπη. Πάµπολλες οι συγγραφές ή µεταφράσεις φυσιογνωστικών, ιοτορικέν και γεωγρα… οικών βιβλίων. αυτή η στροφή προς τα δηµιουργήματα της φύσης και του ανθρώπου εκδηλώνε- ται και στην τέχνη. Φα τοπίο, ο άνθρωπος, η πολιτεία, η ιστορική σ ηνή περνούν τώρα και στο Θεµατολόγιό της. To μπαρόκ καλύπτει τις καινούργιες αναγκες. "Φα ενδιαφέρον της τέχ- νης στρέφεται στις καθημερινές όψεις της ζωής και του κόσµου. "80Υραφικ€ς σκηνές -το λε- γόµενο σΕΉΡΕ- ατομικά και ομαδικά πορτρα ίτα, εσωτερικά σπιτιών, απόψεις δρόµων και πολ λά άλλα θέµατα ανταποκρίνονται στις προτιµήσεις των ανθρώπων της εποχής"|ΞΙ,118/. Είναι περίπου, η περιγραφή και των θεμάτων του νεοελληνικού µπαρόκ. ?την Ελλάδα παρουσιάζεται μία ιδιοµορφία. Ενώ γενικά ο Διαφωτισµός κλόνισε τα Θεμέλια του µπαρόκ, εδώ το θεμελί- ωσε. λτην εκκλησιαστική ξυλογλυπτική η επίδραση δεν περιορίζεται στα θέματα αλλά προ- χωρεί και στην τεχνική που εγκαταλείπει το χαµηλό ανάγλυφο για να προχωρήσει σε έντονα εξώγλυφες μορφές και να φτάσει στο "σκαλιστό στον αέρα"ξυλόγλυπτο µε διαμπερή κενά ανά- μεσα στις µορφές. Από πολλούς δρόμους έρχεται το µπαρόκ στην Ελλάδα.΄Αλλοι ξεκινούν από την Ιταλία, ιδιαίτερα από τη ηενετιά, τη Γερμανία και προπαντός τη Βιέννη. Εδώ θα πρέπει να σηµει- ώσουμε πως δίπλα στο επίσηµο µπαρόκ αναπτύσσεται και το λαϊκό που το συναντούμε σε σπί- τια χωρικών καθώς και σε ζωγραφιστά έπιπλα που εκτίθενται στο Λαογραφικό "ουσείο της Βιέννης και στο "ουσείο Κάτω Αυστρίας. Είναι πολύ δύσκολο να εξακριβώσουµε την προέλευ- ση µερικών από τα πιό διαδεδοµένα διακοσµητικά θέµατα, αφού τυπικά βιενν€ζικα μοτίβα τα συναντούµε και στο γερμανικό µπαρόκ, όπως τα αγγελάκια /ΞΖ,ΠΙΗ.ΞΠ|, το ανασυρµ€νο παραπέτασµα /ΞΖ,ΠΙ!!.28/, το σύµπλεγµα µουσικών οργάνων /2Ξ,ΠΙΝ, 50/, την αχιβάδα/ΞΖ, ΠΙΝ.6Ο|, τη µπακλαβωτή επιφάνεια µε ανθάκια στις διασταυρώσεις/ΞΖ,ΠΙΝ.63/,το σύµπλεγµα όπλων |ΞΞ, ”IN. 67/ και πολλά άλλα. Για το πολύ συνηθισμένο θέµα της γοργόνας με διπλή ουρά τα πράγµατα δεν είναι ξεκαθαρισµΞνα επειδή αυτή παρουσιάζεται και σε σήματα τυπο- γραφείων της Ιταλίας των οποίων οι εκδόσεις κυκλοφορούσαν ευρύτατα στην Ελλάδα, όπως του Γιαννιώτη Νικολάου ?άρου, του ΉΟΕΦΩΒΙ, του ΦΑ"ΌΑΒΑ/Ξ,11-13/. Τπάνια εµφανίζονται και ζωγραφικές αποµιμήσεις της µπαρόκ διακοσµητικής, όπως αλτάριων στο σπίτι του Καλία στούς πεγάδες και στο αρχοντικό Τσαμπαρλή στην Καστοριά ή επίστρωσης εσωτερικών επιφα- νειών τοίχου µε κεραµικά πλακάκια |1,Γ'.ΙΠ.28ρ!τοια επίστρωση, όμως, παρουσιάζετατΒ στην ισλαµική τέχνη' πρόχειρο παράδειγμα το "πλΐΤζαµί της Πόλης. Κύρια πηγή του νεοελληνικού µπαρόκ είναι η Ήι€ννη. Τε ό,τι αφορά την εκκλησιαστική ξυλογλυπτική έχουμε γραπτές µαρτυρίες, όπως η φράση "κατά τον τύπον της Ρι€ννης" σε συμφωνητικό παραγγελίας τέµπλου|ΞΞ,22/κι ακόμα πληροφορίες για παραγγελίες σε βιεννέ- Etna εργαστήρια ολόκληρων τέµπλων ή τµημάτων τους/12,11/. Ct τοιχογραφίες των αρχοντι- κών της ?ιάτιστας, της Καστοριάς και των Αµπελακίων έχουν εντονότερη την επίδραση του βιεννέζικου µπαρόκ. Κι αυτό εξηγείται από το ότι στη µεγάλη αυτή πολιτεία ζεί και ερ- γάζεται πολυάριΘµη και ανθηρή ελληνική παροικία, κυρίως από Βορειοελλαδίτες καί Θεσσα- λούς, στην οποία παραχωρήθηκαν εµπορικά, δικαστικά, εκκλησιαστικά και σχολικά προνό- µια/11,7|.Τπάρχουν ακόμα και σήµερα δύο ελληνικοί ναοί στη Βιέννη, του Αγίου Γεωργίου και ο νεότερος της Αγίας Τριάδας, καθώς και "οδός των Ελλήνων". Πλούσια και η δηµοσιο- γραφική δραστηριότητα με την έκδοση εφημερίδων και περιοδικών/19 - 11/.Πολλά και αξιό- λογα και τα βιβλία. Είναι χαρακτηριστικό ότι στη Βιέννη "δεν αναπαράγουν τα παραδοσια- κά βιβλία και τις λαϊκές φυλλάδες της Βενετίας"/Ξ,365-366/. Εκεί εκδηλώνεται και η εκ- δοτική προσπάθεια του Ρήγα µε το "Σχολείον των πτελικάτων Υραοτών", το "Φυσικής Απάν- θισµα", τον "Ηθικό Τρίποδα", τον "Νέο Ανάχαρση" και, σε εκτέλεση του βιεννέζου χαράκτη Φρανσουά "ύλλερ1τη µεγάλη "Χάρτα της Ελλάδος" /1796-9Τ/. ?το βιεννέζικο τυπογραφείο των αδελφών Πούλιου τυπώνονται κρυφά τα επαναστατικά του έργα και στέλνονται σε κιβώτια στην Τεργέστη µε τη γνωστή τραγική κατάληξη. λεν πρέπει όμως να πιστεύουµε πως όλα αυ- τά πραγµατοποιούνται µέσα σε κλίμα πνευµατικής ελευθερίας. Ττενή αστυνοµική παρακολού… Θηση, δυσκολίες για την παραχώρηση άδειας έκδοσης εφημερίδας, καύσεις, κλεισίµατα τυπο- γραφείων, απελάσεις, φυλακίσεις, λογοκρισία είναι µερικά από τα χαρακτηριστικά του κλί… ματος που επικρατεί /11,22,το,71,79,97,123,126/.ο 'ΑνΘιµος Γαζής παρακολουθείται στούς δρόμους της Βιέννης σε κάθε του βήµα. Ο Εούµας καιάλλοι 'Ελληνες φυλακίζονται. Τα μέλη της Εταιρείας των Φιλομούσων, οι φοιτητές,ελέγχονται και στην πιό καθηµερινή τους ασχο- λία από τους "έµπιστους" της Αστυνοµίας" /Ζ,16/:Άς μην ξεχνούμε πως ο Ρήγας και οι σύν- τροφοί του συλλαµβάνονται στην Τεργέστη, που τότε ανήκε στην Αυστρία, μετάγονται στη Βιέννη όπου και ανακρίνονται και τελικά παραδίδονται στους τούρκους. Εντελώς ιδιαίτερες σχέσεις µε τη Βιέννη έχουν τα δραστήρια βιοτεχνικά και µεταπρατ- τικά κέντρα στα οποία εκδηλώνεται εντονότερη η επίδραση του μπαρόκ. Φα Δ μ π ε λ ά - κ ι α µε την περίφηµη ?υυτροφία τους, που ούτε µία ήταν ούτε διακρινόταν για σύµπνοια, διατηρούν το κυριότερο εμπορικό πρακτορείο τους στη Βιέννηι" το πλείστον όµως των νη- μάτων, ως και ο Banana, µετεφέροντο εις Ειέννην και εκείθεν εις τα πρακτορεία"[Ξ,12/. Εκεί εδρεύει και πεθαίνει πάµφτωχος και φυλακισµένος ο ιδιοκτήτης του σπουδαιότερου από τα αρχοντικά των Αµπελακίων Γεώργιος Μαύρος ή Σβάρτς ή Σφόρτσος. Στενές εµπορικές σχέο σεις µε τη Βιέννη, όπως και µε άλλα ευρωπαϊκά κέντρα, έχει και η ? ι ά τ ι σ τ a. Οι έμποροί της εξάγουν γουναρικά από την πόλη τους και την Καστοριά, κρασιά από τη Ριάτι- στα, το Αµύνταιο και τη Νάουσα, νήµατα από τα Άµπελάκια και τον Υύρναβο, µετάξι, λινά- pt, κρόκο, κόκκινο πιπέρι, καπνό, υφάσµατα και είδη χειροτεχνίας. Εισάγουν είδη πολυτε- λείας δηλαδη µεταξωτά υφάσµατα, κρύσταλλα, πορσελάνες, κοσµήµατα/ΞΖ,Α 153/.Έίναι κέν- τρο εξαγωγικό και εισαγωγικό ευρύτερης περιοχής. Αυτό έχει και τον πολιτιστικό του αν- τίχτυπο. "'Οχι ολίγα πράγµατα μας ήλθαν τότε στη Τιάτιστα από τα κέντρα προπάντων της ουγγαρίας και Αυστρίας με τα γερμανικά των ονόματα: η κούχνη |… ΚΓΩΉΕ/, τα φιρχά- νια|"ΠΡΗΆΝΠΈ/, τα στρίφια |ςψρπυροπ|' το χομαστρόφεν/υπ?"Κππ9ΨΡΟΡΨΈΉ * ατόλες του πο?- πιπ| κ.λ.π. /ΞΞ,9|. "ολύ συχνά εµφανίζεται η Βιέννη σε γράµµατα, λογαριασμούς, τιμολό- για του δηµοσιευµένου Αρχείου Ζουπάν-Μωραίτου /ΞΣ,'Α89 - 128/. Φα ίδια ισχύουν και γιά ; την Κ α σ τ ο p t d. Πλούσιοι Καστοριανοί έµποροι διατηρούσαν Οίκους στη Βιέννη. Πολλοί φιλελεύθεροι Καστοριανοί καταφεύγουν στην αυστριακή πρωτεύουσα, ανάµεσα τους και τα α- δέλφια Παναγιώτης και Γιάννης Εμµανουήλ, συνεργάτες του Ρήγα που εκτελούνται μαζί του. To πατρικό τους αρχοντικό, µε πλούσια µπαρόκ διακόσµηση, υπαρχει ακόµα|ΞΞ/Στη Έιέννη συλλαμβάνεται και άλλος συμπατριώτης τους που συνδέεται με το Ρήγα, ο Γεώργιος Θεοχάρης, που όµως κατορθώνει να αποφυλακισΘεί, χωρίς να αποφύγει την εξορία/Ξξ,38|. οι ξενητεµµξ… νοι δεν ξεχνούν και την εκπαιδευτική προσπάθεια της πατρίδας τους /ΞΞ,206/. “ta 1828 για τη συντήρηση του σχολείου ξοδεύονται 4417,4 γρόσια "τα οποία όλα εµβήκαν από τα λασ- σα της Βιέννης"/ΞΞ,45/. "τα 1805 τυπώνεται εκεί το δράμα του Καστοριανού λόγιου Αθανά- σιου Χριστόπουλου "Αχιλλεύς"/ΞΞ,90|. To µορφωτικό επίπεδο φαίνεται να είναι υψηλό. Κύ- πως υπερβολική είναι η πληροφορία ξένου περιηγητή πωςπιεπππιχτκικκΣκχικπκππκπιπκιιπιι Μπιπιχ………π…………η πνευµατική στάθμη των Καστοριανών ήταν γενικά χαμηλή και στα σχολεία η διδασκαλία περιοριζόταν σε απλά στοιχεία της αρχαξ- ας γλώσσας /ΞΞ,394/.Ψουλάχιστον οι πλούσιοι έμποροι μιλούσαν ξένες γλώσσες και σχεδόν όλοι είχαν εξοικειωθεί με τα αρχαία ελληνικά/Ξέ,352/. Χαλαροί είναι οι οικονομικοί δεσ- μοί του Η η λ € ο υ με τη Βιέννη. Η εμπορική δραστηριότητα των Πηλιορειτών στρέφεται κυρίως προς την λίγυπτο, την Κωσταντινούπολη και τη Βλαχία αλλά πραγματοποιεί και µεγά- λες εξαγωγές µεταξιού προς τη Βιέννη. αντίθετα, οι πολιτισµικοί δεσµοί είναι στενοί. 0 Μηλιώτης λόγιος Γρηγόριος Κωσταντάς μαζί με τον συµπολίτη του Αργύριο Φιλιππίδη τυπώνουν στη Βιέννη ~1796— την περίφηµη "Νεωτερική Γεωγραφία" τους γραμμένη στη δηµοτική γλώσσα της εποχής. Tov Κωσταντα βρίσκουμε στην ίδια πόλη και το 1305 /2,16/. Η εκκλησία του Α- γίου Γεωργίου Βιέννης αφιερώνει στα 1814 για την ίδρυση της *χολης Μηλεών πεντακόσια χάρ- τινα φιορίνια/2,21/.0 'λνΘιµος Γαζής γίνεται στα 1389 εφημέριος της ελληνικής εκκλησίας της Ήιέννης. Εκεί εκδίδει το περιοδικό "Λόγιος Ερμής", ένα από τα σηµαντικότερα όργανα του Ελληνικού Λιαψπτισµού, και βιβλία του όπως τη "Γραμματική των Φιλοσοφικών Επιστημών του 'Λγγλου Βενιαµίν Μαρτίνου"και ενεργεί για την ίδρυση της "ηλιώτικης "χολής. "τα 1815 ιδρύεται στη Βιέννη η "Φιλ6µουσος Ειαιρεία". Ανάμεσα στους σκοπούς της αναγράφεται ότι "Η δε του Πηλίου 'Ορους οµήγυρις συγκροτεί εν σχολείον πακτικ6ν κατά µίμησιν των Ακαδη- μιών της Ευρώπης".Ψο ευρωπαϊκό πολιτιστικό πρότυπο λειτουργεί στο πηλιορείτικο χωριύ.πα- ρακάτω προβλέπονται βοτανολογικές έρευνες και αρχαιολογική συλλογή. Φυσικά, η Αυστριακή Αστυνοµία δεν καλοβλέπει τη "Φιλόµουσο Εταιρεία". 7τα 2 α γ o ρ o χ ώ ρ ι α η επίδρα- ση είναι µάλλον έµμεση. έρχεται μέσω της Βλαχίας, εκτός από το σπίτι του Καλέα στους πε- γύδες -1?94- που έχει βιεννέζικη επίδραση. δι αλλες τοιχογραφίες στο ?σεπέλοβο, το Καπέ- σοβο, το Κουκούλι, το Σκαµνέλι, στην Αρίστη, το Δίλοφο, τους Κήπους, είναι νεότερες,των µέσων και του δεύτερου µισού του 190υ αιώνα. Φυσικά, αναφερόμαστε µόνο σε τοιχογραφίες 8 που σώζονται ακόµα ή που πρόλαβα να τις µελετήσω και να τις φωτογραφίσω πριν καταστρα- φούν. λεν πρέπει να ξεχνούµε πως όσα υπάρχουν είναι µόνο µικρό µέρος από το πλήθος των παλιότερων τοιχογραφικών έργων, έτσι η εικόνα που μας έµεινε είναι λειψή πράγµα που πι- θανό να µας οδηγεί σε σφαλερά συμπεράσματα. Η µεγάλη πυρκαγιά, π.χ., της Βέροιας στα 1862 έφερε ολοκληρωτική σχεδόν καταστροφή στην πολιτεία αυτή και τα ελάχιστα παλιά αρ- χοντικά που διασώθηκαν γκρεµίστηκαν αργότερα. Ευτυχώς ο Νικόλαος Μουτσόπουλος διέσωσε σε οντογραφίες, σχέδια και περιγραφή ένα από αυτό, του atop Μανωλάκη,µε τη χαρακτηριστυ κή µακεδονίτικη αρχιτεκτονική του και την πλούσια µπαρόκ ζωγραφική διακόσµηση/ΞΞ/Η οικο- γένεια Θεοχάρους, στην οποία ανήκε, κατέφυγε µετά την 'Αλωση στη Βιέννη. Κατά τα τέλη του 18ου αιώνα ένας απόγονος, ο Αναστάσης, βρίσκεται στη Βιέννη όπου ίδρυσε µεγάλη Φρά- πεζα. ο γιός του Μανώλης σπουδάζει γιατρική στην αυστριακή πρωτεύουσα. To αρχοντικό χτί- στκε από το Όρηγόρη Θεοχάρους γύρω στα 1830. Τώρα μένει να εξετάσουμε τα κ α ν ά λ ι α από τα οποία τα θέµατα και το ύφος του βιεννέζικου µπαρόκ πέρασαν στην Ελλάδα. ?ίναι εντελώς απίθανη η υπόθεση μετάβασης ζωγρά- φων και ταγιαδόρων στην τ…"υρώπη, ούτε υπάρχει, απ'όσο ξέρω, καµµιά τέτοια µαρτυρία. Για την ξυλογλυπτική είναι λογικό να υποθέσουµε πως πρόκειται για καλλιτεχνικό συρµό που δια δίδεται από τεχνίτη σε τεχνίτη σ'ολόκληρη τη Βαλκανική. Επί πλέον, όπως σηµειώσαµε πα… ραπάνω, έρχονται από τη Βιέννη είτε ολόκληρα τέµπλα είτε τµήματά τους, κι αυτό παίζουν σηµαντικό ρόλο. Λεν αποκλείεται, βέβαια, και η κυκλοφορία κάποιων χαρακτικών προτύπων. Ωστόσο το εκκλησιαστικό µπαρόκ των ξυλόγλυπτων δεν είναι µόνο θέµα σχεδίου αλλά και χα- ρακτηριστικής τεχνικής µε το έντονο ανάγλυφο, τα διαµπερή κενά, τη λειτουργία του καλε- μιού.*τη ζωγραφική το χαρακτικό πρότυπο αρκεί, χωρίς κι εδώ να αποκλείεται η διαδικασία που προανεφέραµε. τη βεβαιότητα χρήσης χαρακτικών προτύπων σταθεροποιεί και η συχνή επανάληψη του ίδιου θέµατος σε σπίτια που απέχου… τοπικά και χρονικά.7υγκεκριµµένη άπο- ψη του Γαλατά της Κωσταντινούπολης συναντούµε στο σπίτι του "ανζή-?αστοριά 1750- του Γεωργίου πράµα -λµπελάκια 1787- και πρό… Κομνενάκη -"6λυΒος 1833. "‘0 ιδιο φαινόμενο παρατηρείται στο θέμα του κοµµένου καρπουζιού με τη φέτα καρφωμένη επάνω του. "τα κατά- λοιπα του Κλεισουριώτη ζωγράφου Κώλτσου Παπαγιάννη βρέθηκαν πολλά τυπωµένα έγχρωμα πρό- τυπα,αυτός όµως ανήκει σε άλλη εποχή και σε διαφορετική τεχνοτροπία. ? συµβολή της ξέ- νης χαλκογραφίας στη διαµόρφωση του Θεµατολόγιου της ελληνικής αγιογραφίας πολυ λίγο έ- χει µελετηθεί.?την αγιορείτικη αγιογραφία έχουν επισημανθεί από ξένους μελετητές επι- δράεις χαλκογραφιών του ΝΑΡ!!λΝτ0"ΙΟ ΡλΙ"ΟΝ"Ι και του τπΡΕΡ, ο Μανόλης Χατζηδάκης δημο- σίευσε στα 194? την αποκαλυπτική εργασία " Η Κρητική 7ωγραφική και η Ιταλική Χαλκογρα- φία" και ο υποφαινόµενος µία περίπτωση τοιχογραφίας στο Πήλιο που προέρχεται από βιεννέ- ζικη χαλκογραφία|14,146-141/. ?τις ελληνικές χαλκογραφίες η πορεία είναι συνήθως αμφί… 9 δρομή.λντιγράφουν κάποιο ζωγραφικό πρότυπο για να γίνουν στη συνέχεια πρότυπα άλλωναγι- ογραφιόν. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της µορφής του Νεοµάρτυρα Ρεωργίου. Από ζω- γραφικό πρότυπο ξεκινάει σειρά χαλκογραφιύν -1838,1845,1859,1865- που µεταφέρουν το θέ- μα σε πάµπολλες τοιχογραφίες και φορητές εικόνες/11,46/. Από την άποψη των θ ε µ ά τ ω ν το πεδίο του νεοελληνικού µπαρόκ είναι ευρύτατο. ΄?να μέρος αποτελείται από απεικονίσεις πόλεων, άλλοτε πανοραµικές και συχνότερα σε γα- βακτηριστικά τους σηµεία. Η µεγαλύτερη πανοραμική άποψη της Κωσταντινούπολης βρισκόταν στο σπίτι του ?ριανταφύλλου στη Αράκια Πηλίου, έργο άγνωστου ζωγράφου/τέλη 180v αιώνα/. ΄Επιανε μια φρίζα και στους τέσσερις τοίχους του καλού οντά, το µάκρος της έΦτανε τα 15 περίπου µέτρα. To σπίτι αυτό, χτυπηµένο από τους σεισµούς του 1955, έμεινε ανεπισκεύα- στο κι ερειπώθηκε. Καταστράφηκαν οι ωραιότατες μπαρόκ τοιχογραφίες του με καβαλάρηδες, πορτραίτα, λιοντάρια και φυτικά διακοσµητικά. λύθηκε µόνο ένα µέρος, αποτειχισμένο, της Κωσταντινούπολης. "ε διάφορα σπίτια, ανάλογα με τις οικονοµικές και πολιτιστικές επαφές κάθε περιοχής, υπάρχουν απόψεις της Βενετιάς /σπίτι P. Σβάρτς στ'Λμπελάκια/, της Φραγκ- φούρτης /σπίτι Μαλιόγκα στη Σιάτιστα/, της Μαδρίτης /πάλι στον Μαλιόγκα/, της Χαλκίδας /παράσπιτο Ψριανταφύλλου-τύρα αποτοιχισμένη/.λπό ό,τι μας είναι γνωστό µόνο δύο τοιχο- γραφίες παρουσιάζουν τον τόπο όπου βρίσκονται. Είναι µιά απλοϊκή τοιχογραφία του Μετσό- βου µε μπαρόκ πλαισίωση, έργο του ζωγράφου Μαρέτσου καμωμένο στα 1800, και µιά, θαυµα- στής χρωµατικής ευαισθησίας άπιΦη του λιµανιού του Ηρακλείου που τώρα, αποτοιχισµένη, βρίσκεται στο Ιστορικό Μουσείο της Πόλης. Οι περισσότερες από αυτές είναι πλασμένες στο κλίµα ενός απλοϊκού θαυµασµού. Φα παλάτια της Ώενετιάς και το ανήσυχο λιμάνι της, το δά- σος των µιναρέδων της "όλης, κάστρα και γεφύρια και κρήνες είναι τυλιγµένα σε µιάν ατ- µόσφαιρα μαγείας /1έ,16/. ο λαϊκός ζωγράφος προσθέτει και πλήθος από δροσερές λεπτομέ… ρειςς, ανθρώπους, ψάρια, πουλιά, που δεν συναντούµε στο χαρακτικό του πρότυπο όταν αυτό µας είναι γνωστό/2,1; … :Ε,369/.Περισσότερα είναι τα µικρά φανταστικά τοπία. Και σ'αυτό, η βλάστηση, τα κτήρια, τα γεφύρια και άλλα στοιχεία δεν παρουσιάζουν την ελληνική πραγ- µατικότητα της εποχής. 'Υστω και φανταστικά, συγκροτούνται από στοιχεία της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης. Η βεβαιότητα πού είναι φανταστικά και όχι απλώς αταύτιστα προέρχε- ται από την ,κατά κανόνα,διακοσµητική σύνθεσή τους όπου χτίσµατα και δέντρα υπακούουν σε µιά αυστηρά καθορισµένη συµµετρία. ’Exouv σχήµα ρόµβου, κύκλου, έλλειψης και ορθογώ- vtou παραλληλόγραμµου. ?ε λίγες περιπτώσεις η επάνω και η κάτω πλευρά της πλαισίωσης σχεδιάζονται µε παράλληλες ευθείες ενώ οι δύο πλαγινές είναι καμπύλες. Τα µικρά φαντα- στικά τοπεία δεν είναι ανεξάρτητα αλλά αποτελούν αναπόσπαστα τµήµατα ενός µεγαλύτερου διακοσµητικού συνόλου. Ψο τοπίο εµφανίζεται συχνά και'στο τουρκοµπαρόκ/κεντρικό τζαµί των Τιράνων, τζαμί των εργένηδων στο Υπεράτι, Τοπ-Καπί.../. 10 Τοπία σχετικά με τη θρησκευτική ζωή απεικονίζονται και σε εκκλησίες της εποχής του ελληνικού μπαρόκ, όπως το ΄Αγιον ΄Ορος, τα Μετέωρα, το ΄Ορος Σινά /Αγία Μαρίνα Κισσού/, ο Οίκος Δαυίδ/ 'Αγιος Γεώργιος Μυρόφυλλου Τρικάλων/, έπαυλη, περιτειχισμένη πολιτεία | Αγιος Νικόλαος Αρχαγγέλων Αλµωπίας/ και άλλα. Σπάνια απεικονίζεται τ ο ί δ ι ο τ ο ο π ί τ ι όπου υπάρχουν οι ζωγραφιές/ Γεωρ- γίου Σβάρτς, Δηµητρίου Σβάρτς στ'Αµπελάκια/. Σηµαντικό ρόλο στη ζωγραφική διακόσµηση παί- ζουν οι καλλογραμμένες και µερικές φορές πλουµισμένες ευχετήριες επιγραφές, µε φράσεις όπως "Θε΄*Χριστέ. Φρουρός του Οίκου τούτου πάντων δυσχερών και βασιλείας...φύλαττε αεί τους οικούντας"/ΞΞ,9/,"Εύχεσθε φίλοι...ξένοι τοις Κυρίοις μου ζωήν, πλουθυγείαν..δόξαν, πάντων αγαθών ροήν"/1έ,316/,"΄Ας έχει ΘεόΘεν ευφροσύνην πάντοτε των αγαθών"/ΞΞ,317/,"χα- ράν, υγείαν και πάντων αγαθών αφθονίαν"/1Ξ,317/. Ta a v θ o δ ο χ ε ί α είναι το συνηθέστερο διακοσµητικό θέμα. Παρουσιάζεται σε μεγάλη ποικιλία παραλλαγών τόσο στο σχήμα του δοχείου όσο και στα λουλούδια: τριαντάφυλ- λα, µαργαρίτες, τουλίπες, γαρύφαλα... Ανά ένα ή δύο, επάνω σε µπαρόκ έπιπλα, σε συνδιασ- µό µε φρούτα ή µε σχηµατοποιηµέν: φυτικά διακοσµητικά , παρατάσονται στη φρίζα των εσω- τερικών επιφανειών του τοίχου ή ανάµεσα στα τόξα του "δοξάτου".Μερικές φορές ζωγραφίζον- ται και στις εξωτερικές επιφάνειες ανάμεσα στους φεγγίτες. To ανθοδοχείο είναι σχεδόν το αποκλειστικό θέµα στις ζωγραφιστές ποδιές τέμπλων της εποχής. Πολύ συχνά εµφανίζεται σε ποικίλες παραλλαγές και το Θέμα του κ o µ μ έ ν o υ κ α ρ- π ο υ ζ ι ο ύ."Βνα καρπούζι από το οποίο λείπει µιά φέτα που είναι καρφωµένη με µαχαίρι επάνω του |αρχοντικά Πούλκως, Σιάτιστα - Κανατσούλη, Καστοριά - Γ. Σβάρτς, Αμπελάκια - Καλέα, Νεγάδες - Νανζή, Καστοριά -εκκλησία Αγίου Δηµητρίου, Νεοχώρι Πηλίου/. Περιορισμένη είναι η εμφάνιση της ι σ τ o ρ ι κ ή ς ο κ η ν 6 ς , όπως οιγάμοι του Ναπολέοντας και επεισόδεια από τους ναπολεόντιους πολέμους στο σπίτι του Ράδου/Τσεπέλο- βο/, η ανάρρηση του Πατριάρχη Καλλίνικου στο αρχονταρίκι του Μοναστηριού του "Αη Λαυρέν- τη /Δράκεια Πηλίου/, έργο που σώζεται µόνο σε φωτογραφίες /13,167/, Αναφέρουμε, ακόµα, το θέμα του α ν α σ υ ρ μ έ ν 0 U π α ρ α π ε τ ά σ µ α τ ο ς, όπου ένα είδος αυλαίας τραβιέται προς τα επάνω και τα πλάγια για να αποκαλύψει κάποια σύνθεση /σπίτι Ράδου στο ΐσεπέλοβο - Τριανταφύλλου στη Δράκια Πηλίου - Βασδεκά στο Σκαμνέλι Ζαγορίου.../. Μερικές, καταστραμμένες σήµερα, ολόσωµες μορφές στο σπίτι του Τριανταφύλλου /Δράκια/ έχουν σαφείς π ρ ο ο ω π 0 γ ρ α φ ι κ έ ς προθέσεις/15,1?1/.Προσωπογραφίες του Ρήγα και του Υψηλάν- τη φιλοτεχνεί o χιονιαδίτης ζωγράφος Θανάσης Παγώνης στο σπίτι του στη Δράκια |ΞΖ,71/. Σποραδικά εµφανίζονται και άλλα θέµατα, όπως το σ ύ μ π λ ε γ μ α μ o υ ο ι κ ώ ν o p- γάνων/σπίτι Καρανίτσιου, Βράτυρα.-παράσπιτοτΤριανταφύλλου, Δράκια/, το α λ τ ά ρ ι /σπίτια Καλέα, Νεγάδες - Τσαμπαρλή, Καστοριά/, το λ ι ο ν τ ά ρ ι, ο 6 ρ ά κ o v τ α ς, 11 ο δ ι κ έ φ α λ o ς α ε τ 6 ς, το ά ο τ ρ o και άλλα. Μερικά πουλιά µέσα σε πυκνό πλέγµα φυτικών διακοσµητικών δεν θα ήταν άστοχο να θεωρήσουµε ότι προέρχονται από το ξυλόγλυπτο τέµπλο. "ε όλα σχεδόν τα κτήρια µε µπαρόκ διακόσμηση υπάρχουν σε µεγάλη ποικιλία τα τυπικά ανησυχα κοιλόκυρτα διακοσµητικά άλλοτε στα διάµεσα παραστατικών θεμάτων και άλλοε υπο- γραμµίζοντας αρχιτεκτονικά στοιχεία /τόξα, φεγγίτες/ ή ζωγραφικές τους αποµιµήσεις.Βι- εννέζικη προέλευση έχει η επιφάνεια που ορίζεται από ανήσυχο πλαίσιο και γεµίζει από γραμµές σε μπακλαβωτη διαστάυρωση. Στις διασταυρώσεις των γραµµών ή µέσα στις ροµβοει- δείς μικρές επιφάνειες που δημιουργούνται υπάρχουν ανθάκια. To νεοελληνικό µπαρόκ ανανέωσε ριζικά το Θεµατολόγιο της παραδοσιακής μας ζωγραφι- κής. ‘Av και χιλιοειπωµένο, δεν είναι άσκοπο να επαναλάβουμε εδώ πως παράδοση δεν ση- µαίνει στασιµότητα και επανάληψη. Η παράδοση συνεχώς ανανεώνεται, αδιάκοπα δημιουργεί… ται, πλουτίζεται, απορρίπτει, παρακολουθεί το γενικό πολιτιστικό κλίµα της εποχής. Αυ- τή όμως η ανανέωση δεν είναι ευθύγραμµη σε όλους τους τοµείς. Ρυκολότερα και ταχύτερα πραγματώνεται στα θέµατα, δυσκολότερα και µε αργότερους ρυθμούς κυριαρχεί στην τεχνο- τροπία. Οι οπτικές συνήθειες και η προαποχτηµένη τεχνική παίζουν εδώ το ρόλο τους. Βέ- βαια, η "κοσμική" τοιχογραφία των αρχοντικών, όπως τουλάχιστονπξξξ&ΞΐΞξΞΞΐιστα έργα που σώζονται, αρχίζει µε την εµφάνιση του μπαρόκ, οι περισσότεροι, όµως, εκτελεστές τους, τουλάχιστον οι επώνυµοι, υπήρξαν και πγιογράφοι. Ρίχαν, λοιπόν προηγούµενη Θητεία στη ζωγραφική, τη µεταβυζαντινή αγιογραφία, και οι περισσότεροι µαθήτευσαν σε εργαστήρια του αγίου "Όρους. Από το άλλο µέρος, τα καινούργια Θέµατα,τσ νέο διακοσµητικό ύφος, τα ευρωπαϊκά χαρακτικά πρότυπα,για αποδοθούν δεν ήταν δυνατό παρά να προκαλέσουν κάποιες αλλαγές. ηερικ€ς από τις χαλκογραφίες, κατά τη συνήθεια της εποχής, ήταν επιχρωματισμέ- νες µε διάφανες ύλες, ανιλίνη ή ακουαρέλλα, όχι επιζωγραφισµένες. Vat στην τεχνική του νεοελληνικού μπαρόκ έχουµε την κυριαρχία του περιγράµματος που ορίζει οµοιόχρωμες επι- φάνειες /1Ξ,164,167,1?Ό,1?2/. “s µερικές περιπτώσεις το χρώμα εµφανίζεται σα μιά γραµ- µη που ακολουθεί εσωτερικά τις γραµµές του σχεδίου|1έ,183%στα κτήριο με τα τρία αετώ- µατα, αριστερά και στη ρόδα του βαρούλκου δεξιά/.Αντίστ…ιχο φαινόµενο παρατηρείται και σε χαλκογραφίες, ιδιαίτερα στους χάρτες. λργ6τερα, από τις αρχές του 19ου αίύνα. δειλά στην αρχή και τολμηρότερα µε την πάροδο του χρόνου, εµφανίζεται και ο σκιοφωτισμός/ΙΞ, 211, 1?,68|. Άν nat το µπαρόκ χαρακτηρίζεται από ανήσυχη κίνηση, στο ελληνικό του αντί- στοιχο παρατηρούµε κάποια στατικότητα καθώς και δυσκαµψία στο σχέδιο, κυρίως στα παρα… στατικά θέµατα.Π εκτέλεση των διακοσµητικών, και ιδιαίτερα των ανεικονικών, είναι πολύ περισσότερο άνετη. λισθάνεται κανείς το χρωστηρα του ζωγράφου να κινείται γρήγορα και ελεύθερα. δώ o ζωγράφος δεν φοβάται πως κάποιο παραστράτηµα του χεριού Θα βλάψει το 12 έργο του και ευγχρόνως εξυπηρετεί το ύψος του."ε µερικές περιπτώσεις διατηρείται η συµ- μετρία γύρω από ένα κεντρικό άξονα, συµμετρία του δίνει στο έργο στατικό χαρακτήρα /15, 142,143 |, ου παρουσιάζεται ακόµα και σε µικρές τοπιογραφίες/1],ΠΙΠ. 46,5Ο,51/. 'λλλο τεχνοτροπικό σηµείο επαφής του νεοελληνικού μπαρόκ µε το ευρωπαϊκό είναι η συνύπαρξη ζωγραφικής και γλυπτικής. Φα επιζωγραφισμΞνα ξυλόγλυπτα τέµπλα /ΞΞ,101,92/ |, 12,36/, λεσκοτικοί θρόνοι/12,7| ντουλόπια σπιτιών /ΞΞ,88/,ψορητξς σκαλιστ€ς εικόνες /15, 105/, τα χρωµατισμένα λιθανόγλυφα/ΞΞ;26|οι ανάγλυφες γύώινες έγχρωµες διακοσµήσεις της Αγίας Μαρίνας Κισσοί και άλλων εκκλησιών, είναι χαρακτηριστικό δείγματα, τα χρώµατα που κυριαρχούν είναι η ώχρα, το χοντροκόκκινε, το καφετί, το λουλακί και σε μικρότερη κλίµακα το µαύρο, το λαδοπρόσινο και το κόκκινο. To νεοελληνικό μπαρόκ παρουσιάζει άπειρες πλευρές για µελέτη οι οποίες δεν είναι δυ- νατό ούτε καν να αναφερθούν στα όρια ενός άρθρου, ούτε ο συγγραφέας του είναι έτοιµος να τεςαντιµετωπίσει. Ρδώ θίγονται μερικές µόνο από αυτές και επιχειρούνται π ρ & τ ε ς ερμηνείες που δεν είναι αναγκαστικό και οι τ ε λ ι κ έ ς. Γίναι ένα ερέθισµα "Μιτου πε- ριµένει δέκτη. Κ|ΤΣοι Α.ΜΛΚΡΗΣ ΈΙ.ΉΆΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Αβραμόπουλος Ριχαήλι Τα Θεσσαλικό Αµπελόκια.Θεσσαλονίκη 1961 2. Βακαλόπουλος Απόστολοςι Ιστορία της Μακεδονίας, 1352 1833. Θεσσαλονίκη 1969 3. Βρανούσης Λέανδρος: Ρήγας. Αθήνα 1953 &. Βρανούσης Λέανδροςι To Βιβλίο Τεκμήριο και Μάρτυρας της Εποχής του. Αθήνα 1982 5. Γαρίδης Ηίλτοςι Καινούργια Χαλκογραφικά Πρότυπα για την Κοσμική Ζωγραφική το 18ο και 190 Αιώνα. Μακεδονικά, τόµος 220ς. Θεσσαλονίκη 1982 6. Γεωργίου !!λίαςι Νεότερα Στοιχεία περί της Ιστορίας και της 7υντροφίας των Αμπελα- κίων.Αθήνα 1950 ?. Ήνεπεκίδης Πολυχρόνηςι Συµβολαί εις την Ιστορίαν των Γυντρόψων του Ρήγα. ΞΞΞΞαλι- κό Χρονικά,?τ΄τδµ0ς. λούνα 1955 8. Ζάρα Πόπη: Η Γοργόνα εις την Έλληνικήν Δαϊκην Τέχνην.λθήνα 1960 9. Καµηλόρης Ρήγας: Ρρηγορίου Κωσταντό Βιογραφία - Λόγοι … Επιστολαί. Αθήνα 1987 10. Κουµαριανυύ Αικατερίνη; "Λόγιος Ερµής". λ6ησαύριστα Κείµενα 1813 - 1814'ΆΘήνα 1969 11. Λότος Γεώργιος: 0 Ελληνικός Ψύπος της Βιέννης απο του 1784 µέχρι του 1821. ιδή- να 1961 12. Λεονάρδος Ιωάννης; Νεωτότη της Θεσσαλίας Χωρογραφία. Πέστη της Ουγγαρίας 1836 13. Μακρής Κίτσος: Οι Φεγγίτες των Αρχοντικών. Από το Ευζόντιο στο Μπαρόκ. πρακτικό 13 του Α΄Συµπόσιου Λαογραφίας.Ι.Μ.Χ.Α. Θεσσαλονίκη 1975 14. Μακρής Κίτσος: Η Λαϊκή Τέχνη του Πηλίου. Αθήνα 1976 15. Μακρής Κίτσος: Θεόφιλος /1878 - 1934/. :ΞλληνΞς-ΞωγράΞοι, τόµος 1. Αθήνα 1974 16. Μακρής Κίτσος: Βήµατα. Αθήνα 1978 11. Μακρής Κίτσος: Χιονιαδΐτες Ζωγράφοι. Αθήνα 1981 18. Μακρής Κίτσος: Η Λαϊκή Τεχνη της Θεσσαλίας. Θεσσαλικά Χρονικά, τόµος 14ος.ΑΘήνα 1982 19. Μακρής Κίτσος: Εκκλησιαστικά Ξυλ6γλυπτα.Αθήνα 1982 20. ΜΕγας Γεώργιος: Σιάτιστα. Αθήνα 1963 21. Μουρίκη Ντούλα: Αναγέννηση - !!ανιερισμ6ς - Μπαρόκ.Αθήνα 1975 22. Μουτσ6πουλος Νικόλαος: To Αρχοντικό του Σι6ρ "ανωλάκη στη Βέροια. Αθήνα 1960 23. Μουτσ6πουλος Νικόλαος: Καστοριά - Ta Αρχοντικά. Αθήνα 1962 24. Μουτσ6πουλος Νικόλαος: Τα Θεσσαλικό Αμπελάκια. Αθήνα 1966 25. Σιµόπουλος Κυριάκος: Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα, πκπκκκπκ 1800 - 1800 , τόµος Γ1. Αθήνα 1975 26. Σιµόπουλος Κυριάκος: Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα, 1810 … 1821, τόµος Γρ. Αθήνα 1975 27. Σύλλογος Σιατιστ€ων Θεσσαλονίκης: Σιατιστέων Μνήμη. Θεσσαλονίκη 1972 28. Τσαµζοης Παντελής: Η Καστοριά και τα Μνηµεία της. Αθήνα 1949 29. Χατζηµιχάλη Αγγελική: LA SCULPTURE SUE BOIS. Αθήνα 1950 30. BASIN GE'RMAIN: BAROQUE AND ΉΟωΟΟ. Λονδίνο 1964 31. ΒΟΞΠΗΚΟΥ ΑΤΑΝΑ5: DIE BULGARISCHE VOLKS KUNST. Δυτική Γερμανία 1972 32. BYSCH HAFALD - ΣΩΗ8Ε BERND: BAUKUNST DES BABOCK IN ΠΤΈΟΡΑ. 7'τουτγάρδη 1981 3.3. DAB GROCHE BILDLEXIKON DEB ANTIQUI'I‘KTFN.Bt€vvn 1977 34. GJIFOKASTFA: 1…ΞΕϊΜ CITY. Τίρανα 1978 35. Ο?ΙΜΞΩΗΙΤ% BRUNO: WIENEF ΒΑΡ.0ΚΡΑΒΆ5ΤΕ, Βιέννη 1944 …"--……---- 36.011…) G: DANZIGW ΒΑΝΟΚ.Φραγκφούρτη 1927 97. (YURI-IT CORNELIOUS : DAS BAFOCK η UNI) FOGOCO ORNAMENT DEUTSCHTANDS. Βερολίνο 1889 38. …Π.ΝΈΉ A. : BAYEBICHES FOKOKO. "Μόναχο 1923 39. BITTER FRANZ : ILLUSI‘FI'RTER KATALOG DER ORNANENTSTICHAWELUNG DF‘S K. K. OST‘ETPFFI-CH MUSEUMS m KUNSI‘ UNI) ΄.[Ι*!ΐ|)Ό3'ΙΨΙΕ΄.Δ Βιέννη 1889 40. ΘΑΝΈΉΤΑ… Η. : ΝΟΉ1])ΕΠΤ30ΗΕ BAPOKMOBLEE. mmxmxm Ελµπερφξλντ 1922 41. 5«'ΈΗ?-ΠΤΖ Η. : ΈΗΤΤ03ΗΕ ΜΟΒΕΙ. DES BAROCK UNI) ROKOKO. Στουτγάρδη 1923

Ευχαριστώ μου κάτι που μου. πολιτισμένης συνθήκες τίθεται τώρα ουδείς τολμά να κυματίζει είμαι βέβαιος όμως ότι η. παγκόσμια είτε. ζευγάρι έβγαλε πολύ μεγάλη χαρά μου είναι. μαζί μας κύριε μακρή άγνωστοι. ειδικά μαθήματα. φέτος προπάντων που και εγώ έχω βάλει στο πρόγραμμα εκτός των. και λαϊκή τέχνη. τη λαϊκή τέχνη είναι. καθεαυτήν ένα ξεχωριστή επιθυμείτε έλεγαν μια πόλη της έτσι και ο λαογράφος σαν. αντιπρόσωπος. ας γίνει η νίκη της έδρας. γενικά πράγματα μπορεί κάτι. εδώ θα ήταν ευχής έργο αν είχαν τότε κάθε φορά. μιλώντας για έναν ορισμένο τομέα λαϊκής τέχνης είχα τον κατάλληλο άνθρωπο όπως συμβαίνει τώρα. μπορείτε εσείς κύριε μακρή όποιος είναι το πιο δικό μας. διευθύντρια έλεγα. θέματα. της ελληνικής λαϊκής ζωγραφικής θα σας κουράσω. θέσεις το μόνο δύο πράγματα μπορεί να είναι υπερήφανος. φιλότιμα. διότι. έχει το δικαίωμα να. ισχυρίζεται ότι. αυτών ανήκουν δύο αν θέλετε. ανακάλυψης είναι αυτός πρώτος. ουσιαστικά που προέβαλε παρουσιάζει το πιο απλό κι εγώ. και βιαστές μέλισσα ενώ εμείς τα παιδιά του. τον Θεόφιλο. και εγώ δεν μπορώ παρά να ξέρετε τι σημαίνει τη στιγμή για να κοιμάσαι εκεί λέει χαρακτηριστικά να το πρωί κυρίως. απλώς έχω παχύνει ναι και για. νέες πραγματικά αυτόνομη και σπουδαγμένος που ακουγόταν κάπως 1000 οκτακοσίων 1000 πίνακα πριν καν έντυπα. και το δεύτερο που επίσης το δύο. σπουδαίο. θέμα είναι ότι αυτός. απευθυνόμενος από ένα. φύλλο σε το εθνικιστικό που χαρακτηρίζει πάρα πολλές φορές. ενώ. τους. χρηματικού πάντων θυμάστε από τους επιστήμονες των λεγόμενων χρηματικό αντίτιμο. ακολουθώντας απαιτεί το αξίωμα του σολωμού τι γλυκό είναι το αληθινό. μου προσπάθησε να βρει. ξένες. επιγραφή που λέει κύματα και συνέδεσε. συστηματικά όσο πιο όμορφα το ποσό έτσι επίμονα και μαγικά. με ειδικές δράσεις. πάντων την τέχνη του μπαρόκ φαντάζουν και πάνω που τα έχεις τι πράγματα. αν εγώ είχα το δυνητικό πεδίο τα πράγματα να τα κάνουμε. υπερήφανος. δεν χρειάζονται πολλά λόγια. κυματίζει στο εδώλιο. να κάνει τα πάντα. βασικά σήμερα θα μας απασχολήσει είναι ζωγραφική. ημερών ψημένες 2000 μαθήματα αλλά η προηγούμενων. σήμερα να κάνουμε μια γενικότερη εισαγωγής να πείτε τι κάνω εγώ. λαϊκής τέχνης δεν μπορούμε να καταλάβουμε. παρά μόνον όταν έχουμε υπόψη μας όλα τα στοιχεία που απαρτίζουν τον Γενικό φαινόμενο που έρχεται η τέχνη. και πολύ συνέχεια μπορεί και διάφορους τομείς. σίγουρα η γραφική ύλη των κι είπα να κάνω μια και ήταν τα. και το βασικότερο θέμα οίνου από πού προέρχεται η τέχνη και ένα επίσης. ποιας επιδράσεις δεν είναι πια σε μια αντίληψη που έχει 1000 είναι μια απλή αλλά δεν πήρε τίποτα που να μην εργάζεται έως το μόνο. και ιδιαίτερα. αλλά τάφο μείωσε με ένα θαυμάσιο τρόπο άλλοι έμειναν μέσα στη λαϊκή τέχνη. τα στοιχεία σε ένα παρίσι. καταγράφουν μείωση μια γεμάτη έκανε βαρκάδα. σήμερα στον τύπο ότι τώρα θα δούμε μόνο τη Πειραιά ότι είσαστε. και από άλλες ομάδες τέχνης και του πολιτισμού και τη δεύτερη ώρα θα βρούμε τον τρόπο με τον οποίο τα μη. βεβαίως. ναι. θα πρέπει να σας πω για να μπορείτε να προετοιμάζεται από τώρα που έχουμε πάρα πολλή χαρά θα απαντήσω σε ερωτήματα σε παρατηρηθεί θα ακόμη και σε σύγκριση με. αυτό το θεωρώ πάρα πολύ. είναι κοινά παρά μόνο πως οι ναζί Τζίμας τέχνη παρά προέρχεται από τη δήθεν ν. αυτό έχει δεχθεί πάρα πολλές αλλά φυσικά δεν αρκεί για να εξηγήσει τη. γιατί. θα πρέπει να βρούμε τους συνδετικούς κρίκους που ενώνουν και. συνήθισα και μάλιστα να θεωρούμε ότι δεν είναι μόνο να ζωγραφίζει. και πόσα συστατικές υπέρβαρα και άσθμα πρέπει να είναι της βυζαντινής τέχνης. μέσα σε ένα χρονικό διάστημα γίνονται μεταβάλλονται μόνο γεμάτες και υγιή ζωή. και αυτό που με την υλική πραγματικότητα που είναι έτοιμο να την μάθετε κατ'αρχήν. θα πρέπει να. αρμοδίων καθώς το όπως λένε θέλει τέχνη είναι μόνον η γεωγραφία. φυσικά εκείνη. αλλά με πάρα πολλά στοιχεία που μας κι εγώ όχι σε όλη του τη ζωή της εκτός από την γεωγραφική έννοια είχαν επίσης και οι άλλοι κοσμικοί όπως έκανε και. ένα παράδειγμα αναφέρω μόνο ένα τέτοιο θέαμα αυτό είναι οι αποφάσεις της συνόδου της οικίας και 789. ανάμεσα στα άλλα οι άγιοι πατέρες χτυπάνε εκπαίδευση. και τη ζωγραφική είτε είναι αίσχος αυτός ίδρυσε τώρα έχω τόσες την επιβλαβή. και αρχηγοί ενώ περιγράφει τώρα το ρεπερτόριο της και. Ηλείων εάν πρόγραμμα Χρυσή της σχήματα που νικάει και άμα τα γυρίσματα και όχι άδικα. και ιπποδρομιών Θεωνάς και ηλίθια ο ιππότης θα έβγαινε το ΕΣΡ χωρών επειδή. η. ενάρετων πλοίου της. και μαρτυρικό άννα διοίκησης ν κα παιδί των ζωγρα χρώματα βρίσκονται 300 εργαζομένων. εδώ βέβαια όπως είναι η διατύπωση αν δεν έχουμε υπόψη μας και την εποχή του φορέα. θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι κοσμική λαϊκή τέχνη ήταν κοσμική βυζαντινή τέχνη ήταν νεκροί που ένα πρόδρομος των σημερινών την πόνο. αλλά νομίζω ότι είμαστε πολύ μακριά στην πραγματικότητα. για να πιστεύουμε ότι σε σήματα από ελληνικά και κοινωνική νοοτροπία τους ήταν να πω ένα πραγματικά έχουν χαρακτηριστικά παραδείγματα κύρια πολιτική χειροτερεύει παρ 9 ακόμη και ένα κακός που. και επίσης από το μουσείο του Ηρακλείου νομίζω ότι θα πετάγονταν όλα αυτά τα αριστουργήματα της μινωικής λιπογλυπτικής. διότι και αυτά δεν είναι τίποτα ο θυρεοειδής γυρίσματα και ακροβατικά. βάσιμη φράση αυτό είναι μια σαφής μαρτυρία ότι έχουμε και μια άλλη τέχνη το βυζάντιο πέρα από την γεωγραφική. πολλά στοιχεία. είσαι βυζαντινής τέχνης ένα στυλάκι άρθρο θα μιλήσουμε για τη ζωγραφική θα δούμε εκείνον όχι από πιο κοντά. τώρα μια σειρά από νέες τι νομίζω ότι θα βρείτε τα χρήματα. μόνον από όλες μπορεί στα διεθνή. θα δούνε πάρα πολλά στοιχεία Δέσποινα που πέρασαν σε διάφορες μορφές τέχνης και πώς έχουν εξελιχθεί. αλλά και σε συνεχή ότι επιλέγουν τη ν ΤΕΙ Πειραιά επίσης από δημοτικά τραγούδια θέματα από λόγια κείμενα από παραδόσεις. όπου ένα πλήθος αλλά άλλες πηγές. λοιπόν θα παρακαλέσω να σβήσει το φως για να ξυπνήσουμε άνευ εις το έβαλε. δε χρειάζεται να βγαζουν τοποθετώ εγώ. όχι νομίζω ότι δεν το έβαλαν άναψε το πως έβαλαν με το άλλο. ασφυξία των αρχοντικών της βορείου ελλάδος. πάνω από τα ψηλά παράθυρα βλέπουμε υπάρχουν κάποια χρωματιστά παράθυρα και νίκο. E-LA-WON φεγγίτες. αυτή είναι ακριβώς στη σχέση με τη λειτουργία. των βυζαντινών φωτιστικών κύριοι των ναζί που είχαν τα ψηλά παράθυρα όπως εγώ. οι λεγόμενες παλιές και νέες ιδέες και οράματα παρά τα. που να μιλάμε για πλήρη. ρε τι είναι λοιπόν αυτό το ζώδιο το γενικό τα παράθυρα ήταν ένα αγώνας που να κερδίσει μερίδια αγοράς που παρά μόνο από το εσωτερικό της χώρας είναι εντελώς στον παναμά. με πάρα πολύ ωραία ποιήματα θα κάνουμε. και έτσι λοιπόν ο εσωτερικός χώρος. βρίσκουμε τις απεικονίσεις χώρες. αγία γραφή δεν είναι όπως το μαύρο τσάι επίσης κυρίως της θεοτόκου όπου τα σπίτια που εμφανίζεται διακριτικά την υποβολή 9 πάνω με ένεση. λεγόμενες ουσίες θεοτόκου μια κωμωδία τον θάνατο τα παράθυρα οι ίδιοι. αλλά οι φοιτητές αυτοί έχουν μια μη σε ως κόστος κλίμα. ενώ στην αρχή. είναι κυρίως τα στοιχήματα που έχουν τα χωράφια. σιγά σιγά σιγά αποκτούν καινούργια σχήματα και κυρίως κατά το 18ο αιώνα μόνο στον αιώνα της. επηρεάζουν άλλα μικρότερα απ τους τα στοιχήματά τους κάθε κυρίου ν πιάνει τους που έχουμε στην Ελλάδα τους μια εικόνα. τους διάφορους. ταξιδιών. να βρούμε κάποιον που δεν. πέρα με τον πόνο και μου θέλω να είμαι πια μα ακριβώς εξηγεί η ίδια η αίσθηση που λύνει και δένει τα. αλλάζει και το ελληνικό βέτο Κουβέλη αλλά τι λέω και καεί πολλές φορές όμως είπα κι εγώ να. έτσι δημιουργούν ένα πάρα πολύ ωραίο. αποτέλεσμα. τα κλειδιά της βορείου ελλάδας αποκτούν έτσι ανοίγει και κυρίως μετά το 1770 όπου η ανάπτυξη των. δημιουργείται μια ακόμη μια περιφέρεια επτά τάγματα και πιο ελαφρύ χρειάζεται λειτουργικό εκεί. το νησί που φεύγει γίνεται η ζωγραφική του παππού μην διότι καλά είναι τα λεγόμενα ψευτό παράθυρα. παιχνίδια λιτότητα είπαν πως δίχως. στο χώρο έτσι που ενέταξε μεγάλη αιγίνης γίνονται τα ζωγραφικά κι αυτό παρά. Καβάλας στην αρχή είναι απλώς απομιμήσεις φεύγει σιγά σιγά όμως. δείχνει πια να έχουν αντιληφθεί πολύ με το νέο μέτοχο ο ENISA δούλευε ευκολότερα. πλέον να έχει έναν καθαρά διακοσμητικό ρόλο σιγά σιγά χάνουν το χαρακτήρα της από μηνύσεις ενώ εκεί και γίνονται στοιχεία καθαρά διακοσμητικά εντελώς Δευτέρα 1800. εδώ έχουμε έναν οδηγό για το παράθυρο που δεν θυμίζει τίποτα από τον αρχικό γι. σε είδηση δεν είναι το ακόμη καθώς θα ξέρετε από την ιστορία του αυτοκινήτου τα πρώτα αυτοκίνητα που ουσιαστικά ήταν πήλινα αμάξια ανατομία είχε βγει το άλογο που είχε ήδη κάνει πως σιγά-σιγά βιβλία άλλες ανάγκες έχει και άλλες δυνατότητες εκτροπή του εξελίχθηκε σαν να είναι εντελώς απών το από το αρχικό. και την εικόνα. περί κρίσης ένα μεταβατικός ακριβώς τη ζωγρα πλέον. αλλά υπάρχουν ορισμένοι. είναι έτσι μιλάει κι ἂν είναι οι πανελλαδικές αλλά ζει και εγώ έχω τα δικά μου πατριώτες το μόνο που αλλάζει ώρα έως 69. ενώ μάλιστα και το εξής καταπληκτικό. δεν είχα για τρεις μέρες μετά το θάνατο του αγίου Γεωργίου. ιωάννη υπόβαθρο του γεωγραφία απέναντι έναντι της ζωγρα το αιγαίο τον γλωσσικό 13 ημέρες μετά το θάνατο του ηγέτη και ένα σημαντικό πολιτικό γεγονός και να είναι ότι την εποχή της Τουρκοκρατίας. και 12738 είχαμε Τουρκοκρατία ακόμη. π διαφορά ευχρηστίας με τους θεωρώ πως δεν ήταν απλώς μια θρησκευτική διαφορά με τον. σαφείς χορευτικός τομέας ανάμεσα στον ελληνικό και τον δυτικό παρά. και ενήμερη είναι και το δουβλίνο και κάνεις οτι η μάνα μου τον είχαν εκτελεσθεί τουρκικές αρχές πριν από 13 ημέρες τον εμφανίζει σήμερα βιογραφία από τον Ζήγρα αποκτά το μαρτύριο του. φωτογράφος αυτό. λοιπόν αυτή τώρα τι νέο μάρτυρες. Ηλένια έγκλημα άλλο ανά ένα να το θέσει πάνω. Σ έναν ακόμα αγώνα τα στοιχεία. και πλέον ήταν ένα πρόσωπο υπαρκτό ένα πράσο όταν άρχισα να ζωγραφίζω κανόνος προς τους συμπατριώτες του ήταν ένα Γιαννιώτης. και συνεπώς η εκπόνησή του είχε και τον χαρακτήρα πόσο υπογράφει. γιατί δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι μετά έναν ζωγράφο ωτογρά τον μάιο είπε ότι εγώ τον πόνο τα. και πού αρχίζει πρώτος αιώνες μετά τη λήξη της βάρδιας πραγματικά χαρακτηριστικά αλλά φταίνε και πόσο διά ορων τομέα τώρα Πανανό διανύουμε μια εποχή στην άλλη. το σημείωμα ήταν άνθρωποι γιατί ήταν γνωστή η. συνανθρώπους. τώρα έχει και ένα χαρακτήρα κόσοβο γραφικό και τώρα μου εμφανίζεται με ποιες. άρα χωρίς να το θες καθαρή είμαστε ακόμη μερικές χαλκογραφίες που παρίσταναν τον αη γιώργη και μεταγενέστερων έχει στηθεί υγεία ενισχύει το πού πάει το πράγμα αλλά και τούτο γιατί κατηγορεί για βιοαέριο ότι όλα τα κουμπιά και μετά ξαναγύρισε ενώ. οι βιογρα του ποιητής παραδέχονται ότι ποτέ δεν είχε πείσει αρκετό παρά ταύτα και Παρασκευή δράση. γι' αυτήν. ίδιο μάρτυρες είναι μια χαρακτηριστική είναι η δραματική μορφή αριθμό βραβείων στις βόρειες του Θεοδωρόπουλου παραδείγματος νέστορα. επίσης από την ανατολική όπως είναι επόμενο που ζήσαμε τόσα χρόνια κατά τον πρώτο χρόνο αλλά αίμα και πάντα σε μια κοινωνία έχουμε την. εδώ έχω ανάγκη να βρουν ένα χώρο. παρά την ημέρα που λέω να πάω όχι. εάν δεν βρισκόταν πια παρά να πάρει το δάνειο μια και το δεύτερο που θέλω να. γι. εννοώ τους πηγή Τριανταφύλλου δυστυχώς φέτος δεν υπάρχει έτσι έχουμε πάει να έχουμε τα μαύρα αλλά εν πάση περιπτώσει βουτιά στις πωλήσεις τέσσερις από τα θύματα να. ραγδαία από τα διάφορα στην εικόνα. αυτό εδώ είναι από μόνο του το μη άρα πού κολλάει η μια είναι να έχει πολλά μίλια 9 ετών κι έτσι πώς σε επηρεάζει η αναστάσιμη χαρά όλως παρανόμως να μπορούν να τους δεύτερον παρά το λέω εδώ είναι να χωράει και να κρατά το να πούμε ότι η παιδεία. άλλο μια τέτοια ατμόσφαιρα όμως κάπου στη χώρα μας και γι' αυτό είμαι από επιλογή μου γωνία προς το παρόν όλα μια χαρά πάει Κουβαρά λιπαρά π.χ. με το ν. χαλκογραφίες της εποχής όχι μόνο δεν θα κερδίζει. αποτέλεσαν επίσης ένα πηγή θεμάτων την εκτιμά. χαρτογραφία ποτέ το δάκρυ είναι το χέρι μου. Καραϊσκάκη έχουμε να παρατηρήσουμε ότι εδώ όταν χορεύουν πέρα. τους για να γίνω καλά εγώ λέω. και εν συνεχεία μια φωτογραφία που έργο του ως. φοβούνται είναι λίγο μας τα ίδια και τα ίδια στοιχεία η διαφορά ότι ενώ από το μοναδικού μιλάνε μόνο δρόμο το θεωρώ ότι είναι πολύ κόσμο που έχω το χρόνο να γρά. ακόμη τμήματα απλοποιούνται και λέω να βάλω κι εγώ να δω. μα είναι επανάληψη του Wii u b εδώ για να μας δώσει το. Κωνσταντίνος Μολέσκη. είναι ο αξιωματικός Ρόδιος κατά ένα ποσοστό κατάφερε ένα στο Βελεστίνο να. αρχισυντάκτης του όπως κατά τον πόλεμο του 97. μια ηθογραφία έργο. σοβαρές ενώ ένα άλλο λέει η. αποτελεί έργο πιο ψηλός στο βουνό του γιάννη κοντού έργο κατεστραμμένο εδώ και 40 περίπου χρόνια μια φωτογραφία. τον ακριβώς πάνω στο άλογό του να. και όπως θα Δείτε και πρόσφεραν σε τίποτα δεν μπορεί να είναι από τα πρώτα. γαλλικό. ενώ 9 είναι καλό που γράφει για τον ίδιο τον δήμαρχο της πολλές φορές και δίνονται κυρίως. τους ταξιδιώτες που έχουν. λίγο είχαν γραφεία η νέα έδρα στο παρκέ να κάνει πάρα πολλές το. ένα χιόνια π ζωγράφος που έχετε εκεί στα 1800 κιλά στο βιβλίο Ιωαννίδου θέαμα το κάνει ηχογραφεί. τη χώρα μια πολύ ψηλά στον τοίχο είναι στην κα λίλα που ενώ το ταβάνι με το θηλυκό σε μια απόσταση επτά περίπου μέτρων από τον μάρτιο του θέα έχει αύριο οπότε και. πόσο λίγα γίνονται τα γράμματα έχει κάποια έκπληξη με τους ώμους τους. των μοναστηριών. το καρπούται μιλάει το 40 όχι στις ανάγκες του χώρου της κρίσης για την οποία υπήρχε ένα πιάτο φαί. εδώ εκεί λύνουν μεγάλα κώστας. τη δικογραφία τα άτομα 1900. η ρίγα και αν γινόταν αυτό το πάρα πολύ μεγάλο γι. εδώ περνάμε σε μια άλλη ενδιαφέρουσα. είναι ενιαίο σύλλογο γράφει σε μια λαϊκή έκδοση έως το είναι η αρετούσα να περνάω το 1800 με 1000 ευρώ το. το ίδιο έργο από το ίδιο κόμμα. κάνει δύο παραλλαγές δύο. όμως η παρέα του δεν μπορεί να το μεγαλύτερο παιδί σας. οι διαστάσεις του είναι υποχρεωτική για τη χώρα μέσα από την έννοια του λαού άρα έχω όμως διαστάσεις της τυπογραφίας. τούλι κάνει υποχρεωτική. πώς λοιπόν του ήλθε να το αλλάξεις θα συζητηθεί για να το προσαρμόσει. της άρνησης του ΚΚΕ το 1009. λόγω 21 ετών παρά τις εδώ και πάρα πολύ άρα λοιπόν τι είπα. Κομνηνών μιλώντας για πάντα εδώ η δήλωση. για τη χαρά και την τιμή να ζω. βέβαια το τι κάνει ένα πλήθος από άλλα βιβλία για να προσαρμόσει. διάσταση δεν είναι το νησί των ΜΜΕ την αλήθεια αλλά πάντα μου θέμα τώρα το λέει και το προσαρμόζουν 1000. στόχο έγινε μια πολύ. εδώ μια ακόμη πιο ενδιαφέρον. υπήρχε ένα καρτ ποστάλ κοινό τι θα δούμε λοιπόν τον γιο μας όταν. προϊόντα του γραφικός εγώ ανατροπών κενών και πολιτικό. ελπίζω να. το χρόνο και ντυμένος. δηλαδή το ελληνικό δη όσιο χρέος όμως σε. λέει όλο το κατάστρωμα είναι εντελώς τον ζωντανό. και γεωγραφία το μήλο. Γερμανία όχι όμως για. πλέον αυτό το ρωμαϊκό μέχρι να δω την αντίληψή τους εγώ όμως. το απλούστερο σχήμα πλακάκια όπως συνηθίζεται. να λέει αυτό το στοιχείο του παιχνιδιών είπα εγώ πήγα το ελληνική λίγο εγώ πια αλλά είναι λίγο. είναι δεδομένα με την αγορά δύο Πακιστανούς ΗΠΑ. ακούει είναι θετικό ότι ο δρόμος που έχω να πω πως δεν είναι φωτογραφία. ξύλο όμως το οποίο δεν υπάρχουν. και όχι μόνο τους βαρύ. κλπ έχουν μεγαλύτερο πρώτα εγώ γιατί ο σταυρός λένε. στοιχείο που χαρακτήριζε την Εκκλησία ήταν μερικά. και πληρωμών προς τον αγώνα του με τα φυστίκια Λάρισας το θυμό μα το εμείς με μια ηθική και. έχουμε το προνόμιο να μου τα γράμματα σας να εισαχθεί λέγονταν βαριά κάποιοι αγρότες από τον γιώργο Κυρίτση που είχαμε τότε και το νερό στα σπίτια. ενώ ενδέχεται να. μένουν όμως ουσιαστικές αλλαγές. είναι λαϊκός ζωγράφος θα το πω εγώ το θυμάμαι καλά πως. χρησιμοποιεί. όσον εις τον σοβαρό προγράμματος που επιδοτείται από το. έχει ζωγραφίσει τον ρήγα Φεραίο να τραγουδάει το at 12 παγωτά τα. θεωρείται παρά έναν και μόνο νόμο ειδικό. και πάνω από 22 κυβικά μπαίνει μέσα στη Βαυαρία οι οποίοι όπως είπε ενώ στην πόλη υπάρχουν η. πίσω πλέον νέα πλάνα η ζωή επιβεβαιώνει νέα γεωγραφία μας να χάνονται μέσα στη γνώμη και. παρά μόνο για το χάος δηλαδή που όλοι έτσι εγώ που ζω. λίγα. πολεμικός ζωγράφος σπουδών αντίγραφο. το κάνει πολύ περισσότερο. μ.μ. march που πέραν των τμημάτων με την καθαρότητα που συνήθισα φτάσαμε στην ενήλικη πλέον όμως. και ακόμη πως το νέο υλικό θα λέγαμε είναι το κοινό η βία που βιώνω. έχουμε ένα. φωτογραφίες του Μακεδονομάχου port που είναι μέσα σε ένα αδιάφορο το πόντο φωτογραφείο αβάντα του μόντε κάρλο τη φωτογραφία για να μην. ψυχή δεν μπορώ να το πω. ένα λιθογραφίες μόνο εγώ που το κάνει η δικογραφία των πάνω και των κάτω. σιχ στο προ σωπο πόντων με το πλήρωμα με περισσότερη λεπτομέρεια τον τριετή θητεία του θα είναι μια πράξη εκφράζει πολύ στους. αλλά πως δεν έκανε ποτέ ως τώρα. ο αγώνας γίνεται πολύ πιο. προνομίων ανάξια των ελληνικα CDS σας ένα συγκεκρι ένο Αιγινιακό χώρο για να έχουν δουλειά με το νερό για να έχουμε ένα δικό μας δίνουν κίνηση 1,1. κατέχει το ματς έστω και με το βάρος μας τα είπα αυτά εγώ να τα δουν και να πάει. είναι έτσι το σχολείο. δεν είναι πια μου. ξεκομμένο από τον τόπο του και από το χώρο είναι ένα νέο όργανο υλικού λόγω. Βενιέρη φωτογραφία ένα άλλου. 10 και πλέον θα αρκεί η χώρα. μέτωπα που ήδη υπάρχει αν δεν είμαι εγώ τα έχω. παγώνει τον ρωτάω τι. πήρε ως ζωγράφος παραμονής κανείς στο σπίτι του τριαντάφυλλου παρά 32 λένε πάλι το ίδιο παρά μόνο τη βία αλλά μια έννοια εντελώς άλλη διαιτητική ακόμη χώμα κάπως αλλά τι να πω το ίδιο επώδυνο έτος παρόλο που η αγορά ενώ εγώ έχω να προτείνω γω. και κατά δύο τρίωρα το οποίο με τη χώρα. ΑΕ έχει δεθεί πολύ στο μισό αγώνα βόλεϊ και. and 1.1009 το έργο έχει ήδη έχει αιτίες κι όχι μόνο θα φάω το γνωρίζει κι άλλα ακόμη και θα λάβει χώρα. ηγεμόνων και και στηρίζει την χώρα το μόνο που έχουμε φάει μια ουρά για. το. τόσο πόνο του παρισιού υπέρ του παιδιού και κάναμε μια. πάρα πολύ ένα κεφάλαιο αλλά πάρα πολύ. καμιά φορά ένα λαϊκός τεχνίτης πολλοί λαϊκοί τεχνίτες του δίνουμε ένα άλλο όνομα τώρα σας πάει πληρωμένη τους δικούς. από το τραγούδησε όλα αυτοί που. αγαπητέ κύριε τον αρραβωνιαστικό της και τα λοιπά δεν μπόρεσαν να αποδεχτούν και ειδικά αυτούς που τόσα. και λέει το τραγούδι. τα πυρά βαρύ όνειρα και πάνε να τα πει και θα πάρει τη θέση της ασύστολα. πάω κάπου βαθιά μέσα στο ίδιο τμήμα Πειραιά εξηγεί η Ελένη Παππά. στον ενώ έχει και καλά τον αν όχι παρήχθη Βοργιάς φυσάει τα κλαδιά που είναι και ο. ΑΤΑ καταβάλλεται όνειρα λιγότεροι δεν έχει δει ζωντανά όντα από. στα 1700 τα. το μοναστήρι της Παναγίας. θέλουν η χώρα να μια φυσική διώρυγα της βόρειας. ίδιο χώρο να αναπνεύσουμε βέβαια προς μια κάποια υπαρκτή αλλά όχι. τα ίδια τα ΑΕΙ παρά τον ρωτάω πόσο ωραίο ελληνικό τρόπο και προς όλα το δικό. αγώνα από το δημοτικό τραγούδι. και ένα τραγούδι που λέει πιο πολύ ναι και έναν και δύο ευρώ να ιδρύει τον νεαρό και τη νήσο Ρω. θέλουνε πάλι εγώ εγώ εγώ. 1760 ευρώ και είπα να το δω και. να καταλάβει το νερό μπαίνει. είναι λοιπόν μια καλή κουβέντα μια εικόνα της. και έκανε πάνω απ όλα ως παιχνίδι της αγορά. πάνω σας θα είναι οικονομία μεγάλη παρά σκευή παρά και το ποτό. και. ξέρετε υπήρχε ένα μια παράδοση αλλά όταν ο Patrick πελεκάνων χτυπούσε τη νίκη ένα είναι το πέντε πάνος κύριοι παγετός τη τους έλληνες από το αίμα του τα παιδιά και. και το γονίδιο το παρομοιάζει τον Χριστόν και τελικά όπως έλεγα δεδομένων πλευρά του λόιντ και. στους θανόντα δώρο. επίσης τα. δικούς μου. και 1,1 από 1.2 ευρώ ανά κιλό στο σύλλογο. το να. πάει κι οι ίδιοι τι εννοεί το μωρό μου να. έτσι και μια εικόνα από το λόγο και το όταν όμως το κάνει ποια χώρα. το ίδιο θέαμα αγγίζουν την ψυχή μας αλλά εγώ παραμένω παρών τα εγγόνια. θέλουμε έχουμε πια σε ξυλόγλυπτο ποια είναι η παρά μόνο με ένα θαύμα να γίνει για να. είναι ένα χώρα το ένα για το PSI κι εγώ να του πω όχι και τόσο όμορφα και βάλε τα πλοία. διότι είναι πάρα πολύ ωραίο τρόπο τη δουλειά και γι αυτό έχουμε και από την παλαιά Ευρώπη βαραίνει μόνο πάρα πολλές να καλεί φίλους ενώ ένα μόνο να έχω. και τις παραδόσεις σύμφωνα με μια παράδοση ετών 40 με τον Μέγα υπήρχε ειδική μνεία. βοσκοπούλα ευφροσύνη η οποία πήγε πολύ μακριά να ποτίσει τα γίδια και γιατί δεν είχε να φάει ειδικότερα. έλειπε όμως ένα τραγούδι που έμελλε να γίνει το παρακάνουν λοιπόν κοντά σε ένα κτίριο και εκεί είναι κάλυψη πηγή ποιοι όμως κι εκεί υπήρχε ένα χρόνος δέντρο αλλά πάντως το ήταν κρεμασμένη ένα εικόνα της Παναγίας οι οποίες χάρτου κλπ κλπ και εισήγηση ανάκτηση διότι θέλω να πω ότι εδώ είναι μόνο φίλοι και τώρα λοιπόν παρά να δει τη χώρα αναπαράσταση του μοναστηριού όπως ήταν το 18ο αιώνα μια ωτογρα των χώρα ανάγκη το. που μπορεί να έχει και μια λαϊκή παράδοση το 1920 γραμμών δεν σημαίνει βεβαίως ότι πήρα μια από την άλλη όμως πιθανότατα θα έχετε αγωνία χαλκογραφίες και ένα από δεύτερο χέρι δεν Αναλυτικά πότε κατά κόρον. επτά ένωνε μια παρακαλώ να τον αγώνα. για να βγαίνει και λέει εγώ θέλω να βγω και να. γαλλική το 1009. να. μια σειρά λαϊκά για τα δύο χρόνια λειτουργίας του ΤΕΙ όπου θα γίνει το ίδιο ποσό είχε στον Άγη μου πια του ελληνικού λαού έχει εγώ να διαχέουν ήχο είναι το ένα τρεις. πώς λοιπόν. ζωγραφιά είναι ίδιες ένα παλιό bar Λι το 1938. τον κενό χώρο για να. λέει λίγα και να κάνει ένα άλλο έργο βέβαια τον λεπτομέρεια βέβαια που δεν υπάρχουν παρά μόνον στο ζεστό ήλιο. στο σπίτι του ποτού κάνει μια άλλη παραλλαγή θέματα τα τρεις κόμματα. που έχει αυτό το έργο γραμμένο το 1912. ελιών 9 λιθογραφία μια αξιοκρατία σκοτεινές λόγος παράνομα κατά τη διάρκεια της κατοχή κατά τη διάρκεια της κατοχής οι αντιστασιακές οργανώσεις ανάμεσα σε πολλά άλλα με κανονική διάφορες πηγές όταν βγει σε διάφορα βιβλία οι οίκοι κυκλοφορούσαν από χέρι σε χέρι μια από τούτη εδώ που παριστάνει παγετώνα 1000 αν βλέπετε όμως εδώ πια τα χαρακτικά του η έννοια του όπως μια άγονη μόνο τακτική είναι αυτός ο διάλογος του αλλά και το κόμμα είναι απλώς είχε. 9 Γ Courtney ιδιαίτερη γιατί όλα τα γεγονότα της κατοχής κατά. είχαν άλλα χαρτιά τότε υπήρχε μια άλλη όχι η ιστορία. μια εικόνα. θέλουν τώρα ένα. λαϊκός ζωγράφος αλλά αυτό είναι που γράφει το κάνει εικονογρα 9 μυθιστορήματα η γεωγραφία του Αθανασίου διάκου ο εγώ λοιπόν μια γάλα 1.1 η προσπάθεια τον έχει καθαρά αλλά. κάθονται στο ίδιο πνεύμα ήταν ότι παρά την εικόνα. άλλοι λαοί 1000 γραφεία πάλι με το ίδιο θέμα εγώ θα έχω να φάω το ένα είναι το μόνο κόμμα που να πάω να βρω έναν. αλλά και πάρα πολλά άλλα για μια ωραία. τη μόδα και. αλλιώς λαϊκό πρόγραμμα. τώρα ακόμα και το όνομά του το μνημόνιο έχουμε το τέλειο δώρο για τη χώρα όταν. των δυτικών χωρών είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη βέβαια οι διαρροές και υπάρχουν πολλοί που με μοναδικό σύμμαχο χώρα. πόσες άραγε θέλει αλλαγή εκδήλωση τα ίδια πράγματα με Yamaha ένα χώρο. αλλά το θέμα είναι να προσαρμοστεί στις ανάγκες του κόσμου για το ναι βέβαια να πάει για χορό μα τι λέω εγώ είπα έτσι ώστε να λειτουργεί σαν κόσμημα μια ενιαία στέγη. σχήμα χωρίς. στο κλίμα του αρχαίου Έλληνα IC επόμενο αναλυτικό αλλά σίγουρα το θέαμα. παρά για δύο κωμωδίες του λειτουργικού η επίμαχη έτσι θα είναι και ο ρόλος που παίζει το φως παρά τα νέα λοιπόν από τη χώρα αλλά και αν το κανάλι και πόντο ο κο τεροι βαρύ είναι το. άρα το κόπο να το θέλει να δίνει αγώνα για να παραλάβει το δέμα το οποίο περιείχε δουλειές τη διετία 1000. πολλοί δε λέει και εγώ αυτή την ώρα. είναι 9 άρα η Αυγή online παρά το βιβλίο μου για να δω τη λύση για ένα δεύτερο μάτι δανεικό. παράλληλα βέβαια δεν είναι η ώρα να φύγει του έβαζε μπορεί. διέλυε αλλά και πάλι δεν. ελία καζάν κακούργα συνοδεύεται με ρύζι γάλα δύο αυγά ένα δύο του χαλκού η Peugeot Γάλλοι. αφού μιλάνε. τέλος για τον αφού έβγαλε. άραβες που δίνετε αίμα πήγα γρήγορα και εύκολα με λίγο λάδι και που έχει πλέον απομείνει λειτουργία έγινε για ένα κέρμα γίνουνε δικά. λίγα και μεγάλα. ήταν. το εναρκτήριο από μια σειρά μαθήματα που έδωσα το γενάρη του 1978 τους τότε ήρθε και κατά της φοιτήτριας φιλοσοφικής σχολής του πανεπιστημίου Ιωαννίνων εισηγητής ήταν ο καθηγητής κος μερακλής. ηχογράφηση από το τρίτο μάθημα για λαϊκή ζωγραφική στη σειρά. του λαϊκού πανεπιστημίου της εταιρείας Θεσσαλικών ερευνών ιανουάριος 1978 τώρα. οδηγεί τη χώρα με λίγα λόγια για τη διετία 2000 παιδιά χρόνων το ρόλο του κυρίου και των δύο. you are Home υγεία οι ίδιοι. όσο κι εγώ να δω τι έχουμε δει στη ζωή μου κι όχι μόνο. είμαι κι εγώ ένα. δρόμο όμως κι εδώ είναι το μόνο που. τότε να το δούμε. παρά μόνο εντός. τι λέει τώρα ο. και έτσι να. η Moody S είχε γίνει η ύλη έχει γίνει ένα ροκ λοιπόν μπορούμε να βρούμε παρά το. είμαι κι εγώ έχω. και λίγο ο. παρά μόνο και μόνο για να το λέει. εγώ μπορώ να μπω κι εγώ λίγο. και μου το πήρε. ποιοι. όλη τη γη το 1009. βέβαιοι για το μωρό μου κι εγώ. βέβαια εγώ το 1000. λεγόμενη κι αν δεν έχει βγει το εγώ μου ίλοι μου έλεγε τον υγιή. λέει ο ρόλος του ΤΕΕ. νούμερα. τι γίνεται δεν είναι. σειρά Μίλι και εγώ μια. το μήλο κάτω από τη γη το. των χιλίων ευρώ γίου οι. γύροι Πέρεζ. χώροι χώροι είναι να γίνουν οι. ναι ρε συ δύο το. ήλιε μου μου. κι εγώ. πριν από ένα ώρα. η ΔΕΗ. σελ 1009. για κα μη να κουβαλάω. λέει. τη. τον. και ΜΜΕ όσο και το πάγωμα. μου λέει μόνο. για δήμο και ΕΡΤ να. χώρο 1000 901000. μου είπα κι εγώ να είμαι ο γι τη γη του και. πόντων λίγο αλλά παρά. για τη δική. για χορό. μπορούσε να δει πάρα πολύ αλλά. δεν μπορεί να βγει. μπορούν να είναι φίλοι αλλά και άλλα ων ουκ. ίλοι μου έτσι τη. όχι μια μέρα η ντόρα όμως είναι μια έννοια εγώ εγώ η ίδια αλλά και ο παράγων τύχη. τώρα τι να μου πει τι να το κάνω. είναι και δύο παιδιά το 1000. για να κόβουν τη. γι. γέλιο έχει τώρα αν εγώ εγώ εγώ εγώ εγώ. ηλία ήλιου. μόνο όλοι μου λένε ότι το 1009. άρα και εγώ έτσι. υγιή βουτιά τι μπορεί να γίνει μια. μπορώ να πω ότι η ώρα. να διευρύνουμε τον. τον ήλιο να δύει ο ήλιος. λίγα έχει να πει γι. γύρω. γι. μου θέλω όμως να είμαι εγώ είναι το εγώ μου λέει ο Ηλίας. και ένα μίνι. ένα ένα και μόνο το. ουρανό που μου ήρθε η ιδέα να το. έχω κι εγώ μια γνώμη και να δουν οι.

1000 ευχαριστώ που. κάτι που. μολυσμένης ειδικοί αισθητήρες που παρακολουθούν το μάθημα. τιμ μακρή είμαι βέβαιος όμως ότι η. παγκόσμια είτε. ζευγάρι έβγαλε πολύ μεγάλη χαρά μου είναι. μαζί μας οι κύριοι αυτοί να δώσει μερικά μαθήματα. φέτος προπάντων που και εγώ έχω βάλει στο πρόγραμμα εκτός των. και λαϊκή τέχνη. πήλινα έχετε δει είναι καθεαυτήν ένα ξεχωριστή επιθυμητά χαμηλά όλοι έτσι. και ο Λαογραφικός σαν αντιπρόσωπος. μας πολλοί δε νικήθηκε γράφει. γενικά πράγματα μπορεί αντί για το παιδί δεν έχεις έργο αν είχα τη δυνατότητα κάθε φορά μιλώντας για έναν οργισμένο λαό. τομέα λαϊκής τέχνης. είχα των δαπανών άνθρωπο όπως συμβαίνει τώρα πλην της κυρίου μακρή ο οποίος είναι ο πιο ειδικός το. διευθυντήρια θα έλεγα. θέματα. της ελληνικής λαϊκής ζωγραφικής. σας κουράσω θέσεις μόνο δύο πράγματα μπορεί να είναι υπερήφανη. την μάχη διότι. έχει. ζητεί αγώνα. ισχυρίζεται ότι. αυτών ανήκουν δύο αν θέλετε. ανακάλυψη. είναι αυτός πρώτος ουσιαστικά που προέβαλε παρουσιάζει το οποίο εγώ. περιορίζεται στα μόλις είδε τα παιδιά του. τον Θεόφιλο και ότι δεν μπορεί παρά να ξέρετε. τι συμβαίνει αυτή τη στιγμή για την διακύμανση τοπική μας λέει χαρακτηριστικά να το πρωί κυρίες που σου έχω καλά νέα και για. πουλιούνται νέας. θεματικά αυτό νομικές ενέργειες που θα το δάνειο 700000 θα κοστίσει 1000 πίνακα. έντυπα. και το δεύτερο που επίσης το δίωρο. σπουδαίο. θέμα. είναι ότι αυτός ελευθερώνεται μέσα από δράσεις. κρίνω σε το Εθνική Jumbo που χαρακτηρίζει πάρα πολλές φορές. τους. χρηματικού προπάντων θυμάστε να αποδώσει τιμές των λεγόμενων χρηματικό αντίτιμο. ακολουθώντας τα παίζετε το αξίωμά τους όλο μου κι εγώ είναι το αληθινό. προσπάθησε να βρει. σεν. επιγραφή που λέει κύματα και συνέδεσε. συστηματικά όσο πιο όμορφα το τόσο ετσι επίμονα και με τα. με ειδικές δράσεις. πάντων βίντεο του μπαρόκ φαντάζουν και πάντως τα. χθες τη νέα πράγματα. αλλά εγώ είχα το δυνητικό πεδίο τα πράγματα πραγματικά να φτάνουμε. υπερήφανος. δεν χρειάζονται πολλά λόγια. κυματίζει τραγανό. έχουμε κάνει τα πάντα. βασικά σήμερα θα μας απασχολήσει είναι ζωγραφική. μάλλον όχι ημέρες 2000 μαθήματα αλλά η προηγούμενη. σήμερα να κάνουμε μια γενικότερη εισαγωγής να πει είναι ότι κάποια μορφή. λαϊκής τέχνης δεν μπορούμε να καταλάβουμε. παρά μόνον όταν έχουμε υπόψη μας όλα τα στοιχεία που απαρτίζουν τον Γενικό φαινόμενο που έρχεται η τέχνη. και πολύ συνέχεια χοροί και διάφορους τομείς. σίγουρο και γεωγραφική λοιπόν κύριοι υπάρχουν κοινά τώρα μια κλπ. και το βασικότερο θέμα μου από πού προέρχεται η τέχνη και επίσης. ποιας επιδράσεις δεν είναι πια σε μια αντίληψη που έχω 1909 πήρε τίποτα από το να την L έως μόνο. και ιδιαίτερα. αλλά αυτά τα μείωσε με ένα θαυμάσιο τρόπο και πάλι δεν έμειναν μέσα στη λαϊκή τέχνη. τα στοιχεία σε αυτό για να πάρεις τα όπλα που μείωσε το αίμα μου έκανε πάρα. συμμεριστεί την πρώτη φορά θα δούμε μόνο τη Πειραιά πότισαν στοιχεία και από άλλες ομάδες τέχνης και πολιτισμού. και έφυγα το ίδιο θα δούμε τον τρόπο με τον οποίο άρα η μείωση. ναι βεβαίως. είναι. θα πρέπει να σας πω για να μπορείτε να προετοιμάζεται από τώρα ότι είναι πάρα πολύ παρά θα απαντήσω σε ερωτήματα σας παρατηρεί θα κοσμικής ύλης. γιατί το θεωρώ πάρα πολύ. είναι κοινά παραμελημένο πως η δική μας τέχνη παρά προέρχεται από τη βυζαντινή και. αυτό έχει δεχθεί πάρα πολλές χώρες αλλά φυσικά δεν αρκεί για να εξηγήσει το γιατί. θα πρέπει να βρούμε τους συνδετικούς κρίκους που ενώνουν και. κληθείς μάλιστα να θεωρούμε ότι δεν είναι μόνο να ζωγραφίζει. και πόσα συστατικές υπερβατικές μορφές μέλη της βυζαντινής τέχνης. μέσα σε ένα χρονικό διάστημα γίνονται μεταβάλλοντας τις μόδες γεμάτες κίνηση ζωή. και αυτό που με την υλική πραγματικότητα που είναι έτοιμο να την μάθετε κατ'αρχήν. απηύθυναν. αρμοδίων καθώς το όπως λένε δεν είναι μόνον η γεωγραφία. φυσικά εκείνη. αλλά με πάρα πολλά στοιχεία που μας απειλεί ότι σε όλη την τέχνη της ζωής εκτός από την γεωγραφική έννοια είχαν επίσης και οι άλλοι κοσμικοί όπως έκανε και. ένα παράδειγμα αναφέρω μόνο ένα τέτοιο θέαμα αυτό. είναι οι αποφάσεις της συνόδου στην οικία 789. ανάμεσα στα άλλα οι άγιοι πατέρες χτυπάνε και περίληψη. και την ζωγραφική είτε είναι αίσχος αυτός ίδρυσε τώρα ακούω τόσες την επιβλαβή. και αρχίζει να περιγράφει τώρα το ρεπερτόριο της και. πλοίων εάν ζωγραφίσει της σχήματα που γενικά και άμα. γυρίσματα αλλά και ορχηστρικά και ιπποδρομιών Θεωνάς και ιδιαίτερων ιππότης να βγαίνει το. σχολών επειδή. η. ενάρετων γρήγορες και μαρτυρικών άλλων διηγήσεις. νίκα αρετή των ζωγρα χρώματα βρίσκονται 300 εργαζομένων. εδώ βέβαια όπως είναι η διατύπωση αν δεν έχουμε υπόψη μας και την εποχή του φορέα. θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι κοσμική λαϊκή τέχνη ήταν κοσμική βυζαντινή τέχνη πήγανε περίπου ένα πρόδρομος των σημερινών την πόνο. αλλά νομίζω ότι είμαστε πολύ μακριά στην πραγματικότητα. για να πιστεύουμε ότι στ' πρώην ΙΚΑ και ΟΑΕΕ εκείνος το κοινό το οποίο τους ήταν ακόμη ένα πραγματικά έχουν χαρακτηριστικά παραδείγματα κι ακόμη χειρότερα μη ύπαρξη 9 ακόμη και ένα κακός που. και κρίσεις από το μουσείο του Ηρακλείου νομίζω ότι θα πεταγόταν όλα αυτά τα αριστουργήματα της μινωικής λιπογλυπτικής. διότι και αυτά είναι. ιπποδρομιών ΟΔΙΕ γυρίσματα και ακροβατικά. βάση πτώση αυτό είναι μια σαφής μαρτυρία ότι έχουμε και μια άλλη τέχνη το βυζάντιο πέρα από την αλληλογραφία. πολλά στοιχεία. σε δείγμα τιμής και εμείς περνάμε στην Αττική αύριο θα μιλήσουμε τη ζωγραφική θα δούμε εκείνον όχι από πιο κοντά. τώρα με μια σειρά από προβολές τι νομίζω ότι θα βρείτε τα χρήματα μόνο προβολές μπορεί κανείς να μιλήσει. θα δούμε πάρα πολλά στοιχεία και δεδομένα που θέλω να σας διαβεβαιώσω πέφτει και πώς έχουν εξελιχθεί. αλλά κι εσύ συνέχεια ότι πήρε από τη διεθνή υπηρεσία επίσης από δημοτικά τραγούδια έμαθα από ολόιδια κείμενα από παραδόσεις. όπου ένα πλήθος αλλά άλλες πηγές. λοιπόν τον παρακάλεσε να σβήσει το φως για να ξεκινήσουμε άνευ εις το έβαλε. κύριε διαμαντή πατέρα εγώ. όχι νομίζω ότι δεν το έβαλαν άναψε το πως έβαλαν το άλλο. σπίτια των αρχοντικών της βορείου ελλάδος. πάνω από τα ψηλά παράθυρα βλέπουμε υπάρχουν κάποια άλλα χρωματιστά παράθυρα και ειδικότερα οι λεγόμενοι λοχαγοί της. αυτή είναι ακριβώς στη σχέση και με τη λειτουργία. των βυζαντινών φωτιστικών κύριοι των ναζί που είχαν τα ψηλά παράθυρα όπως εγώ. οι λεγόμενες παλιές ελληνικές ταινίες και πάω. που να μην παροχής και. ρε τι είναι λοιπόν αυτό το λόγο εγώ τα παράθυρα τα έλεγαν ήταν αγώνας του και να κερδίσει μερίδια αγοράς που παρά μόνο από το εσωτερικό της χώρας είναι εντελώς στον παναμά. πάρα πολύ ωραία ποιήματα που θα δούμε. και έτσι έχω κατανοήσει εταιρικός φόρος. βρίσκουμε τις απεικονίσεις χώρες. αγία γραφή δεν είναι όπως το μαύρο τσάι επίσης κυρίως της θεοτόκου 80 σπίτια που εμφανίζεται διακριτικά την γουινέα παναμά με ένεση. λεγόμενες φιλίες το μια κωμωδία που τα καρότα αλλά και γι'. αλλά οι φοιτητές αυτοί έχουν μια ξένη ως προς το σχήμα. ενώ στην αρχή. είναι κυρίως τα στοιχήματα που έχουν μεταφορά 1000. σιγά σιγά μια κυρία που τον καινούριο σχήμα. και κυρίως κατά το 18ο αιώνα μόνο στον αιώνα της. επηρεάζουν αμφότερα Απ' τους τα στοιχήματά τους αλλά κυρίως δίνει πιάνει τους που έρχονται στην Ελλάδα με τους μια εικόνα. τους διάφορους. ταξιδιωτών. να βρούμε κάποιον που δεν. τον πόνο αλλά το να βρω μια μαμά το ακριβώς την ίδια αίσθηση που είναι και οι Βενετσιάνοι για. αλλάζει και το ελληνικό βέτο Κουβέλη αλλά κι εδώ πολλές φορές κι όμως υπάρχουν ακόμα. έτσι είναι δημιουργούν ένα πάρα πολύ ωραίο το. τα κλειδιά της βορείου ελλάδος αποκτούν έτσι ανοίγει και κυρίως μετά το 1770 όπου η ανάπτυξη μόνο. δημιουργείται μια ακόμη μια περιφέρεια τα τάγματα και πια χρειάζεται λειτουργεί το εκεί. το νησί που φεύγει γίνεται η ζωγραφική του παππού μην μπεις. δύο ποια ήταν τα λεγόμενα CDS τα παράθυρα. παιχνίδια λιτότητα είπαν πως δίχως. στο χώρο του Health που ενέταξε μεγάλη αιγίνης γίνονται τα ζωγραφικά σε αυτό παρά να. απλά στην αρχή είναι απλώς απομιμήσεις γι. σιγά σιγα όμως επειδή πια να έχουν αντιληφθεί πολύ με το νέο μέτοχο τον ENISA δούλευε παλιότερα. πλέον να έχει έναν καθαρά διακοσμητικό ρόλο σιγά σιγά χάνουν το χαρακτήρα της από μηνύσεις ενώ εκεί και γίνονται στοιχεία καθαρά διακοσμητικά εντελώς νέα στοιχεία για τον τομέα. εδώ έχουμε ένα έργο μια ψευτό παρά μόνο που δεν θυμίζει τίποτα από τον αρχικό όχι. σε ειδήσεις 9 το ακόμη καθώς θα ξέρετε από την ιστορία του αυτοκινήτου από τα αυτοκίνητα που ουσιαστικά ήταν πήλινα αμάξια η οποία είχε βγει το άλογο που είχε ήδη κάνει πως σιγά-σιγά TV για άλλες ανάγκες οι άλλες δυνατότητες εκτός του κινητού εξελίχθηκε σαν να είναι εντελώς απών το από το αρχικό. και έναν αγώνα. περί κρίσης ένα μεταβατικός ακριβώς στη ζωγραφική. αφότου βίζα Γι'. είναι σύγχρονη λαϊκή τέχνη είναι οι πανελλαδικές αλλά βγήκε για λίγο εκτός από το ΙΚΑ ΟΠΑΔ ποιο το όραμα που αλλάζει γεωπόνος εξ Ιωαννίνων. ενώ μάλιστα και το εξής καταπληκτικό. 19 τρεις μήνες μετά το θάνατο του αγίου Γεωργίου. ιωάννη υπόβαθρο του γεωγραφία 99 ειδησεογρα το αιγαίο των ναζί το 13 ημέρες μετά το θάνατο του γίνεται ένα σημαντικό επίσης πολιτικό γεγονός και να είναι ότι την εποχή της Τουρκοκρατίας. και εδώ το 1838 είχαμε Τουρκοκρατία πόνοι. π διαφορά ευχρηστίας με το πως δεν ήταν απλώς μια σχετική διασπορά ανά. σαφής χωρίς ειδικός τομέας ανάμεσα στον ελληνικό και τον δυτικό παρά τα. και ενήμερη είναι και το δουβλίνο και κάνεις οτι η μάνα μου τον είχαν εκτελεσθεί τουρκικές αρχές πριν από 13 ημέρες τον εμφανίζει συνεχή γεωγραφία από τον Ζήγρα αποκτά το μαρτύριο του. φωτογράφισαν τον. λοιπόν αυτή τώρα τι νέο κόμμα. Ηλένια έγκλημα αλλά ένα να πέσει πάνω. έναν ακόμα αγώνα τα στοιχεία. και πλέον ήταν ένα πρόσωπο υπαρκτό ένα κόσμο όταν άρχισα να ζωγραφίζω κανόνος προς τους συμπατριώτες του ήταν ένα Γιαννιώτης. και συνεπώς. ήδη εκπονήσει του εκεί το χαρακτήρα προσωπογραφία. γιατί δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι μετά έναν ζωγράφο πρόγραμμα τον μάιο είπε ότι εγώ τον από το. και πού αξίζει πολλους αιωνες μέντα. 43 πραγματικά χαρακτηριστικά άλλωστε δεν είναι και πόσο διά χειλέων τομέα προγραμμάτων ενώ διανύουμε μια εποχή στην άλλη. όμως σύντομα η αρχή ήταν γνωστή στους. συνανθρώπους. δωρίζει ένα χαρακτήρα κόσοβο γραφικό και τώρα που μ ανίζεται ποιες. αργότερα χθες καθαροί είμαστε ακόμη μερικές χαλκογραφίες που παρίσταναν τον αη γιώργη και μεταγενέστερων έχει στοιχεία έχει ενισχύει το κουβάρι των ΔΕΥΑ Μανιά και τούτο γιατί κατηγορεί διορίας ότι όλα τα κουμπιά και μετά να γίνεις ενώ. οι βιογρα ποιητής παραδέχονται ότι ποτέ δεν είχε πείσει αρκετό μονάδα Ασά και Παρασκευή δράση. ύλη αυτή είναι. ιδίωμα αρτηρίες είναι μια χαρακτηριστική μεταβατική μορφή κόσμο εναντίον της μορφές του Θεοδωρόπουλου παραδείγματος ένα ,. επίσης από την ανατολική όπως μια απόγονο τον Κισσαμικό τόσα χρόνια κατά του ΔΗΚΟ το κόμμα αλλά αίμα και πάντα σε μια κοινωνία έχουμε να. εδώ έχουμε άλλη μια χώρα. παρά την ημέρα που λέω να πάω όχι. και άρα είναι δύσκολο να για πάρα δείγμα ΠΑ το 1900 ευρώ ανά. ξύλινο. εννοώ σπίτι Τριανταφύλλου δυστυχώς φέτος την ύπαρξη ευθυνών έχουμε πάει να έχουμε παρά μαύρα αλλά εν πάση περιπτώσει που όμοιά τους δεν κόλλησε την ασθένεια αλλά από τα σχήματα να. τραγικά από τα διάφορα στημένη εικόνα. αυτό εδώ είναι από μόνο του το μη άρα πονάει κανένα είναι να μπορεί να μιλά για τον ν έτσι πώς σε επηρεάζει η αναστάσιμη χαρά όλως παρανόμως να μπορούν να τους δεύτερον παρά το νέο Νο1 που χωράει βέβαια εδώ να πούμε ότι η παιδεία. ρόλο μια τέτοια ατμόσφαιρα όμως κάποια εικόνα υπάρχουν και υλικά αυτό είναι μια συλλογή μου χρόνια προς το παρόν όλα μια χαρά πάει Κουβαρά λιπαρά π.χ. με το ν. χαλκογραφίες της εποχής όχι μόνο δε θα δεχτεί πιέσεις. αποτέλεσαν επίσης ένα πηγή θεμάτων την εκτιμά. χαρτογραφία ποτέ το δάκρυ είναι το χέρι μου. Καραϊσκάκη σε εμένα αλλά αν είναι να μιλήσουμε λίγο και εγώ όταν χορεύουν πέρα. τους για να γίνω καλά εγώ λέω. και εν συνεχεία μια φωτογραφία που έργο του κόστους. φοβούνται είναι ακριβως τα ίδια στοιχεία η διαφορά ότι ενώ από αργά το βράδυ ότι ήτανε μόνο δρόμο. το θεωρώ ότι είναι πολύ δρόμο υπάρχει θεός που ζω εδώ που ζω τώρα μια χαρά. ακόμη βήματα προόδου και λέω να βάλω κι εγώ να δω. να δει την επανάληψη του Wii u b για να μας δώσει. Κωνσταντίνος Μολέσκη. είναι ο αξιωματικός Ρόδιος κατά ένα ποσοστό κατάφερε να στο Βελεστίνο να. αρχισυντάκτης του όπως κατά τον πόλεμο του 97. μια φωτογραφία από. τόμας ενώ είχα πάει να δω να ταϊζει γάλα. αποτελεί έργο θεού τέλος το βουνό του γιάννη κοντού έργο κατεστραμμένο εδώ και 40 περίπου χρόνια μια φωτογραφία. ακριβώς πάνω στο άλογό του να. και όπως θα Δείτε και πρόσφεραν σε τίποτα δεν πρωτοτυπεί από πρώτο. γαλλικό. ενώ 9 είναι χαλκογραφίες των όρων από τις πολλές φορές και δίνονται κυρίως. τους ταξιδιώτες που έχουν. έργο είχαν γραφεία πηγή μια πραγματικά όταν παραμονές των. ένα πιο νεαρή ζωγράφος που έχετε εκεί στα 1800 κιλά στο πήλινο λειτουργιών θέαμα το κάνει ηχογραφεί. τη χώρα μια πολύ ψηλά στον τοίχο είναι στη μια άλλη ιδέα που ενώ το ταβάνι με το θηλυκό σε μια απόσταση επτά περίπου μέτρων από τον μάρτιο του θέα έχει αύριο οπότε και. πόσο λίγα γίνονται τα γράμματα έχει κάποια έκπληξη με τους όμως τους. το μοναστήρι. το καρπούται μιλάει δείτε το προσαρμόσει. τις ανάγκες του χώρου της κρίσης για την οποία δεν υπήρχε πια κάθε. και εδώ έχει μεγάλα κώστας. τη δικογραφία τα άτομα 1900. λίγα αν γινόταν αυτό το πάρα πολύ μεγάλο γι. εδώ περνάμε σε μια άλλη ενδιαφέρουσα. είναι 9 ε γράφει σε μια λαϊκή έχει δώσει έως το το είναι η αρετούσα μα τον λαό το 1800 με 1000 ευρώ τον. το ίδιο έργο από το ίδιο κόμμα. κάνε λίγο παραλλαγές δύο όμως η παρέα του δεν θέλω να δω βελτίωση. οι διαστάσεις του γενικού ορίου ηλικίας για τη χώρα μέσα από τη μια να πάει να παρά να έχω εγώ και τάσεις της τυπογραφίας. tweet κάνει υποχρεωτική. πώς λοιπόν του ήλθε να το αλλάξεις θα συζητηθεί για να το προσαρμόσει. αρίθμησης το ΚΚΕ το οποίο διά. λόγω 21 ετών άρα λοιπόν τι είπα. ακόμη το όνομα. χα χα χα εδώ ο λόγος για τη χαρά και την τιμή να ζω. βέβαια το τι κάνει ένα πλήθος από άλλα βιβλία για να προσαρμόσει. διάσταση δεν είναι το νησί των ΜΜΕ την αλήθεια αλλά πάντα θέμα τώρα το λέει και το σύνταγμα του 1000. ανάγκη. χώρο έχουμε μια πολύ. εδώ μια ακόμη πιο ενδιαφέρουσα. υπήρχε ένα καρτ ποστάλ κοινό τη διετία 1000. μερικών κυρίων και όλα τα. λένε αυτό το περιγράφει ως εγώ αν με έναν τρόπο διαφορετικό. θέλω το ΙΚΑ το ΙΚΑ τα βάζουν και με τους. να πάω ως θεό πρόσωπο σου λέει. όλο το κατάστρωμα είναι εντελώς οριζόντια. και γεωγραφία το μήλο. Γερμανία εγώ προσωπικά. πλέον αυτό το ρωμαϊκό θέατρο για να δει τους εγώ όμως. το απλούστερο σχήμα κατά την άποψή μου. να λένε αυτό το στοιχείο του παιχνιδιών είπα εγώ πήγα το ελληνική λίγο εγώ μια χαρά ήμουν λίγο. είναι τρομερά να δίνουμε μάχες σταυρού κ. ακούει είναι θετικό ότι ο δρόμος που έχω να πω πως δεν είναι φωτογραφία. CSA όμως το οποίο δεν υπάρχουν. και όχι μόνο βαριά αλλά και υπάρχουν μεγάλοι πρώτα εγώ γιατί ο σταυρός λένε. στοιχείο που χαρακτήριζε την Εκκλησία παιδικά. και πλέον προς τον αγώνα επιβάτες στη λάρισα το θυμό το εμείς με μια κάποια φιλικές. έχουν το προνόμιο να μου τα πράγματά σας είναι τελικά γίνεσαι Υδραίος όταν Βαρέλα κάποιοι αγρότες που δεν έχουν γεννηθεί ακόμα με το τένις και το νερό στα σπίτια. πρωινό συνέβη επειδή έτυχε να. μένουν όμως ουσιαστικές αλλαγές. λαϊκός ζωγράφος τον τόπο από το ασήμαντο με καρπός είναι. χρησιμοποιεί. φόνο AC αυτός εγώ Γάλλος ζωγράφος που έρχεται τώρα να τον πω τον. έχει ζωγραφίσει το ρήγα να τραγουδάει το δώρο του μπαμπά του και. θεωρείται παρά έναν και μόνο νόμο ειδικό. και πάνω όχι οτι είναι καμία μέσα στη Βαυαρία οι οποίοι όπως είπε ενώ στην κορυφή του υπάρχουν τα πάντα πίσω πλέον νέα πλοία αναζητά σε επίπεδα Ενετοκρατίας να χάνονται μέσα στην κοινωνία και. ακόμη και το φως στην άκρη του κουμπώνει προς 1000 ευρώ που το. λίγα. πολεμικός ζωγράφος σκότωναν πήγα να το κάνει πολύ περισσότερο κόσμο. αλλά μπορούμε να σας το κλίμα τα βάζει με την καθαρότητα που συνήθισα φτάσαμε στην πηγή όχι πλέον όμως. και ακόμη πως το νέο υλικό θα λέγαμε είναι το κοινό η βία που βιώνω. έχουμε ένα. σε φωτογραφίες του Μακεδονομάχου port που είναι μέσα σε ένα χώρο το χώρο το φωτογραφείο αβάντα του Πόντα κάντε από τώρα για να μην. συνθήκη δεν μπορώ να το πω. ένα λιθογραφία του πόνου το είχαν υπογραφεί κρατώντας πάντα το. σιχ στο ΠΑΣΟΚ από όπου αντλούμε το πλήρωμα με πληθώρα λεπτομέρεια τι είναι μια ράτσα ραγιάδων στους. αλλά πώς λέγανε ότι αυτά. αναφορά γίνεται πολύ πιο. το βίωσα ανάξια των ελληνικα CDS σας σε ένα συγκεκριμένο υλικό χώρο για να είναι ωραίο να οργανώνουν χώρας διαδημοτικής 1,9. εσείς μας λες και βλέπω το βάρος μας τα είπα αυτά εγώ να δουν και πάλι. έτσι το σχολείο. δίνει πια που. ξεκομμένο από τον λόγο του και από το χώρο του νέα πτέρυγα με έναν κρυμμένο υλικό χώρο. 9 ηθογραφίας ένα μενού 10 ευρώ να πάνε καλά η Ελλάδα γρήγορα. μέτωπα νέα υγιή μαλλιά και εγώ να τα δω. αφορμή τον ρωτάω τι. ζωγράφος παραμονής τους κανείς όμως πλην του τριαντάφυλλου το παρά ένα κτίριο αλλά λένε πάλι το ίδιο παρά μόνο την ίδια αλλά για μια εντελώς άλλη ένα πηγή έχει ακόμη χώμα κάπως αλλά τι να πω το ίδιο επώδυνο μα καλά πού το πάει ο Erdogan προτείνω εγώ. και κατά δύο γρήγορα να πάω πιο κάτω με τι να το. και. άρα το πρώτο που έχει πολύ. από βορρά και. and 1.1900 που εγώ έχω δει έχει διέλθει που όχι μόνο θέλει. ανθολόγιο κειμένων αλλά ακόμη και σε αριθμό χωρών με. όχι μόνον αν και αισθητή ήταν η χώρα το μόνο που έχουμε μια λιγούρα για. το. ασθένεια πόνο του παρισιού είτε πάει ούτε καν για. πάρα πολύ ένα κεφάλαιο να παγώνει. καν αναφορά ένα λαϊκός τεχνίτης πολλοί λαϊκοί τεχνίτες του δίνουμε ένα άλλο όνομα τώρα πάει πληρωμένοι στη. από το τραγούδι σε όλα τα είδη που. αγαπήθηκε και τον αρραβωνιαστικό της και τα λιπαρά δεν μπόρεσαν να αποδεχτούν και γενικά τους από το. και λέει το τραγούδι. τα πυρά βαρύ διότι είναι και πάνε να τα πει και Περιφερειακής βίζας το αλλά. πάω κάπου βαθιά μέσα στο ίδιο τμήμα Πειραιά εξηγεί η Ελένη Παππά. στο μενού και καλά τον αν έχει πάρει πορεία φυσάει τα κλαδιά που είναι και ο. ABS καταβάλλει εδώ και να πετύχω αυτό βέβαια ούτε έχει δει ζωντανά όντα από πάνω. στα 1700. το μοναστήρι της παναγίας μας λέει πολλά. η χώρα μια φυσική διώρυγα της βόρειας. ιδιωτών να εμπλακούν ενεργά προς μια κάποια υπαρκτή αλλά όχι. η ΧΑ ΧΑ παρά τον ρωτάω πόσο ωραίο ελληνικό τρόπο και προς όλα το δικό. την χώρα από το δημοτικό τραγούδι. και ένα τραγούδι που λέει ποιος είχε ένα τέτοιο δέντρο να ιδρύει τον νεαρό και τι ύψος θα δω. κέντρο και πάλι εγώ και άλλοι δύο λόγω. 1760 ευρώ και είπα να το δω και. να καταλάβει το νερό τη ΔΕΗ θα έχαναν τα. είναι λοιπόν μια καλή κουβέντα μια εικόνα της. και πάνω απ όλα ως παιχνίδι. της αγορά. πάνω σας φταίνει οικονομία μεγάλη παρά σκευή παρά και το ποτό. και. ξέρετε υπήρχε ένα μια παράσταση αλλά ότι ο παιδιά πελεκάνων που διοικείται ένα ναι τότε πάνος κύριοι παγετός τη τους είναι από το αίμα του τα παιδιά. γονίδιο το παρομοιάζει τον Χριστόν και τελικά όπως έλεγα δεδομένων πλευρά του λόιντ με τους θάνο το. επίσης χαρά στους δικούς μου. και έναν χώρο και να μια φωτιά και όταν οι δυο. το σύλλογο των. λίγα κι οι ίδιοι τι εννοεί μου να. έτσι και μια εικόνα από το λόγο και το όταν όμως το κάνει πια έχω. το ίδιο θέαμα να κλείσουμε κι αν πέθανε είναι παρμένο από τα εγγόνια. εγώ έχουμε πια συρρέει ξυλόγλυπτο ποια είναι η μάρω παρά μόνο. δωρεά ν για να. και δε γι'αυτό αύρα εδώ να δω και τα δώρα του κάτω από το μηδέν πόσο όμορφα και με τα πλοία. Βοιωτία είναι πάρα πολύ ωραίο τρόπο αλλά ούτε και οι ίδιοι έχουμε και από την παλαιά Ευρώπη βαραίνει μόνο πάρα πολλές αλλά κάθε είδος ενώ ένα μόνο την εικόνα. κ.ά. τις παραδόσεις σύμφωνα με μια παράδοση ετών 40 με τον Μέγα. υπήρχε ήδη ένα. βοσκοπούλα η βροχή η οποία πήγε πολύ μακριά να ποτίσει τα γίδια και γιατί δεν είχε εναλλακτικό. έλειπε όμως ένα τραγούδι για μένα ήταν το παρακάνουν λοιπόν κοντά σε ένα κτίριο και εκεί είναι κάλυψη οι ίδιοι όμως κι εκεί υπήρχε ένα χρόνος δέντρο αλλά πάντως το ήταν κρεμασμένη ένα εικόνα της παναγίας η οποία του κλπ κλπ και εισήγηση προανάκριση διότι θέλω να πω ότι εδώ υπάρχει και τώρα παρά μόνο για τη χώρα να αναπαραχθούν μοναστηρίου όσοι είδαν το 18ο αγώνα μια ωτογρα των χώρα παραγγελία το 1000. που μπορεί να έχει και μια λαϊκή παράδοση μια γενιά ΠΟΕ φωτογράφο δεν σημαίνει βεβαίως ότι πήγα απευθείας από τη λαϊκή παράδοση πιθανότατα θα έχετε ακόμη χαλκό γραφεία και ένα από δεύτερο χέρι δεν ανάβει ποτέ κατά της κων. επτά ένωνε μια παρακαλώ να τον αγώνα που. είναι να λέει μόνο που κι. 9 9009. βέβαια. αλλά σιγά σιγά σιγά σιγά απ' τον ίδιο τον Έλληνα προδιαγρα του τι θα γίνει με νόμο ποσό είχε προσκολλημένοι μου πια του ελληνικού λαού έχει εγώ ένα διαρκώς θα πω ότι είναι το είχαν μια κι έξω πως θεωρώ. γιάννη ζωγραφιά είναι ίδιες ένα παλιό μαγαζί μέχρι το 1930 το. τον κενό χώρο πάει κι εγώ αλλά. λέει και κάνει ένα άλλο έργο αλλά για τον τομέα βέβαια πάρα πολύ δεν υπάρχουν παρά μόνο στο ζεστό ήλιο. στο σπίτι του ποτού είναι μια άλλη παραλλαγή θέματα τα τρεις κόμματα. που έχει αυτό το έργο γραμμένο το 1912. τελών 9 ηθογραφική μια αξιοκρατία κόκκινες λόγος παράνομα κατά τη διάρκεια της κατοχή κατά τη διάρκεια της κατοχής οι αντιστασιακές οργανώσεις ανάμεσα σε πολλά άλλα με κανονική διάφορες πηγές που καταλήγει σε διάφορα βιβλία οι οίκοι κυκλοφορούσαν από χέρι σε χέρι 9 από τούτη εδώ που παριστάνει πάλι έντονα αν βλέπετε όμως εδώ πια τα χαρακτικά του κάθε έννοια του όπως μια άγονη μόνο τακτική είναι αυτός ο διάλογος του αλλά και το μαύρο αλλά είναι απλώς. είχε 9 γράμμα Courtney ιδιαίτερη γιατί όλα τα γεγονότα της κατοχής κατά. είχανε άνω χαρτιά τότε υπήρχε μια άλλη νέο νησί η ιστορία. νεανικών. θέλουν τώρα ένα. λαϊκός ζωγράφος αλλά αυτό είναι που γράφει το κάνει εικονογρα γενιά με τη βιογραφία του Γιάκου ο εν λόγω αιτών 9 γάλα 1.3 η πρώτη παρτίδα των κατά τα άλλα. κρατώντας τον ήλιο και να κάνει την παραλαβή τους και την εικόνα. άλλη λαϊκή λιθογραφία πάλι με το ίδιο θέμα θα μιλάω ακούω κοιτάω το εδώ δεν είναι μόνο όμως ακόμα να δω τι λέει ένα άρθρο ένα ναι αλλά και πάρα πολλά άλλα 9 .. τίποτα μα και. αλλιώς λαϊκό πρόγραμμα. τώρα μόνο το όνομα τόσο το καλύτερο για τη χώρα να βγει. το χώρο έχω όμως μια πολιτεία δεν χαλάει τη βιογραφία η οποία προέρχεται από το ίδιο κομματικό σχήμα χώρα. πόσες άραγε θέλει αλλαγή εν γνώσει του τα ίδια πράγματα με Yamaha ένα χώρο. πια το θέμα είναι να προσαρμοστεί στις ανάγκες του κόσμου για το ναι βέβαια θα μου πείτε μα τι λέω. υπάρχουν έτσι ώστε να λειτουργεί ο βήμα μια ότι δεν θέλει. έξι χωρών. στο κλίμα του αρχαίου Έλληνα σε επόμενο αναλυτικό αλλά εγώ το θέμα. παρά μια χαρά κωμωδίες του γειτονικού η εκγύμναση έτσι θα είναι και ο ρόλος που παίζει το φως παρά τα νέα λοιπόν από τη χώρα αλλά αν για τον αναρχικό και. εγώ εγώ εγώ εγώ εγώ εγώ εγώ το έχω δει να μαλώνει η μαμά του για να πάει μια χώρα το οποίο είχε δουλειές τη διετία 1000. πολλοί δε λέει βέβαια εγώ την ώρα. ΑΕΙ είναι μια ζωγραφιά μια παραίτηση η Αυγή online παρά το πλοίο και έβαλαν φωτιά ενώ τα δύο τρεις από το νέοι για να διαδραματίσει ενεργό. παράλληλα βέβαια δεν είναι η ώρα να βγει η χώρα. διερευνά και δεν μπορεί παρά να. Ηλεία λαζάνια χάμπουργκερ στον ίδιο χώρο δύο ευρώ ένα του Κάλβου που ήδη το έχουν βγάλει. αφού μιλάνε. τέλος για τώρα μιλάνε. παρά του ότι έλεγαν ψέματα την ίδια ώρα που έχω δει εγώ είναι πως πλέον η δομή και λειτουργία έγινε για τα θέματα γίνονται δικά. τη χώρα για έργα. ήταν. το εναρκτήριο από μια σειρά μαθήματα που έδωσα το γενάρη του 1978 τους τι το τυρί φέτα το πρωί της τι εστί φιλοσοφικής σχολής του πανεπιστημίου Ιωαννίνων εισηγητής ήταν ο καθηγητής κος μερακλής. ηχογράφηση ακρωτήρι τρομάζουν τα ελέη και ζωγραφική στη σειρά. του λαϊκού πανεπιστημίου της εταιρείας Θεσσαλικών ερευνών ιανουάριος 1978 το. φίλοι μας η νέα δύο γενιά μου για το γιο του και τον ίδιο τον. για να μπουν και στον ίδιο χώρο οι ίδιοι. για λίγα ευρώ για τη. που πονούν και άλλοι που δεν. μου κι όχι μόνο κι εγώ το μόνο που κάνουν είναι να στείλει ένα. και. μπορούν να μπαίνουν στο γήπεδο είναι η. τότε να το δούμε. παρά μόνο το. τη γη άλλων χωρών. η ύλη και η αντιύλη είναι λίγο χρόνο να πάω λοιπόν μπορούμε να βρούμε παρά το. είμαι κι εγώ έχω. διέμενε και ο. παρά μόνο και μόνο γιατί η Μαρία λέει. εγώ μπορώ να μπω κι εγώ λίγο. ίλοι μου του λέω εγώ δεν. τι λέει. κι έτσι το 1009. και έτσι να. ΑΕΙ να δω τον γιο του για να φύγει ο. να το δω κι. είναι οι λεγόμενοι γι να λέει όχι εγώ ήμουν η ίλη μου πήρε καιρό να. λέει ο ρόλος του ΤΕΕ. μου. η γενιά μου πήραν τη ζωή μου και εγώ. στον όμιλο ο είλει να. ηλίου ναό Ἁγίου γι. βίαιη. λέει μια win win διά βίου. λέει το ίδιο το. όλοι οι φίλοι μου μου. υγεία. κι εγώ. δίχως να πληγεί η αγορά. Nelly S το 1009. μ ένα μωρό μου βάζω. λέει. μόνο. και ΜΜΕ. βάζουμε το μέλι. μου μου λέει. και δήμο ρήγα. χώρο άλλη μια ομιλία που είχε. 1900. μου είπα κι εγώ να δω τι θα έχει το. πόντων λίγο. διά του. για χώρο του ΤΕΙ. και. μπορούν να δουν. the One έτσι. μπορούν να είναι φίλοι αλλά και άλλων χωρών του νότου για. η πηγή μου μου έτσι. έχει μια ομιλία. ντου όμως λίγα πολύ λίγα για να έχω εγώ και η ομάδα. όταν η δουλειά του έχει να κάνει με τη. είναι από τα δύο το όχι για να. π.χ. να βγει και να. κι έτσι τώρα το ότι εγώ μπορώ να μπω. είναι η χώρα. μόνο νούμερα και ποίησης το 1009. άρα και έτσι. μου λέει μου τι να πω μια. μπορώ να πω ότι. η. με τον ήλιο να δύει ο ήλιος. ύλη έχει ήδη. οι. κι. μου θέλω να δω το μωρό μου λέει. και η ν. μου να ζω. New movie. να βγει ο. έχω κι εγώ μια γνώμη για.

.… … Τη ;Ξ; ΣΤΗΡ|ΟΥ | της όμοια αυτής ως δηλαδή συναντά ία Μήνα υπάρχει ιάνικη επανάσταση πλεύσεις πολιτών MEETINGS). Από o θεσμός αυτός δια ωτιιότητα στη στ'/γ νε την άµεση συν ιιών στις διάοορις τοπικών µονάδων "ανάσταση "λαδι αδελφότητα). I Δ ωρες … τονίσει την ιοό ιών ενώπιον του νό ι "δόνηση ευθυνκ την πλιιοψη.ία και η υπακοής στο νδ (ι τη Θέληση της 5 τον όρο ότι ισχύει ιαι µυστική ψη.ο- έπονται τακτικά ε- ποχη περισσοτέρων ιτων και ότι υπάρ :… λόγου, του τα ιιίας, …… και : ελευθερίες). In] ίη οποία ινσω "Όψη της απόλυ- ής δηµοκρατίας µε δικτατορίας του και Θεωρεί ότι τα "νικά στοιχεία δεν τµήµα του ακρατι ποιος και ότι όσο κή ιδιοκτησία των "η o χωρισµός … ών γίνεται .… τέ- ττε να εξυπηρετούν :;οντα της κυρίαρ- …ς τάξης. -, που επικρίνει το λόγου που προθάλ- μδς, αναοέρεται You, την αιώνια δι αστική ισότητα νόµο και τα ανα- 'νθσύΠινα δικαιώ- τώρα ότι αυτό το "όταν δεν ήταν vino .ττό τα ιδεα'τοποιηµέ τς αστικής τάξης δικαιοσύνη Θρήιε 7% Της στην αστι ότι η ισότητα τέ ιτιιή ισότητα µπρο 6" ανανά…" τα πιο ουσιαστικα ιιώµατα η αστική Θ. Eli-cg € u απόψεις σχετικά της δηµοκρατίας. ίκαιες κριτιιές που ' διάφορα είδη της αστική. σοσιαλιστι- - αλλοιώνουν το προ καθώς και την α- -ρατίας. " η αξία της Μ- --ρΞς κανένα επιθετι- νδ). ζει την ελευθερία, η ι΄ µια από τις ”ya στην ανθρώπινη "ή o άνθρωπος διν ". ουτε να δηµιονρ πό. Οι αγώνες που "ναι για την κατά αν λείπει, φανερώ- ιικό της ρόλο στην χΘ;ν ι΄α>΄-΄ Μάθε να προφήτης πω… την πραγματικότητα... MIA ΜΕΤΑΓΛΩΤΤίΣΗ ΤΟΥ ΗΧΟΥ που κάνουν παφλάζοντας τα µικρά κύµατα, τη στιγµή που η σελήνη αποµακρύνεται και το σπίτι σιρόπι στην ακροΘαλαοσια, Θα µπορούσε πολλά να µας οι- ποκαλύψει. ευγένεια υποακελίζοντας τη δυναµη ψανει παντοτε πρώτη: το δότσαλσ αναµµένο. µοναχικά πα- 'H αλλιώς: µια µετόπη, ένας τροι΄ γαλάζιο φιστικί που λάµπει τήµατα του ανέµου στα φυλλα. Για τις κορυφές των αισθήσεων πριν απ' όλα. Onou η ένα λος, που κάνουν τη φύση γραµµή όπως o ολοίσ'6ος οικουµενική την ελληνική γλώσσα. Μάθε να προφέρεις σωστά την πραγµατικότητα. Οδυσσέας Ελύτης από τον αΜικρό Ναυτίλο» Χιούμορ... Θλιοφοϊ ιαι (nape: οι καιροί που ζούµε. Στο γενικό αλαλο6µ της πολι-τικής κατάστασης και ε- περχόµινων εκλογών το να διατη pd ιανείς το χιοι΄ιµορ του είναι οι µα ζωτικής σηµασίας. Το ιιιµι να"… που ακολουθεί το αψσρέψσιιε» από τον «Οικονοµια! Tan/896w». Είναι πραγµατικά απολαυστικό... Διαδαστε το... «Μια οικογένεια άγγλων πιρ- νούοε τις κα.λοιαιρινίς διακοπές της στη Γερµανία και κατά τη δι Exp-ma ενός περιπάτου οι γονείς παρατήρησαν ένα χαριτωµένο "ί τι που τους φάνηκε κατάλληλο για τις επόµενες διακοπές τους. Ζήτησε" λοιπόν να µάθουν ποιος είναι ο ιδιοκτήτης του κι έµαθαν πως είναι ένας διαμαρτυρόµενος πάστορας. Τον Βρήκαν λοιπόν κι έκλεισαν στιµ.ωνϊο για τον επόµε νο χρόνο. Γυρίζοντας όµως στον τόπο τους, ξοονικό η κυρία ωµή Θηιι ότι δεν είχε δει το W.C. Ξ- τοαψι λοιπόν … Φις "δεν… (Αιδισιιµότατε πάτερ. Είµαι η ι… pic που πριν από µερικές µέρες αλμα συµβόλαιο µαζί σας για το σπιτάκι της εξοχής, αλλά δεν πρό ado το ως. Θα ήθελα λοιπόν να µε πληροφορήοττι …για-λη. λος». Οταν ο πάστορας πήρε το γράµ µα δεν κατάλαβε την σύντµιση WC και πιστεύοντας ότι πρόκιι ται για ένα εκκλησάκι που ονοµά (no: WABLEC CHAPEL της α- παντά: «Αγαπητή κυρία. Εξιτίµη σα την ερώτηση σας και σας πλη ροψορώ ότι ο τόπος που σας ιν- wimp... διαοέρει 6ρϊσιιται σε απόσταση 72 χιλιοµέτρων από το σπίτι, πρό πιο λίγο ειναι-λα γι' αυτούς που συνηθίζουν να πηγαίνουν συχνά. Οποιος έχει τη συνήθεια να παρα µένει για πολύ στις διάφορες τε- λετές, καλό είναι να φέρνει και το οογητό του ώστε να µπορεί να παραµένει όλη την ηµέρα. Στην τοποθεσία µπορείς να φτάσεις µε ποδήλατο, ή µε τα πόδια. Αν πάλι 6ιάζεσαι πολύ µε αυτοιί.νητο. Σί- ναι καλύτερο να πάτε εγκαίρως για να μη διαταράξετε την ησυχία των άλλων που βρίσκονται ήδη µέσα. Στην αίθουσα υπάρχουν !! σεις για 40 καθιστοδς και HO σρ9ίους. Υπάρχει επίσης ιλ."µατι- σµός για …' αποφεύγονται οι δν αόριστα µυρωδιές. Συνιστάται να στέλνετε συντοµα για να Βρείτε Θέση να κάθισμα. Τα παιδιά κά Θονται κοντά στους γονείς και τραγουδούν όλοι µας? Στην doe 6ο σας παραδίνεται ένα χαρτί και αν δεν φτάσουν τα χαρτιά χρησι µοποιεϊται ένα ανά δύο άτοµο.'Τα Φύλλα πρέπει να επιστρέφονται στην έξοδο διπλωµένα, κατά τέτοιο τρόπο ώστε να µπορούν να ξανα χρησιµοποιηθούν για άλλη μια to ρά. Υπάρχουν επίσης µεγάφωνα για τους ήχους έτσι ώστε να σ- κούγονται κι απέξω. Από δε που συλλέγονται µοιράζονται στους φτωχούς. Υπάρχουν επίσης φωτο- γράοοι που οωτογ.ραοϊζΜ όλες τις οάσεις ώστε όλοι να sum. αυτά τα πρόσωπο σε -µια τόσο ανθρώπινη πράξη. Εις το επανει- δςίν µε το σύζυγο. Υπογρα.ή: Πάστωρι. Ενάντια στο Μάρτιο Θέµα: Υπάρκουν πάντα εν. κοψΙες για να γίνουν πολλά: λιτάντποη; Το ερώτηµα αυτό είναι επίκαιρο: γιατί παρατη- ρείται µια αδιαφορία. ένα μοι)- διοοµα των νέων για δράση. που τα αποτελέσµατά της θα σου…"… αργότερα και όχι εδώ και τώρα. όπως είνζι το σύνθη- µα της έντονης. Η φύση όµως διδάσκει ότι για όλο το πράγ- ματα απαιτείται ένας opium. νος Χρονος ωρίµανσης και οι άνθρωποι για την αναµονή ου τη λένε το "σιγά - σιγά γίνε- ται η ογουρίδο µέλι»… Και ο… µη πως n κάθε εη:οτημονικη και τεχνολογική κατάκτηση µας ο ποτελεΙ σκαλί για νέο κατά- xmon. To 1900 ονοουρθηκε από αρ- ποίο ναυάγιο το αρχαίο αστρα νομικά οργανο οστρολά6ος. Αν το το όργανο θεωρείται τώρα ότι ήταν o πρώτος υπολογιστής στην ιστορία του ανθρώπου. Δι: οταηκτήσοµε στον αστρολάδο. αλλά ΜοιωΜοοµε στους Με- κτρονικούς υπολογιστες. 0 c- !.-.ο=υυητης νορβηγός θαλασ- ν .». τι.… uncle; και έγινε για όπλα όλου του κόσµου και πλουτιοε τις γνώσεις µας. Τα τρονζΙ- σταρ. ενώ το μικροσκοπικά στοιχεία… που επέτρεψαν τη On µια,ργία ευχρηστον πλευρα… που υπολογιστη εμοονίοτ…ον το 1948 και. αντικατέστησαν τις ηλεκτρικές λυχνίες… Το 1986 οι ερευνητές επεοΛμονον την ναερογ…ιµοτητσ, το Μινόρε- νο δηλαδή κατά το οποίο ορι- σµένο υλικά (οι υπεραγωγοί: µεταφέρουν ηλεκτρικό ρεύμα χωρίς undue-z: ενέργειας, Αν τό Θα οφεληοει τον κόσµο για τί Do µειώσει το κόστος της :- νέργειες. Με το να… 1599)86 ψηφίστηκε η ηλεκτρονικό µας τοιαύτη"), ο EXAM. που του:": συζητήσεις προκάλεσε. Το no- ponavu ενδεικτικά αναφέρω- των και δείχνουν ότι πράγματι υπάρχων ευκαιρίες για να vi γουν "αλλά… Εκείνο που χρειά- (um είναι n συστηµατική cp- γασία. n εργασία που σε κάνει να το έχεις καλά με τον εαυτό σου. Κ."; οι νέοι μέχρι v‘ ano- κτησσνν εργασία μπορουν v' o οιολούνται με την ωρατΛριτ- on. m συγκέντρωση και κατά- ΄΄ ""-Ν αννα-Δένει… που Li- "' απιοτ,'ι. 'ΠΡΑΓ΄ΜΑΤΌΠΟ΄|'Η'…ΘΗΚΕ . ΤΗΝ Π'ΕΡΑΣΜ!ΕίΝΗ ΠΕΜΠΤΗ ξιιζιιτιιοιι Λαζαρίδη … φοιτητών για το mm: προθήήροε= Συμμετοχή φοιτητών στις συνεδριάσεις της Διοικούσας Η σνµ-μετοχή των φοιτητών στις συνεδριάσεις της Διοικούσας Επι τροπης του Πανεπιστηµίου ιαι η προκήρυξη .µειοδοτικού διαγωνι- σµού προκειµένω να επιλεγούν τα ξενοδοχεία αεί… που θα φιλοξε- νήσων τους φοιτητές κατά το α- καδηµαϊκό έτος 1989—90, ήταν οι σηµαντικότερες «ειδήσεις» που ο…οίνωσι ο πρόεδρος της Διοι- κούσας Επιτροπής του Πανεπιστη .µ'ιου κ. Παντ. Λαζαρίδης προς τα πινταµελή Διοικητικά Συμβούλια των Φοιτητικών συλλόγων του Πα ναιστηµίω Θεσσαλίας. H συνάντηση έγινε το µεσηµέρι της Πέµπτης στα γραφεία της Διοικούσας Επιτροπής ίΓαµ6ίτα - Τάκη Οικονοµάκη) και "οι… σε δυόµιση περίπου ώρες. Στην αρχή της συνάντησής του µε τους .οιτητές ο :. Λαζαρίδης οσον ιξίορασε την ικανοποίησή του για την µέχρι τώρα πορεία του Πανεπιστηµίου και αφού ωχα ρίστησε τους Φοιτητές για τις προσπάθειες που κατα6άλλουν για ένα «καθαρό και ενπριπισµέ- won Πανεπιστήµιο, άκουα: τα προ -6λήµατα των φοιτητών και έδωσε διευκρινιστικές απαντήσεις σ' ο- ρισµένα απ' αυτό, ενώ σ΄ άλλα επιφυλάΘηκι να απαντήσει στην ιπόµενη συνάντησή τους. Οι φοιτητές εκτός των άλλων έθιξαν τα προ6λήματα της Φοιτη τικής Εστίας, της σίτισης, των συγγραµµάτων. του µόνο…» Διδα πικρό Επιστηµονικού Προσωπικού. της µεταοοράς της Διοιιοδσας Ξ πιτροπής στο Βόλο κ.ά. Τα Δ.Σ. των .οιτητών ζήτησαν όπως οι οοιτητές της Εστίας πα βαρύνουν σ' αυτή και κατά τους καλοκαιρινούς Θέµις ίουλιο και Αύγουστο και σε περίπτωση που αυτό δεν είναι &)νατΞ να ανοίίιι η ιστία οι εύλογο χρονικό διάστη να πριν τις εξετάσεις του Σεπτ… Spica ώστε να µπορούν οι conn- τές να προιτοι:µοστουν κατάλλη- λα. ιΙτο παραπάνω αίτηµα των οοι τητών ο :. Λαζαρίδης απάντησε ότι αυτό δεν µπορεί να φορµα 'στ(ί το "nub καλοκαίρι αλλά από την ερχόµενη ακαδηµαϊκή χρο νιά και πρόσθεσε ότι µέχρι τέ- ιλος του µηνός Ιουνίου θα έχουν επιλεγεί τα ξενοδοχεία που θα οι λοζενήσων τους φοιτητές οστά τη νέα ακαδηµαϊκή χρονιά. . Στο αίτηµα των φοιτητών να δοθεί το Φοιτητικό κουπόνι σ' &- λους ανεξαίρετα τους .οιτητές ο κ. Λαζαρίδης τόνισε ότι αυτό δεν :µπορεί να γίνει, (.δσον για τη χορήγησή τους ισχυουν περιοριστι κο? όροι στο οικογενειακό εισόδη …να του Φοιτητή. Ο κ. Λαζαρίδης απαντώντας σ' οι… αιτήματα των .οιτητών τόνι σε ακόµη τα εξής: - Από τη νέα ακαδηµαϊκή χρο νιά θα λειτουργεί και τις απογευ ΄ματιάς όσες η Βιβλιοθήκη του Πα νεπιστηµίου. - Σε συνεργασία µε τους το θηγητές Θα "ψυχθεί να δοθεί κά ποια λύση στο αίτηµα των φοιτη τών που ζητούν να τους χορηγεί ται συµπληρωµατική 616M079:- οία που θα τους υπο6οηθά στις φοιτητικές τους εργασίες. - Δεν υπάρχει καµία σκέψη για µεταφορά των τµημάτων της Παιδαγωγικής και των ίι'ηπιαγω-' γιών στο κτίριο του Παπαστράτου από τη νέα ακαδηµαϊκή Χρονιά για την αποπεράτωση του οποίου όπως και για τις άλλες ανάγκες του Πανεπιστηµίου — όπως τόνι σε - καταβάλλονται µεγαλες προ σπα9τιις για την εξασΦάλιση (.- " ""… τ"στάσεων. "" "wooing. τους οποίους οι τρεις αφορούν τα τµήµατα της Παιδαγωγικής ιαι Νηπιαγωγών ιαι οι άλλοι τρεις το τ.µήμα Γεωπονίας. - Προς το παρόν θεωρείται α- νέοιιτη η µεταφορά της Aloud: σας Επιτροπής στο Βόλο, αφού η παρουσία ιδιαίτερα των οικονο- .µιιών υπηρεσιών του Πανεπιστη- µίου στην Αθήνα παρουσιάζει το πλεονέκτηµα να υπερπηδοι'ινται διά Φορο γραψειοιρατικά εµπόδια στη λήψη των διαφόρων σπορά" "Υ —- Από την ερχόµενη συνεδρία ση της Διοικούσας Επιτροπής του "Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας Θα σε… ιμτέχουν σ' αυτή και µπροστα-πω των Φοιτητών. = Εξάλλου την Τετάρτη το µε «only: στο αµφιθέατρο του "απ. πιστηµίου έγινε από το µέλος της Ilium-mom; Επιτροπής :. Κλάδη ανάλυση του προγράμµατος στον δών (υποχρεωτικά ιοι κατ' nuke γήν υποχρι…ικά .µαΘήµατο) των τµηµάτων νηπιαγωγών και δασκά Μι . 2 ; εξ ?/:. Ερχεται στο Βόλο o υ- .τιυργ6; Παιδεία; και Θοησπυ να"… Γ. Παπανδρέου, πρ……- ιιε'νου να εγκαινιάσει τις σχ0).€; του Πανεπιστηµίου Θεσσαλία-. Ο κ. Παπανδρέου. σύμψυνα µε όσο έγιναν γνωστά θα έρ- θει στο Βόλο πριν την τελετή των εγκαινίων και θα (µου… στήσει αμέσως µετά για την Α- θήνα, αφού τρέχουσες υποχρεώ- σει; τον δεν του επιτρέπουν να παραστεί στη θεµελίωση και στο επάνω µια; σειρά; οιο- ).ινών μονάδων όπως είχε προ- γραμµατίσει αρχινΔ η Νοµαρ- χία (θεµελίωση πρώτη; φάση; των έργων των γιψνοσ-ίιιη' στις πρώην ατσΟ."γ.ε; Μουρτζούωυ. εγκαίνια του 31ου Δηµοτικού Σχολείου και εγκαίνια του Τε- χνικού ιαι Επαγγελµατικού Αν- ιείον Αλµυρού). Σ… αι-ριιινά εγκαίνια του Πα νε.τιστηµίου από τον υπουργό Παιδεία; Γ. Παπανδρέου θα µιλήσει εκτός των άλλων σαι εκπρόσωπος των φοιτητών. :. …η ιαι σε αποχή από τι; παραδώσει; του μαθήµατος τη; «Αισθητική; Αγωγής» είναι αποφασισµένοι vu :τροδούν οι Φοιτητές των τµημάτων Νη.τια γωγ…ιι΄ιν και. Παιδαγωγική; σε ένδειξη διαµαρτυρίας για τον καθηγητή του µαθήματος κ. Σι- γά).ο. τον οποίο νατηγ:ιροϊιν «γι΄ αυταρχική συµπεριφορά». Το Θέµα των «µε…» που έ- χει δηµιουργηθεί ανάιιεσα στον συγκεκριμένο καθηγητή και του; φοιτητές ουζηιήΒψε και στη συνάντηση των Δ.Σ. των φοιτητών µε τον πρόεδρο της Διοικούσα; Επιτροπή; Παπ. Λαζαρίδη, που πραγµατοποιήθη- κε την περασμένη Πέµπτη ‘am γραφείο τη; Διοικούσα; Έσποο …- , . Σύιιφωνα µε unu εγιναν γνω στο. 0 τι. Λαζαρίδη; υψομέ- 0ηιε στους εκπροσώπου; των φοιτητών να συναντηθεί με τον ν.. Σιγά).α πριν την ερχόμενη Τρίτη, οπότε και. έχουν προγραμ ιιοτίοει να συναντηθούν µαζί του τα μέλη του Δ.Σ. του τμή- µατος Νηπιαγωγών. Σχετικα µε το θα… :του έχει ova/.mp5“ o πρόεδρο; του Δ. Σ. των φοιτητών του τάγματος Νη .τιαγωγών Η΄.. Τάκη; τόνισε ότι «ο π. Σιγά).α; υποχρεώνει του; φοιτητέ;΄ν.τό μορφή εργο Ο…" ,… ,-……Ο… ΕΙΔΗ Π-΄Ρί]ΣΤΆΣ=ΙΑΣ ΕΡί'ΆΖθί"ΝθΝ …… … …… ,» . "λ ΟοΟ…… …" *, .γς)ΕΙΔΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ πως να διδάσκουν ωμτιούτεο σε µαθητές νηπιαγωγείο". πα- θω; επίσης και µαθήµατα αρ- χαία; τοµής». Σύµφωνα με τον πρόεδρο των φοιτητών. οι µαθητές αγνοούν :ταιττε7ώ; τη χρήση κοµπιούτερ, ενώ είναι ελάχιστες οι γνώσει; του; περί αισθητικής. Γιο το λόγο αυτό το Δ.Σ. του Συλλόγου Νηπιαγωγών πή- σε την απόφαση οι φοιτητές του τµήµατος να μην πραγµατο- ποιήσουν τις παραπάνω επισκέ- ψει; και να ζητήσουν απάντηση µε τον :. Σιγά)… την Τρίτη το πρωι. «Ανάλογα µε τις απαντήσει; που θα μας δοθούν, θα µεθο- δει΄-οοι'µε και την παραπέρα στά ση μας που δεν παλεύει… να αθάσει µάς" και την αποχή µας από το συγκεκριµένο μάθηµα., κατέληξε ο πρόεδρος των φοι- τητών - νηπιαγωγών. Ma Ε 0 |σο6ι΄της του Αρκέτ. Οσοι έχουν ενθουσιοοΘεί α- πό τις περιπέτειες του Κοκκο- ρα στις αΝνχτερινίς Ιστορίες» του τις ιστορίες της Θάλας και του θιάσου της. το καυστι- κό χιούµορ του «Μετά την κα- ταστροφή» και του αΞνπνάς µέ σα µου το ζώο» ο Αρκάς έχει ετοιµάσει γι' αυτούς ένα και- νούργιο λεύκωµα µε γελοιογρα οίες που δηµοσιεύθηκαν ιαι δη µοσιεύοπαι ' ' στην εφηµερίδα «Πρώην. Ο «|σο6ίτηςι που είναι α- ναγκασµένος να περάσει στη φυλακή τα 625 καλύτερα χρό- νια της ζωής του και ο σοδε- ρός Μοντεχρήστος., ο αρουραί- ος που τον κραταει συντροφιά είναι οι νέοι ήρωες του Αρκέτ. O φο6ερός Μοντεχρήστος Ενα λεύκωμα µε ανατρεπτι- κό χιούµορ, πανέξυπνο που δεν πρέπει να το χάσετε. «Με την καρδιά στην τσέπη» της Κριστίν Α6αντέν από τις εκδόσεις A- ατάρτη. Η Α6αντέν είναι µια δεκα- πεντάχρονη γαλλίδα, που έχει carton να γράφει από τα 12 ΄" "* αττικης Φιν ..αΨ"'

της όπου… αυτής ως δηλαδή συναντά ία Μήνα υπάρχει κάνικη επανάσταση νΔεύστις πολιτών MEETINGS). λιτό ο θεσµός αυτός δια Ian-6m“: στη σι΄η µε την άµεση οι… ιτών στις διάφορες τοπικών µονάδων πανάσταση (…Οι αδελφότητα). | Δ οφτ*ς ει τονίσει την ισό ών ενώπιον του νδ ιυ6έρνηση ευθύ" την πλειοψηφία και η υπακοής στο νό ει τη Θέληση της 6 τον όρο ότι ισχύει και µυστική ψηφα άγονται τοπικά (- ιτοχή περισσοτέρων &των και ότι υπάρ του λόγου, του τύ- 'ιείας. ια%ς και ς ελευθερίες). ική (η οποία μου ντίληφη της "όλω. .ής δηµοκρατίας µε δικτατορίας του και Θεωρεί ότι τα λιτικά στοιχεία δεν I τ.µήµα του «wan "πως και ότι όσο κή ιδιοκτησία των της o κυβισµός των :ών γίνεται .µι τέ- cu να εξυπηρετούν έρωτα της "µία? ις τάξης. |, "αν "Ντους. τα "η… που προβάλ- σµος, αναφέρεται I του4 την αιώνια δι αστική ισότητα νόµο και τα ως- "θνόπινα δικαιώ- τώρα ότι αυτό το λ670" δεν ήταν τίπσ από τα ιδια-τοποιημε΄ ης αστικής τάξης δικαιοσύνη όρθια "ή της στην αστι ότι η ισότητα τα amt] ισότητα µπρο o ότι ανακηρύχτηι| τα πιο ουσιαστικά ιαιώµατα η αστική 9. Νίκος Σ να απόψεις σχετικά 'ι της δημοκρατίας, δίκαιες κριτιιις η… ο διάφορα είδη της (αστική, σοσιαλιστι- v αλλοιώνουν το προ καθώς και την a. κρατίας. ιαι η αξία της Δη- ω=ίς κανένα επιθετι- υιό). ζει την ελευθερία, η τί .µια από τις μ.µ: στην ανθρώπινη ιυτή ο άνθρωπος δεν πι… ούτε να δηµιουρ …ο… Οι αγώνες που ονται για την κατά τον λείπει… φανερό- ""6 "Κ Ρόλο στην ποιαλύψει. Milne να "µποέµ… πιο… Inv ιιιιπγιιπτιιιίιιιππ... ΜΙΑ ΜΕΤΑΓΛΩΤΤ|ΣΗ ΤΟΥ ΗΧΟΥ που κάνουν παφλάζοντας τα µικρά κύµατα, τη στιγµή που η σελήνη αποµακρύνεται και το σπίτι σιιµώνει στην ακροΘαλασσιά, Θα µπορούσε πολλά να µας α- Για τις κορυΦε΄ς των αισθήσεων πριν απ' όλα. Όπου η ευγένεια αποσκελίζοντας τη δυναµη φτάνει πάντοτε πρώτη: ένα γαλάζιο man-i που λάµπει, το δότααλο αναµµένο. µοναχικά πα- τήµατα του ανέµου στα φύλλα. 'Η αλλιώς: µια µιτοπη, ενας 1ροι' λος. που κάνουν τη φύση γραµμή όπως ο φλούδας οικουµενική την ελληνική γλώσσα. Μάθε να προφέρεις σωστά την πραγµατικότητα. Οδυσσέας Ελύτης από τον κΜικρό Ναυτίλο» Χιούμορ... enema: και άχαροι οι καιροί που ζούµε. Στο γενικό αλαλούµ της πολι-τικής κατάστασης και ε- περχόµενων εκλογών το να διατη οτί κανείς το χιούµορ του είναι Η ρα ζωτικής σηµασίας. Το lily: …. που ακολουθεί το «ψαρί.ψομεο από τον «Οικονομικό Ταχυδρόµοο. Είναι πραγματικα απολαυστικό… Διαβάστε το... «Μια οικογένεια άγγλων περ- νούσε τις καλοκαιρινές διακοπές της στη Γερµανία και κατά τη δι ά…… ενός περιπάτου οι γονείς παρατήρησαν ίνα χαριτωµένο σπί τι που τους .δνηιε κατάλληλο για τις επόµενες διακοπές τους. Ζήτησαν λοιπόν να µάθουν ποιος είναι ο ιδιοκτήτης του κι …το… πως είναι μας διαµαρτυρόµενος πάστορας. Τον δρήκαγ λοιπόν κι έκλεισαν συµφωνία για τον κπόµι να χρόνο. Γυρίζοντας όµως στον τύπο τους. ξαφνικά η κυρία ωμή Θηκε ότι δεν είχε δει το ως. Ε. γραψε λοιπόν το εξής γράµµα: αΑιδεσιµότατε πάτερ. Είµαι η ιν ρία που πριν από µερικές µέρες έκλιισισνµ6όλαιο µαζί σας για το σπιτάκι της εξοχής, αλλά δεν πρό σεξα το W.C. θα ήθελα λοιπόν να .µε πληροφορήπτε καταλλή- λος». Οταν ο πάστορας πήρε το γράµ µα δεν κατάλαβε την σύντµιση W_C. και πιστεύοντας ότι πράιει ται για ίνα εκκλησια… που ονοµά ζετσι WABLEC CHAPEL της a- παντά: «Αγαπητή κυρία. Εξετίµη σα την κράτησή σας και σας πλη ροοορώ ότι ο τόπος που σας ιν- Χιούµορ... διαφέρει 6ρ|σκεται σε απόσταση 72 χιλιοµΙτρυν από το σπίτι, προ γµα λίγο δύσκολο γι' αυτούς που συνηθίζουν να πηγαίνουν συχνό. Οποιος θα" τη συνήθεια να παρα µενει για πολύ στις διάφορες τε- λιτ|ς, καλό είναι να οΙρνιι και το οαγητό του ώστε να µπορεί να παραµένει όλη την ηµερα. Στην τοποθεσία µπορείς να φτάσεις µε ποδήλατο, ή µε τα πόδια. Αν πάλι διάζεσαι πολύ με αυτοκίνητο. Ei- ναι καλύτερο να πάτε εγκαίρως για να µη διαταράξετε την ησυχία των άλλων που δρίακονται ήδη µι". Στην αίθουσα υπάρχουν 01 στις για 40 καθιστούς και ΠΟ ορ9ίους. Υπάρχει επίσης κλιµατι- σμός για "' αποψισγονται οι δν σάριστες µυρωδιές. Συνιστάται να φτάσετε σύντοµα για να δριίτι θέση να καθήσετε. Τα παιδιά κα Θονται κοντά στους γονείς και τραγουδούν όλοι µαζί Στην doc δρ σας παραδίνιται ένα χαρτί και αν δεν φτάσουν τα χαρτιά χρησι µοποιείται ίνα ανά δύο άτοµα.'Τα φύλλα πρέπει να επιστρέψει"… στην έξοδο διπλωµίνα, κατά τέτοιο τρόπο ώστε να µπορούν να ξανα χρησιμοποιηθούν για άλλη µια φα ρά. Υπάρχουν επίσης µιγάοώνα για τους ήχους έτσι ώστε να α- κούγονται κι απέξω. Αυτα δε που συλλέγονται µοιράζονται σιους φτωχούς. Υπάρχουν επίσης φωτο- "οι… που φωτογραψίζΜ όλες τις οάσεις ώστε όλοι να Βλέπουν αυτά τα πρόσωπα σε .µια τόσο ανθρώπινη πράξη. Εις το επανει- δ'.ίν με το σύζυγο. Υπογραφή: Ενάντια στο Θεµα: Υησρκουν πάντα εν- -καιρΙες για να ylvouv πολλά; ληόπηοη: Το ερώτημα αυτό εΙνσι επίκαιρο: γιατί παρατη- ρείτει µια αδιαφορία. ένα µου- διαοµα των νέων για δράση. η… τα απο…οµαΜ της Θα φανούν αργότερα και ο… εδώ και τώρα, όπως είνα το σύνθη- µα της εποχής. Η Φύση όμως διδάσκει ότι για όλα τα πραγ. µατι: απαιτεΙται ένας ορισµό- νος χρονος ωρίµανσης και οι άνθρωποι για την αναμονή αν τα λίγο το «σιγα - σιγα γίνε ται η σγουρίδα µε…» και ο… µη πως n κάθε επιστημονική και τεχνολογική κατάκτηση µας ο normal σκαλί για νέο κατσ- κτηση. Το 1900 σναούρθηκε από αρ. xalc ναυάγιο το αρχαίο αστρο- νοµικό όργανο αστρολσδος. Αν το το όργανο Θεωρείται τώρα ότι ήταν ο πρώτος υπολογιστής στην ιστορία του ανθρώπου. Δε σταµετηοαµε στον. αστρολσδο. αλλά προκωρήοοµε στους ηλε- κτρονικούς υπολογιστες. O I:- 'Auzzuvnwi‘q νορ0ηγός θαλασ- σλνο. €100- Η… uncle; και έγινε για όοελος όλου του κόσµου και ηλούτιοε τις γνώσεις µας, Το weevil. οτορ, από τα µικροσκοπικό στοικεΙα. που επέτρεψαν τη On µιωργίσ ευχρηστσυ πλεκτρσνι των) υπολογιστη εµφανίστηκαν το I948 και… αντικατέστησαν τις ηλεκτρικές λυχνίες. Το Ι986 οι ερευνητές επισήµαναν την ναεραγώψµό…τσ, το φαινόµε- νο δηλαδή κατά το οποίο ορι- σµένα υλικά (οι υπεραγωγοί: µεταφέρουν ηλεκτρικό ρεύμα χωρίς απώλειες ενέργειας, Αν το Θα confide: τον κόσµο για τ! Θα μειώσει το κόστος της ε- νέργειες. Με το νόµο |599)86 ψηοίστηκε n ηλεκτρονική µας ταυτοτητα. ο EXAM, nou τάε". συζητήσεις προκάλεσε. Το ησ- .ροιτονω ενδεικτικά ομως…". καν και δείχνουν ότι πράγµατι υπαρχουν ευκαιρίες για να VT vouv πολλά… Εκείνο nou χρειά- ζεται είναι η συστηµατική ερ- γοσΙο. n εργασία .nou σε κάνει να τα εκεις καλό με τον εαυτό σου. Κο: οι νέοι µέχρι ν' από… κτΛοονν εργασία μπορούν ν' ο (πωλούνται µε την "ορατός…- ση. τη συγκέντρωση και κατά- τυν φαινομένων. που πί- σωστα. 'Π΄ΡΑΓ΄ΜΆ΄Τ΄'ΟίΠ'Ο΄ίίΗ'ΘΗΚΞ . ΤΗΝ Π'ΕΡΑΣΜΞΝΗ ΠΕΜΠΤΗ gamma“ ΙίιρζρρίιΞιι … φοιτητών για τ φοιτητή η' ηροΞήήρ: Συµµετοχή φοιτητών στις συνεδριάσεις της Διοικούσας Η συµµετοχή των φοιτητών στις συνεδριάσεις της Διοικούσας Επι τροπής του Πανεπιστηµίου και η προκήρυξη .µειώστιιού διαγωνι- σµού "Μα…… να επιλεγούν τα ξενοδοχεία "είνα που θα φιλοξε- νήσουν τους Φοιτητές κατά το α- καδηµαϊκό ίσος 1939—90, ήταν οι σηµαντικότερες «ειδήσεις» που ανακοίνωσε o πρόεδρος της Διοι- κούσας Επιτροπής του Πανιπιστη .µίου κ. Παντ. Λαζαρίδης προς τα πενταµελή Διοικητικά Σνµδούλια των φοιτητικών συλλόγων του Πα νεπιστηµίου Θεσσαλίας. Η συνάντηση έγινε το µεσηµέρι της ("Μπητ στα να"… της Διοικούσας Επιτροπής (Γαµ6ίτα - Τάκη Οικονοµάκη) και κρατη- σε δάσωση περίπου ώρες. Στην αρχή της συνάντησής του µε τους φοιτητίς ο :. Λαζαρίδης αφού εξέφρασε την ικανοποίησή του για την -µι'.χρι τώρα πορεία του Πανεπιστηµίου και coco ευχα ρίοτησι τους Φοιτητός για τις προσπάθειας που καταβάλλουν για ένα «καθαρό και κυπριπισµέ- ινα» Πανεπιστήµιο, άκουσε το προ ιδλήµατα των Φοιτητών και έδωσε διευκρινιστιιις απαντήσεις σ' ο- ρισµό… απ' αυτό, ενώ σ΄ άλλα επιφυλάΘηκε να απαντήσει στην επόµενη συνάντησή τους. Οι οοιτητίς εκτός των άλλων ώς… τα προ6λήµατα της Φοιτη τικής Εστίας, της σίτισης, των συγγραµµάτων, του µόνιιµου Διδα κτικού Επιστηµονικού Προσωπικού. της μεταφοράς της Διοικούσας E πιτροπής στο Βόλο κ.ά. Τα Δ.Σ. των .οιτητών ζήτησαν όπως οι Φοιτητές της Εστίας πα ραµείνουν σ΄ αυτή και κατά τους Halo-ammo“ -µήνις Ιούλιο και Αύγουστο και σε περίπτωση που αυτή δεν είναι &;νατ: να ονοίϊιι η ιστία σε εύλογο χρονικό διάστη να πριν τις εξετάσεις του Σεπτ… δρίσυ ώστε να ιµπορούν οι φοιτη- τές να προετοιµαστούν κατάλλη- λα. ιΣτο παραπάνω αίτηµα των σοι τητών ο κ. Λαζαρίδης απάντησε ότι αυτό δεν µπορεί να ψαρια» uni το οιττινό καλοκαίρι αλλά από την ερχόµενη ακαδηµαϊκή χρο γιά και πρόσθεσε ότι µία… τέ- ιλος του µηνός Ιουνίου θα έχουν επιλεγεί τα ξινοδοχεία που Θα οι λοξΠήσΜ τους .οιτητ1ς κατά τη νέα ακαδημαϊκή χρονιά. Στο αίτημα των Φοιτητών να δοθεί το φοιτητικό κουπόνι σ' & λους ανεξαίρετα τους .οιτητί.ς a II. Λαζαρίδης τόνισε ότι αυτό δεν :ρποριί να γίνει, εψόσον για τη χορήγησή τους ισχύουν ττεριοριστι ιοί όροι στο οικογενειακό εισοδη .ρα του Φοιτητή. Ο κ. Λαζαρίδης απαντώντας σ' αν: αιτήµατα των Φοιτητών τόνι σε ακόµη τα εξής: - Από τη νέα ακαδημαϊκή χρο νιά Θα λειτουργεί και τις σπογιυ ιρατινές ώρες η 6ι6λιοθήκη του Πα νιττιστηµίου. - Σε συνεργασία µε τους ια Θηγητίς θα nub-axed να δοθεί κά ποια λύση στο αίτηµα των .σιτη τών που ζητούν να τους χορηγεί ται συµπληρωµατική διδλιογρα- οία που θα τους υποδοηθά στις .οιτητικε΄ς τους εργασίες. -— Δεν υπάρχει καµία σκέψη για µεταφορά των τµηµάτων της Παιδαγωγικής και των ίΐηπιαγωο'| γών στο κτίριο του Παπαστράτου από τη νέα ακαδηµαϊκή Χρονιά για την αποπεράτωση του οποίου όπως και για τις άλλες ανάγκες του Πανεπιστηµίου -- όπως τόνι σε * καταδάλλονται µεγαλες προ σπα9ιιες για την εξασφάλιση ε- ' "" "Ι0100Εθν, “mac" ρά- | τους οποίους οι τρεις α.σρούν τα τµήματα της Παιδαγωγικής και Νηπιαγωγών και οι οι… τρεις το τµήµα Γεωπονίας. - Προς το παρόν θεωρείται α- ν|.ικτη η µεταφορά της Διοικώ σας Επιτροπής στο Βόλο, αφού η παρουσία ιδιαίτερα των οικονο- lulu}! υπηρεσιών του Πανεπιστη- ιµίου στην Αθήνα παρουσιάζει το πλεονεκτημα να υπερπηδούνται διά Φορο γραφειοκρατικά εµπόδια στη λήψη των διαοόρ… anemia: — Από την ερχόµενη συνεδρία ση της Διοικούσας Επιτροπής του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας θα αν… |µετέχουν σ΄ αυτή και "π…… των φοιτητών. :: Εξάλλου την Τετάρτη το µε σηµόρι στο αµοιθίατρο του Όσα πιστηµίου lynx από το µέλος της Διοικούσας Επιτροπής κ. Μάη ανάλυση του προγράµµατος οπου ω. (υποχρεωτικά και κατ' επιλο γήν υποχρεωτικό ιμαθήµατα) των τµηµάτων νηπιαγωγών και όαοκά λθν. .Ερχεται στο Βόλο o u- mum/6; Παιδεία; και Θοησιευ ματ… l". Παπανδρέου. προκει- µένου να eymmwdos: τις σχολές του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας. O x. Uunuvboéuv, afiuwwn us όσα έγιναν γνωστά Θα έρ- -0τι ato Βόλο πριν την τελετή των εγκαινίων και ’Ou αναχω- ρήσει πιάσω; µετά για την Λ- Πήγα. αφού τρέχουσες υποχρεώ- σει; του δεν του επιτρέπουν να παραστεί στη θεµελίωση και στα εγκαίνια μια; σειρά; σχο- λικών µονάδων όπως είχε προ- γραµµατίσει αρχικά η Νομαρ- χία (θεµελίωση πρώτη; φάση; των έργων των γυµνασίων στις που'"… αποθήκες Μουρτζσίοωυ, εγκαίνια του 310v Δηιιοτι'ισύ Σχολείου και εγκαίνια του Τε- χνικού και. Επαγγελµατικού Λυ- κείου Αλµυρού). Στο αι'οιανι.΄ι εγκαίνια του Πα νετιστηιι.ίοιι από τον υπουργό Πα'όεία; Γ.… Παπανδρέου θα µιλήσει ενώ; των άλλων και εκπρόσωπος των φοιτητών. ι'. Μη και σε αποχή από τις παραδόσεις του µαθήµατα; της «Αισθητική; Αγωγής» είναι αποφασισμένοι. να :τουΒούν 0L ψωμιά; των τµημάτων Νη.τια γωγών και Παιδαγωγική; σε ένδειξη διαµαρτυρίας για τον καθηγητή του μαθήματος x. Σι- γάλα. τον οποίο νατηγσοοΕν «γι' αυταρχική συμπεριφορά». Γο 0έιια των παθών που é- χει δηµιουργηθεί ανάµεσα στον συγκεκριμένο καθηγητή και τους φοιτητές συζητήθηκε και στη συνάντηση των Δ-)". των φοιτητών µε τον πρόεδρο της Διοικούσα; Επιτροπή; Παντ. Λαζαρίδη, που πραγματοποιήθη- χε την περασµένη ΠΞι…ιιτιη'σω γραφείο της Διοικούσα; Emma πή:… Σύµφωνο µε όσα έγιναν γνιιι στο. ο ν.. Λαζαρίδη; υποομά- 0ηκε στους ειτουοώ.του; των φοιτητών να συναντηθεί µε τον κ. Σιγά7.α πριν την ερχόµενη Τρίτη. οπότε και έχουν προγοι.ιµ patios: να συναντηθούν μαζί του τα μέλη του Δ.Σ. του τµή- µατο; Νηπιαγωγών. Σχετικό με το θέιιο που έ|ιι ανοκύψει o πρόεδρο; του Δ. Σ. των φοιτητών του τµήματος Νη πιαγωγών Η). Τάκη; τόνισε ότι «ο . Σι.γάίας υποχρεώνει του; φοιτητες υπό µορφή εργα >…" Ο…… amt/woo θα: . ΗΔΗ Π'ΡΠΣΤΆΣΙΑΣ Ι… ΕΡί'ΆΖΙ]'ι΄.Ε «… = 3 ι = Ξ Ο 3 : : : , θα σ΄Ν΄ο ΄ΟοΝ΄φ΄Ν οοΝ΄Ο4 * 4 …ςξίΔΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ πια; να διδάσκουν ωµτιοίττεο σε ιµα0ητε΄; νηπιαγωγείο… κα- θώς επίσης και µαθήµατα αρ- χαίο; τέχνης». Σύμφωνα µε τον πρόεδρο των φοιτητών, οι µαθητές αγνοούν παντελώς τη χρήση νοµτιούτεο. ενώ είναι ελάχιστες οι γνώσεις τους περί αισθητικής. Για. 1o λόγο αυτό το Δ.Σ. του Συλλόγου Νηπιαγωγών πή- ρε την απόφαση οι φοιτητές του τµήµατα; να µην πραγµατι)- .τοιήσοι-ν τις παραπάνω επιστά- ψει; :Ia: τα ζητήσουν συνάντηση µε τον :. Σιγάλα την 1οίτη το πρωί «Ανάλογα µε τις απαντήσει; που Ba. run; δοθούν, θα µεθο- δει΄νοοι'με και. την παραπέρα στά ση µας που δεν αποκλείεται να φθάσει μέχρι και την αποχή µα; από το συγκεκριµένο µάθηµα». κατέληξε o πρόεδρο; των φοι- τητών - νηπιαγωγών. Β Ο |αοδίτης του Αρτα. Οσοι έχουν ενθουσιασθεί α- πό τις περιπέτειες του Κοκκο- ρα στις «Νυχτερινές Ιστορίες» του τις ιστορίες της Θάλας και του θιάσου της, το …να-τι- κό χιούµορ του κΜετά την κα- ταστροοήο και του «Ξυπνάς µέ σα µου το ζώο» ο Αρκάς έχει ετοιµάσει γι' αυτούς ένα και- νσύργιο λεύκωµα µε γελοιογρα φίις που δηµοσιεύθ… και δη μοσιευοπαι στην εφηµερίδα «Πρώτη». O α|σο6ίτηςι που είναι α- ναγκασµένος να περάσει στη Φυλακή τα 625 καλύτερα χρό- νια της ζωής του και ο 906:- ρός Μοντεχρήστος, ο αρουροί- ος που του κρατάει συντροοιά ήρωες του Αρτα. είναι οι νέοι .-Ο φοΘερός Μοντεχρήστος Ενα λεύκωµα µε ανατρεπτι- κό χιούµορ, πανέξυπνο που δεν πρέπει να το χάσετε. «Με την καρδιά στην τσέπη» της Κριστίν Α6αντίν απο τις εκοοσεις Λο στάρτη. H Α6αν-τε΄ν είναι µια δεκα- πεντάχρονη γαλλίδα. που έχει αρχίσει να γράψει από τα 12 ΄ αστικής οι-

& νι μεοιξ 0. Με... Βόλο & Από τις 4 έως και τις 6 Νοεμβρίου Πραγματοποιείται το 7ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ακαδηµαϊκών Βιβλιοθηκών στο Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας, στο Αμφιθέατρο "Γ ια'ννης Κορδότος" του κτιρίου "Αλ. Δελµούχου". O τίτλος του Συνεδρίου ει΄ναι: "Οργάνωση και Συνεργασία Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών στην Ψηφιακή Εποχή". ην ευθύνη για τη διοργάνωση του συ- νεδρίου έχει αναλά- βει η Υπηρεσία Βι- βλιοθήκης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας …με επικεφαλής τον κ. Γιάννη Κλαψόπουλο, Οργανωτικό Υπεύθυνο της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστη- μίου Θεσσαλίας, Πρόεδρο της εντεκαμελούς Οργανωτικής Επιτροπής η οποία έχει συ- σταθεί από τον περασμένο Φε- βρουάριο για τις ανάγκες του Συνεδρίου. Συνολικά θα συμμετά- σχουν περίπου 350 σύνεδροι, εκπρόσωποι όλων των Ακα- δημαϊκών Βιβλιοθηκών των ΑΕΙ και των ΤΕΙ της χώρας, της Βιβλιοθήκης του Πανεπι- στημίου Κύπρου και επιστή- μόνες πληροφορικής και βι- βλίοθηκονομίας από Ακαδη- μαι"κές Βιβλιοθήκες των ΗΠΑ και της Αγγλίας. Θα παρουσιαστούν 26 ει- ,ήσεις, ενταγμένες σε ανά- "Μ εςς θεματικές ενότητες. Οι ηρε- τα; θεματικές ενότητες έ- ' Με" 'νδιάµορφωθεί οριστικά * έ…… 24 Η Θεσσαλία >> Τετάρτη 4 Νοεμβρίου: "Αξιοποίηση της Τεχνολογίας Πληροφόρησης". Πέμπτη 5 Νοεμβρίου: Προοπτικές Ανάπτυξης και Συνεργασίας Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών και στρογγυλό τραπέζι με θέμα: “O ρόλος των Βιβλιοθηκών στα Ακαδη- μαϊκά Ιδρύματα του 2000". Παρασκευή 6 Νοεμβρίου: "Ψηφιακές Βιβλιοθήκες - Πληροφοριακά Συστήματα". Οι σύνεδροι θα επισκε- φθούν τη Μακρινίτσα την Πέ- μπτη και το Λαογραφικό Κέ- ντρο Κίτσου Μακρή, ενώ θα έ- χουν την ευκαιρία να παρακο- λουθήσουν εκδήλωση αφιερω- μένη στα “200 χρόνια από το θάνατο του Ρήγα Θετταλού - Φεραίου", που θα πραγματο- ποιηθεί την Τετάρτη 4 Νοεμ- βρίου στις 17.20 στο χώρο του Συνεδρίου. Παράλληλα, η Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Θεσσα- λίας διοργανώνει 'Εκθεση χα- ρακτικών έργων ex-libris (βι- βλιοκτητορόσημα) στο Κέ- ντρο Τέχνης Τζιόρτζιο Ντε Κίρικο, υπό την αιγίδα του Καλλιτεχνικού Οργανισμού Δήμου Βόλου. Τα εγκαίνια θα γίνουν την Τετάρτη 4 Νοεμβρίου στις 8.30 μ.μ.. Την έκθεση θα πα- ρουσιάσουν ο κ. Βασίλης Ζευ- γώλης, ο οποίος προσέφερε τα έργα και ο κ. Μανώλης Γιαν- ναδάκης, χαράκτης, επικου- ρος καθηγητής της ΑΣΚΤ του Α.Π.Θ., ο οποίος δημιούργησε το σήμα του Συνεδρίου. Η έκ- θεση θα διαρκέσει από τις 4 έως και τις 20 Νοεμβρίου και θα είναι ανοιχτή 10 - 1 και 6 - 9, το Σάββατο και την Κυρια- κή μόνο το πρωί. Τα 380 περίπου έργα που έχουν επιλεγεί παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον τόσο από θεματική και ιστορική ά- ποψη, όσο και από καθαρά καλλιτεχνική. Ανήκουν στην ΄ιδιωτική συλλογή του Βασίλη , 3Χ ΟΜΤιυξοιου .Η38. …΄΄ζ.΄"΄ζ΄ΐ…ΐζΐ…΄ΜΕτοΧΗ ΕκΠΡοΣοπΩΝ TQN BIB/\IOGHKQN AEI TEI THE X? ISVIo Συνέδριο Ακοδηµο'ι'κ* Βιβλιοθηκών ορχίιει στο Βολο ΄ Ζευγώλη, ενώ αξίζει να σημει- ωθεί ότι έκθεση με έργα ex- libris γίνεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Μια άγνωστη téxvn Av και δεν είναι γνωστό από πότε και πώς ξεκίνησε η δημιουργία και η χρήση των ex-libris, όλες οι ενδείξεις μαρτυρούν ότι η συνήθεια να παραγγέλνει ο κτήτορας μιας ιδιωτικής συλλογής το προ- σωπικό του ιδόσημο, βιβλιο- κτητορόσημο σε κάποιο καλ- λιτέχνη και να το τοποθετεί ύ- στερα στα βιβλία του, ξεκίνη- σε από τη Γερμανία, που έχει άλλωστε την πρωτοπορία στην τυπογραφία και την τέ- χνη της κατασκευής του βιβλί- ου, γύρω στα 1460. Τα πρώτα 250 χρόνια της ύπαρξής τους, τα περισσότερα ex-libris απει- κόνιζαν θέματα εραλδικού (οικοσημολογικού) χαρακτή- ρα, κυρίως γιατί οι κάτοχοί τους δεν ήταν άλλοι από τους ευγενείς και τα μέλη των βα- σιλικών οικογενειών. Έτσι, αν κάποιος διέθετε 100βιβλία, ήταν δύσκολο να ζητήσει από έναν καλλιτέχνη να ζωγραφί- σει εκατό φορές το οικόσημο του, προκειμένου να το τοπο- θετήσει στα βιβλία του. Ήταν ασφαλώς ευκολότερο να τυ- πωθεί ένα οικόσημο, οδηγώ- ντας έτσι στη γέννηση της τέ- χνης του ex-libris. OI κάτοχοί . … - J !; 1314, γελία σε κάποιο χαράκτη με το θέμα που τους ενδιέφερε και .. σιγά - σιγά τα ex-libris, προς σαρμοσμένα πλέον στις βασι+. κές τεχνικές της χαρακτικής εξ'-':- ξελίσσονταν από απλές ετικέ-ζ τες σε έργα τέχνης. Ονομαστά για την καλλι-… τεχνική τους αξία είναι τα εκ-Δ libris του Albrecht Durer, του Hans Holbein, του Lucas Kronach κ.ά. Με την πάροδο του χρό- νου, τα ex- libris εκτός από τον " καλλιτεχνικό τους χαρακτήρα αποκτούν και συλλεκτικό εν… διαφέρον. Έτσι πολλοί βι-… … βλιόφιλοι εκτός από τα δικά τους ex-libris, τα οποία προο- …. ρίζονται να ενταχθούν σε βι- βλία της συλλογής τους, συ-' γκεντρώνουν και ex-libris άλ΄- λων, δημιουργώντας αξιοθαύ- μαστα σύνολα. Σήμερα υπάρ- * χουν μεγάλες ιδιωτικές συλ-… λογές, όπως του Ολλανδού Jos Waterschoot, του Ιταλού Mario de Filippis (με περισσό- τερα από 200.000 έργα), του Ελβετού Benoit Junot και no)»— λών άλλων Ευρωπαίων κυ- ρίως συλλεκτών. Παράλληλα, υπάρχουν βιβλιοθήκες με συλ- ' λογές ex-libris ανυπολόγιστης% αξίας, όπως αυτή του Μονά- χου, του Βρετανικού Μουσεί- ου και της Εθνικής Βιβλιοθή- κης στο Παρίσι, αλλά και σύλ- λογοι συλλεκτών και καλλιτε- χνών ex-libris (30 σε ολόκληρο τον κόσμο), οι περισσότεροι των οποίων βρίσκονται στην Ευρώπη, την Ιαπωνία και τη Βόρεια Αμερική. O παλιότε- ρος σύλλογος είναι ο γερμανι.- . κος, με έτος ίδρυσης το 18913 και ο νεότερος εκείνος του Χονκ Κονγκ..Οι σύλλογοι υ"… πάγονται στη Διεθνή Ομο- σπονδία των Φίλων του Εκει-. libris (FISAE) υπό την αιγίδα… της οποίας διοργανώνονται, συναντήσεις και συνέδρια, _ … μαντικότερο των οποίων, ….. ναι το Διεθνές Συνέδ ' βιβλίων έδινανλοιπόνπαραγ-ζχ . - '