? ΚΙΤΣΟΥ Α…. ΜΑΚΡΗ II ΣΥΝΘΕΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΣΤΙΣ ΤΟΠΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΩΝ ΒΟΡΕΙΟΕΛΛΑΔΙΚΩΝ ΣΠΙΤΙΩΝ Ανάτυπο Από τα Πρακτικά του Ε΄ Συμποσίου Λαογραφίας του Βορειοελλαδιπού Χώρου Θεσσαλονίκη, 20-22 Νοεμβρίου 1.987 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1989 II ZTNGETIKH ANTIAHT‘H ΣΤΙΣ ΤΟΠΙΟΓΡΛΦΙΕΣ ΤΩΝ ΒΟΡΕΙΟΕΛΛΑΔΙΤΙΚΩΝ ΣΠΙΤΙΩΝ ΐΚι΄τσου A. Μακρή Οι τοιχογραφίες των σπιτιών της Βόρειας Ελλάδας έχουν ως τώρα μελε- .ηθεί τόσο από την πλευρά των επιδράσεων που δέχτηκαν από ευρωπαϊκές καλλιτεχνικές σχολές (μπαρόκ-ροκοκό, νεοκλασικισµός, ακαδηµαϊκός ρεα- λισμός), όσο και από την πλευρά των χαρακτικών συνήθως προτύπων τους (ο" περιορισµένη κλίµακα) και επιχειρήθηκε µια µορφολογική «ανάγνωσή» ιούς (αφαίρεση, σχηµατοποίηση, έξαρση, ρυθμός...). Στη σημερινή ανακοί- νωση θα γίνει προσπάθεια απλής καταγραφής των διαφόρων αντιλήψεων στη σύνθεσή τους. Για να γίνει κάποια απόπειρα µελέτης σε βάθος θα απαιτηθεί ε.υστηµατική εργασία συνεξέτασης των παραµέτρων, όπως χρονολογίες των ,΄ργων, ταυτότητα ή έστω καταγωγή των ζωγράφων, γεωγραφική κατανομή των τοιχογραφηµένων σπιτιών με οµαδοποιήσεις της πληθυσμιακής σύνθε- "η… των αντίστοιχων χωριών, κοινωνική θέση και µορφωτικό επίπεδο των ιδιοκτητών (έµποροι, βιοτέχνες, κτηνοτρόφοι, ξενητεµμένοι, αταξίδευτοι, γγράµµατοι, λιγογράµµατοι κ.τ.λ.). Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε πως το …για µας, αν και φαίνεται σα να ανήκει στο χώρο της τεχνοκριτικής, αποτε- λ;ί ερέθισμα εθνογραφικής ή λαογραφικής διερεύνησης. Σκοπός µου, µε όσα θα πω και θα δείξω, είναι να επισημάνω το πρόβληµα που θα μείνει ανοιχτό για µελέτη, μιας και στο ακροατήριο υπάρχουν τόσοινέοι µε εφόδια να επι- χ ιρήσουν ένα τέτοιο έργο. Ευτυχώς τώρα πια έχει εντοπισθεί το σύνολο σχε- δόν των βορειοελλαδίτικων τοιχογραφιών µε «κοσµικά» θέματα, χωρίς να αποκλείονται και νέα πολύτιμα ευρήµατα, αφού εκατοντάδες σπιτιών είναι από χρόνια κλειστά και δεν ξέρουµε τι κρύβουν. Εντελώς πρόσφατες εµπει- ρί * του υποφαινόμενου στην Εράτυρα, στην Αρίστη και σε άλλα χωριά επι- .ρ΄πουν ευοίωνη προοπτική νέων ανακαλύψεων. Εκτός από αυτό, στο αρχείο µου υπάρχουν εκατοντάδες παλιότερες φωτογραφίες τοιχογραφιών που δεν υπάρχουν πια. Είναι στη διάθεση των μελετητών. l| πρώτη μορφή διάταξης των στοιχείων μιας τοιχογραφίας, που θα εξε- τάσουµε, χωρίς η κατάταξη που ακολουθούµε να έχει κάποια πρόθεση αξιο- 11 138 Κίτσου A. Μακρή λόγησης, είναι η π α ρ α τ α κ τ ι κ ή που παρατηρείται στις ζωγραφικές φρίζες στο επάνω µέρος των τοίχων του εσωτερικού των σπιτιών. Αυτή, άλ- λωστε είναι η συνηθέστερη ζωγραφική διακόσµηση, έτσι ώστε η χαμηλότε- ρη επιφάνεια του τοίχου, που είναι φυσικό να λερώνει από τη χρήση του χώρου, να επιδέχεται ασβεστώµατα κατά διαστήµατα. Υπάρχουν, βέβαια, εξαιρέ- σεις του κανόνα, όπως στο σπίτι του Παπαθεοδώρου (Εράτυρα, δεκαετία 1865-1875), όπου ζωγραφίζεται ολόκληρη η επιφάνεια των τοίχων, αλλά ως are ύψος των δύο περίπου μέτρων η διακόσμηση είναι λιτή, με λίγα απλά θέ- µατα και μεγάλες οµοιόχρωμες επιφάνειες. Σε μακριά φρίζα, αμέσως κάτω από το ταβάνι, παρατίθενται χωρίς να συντίθενται µεγάλα κτήρια, γεφύρια, δέντρα, λιβάδια, λόφοι, ατμόπλοια, τζαμιά, ιστιοφόρα, ψάρια, ξυλοκόπος, καρποσυλλέκτης, ειδύλιο,ζώα... και όχι πάντα στην ίδια κλίμακα. Δεν είναι απαραίτητο να προέρχονται από το ίδιο πρότυπο. Σε άλλη περίπτωση, στο σπίτι του Λάτσκου (Εράτυρα, γύρω στα 1900), σώζεται µέρος της ζωγρα- φιστής φρίζας με αντίγραφο από τις «Σταχυοµαζώχτρες» του Ζαν Φρανσουά Μιλλέ, δίπλα όμως υπάρχει τοπίο με χωριό καθώς και αντρική μορφή που δεν ανήκουν στο έργο του Μιλλέ και ασφαλώς προέρχονται από άλλο πρότυπο. Σηµειώνουμε ότι η αντρική μορφή είναι ενταγμένη στην ομάδα των τριών γυναικών και το τοπίο συνεχίζει το χώρο της σκηνής. Με την ίδια παρατα- κτική διάταξη ήταν η τοιχογραφία του σπιτιού του Τριανταφύλλου (Δράκια Πηλίου, τέλη 18€… αι.) που παρίστανε την Κωνσταντινούπολη, η καταστραµ- µένη στα 1943 τοιχογραφία στα αρχονταρίκι του µοναστηριού του ΄Αη Λαυ- ρέντη (Πήλιο, 18ος αι.) που παρίστανε την πομπή της Ανάρρησης του Πα- τριάρχη και πολλές άλλες... Αντίστοιχη παρατακτική σύνταξη συναντούµε σε χειρόγραφες «ενθυμίσεις», όπως του Καλλίνικου για το χαλασµό της Σέλι- τσας στα 1774: «κε εµπήκαν κε εσκότωσαν κε όλο το βιος έμασαν κε έκαψαν οσπήτια κε εργαστήρια 104 και έκαψαν ανθρώπους κε απέθαναν κε επίραν βιος πολήν φορτία αμέτρητα και εκάθησαν µέσα ημέρες 10 κε βγένοντες επί- ραν... και έγινε θρήνος και οδηρμός κε γράφο διά θήµιση...». Περισσότερο οργανωμένη αλλά τυπική είναι η τ ρ ι α δ ι κή σύνθεση, κατά κανόνα σε έργα μικρότερων διαστάσεων, όπου εμφανίζονται τρία ομο- I I I I I I I I I I ειδη αλλα οχι ισοβαθμα θεµατα, τρια σπιτια, τρια δεντρα, οπου το κεντρικό είναι ψηλότερο ή ένα κτήριο με υπερυψωμένο ή και φαρδύτερο το κεντρικό τμήμα του. Αντίστοιχο φαινόµενο παρατηρείται και σε δηµοτικά τραγούδια, όπως: Τρία µεγάλα σύννεφα στο Καρπενήσι πάνε I I I , I I τονα φερνει αστραποβροντο, τ αλλο χαλαζοβροχια το τρίτο το µ. α κ ρ ύ τ ε ρ ο μαντάτα του Λιβίνη. Σι…()ετική αντίληψη στις τοπιογραφίες των βορειοελλαδίτικων σπιτιών 139 Τρία πουλάκια κάθονται στη ράχη στο ληµέρι τόνα τηράει τον Αλµυρό, τ, άλλο κατά το Βάλτο το τρίτο το κ α λ λ ίτ ε ρ o μοιρολογάει και λέει. και …; άλλα τραγούδια μια από τις τρεις κοπέλες είναι η καλλίτερη ή κάνει , ί "ι σηµαντικότερο. Από τα τρία µπα'ι'ράκια ξεχωρίζει του Σιλιχτάρη. Σε πα- µαμύθια ή παραδόσεις ο ήρωας καλείται να κάνει τρεις άθλους ή υποχρεώνε- mu, να ξεπεράσει τρία εμπόδια. Και στις δύο περιπτώσεις το ένα είναι δυσκολό- |)". |Ιέβαια, επειδή λόγος και εικόνα λειτουργούν διαφορετικά, στο λόγο το σηµαντικότερο είναι το τρίτο ενώ στην εικόνα το μεσαίο. Στη µια περί- … πόση επιδιώκεται η σταδιακή ένταση του ενδιαφέροντος, στην άλλη η συμ- l‘ ρία. Από την ίδια αντίληψη ξεκινάει και η τελετή βράβευσης των νικητών … µεγάλους αγώνες, όπου ο πρώτος ανεβαίνει σε κεντρικό ψηλότερο βάθρο και οι άλλοι δύο σε χαμηλότερα πλαγινά. Χαρακτηριστικό δείγμα τριαδικής …'»νθ σης είναι το κτήριο που ζωγραφίζει o Χιονιαδίτης ζωγράφος Ιωάννης n m σπίτι του Φιλίδη (Καπέσοβο, 1925), όπου προέχει το κεντρικό του τμή- µα. Στο σπίτι του Λαζαρίδη (Εράτυρα, 1796), ένα τοπίο έχει τρία δέντρα, …'… µικρά πλαγινά κυπαρίσια και µια μεγάλη κεντρική πορτοκαλιά. Συγχρό- Wm όμως από τον κορµό της πορτοκαλιάς απλώνονται τρία κλαριά δεξιά και άλλα τρία αριστερά που το καθένα τους έχει από τρεις ώριµους καρπούς. Μια άλλη συνθετική αντίληψη τοπίου είναι η τ ρ ι ζω ν ικ ή, όπου κυ- ριαρχούν τρεις οριζόντιες χρωματικές ζώνες, η επάνω με τον ουρανό, η μεσαία µι. τη γη και η κάτω συνήθως µε θάλασσα, λίμνη ή ποταμό. Στο σπίτι του I‘. νάδιου (Σκαµνέλι, 1878) ο Χιονιαδίτης ζωγράφος Αλέξιος Π.Κ. κάνει φανταστικό τοπίο με τρεις επάλληλες χρωματικές ζώνες σχεδόν ισόπαχες, ιην πάνω γαλάζια -ουρανός-, τη μεσαία κεραμιδιά με διάσπαρτα λίγα άσπρα σπιτάκια και την κάτω ώχρα -οργωμένο χωράφι- με λοξές πράσι- νι αυλακιές. Στο ίδιο χωριό (σπίτι Βασδεκά, 1857) ο Γεώργιος K. κάνει π-ιρόµοιο τοπίο με τις ίδιες χρωματικές ζώνες, µόνο που εδώ οι γραμμές της κατ«ΐπερης ζώνης είναι καµπύλες και υποδηλώνουν χαµηλούς λόφους, ενώ στο σπίτι του Γώγολου (Τσεπέλοβο) οι τρεις ζώνες τοπίου σε οβάλ πλαισίωση είναι αντίστοιχα ανοιχτή θαλασσιά, ώχρα, πράσινη. Στο σπίτι του Παλαιού (Δί- Λογο Ζαγοριού, 1898) οι αδελφοί Βούρη ζωγραφίζουν τοπίο με τις αντίστοιχες ζώνι.- ανοιχτή γαλάζια, κοκκινωπή, γαλαζοπράσινη. Στο σπίτι του Μαλιόγκα Σιάτιστα, 1844) άγνωστος τεχνίτης, με πρότυπο χαλκογραφία του A. ||ρόμποτ, ζωγραφίζει τη Φραγκφούρτη με κεντρική ζώνη τον ποταµό Μάιν. Τέταρτη, τέλος, απόδοση είναι η π αν o ρ α µ. ι κή, όπως η φρίζα του παράσπιτου Τριανταφύλλου στη Δράκια του Πηλίου (Παγώνης, 1832), όπου 140 Κίτσου Α. Μακρή παρουσιάζονται η Χαλκίδα, το Ταλάντι, το Δουκό, τα Πολιτικά, τα Φύλλα, το µοναστήρι του Αγίου Γεωργίου κυτταγμένα από ψηλά, από ανύπαρκτο δη- λαδή σηµείο. 'Αλλωστε, τα μέρη αυτά δεν είναι ορατά την ίδια στιγμή και από το ίδιο σηµείο. Χαρακτηριστικό παράδειγµα πανοραμικής απόδοσης είναι η απεικόνιση του Μετσόβου από το Νικόλαο Μαρέτσο (νάρθηκας µοναστηριού Αγίου Νικολάου Μετσόβου, 1800), όπου το έργο παίρνει σχεδόν χαρακτήρα τοπογραφικό. Παρόμοιο είναι και ιχνογράφηµα, με μολύβι, της Σαµαρίνας, έργοιτου ντόπιου µητροπολίτη Δοµοκού Χρύσανθου (1861). Εδώ, μάλιστα, σηµειώνονται και τα ονόματα εκκλησιών, συνοικιών και άλλων στοιχείων του χωριού. Ο Χρύσανθος σημειώνει πως το έργο σχεδιάστηκε από τα ανατολι- κά. ΄Αλλωστε υπάρχει και κάποια φροντίδα προοπτικής απόδοσης. Φυσικά, µεγάλο µέρος των τοπιογραφικών συνθέσεων στις τοιχογραφίες των βορειο- ελλαδίτικων σπιτιών ακολουθεί τη συνηθισµένη προοπτική απόδοση του χαλ- κογραφικού, κατά κανόνα, πρότυπου, Τα παραδείγµατα θα µπορούσαν να πολλαπλασιασθούν. Πρόθεση όµως του ομιλητή δεν είναι να εξαντλήσει το θέµα, ούτε είναι έτοιμος γι' αυτό, αλλά απλά να το θέσει. Είναι πολύ πιθανό πως, µε αφετηρία τεχνοτροπικά δεδοµένα, να βγουν εθνογραφικά συμπεράσματα. Σιιιι()Ητική αντίληψη στις τοπιογραφίες των βορειοελλαδίτικων σπιτιών 141 αν. %. 3έΝΈ…ξξΜ&ξέκΜ… ! α΄΄ά ,(!Ι…χ Μ…"… - » …" …ΉΧΨ;= >…» .. … … … . ……Μ"… ΄ . … … …. . κ.ά.… …; : . . . . … & … … . … . Ο …. , …… να… »… », ' . * |'.΄ζ)άτυρα Βοΐου: Τοιχογραφία σπιτιού Μακρή. 1875-1885. Κίτσου A. Μακρή Νεγάδες: Τοιχογραφία σπιτιού Καλέα. 1795. µ..-.-- Στ…0ι:τική αντίληψη στις τοπιογραφίες των βορειοελλαδίτικων σπιτιών 143 Με…" .|ριικια΄ Πηλίου: Τµήμα τοιχογραφίας σπιτιού Τριανταφύλλου. Τέλη 18ου αιώνα. | .|ρακιά Πηλίου: Τμήμα τοιχογραφίας σπιτιού Τριανταφύλλου. Τέλη 18ου αιώνα. 1 Τ 144 Κίτσου A. Μακρή Μοναστήρι Αγίου Νικολάου Μετσόβου: Διονυσίου Μαρέσου, Γενική άποψη Μετσόβου. 1800.