• ΣΛΑ'Π(: (Οί/4: » ("* ζ΄΄', Η |+Θ ,(43΄|Ι(/, Έµα…" Η ?ΥπΘΤ?ΤΙΥΗ.ζ'ΤΤΙΛΉΨΗ-'ΤΤ"ΤΟΠΙΟΡΡΛΦΙ?? ΈΩΝ ΒΟΡΞΤΟΈΛΛΑΛΤΨΙΚΩΝ ΨΠΙ'ΡΙΩΝ Οι τοιχογραφίες των σπιτιών της Βόρειας Ελλάδας έχουν ως τώρα μελετηθεί τόσο από την πλευρά των επιδράσεων που δέχτηκαν από ευρωπαϊκές καλλιτεχνικές σχολές /μπαρόκ-ρο- κοκό, νεοκλασικισµός, ακαδηµαϊκός ρεαλισμός/, όσο και από την πλευρά των, χαρακτικών συνήθως,προτύπων τους /σε περιορισμένη κλίμακα/ και επιχειρήθηκε µιά μορφολογική "ανά- γνωσή" τους /αφαίρεση, σχηµατοποίηση, έξαρση, ρυθµός.../. ?τη σηµερινή ανακοίνωση θα γίνει προσπάθεια απλής καταγραφής των διαφόρων αντιλήψεων στη σύνθεσή τους. Για να γί- νει κάποια απόπειρα µελέτης σε βάθος θα απαιτηθεί συστηµατική εργασία συνεξέτασης των παραµέτρων όπως χρονολογίες των έργων, ταυτότητα ή έστω καταγωγή των ζωγράφων, γεωγρα- φική κατανομή των τοιχογραφημένων σπιτιών με ομαδοποιήσεις της πληθυσμιακής σύνθεσης των αντίστοιχων χωριών, κοινωνική θέση και μορφωτικό επίπεδο των ιδιοκτητών /έµποροι, βιοτέχνες, κτηνοτρόφοι, ξενητεµμένοι, αταξίδευτοι, εγγράµµατοι, λιγογράµματοι κ.τ.λ./. "πορούμε, λοιπόν, να πούμε πως το θέμα μας, αν και φαίνεται σα να ανήκει στο χώρο της τεχνοκριτικής, αποτελεί ερέθισμα εθνογραφικής ή λαογραφικής διερεύνησης. "κοπός µου, με όσα θα πω και θα δείξω, είναι να επισημάνω το πρόβλημα που θα μείνει ανοιχτό για μελέτη μιάς και στο ακροατήριο υπάρχουν τόσοι νέοι µε εφόδια να επιχειρήσουν ένα τέτοιο έργο. Ευτυχώς τώρα πιά έχει εντοπισθεί το σύνολο σχεδόν των βορειοελλαδίτικων τοιχογραφιών με "κοσμικά" θέµατα, χωρίς να αποκλείονται και νέα πολύτιμα ευρήματα, αφού εκατοντάδες σπιτιών είναι από χρόνια κλειστά και δεν ξέρουµε τί κρύβουν. Ρντελώς πρόσφατες εμπειρί- ες του υποφαινόμενου στην Εράτυρα, στην Αρίστη και σε άλλα χωριά επιτρέπουν ευοίωνη προοπτική νέων ανακαλύψεων. Εκτός από αυτό, στο αρχείο μου υπάρχουν εκατοντάδες παλιό- τερες φωτογραφίες τοιχογραφιών που δεν υπάρχουν πιά. πίναι στη διάθεση των µελετητών. Η πρώτη µορφή διάταξης των στοιχείων µιας τοιχογραφίας, που θα εξετάσουμε,χωρίς η κατάταξη που ακολουθούµε να έχει κάποια πρόθεση αξιολόγησης, είναι η παρατακτική που παρατηρείται στις ζωγραφικές φρίζες στο επάνω μέρος των τοίχων του εσωτερικού των σπι- τιών. αυτή, άλλωστε είναι η συνηθέστερη ζωγραφική διακόσµηση, έτσι ώστε η χαµηλότερη επιφάνεια του τοίχου, που είναι φυσικό να λερώνει από τη χρήση του χώρου, να επιδέχεται ασβεστώµατα κατά διαστήματα. Υπάρχουν, βέβαια, εξαιρέσεις του κανόνα, όπως στο σπίτι του Παπαθεοδώρου /Ξράτυρα, δεκαετία 1865-1875/ όπου ζωγραφίζεται ολόκληρη η επιφάνεια των τοίχων αλλά ως το ύψος των δύο περίπου μέτρων η διακόσμηση είναι λιτή, με λίγα α- πλά θέματα και μεγάλες ομοιόχρωμες επιφάνειες. ?ε μακριά φρίζα, αµέσως κάτω από το τα- βάνι, παρατίθενται χωρίς να συντίθενται μεγάλα κτήρια, γεφύρια, δέντρα, λιβάδια, λόφοι, ατµόπλοια, τζαμιά, ιστοοφόρα, ψάρια, ξυλοκόπος, καρποσυλλέκτης, ειδύλιο, ζώα... και όχι πάντα στην ίδια κλίµακα. Δεν είναι απαραίτητο να προέρχονται από το ίδιο πρότυπο. ?ε 2 άλλη περίπτωση, στο σπίτι του Λάτσκου/Ξράτυρα γύρω στα 1900/ σώζεται μέρος της ζωγραφι- στής φρίζας µε αντίγραφο από τις "?ταχυοµαζώχτρες"του Ζαν Φρανσουά Μιλλξ, δίπλα όµως υ- πάρχει τοπίο με χωριό καθώς και αντρική μορφή που δεν ανήκουν στο έργο του Μιλλέ και ασ- φαλώς προέρχονται από άλλο πρότυπο. νηµειώνουμε ότι η αντρική µορφή είναι ενταγμένη στην οµάδα των τριών γυναικών και το τοπίο συνεχίζει το χώρο της σκηνής. Με την ίδια παρατακ- τική διάταξη ήταν η τοιχογραφία του σπιτιού Τριανταφύλλου /Λράκια Πηλίου, τέλη 180υ αι./ που παρίστανε την Κωσταντινούπολη, η καταστραµμένη στα 1943 τοιχογραφία στο αρχονταρίκι του μοναστηριού του 'Αη Δαυρέντη /Πήλιο 18ος αι./ που παρίστανε την ποµπή της Ανάρρησης του Πατριάρχη και πολλές άλλες.. Αντίστοιχη παρατακτική σύνταξη συναντούμε σε χειρόγρα- φες "ενθυμίσεις", όπως του Καλλίνικου γιά το χαλασμό της ?έλιτσας στα 1774:" κε εμπήκαν κε εσκότωσαν κε όλο το βιός έµασαν κε έκαψαν οσπήτια κε εργαστήρια 104 και έκαψαν αν- θρώπους κε απέθαναν κε επίραν βιός πολήν φορτία αµέτρητα και εκάθησαν μέσα ηµέρες 1O χε βγένοντας επίραν....και έγινε θρήνος και οδηρµός κε γράφο δια θήµιση...". Περισσότερο οργανωµένη αλλά τυπική είναι η τριαδική σύνθεση, κατά κανόνα σε έργα µι- κρότερων διαστάσεων, όπου εμφανίζονται τρία ομοειδή αλλά όχι ισόβαθµα θέµατα, τρία σπί- τια, τρία δέντρα, όπου το κεντρικό είναι ψηλότερο ή ένα κτήριο µε υπερηψωµένο ή και φαρ- δύτερο το κεντρικό τμήμα του. Αντίστοιχο φαινόµενο παρατηρείται και σε δημοτικά τραγού- δια, όπως: Τρία μεγάλα σύννεφα στο Καρπενήσι πάνε τόνα φέρνει αστραπόβροντο, τ'άλλο χαλαζοβρόχια το τρίτο το µακρύτερο μαντάτα του Λιβίνη Τρία πουλάκια κάθονται στη ράχη στο ληµέρι τόνα τηράει τον Αλµυρό, τ'άλλο κατά το Βάλτο το τρίτο το καλλίτερο μοιρολογάει και λέει και σε άλλα τραγούδια µιά από τις τρείς κοπέλες είναι η καλλίτερη ή κάνει κάτι σηµαντι- κότερο, από τα τρία μπαϊράκια ξεχωρίζει του ?ιλιχτάρη. 'ε παραμύθια ή παραδόσεις o ή- ρωας καλείται να κάνει τρείς άθλους ή υποχρεώνεται να ξεπεράσει τρία εμπόδια. Και στις δύο περιπτώσεις ένα είναι δυσκολότερο. Βέβαια, επειδή λόγος και εικόνα λειτουργούν δια- φορετικά, στο λόγο το σημαντικότερο είναι το τρίτο ενώ στην εικόνα το µεσαίο. ντην μιά περίπτωση επιδιώκεται η σταδιακή ένταση του ενδιαφέροντος, στην άλλη η συμµετρία. Από την ίδια αντίληψη ξεκινάει και η τελετή βράβευσης των νικητών σε µεγάλους αγώνες, όπου o πρώτος ανεβαίνει σε κεντρικό ψηλότερο βάθρο και οι άλλοι δύο σε χαμηλότερα πλαγινά: Χαρακτηριστικό δείγμα τριαδικής σύνθεσης είναι το κτήριο που ζωγραφίζει ο Χιονιαδίτης ζωγράφος Ιωάννης στο σπίτι του Φιλίδη /Καπέσοβο 1925/ όπου προέχει το κεντρικό του τµή- 3 µα. “to σπίτι τουρ Λαζαρίδη /Ξράτυρα ]ΏββΚ 1796/…ένα τοπίο έχει τρία δέντρα, δύο μικρά πλαγινά κυπαρίσια και μια μεγάλη κεντρική πορτοκαλίά.Συγχρόνως όµως από τον κορµό της πορτοκαλιάς απλώνονται τρία κλαριά δεξιά και άλλα τρία αριστερά που το καθένα τους έχει από τρείς ώριμους καρπούς. Μιά άλλη συνθετική αντίληψη τοπίου είναι η ΞΞιΞωνική, όπου κυριαρχούν τρείς οριζόν- τιες χρωματικές ζώνες, η επάνω με τον ουρανό, η μεσαία µε τη γή και η κάτω συνήθως με θάλασσα, λίμνη ή ποταμό. Στο σπίτι του Γενάδιου /7καμνέλι 1878/ o Χιονιαδίτης ζωγράφος Αλέξιος Π.Κ. κάνει φανταστικό τοπίο µε τρείς επάλληλες χρωματικές ζώνες σχεδόν ισόπαχες, την επάνω γαλάζια …ουρανός- τη μεσαία κεραµιδιά µε διάσπαρτα λίγα άσπρα σπιτάκια και την κάτω ώχρα -οργωμένο χωράφι- µε λοξές πράσινες αυλακιές. Ρτο ίδιο χωριό /σπίτι Βασδε- κά 1857/ o Γεώργιος Κ. κάνει παρόμοιο τοπίο µε τις ίδιες χρωματικές ζώνες, µόνο που εδώ οι γραμµές της κατώτερης ζώνης είναι καμπύλες και υποδηλώνουν χαμηλούς λόφους, ενώ στο σπίτι του Γώγολου |Τσεπέλοβο/ οι τρείς ζώνες τοπίου σε οβάλ πλαισίωση είναι αντίστοιχα ανοιχτή θαλασσιά, ώχρα, πράσινη. "το σπίτι του Παλαιού/Δίλοφο Ζαγοριού 1898/ οι αδελφοί Βούρη ζωγραφίζουν τοπίο με τις αντίστοιχες ζώνες ανοιχτή γαλάζια, κοκκινωπή, γαλαζοπρά- σινη. Γτο σπίτι του Μαλιόγκα /?ιάτιστα 1844/ άγνωστος τεχνίτης, με πρότυπο χαλκογραφία του Α. Πρόµπστ, ζωγραφίζει τη Φραγκφούρτη με κεντρική ζώνη τον ποταμό νάιν. Τέταρτη, τέλος, απόδοση είναι η ΞανΞραΞική, όπως η φρίζα του παράσπιτου Τριανταφύλ- λου στη Δράκια του Πηλίου /Παγώνης 1832/ όπου παρουσιάζονται η Χαλκίδα, το Ψαλάντι, το Δουκό, τα Πολιτικά, τα Φύλλα, το µοναστήρι του Αγίου Γεωργίου κυτταγμένα από ψηλά, από ανύπαρκτο δηλαδή σημείο. 'Αλλωστε, τα µέρη αυτά δεν είναι'ορατά την ίδια στιγµή και από το ίδιο σημείο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα πανοραμικής απόδοσης είναι η απεικόνιση του "ετσόβου από το "ικόλαο Μαρέτσο /νάρθηκας μοναστηριού λγίου πικολάου "ετσόβου 18001, 6- που το έργο παίρνει σχεδόν χαρακτήρα τοπογραφικό. Παρόµοιο είναι και ιχνογράφηµα,με μο- λύβι,της 'αμαρίνας, έργο του ντόπιου µητροπολίτη Δοµοκού Χρύσανθου /1861/.ίδώ, µάλιστα, σηµειώνονται και τα ονόµατα εκκλησιών, συνοικιών και άλλων στοιχείων του χωριού. Ο Χρύ- σανθος σηµειώνει πως το έργο σχεδιάστηκε από τα ανατολικά. ΄Άλλωστε υπάρχει και κάποια φροντίδα προοπτικής απόδοσης. Φυσικά, μεγάλο µέρος των τοπιογραφικών συνθέσεων στις τοι- χογραφίες των βορειοελλαδίτικων σπιτιών ακολουθεί τη συνηθισµένη προοπτική απόδοση του χαλκογραφικού, κατά κανόνα, πρότυπου. Τα παραδείγματα θα µπορούσαν να πολλαπλασιασθούν. Πρόθεση όµως του οµιλητή δεν είναι να εξαντλήσει το θέµα, ούτε είναι έτοιµος γι'αυτό, αλλά απλά να το θέσει. *ίναι πολύ πι- θανό πως, µε αφετηρία τεχνοτροπικά δεδομένα, να βγούν εθνογραφικά συµπεράσματα. ΚΙΨΐ0? Α. ΜΑΚΡΗ?

? ΚΙΤΣΟΥ Α…. ΜΑΚΡΗ II ΣΥΝΘΕΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΣΤΙΣ ΤΟΠΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΩΝ ΒΟΡΕΙΟΕΛΛΑΔΙΚΩΝ ΣΠΙΤΙΩΝ Ανάτυπο Από τα Πρακτικά του Ε΄ Συμποσίου Λαογραφίας του Βορειοελλαδιπού Χώρου Θεσσαλονίκη, 20-22 Νοεμβρίου 1.987 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1989 II ZTNGETIKH ANTIAHT‘H ΣΤΙΣ ΤΟΠΙΟΓΡΛΦΙΕΣ ΤΩΝ ΒΟΡΕΙΟΕΛΛΑΔΙΤΙΚΩΝ ΣΠΙΤΙΩΝ ΐΚι΄τσου A. Μακρή Οι τοιχογραφίες των σπιτιών της Βόρειας Ελλάδας έχουν ως τώρα μελε- .ηθεί τόσο από την πλευρά των επιδράσεων που δέχτηκαν από ευρωπαϊκές καλλιτεχνικές σχολές (μπαρόκ-ροκοκό, νεοκλασικισµός, ακαδηµαϊκός ρεα- λισμός), όσο και από την πλευρά των χαρακτικών συνήθως προτύπων τους (ο" περιορισµένη κλίµακα) και επιχειρήθηκε µια µορφολογική «ανάγνωσή» ιούς (αφαίρεση, σχηµατοποίηση, έξαρση, ρυθμός...). Στη σημερινή ανακοί- νωση θα γίνει προσπάθεια απλής καταγραφής των διαφόρων αντιλήψεων στη σύνθεσή τους. Για να γίνει κάποια απόπειρα µελέτης σε βάθος θα απαιτηθεί ε.υστηµατική εργασία συνεξέτασης των παραµέτρων, όπως χρονολογίες των ,΄ργων, ταυτότητα ή έστω καταγωγή των ζωγράφων, γεωγραφική κατανομή των τοιχογραφηµένων σπιτιών με οµαδοποιήσεις της πληθυσμιακής σύνθε- "η… των αντίστοιχων χωριών, κοινωνική θέση και µορφωτικό επίπεδο των ιδιοκτητών (έµποροι, βιοτέχνες, κτηνοτρόφοι, ξενητεµμένοι, αταξίδευτοι, γγράµµατοι, λιγογράµµατοι κ.τ.λ.). Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε πως το …για µας, αν και φαίνεται σα να ανήκει στο χώρο της τεχνοκριτικής, αποτε- λ;ί ερέθισμα εθνογραφικής ή λαογραφικής διερεύνησης. Σκοπός µου, µε όσα θα πω και θα δείξω, είναι να επισημάνω το πρόβληµα που θα μείνει ανοιχτό για µελέτη, μιας και στο ακροατήριο υπάρχουν τόσοινέοι µε εφόδια να επι- χ ιρήσουν ένα τέτοιο έργο. Ευτυχώς τώρα πια έχει εντοπισθεί το σύνολο σχε- δόν των βορειοελλαδίτικων τοιχογραφιών µε «κοσµικά» θέματα, χωρίς να αποκλείονται και νέα πολύτιμα ευρήµατα, αφού εκατοντάδες σπιτιών είναι από χρόνια κλειστά και δεν ξέρουµε τι κρύβουν. Εντελώς πρόσφατες εµπει- ρί * του υποφαινόμενου στην Εράτυρα, στην Αρίστη και σε άλλα χωριά επι- .ρ΄πουν ευοίωνη προοπτική νέων ανακαλύψεων. Εκτός από αυτό, στο αρχείο µου υπάρχουν εκατοντάδες παλιότερες φωτογραφίες τοιχογραφιών που δεν υπάρχουν πια. Είναι στη διάθεση των μελετητών. l| πρώτη μορφή διάταξης των στοιχείων μιας τοιχογραφίας, που θα εξε- τάσουµε, χωρίς η κατάταξη που ακολουθούµε να έχει κάποια πρόθεση αξιο- 11 138 Κίτσου A. Μακρή λόγησης, είναι η π α ρ α τ α κ τ ι κ ή που παρατηρείται στις ζωγραφικές φρίζες στο επάνω µέρος των τοίχων του εσωτερικού των σπιτιών. Αυτή, άλ- λωστε είναι η συνηθέστερη ζωγραφική διακόσµηση, έτσι ώστε η χαμηλότε- ρη επιφάνεια του τοίχου, που είναι φυσικό να λερώνει από τη χρήση του χώρου, να επιδέχεται ασβεστώµατα κατά διαστήµατα. Υπάρχουν, βέβαια, εξαιρέ- σεις του κανόνα, όπως στο σπίτι του Παπαθεοδώρου (Εράτυρα, δεκαετία 1865-1875), όπου ζωγραφίζεται ολόκληρη η επιφάνεια των τοίχων, αλλά ως are ύψος των δύο περίπου μέτρων η διακόσμηση είναι λιτή, με λίγα απλά θέ- µατα και μεγάλες οµοιόχρωμες επιφάνειες. Σε μακριά φρίζα, αμέσως κάτω από το ταβάνι, παρατίθενται χωρίς να συντίθενται µεγάλα κτήρια, γεφύρια, δέντρα, λιβάδια, λόφοι, ατμόπλοια, τζαμιά, ιστιοφόρα, ψάρια, ξυλοκόπος, καρποσυλλέκτης, ειδύλιο,ζώα... και όχι πάντα στην ίδια κλίμακα. Δεν είναι απαραίτητο να προέρχονται από το ίδιο πρότυπο. Σε άλλη περίπτωση, στο σπίτι του Λάτσκου (Εράτυρα, γύρω στα 1900), σώζεται µέρος της ζωγρα- φιστής φρίζας με αντίγραφο από τις «Σταχυοµαζώχτρες» του Ζαν Φρανσουά Μιλλέ, δίπλα όμως υπάρχει τοπίο με χωριό καθώς και αντρική μορφή που δεν ανήκουν στο έργο του Μιλλέ και ασφαλώς προέρχονται από άλλο πρότυπο. Σηµειώνουμε ότι η αντρική μορφή είναι ενταγμένη στην ομάδα των τριών γυναικών και το τοπίο συνεχίζει το χώρο της σκηνής. Με την ίδια παρατα- κτική διάταξη ήταν η τοιχογραφία του σπιτιού του Τριανταφύλλου (Δράκια Πηλίου, τέλη 18€… αι.) που παρίστανε την Κωνσταντινούπολη, η καταστραµ- µένη στα 1943 τοιχογραφία στα αρχονταρίκι του µοναστηριού του ΄Αη Λαυ- ρέντη (Πήλιο, 18ος αι.) που παρίστανε την πομπή της Ανάρρησης του Πα- τριάρχη και πολλές άλλες... Αντίστοιχη παρατακτική σύνταξη συναντούµε σε χειρόγραφες «ενθυμίσεις», όπως του Καλλίνικου για το χαλασµό της Σέλι- τσας στα 1774: «κε εµπήκαν κε εσκότωσαν κε όλο το βιος έμασαν κε έκαψαν οσπήτια κε εργαστήρια 104 και έκαψαν ανθρώπους κε απέθαναν κε επίραν βιος πολήν φορτία αμέτρητα και εκάθησαν µέσα ημέρες 10 κε βγένοντες επί- ραν... και έγινε θρήνος και οδηρμός κε γράφο διά θήµιση...». Περισσότερο οργανωμένη αλλά τυπική είναι η τ ρ ι α δ ι κή σύνθεση, κατά κανόνα σε έργα μικρότερων διαστάσεων, όπου εμφανίζονται τρία ομο- I I I I I I I I I I ειδη αλλα οχι ισοβαθμα θεµατα, τρια σπιτια, τρια δεντρα, οπου το κεντρικό είναι ψηλότερο ή ένα κτήριο με υπερυψωμένο ή και φαρδύτερο το κεντρικό τμήμα του. Αντίστοιχο φαινόµενο παρατηρείται και σε δηµοτικά τραγούδια, όπως: Τρία µεγάλα σύννεφα στο Καρπενήσι πάνε I I I , I I τονα φερνει αστραποβροντο, τ αλλο χαλαζοβροχια το τρίτο το µ. α κ ρ ύ τ ε ρ ο μαντάτα του Λιβίνη. Σι…()ετική αντίληψη στις τοπιογραφίες των βορειοελλαδίτικων σπιτιών 139 Τρία πουλάκια κάθονται στη ράχη στο ληµέρι τόνα τηράει τον Αλµυρό, τ, άλλο κατά το Βάλτο το τρίτο το κ α λ λ ίτ ε ρ o μοιρολογάει και λέει. και …; άλλα τραγούδια μια από τις τρεις κοπέλες είναι η καλλίτερη ή κάνει , ί "ι σηµαντικότερο. Από τα τρία µπα'ι'ράκια ξεχωρίζει του Σιλιχτάρη. Σε πα- µαμύθια ή παραδόσεις ο ήρωας καλείται να κάνει τρεις άθλους ή υποχρεώνε- mu, να ξεπεράσει τρία εμπόδια. Και στις δύο περιπτώσεις το ένα είναι δυσκολό- |)". |Ιέβαια, επειδή λόγος και εικόνα λειτουργούν διαφορετικά, στο λόγο το σηµαντικότερο είναι το τρίτο ενώ στην εικόνα το μεσαίο. Στη µια περί- … πόση επιδιώκεται η σταδιακή ένταση του ενδιαφέροντος, στην άλλη η συμ- l‘ ρία. Από την ίδια αντίληψη ξεκινάει και η τελετή βράβευσης των νικητών … µεγάλους αγώνες, όπου ο πρώτος ανεβαίνει σε κεντρικό ψηλότερο βάθρο και οι άλλοι δύο σε χαμηλότερα πλαγινά. Χαρακτηριστικό δείγμα τριαδικής …'»νθ σης είναι το κτήριο που ζωγραφίζει o Χιονιαδίτης ζωγράφος Ιωάννης n m σπίτι του Φιλίδη (Καπέσοβο, 1925), όπου προέχει το κεντρικό του τμή- µα. Στο σπίτι του Λαζαρίδη (Εράτυρα, 1796), ένα τοπίο έχει τρία δέντρα, …'… µικρά πλαγινά κυπαρίσια και µια μεγάλη κεντρική πορτοκαλιά. Συγχρό- Wm όμως από τον κορµό της πορτοκαλιάς απλώνονται τρία κλαριά δεξιά και άλλα τρία αριστερά που το καθένα τους έχει από τρεις ώριµους καρπούς. Μια άλλη συνθετική αντίληψη τοπίου είναι η τ ρ ι ζω ν ικ ή, όπου κυ- ριαρχούν τρεις οριζόντιες χρωματικές ζώνες, η επάνω με τον ουρανό, η μεσαία µι. τη γη και η κάτω συνήθως µε θάλασσα, λίμνη ή ποταμό. Στο σπίτι του I‘. νάδιου (Σκαµνέλι, 1878) ο Χιονιαδίτης ζωγράφος Αλέξιος Π.Κ. κάνει φανταστικό τοπίο με τρεις επάλληλες χρωματικές ζώνες σχεδόν ισόπαχες, ιην πάνω γαλάζια -ουρανός-, τη μεσαία κεραμιδιά με διάσπαρτα λίγα άσπρα σπιτάκια και την κάτω ώχρα -οργωμένο χωράφι- με λοξές πράσι- νι αυλακιές. Στο ίδιο χωριό (σπίτι Βασδεκά, 1857) ο Γεώργιος K. κάνει π-ιρόµοιο τοπίο με τις ίδιες χρωματικές ζώνες, µόνο που εδώ οι γραμμές της κατ«ΐπερης ζώνης είναι καµπύλες και υποδηλώνουν χαµηλούς λόφους, ενώ στο σπίτι του Γώγολου (Τσεπέλοβο) οι τρεις ζώνες τοπίου σε οβάλ πλαισίωση είναι αντίστοιχα ανοιχτή θαλασσιά, ώχρα, πράσινη. Στο σπίτι του Παλαιού (Δί- Λογο Ζαγοριού, 1898) οι αδελφοί Βούρη ζωγραφίζουν τοπίο με τις αντίστοιχες ζώνι.- ανοιχτή γαλάζια, κοκκινωπή, γαλαζοπράσινη. Στο σπίτι του Μαλιόγκα Σιάτιστα, 1844) άγνωστος τεχνίτης, με πρότυπο χαλκογραφία του A. ||ρόμποτ, ζωγραφίζει τη Φραγκφούρτη με κεντρική ζώνη τον ποταµό Μάιν. Τέταρτη, τέλος, απόδοση είναι η π αν o ρ α µ. ι κή, όπως η φρίζα του παράσπιτου Τριανταφύλλου στη Δράκια του Πηλίου (Παγώνης, 1832), όπου 140 Κίτσου Α. Μακρή παρουσιάζονται η Χαλκίδα, το Ταλάντι, το Δουκό, τα Πολιτικά, τα Φύλλα, το µοναστήρι του Αγίου Γεωργίου κυτταγμένα από ψηλά, από ανύπαρκτο δη- λαδή σηµείο. 'Αλλωστε, τα μέρη αυτά δεν είναι ορατά την ίδια στιγμή και από το ίδιο σηµείο. Χαρακτηριστικό παράδειγµα πανοραμικής απόδοσης είναι η απεικόνιση του Μετσόβου από το Νικόλαο Μαρέτσο (νάρθηκας µοναστηριού Αγίου Νικολάου Μετσόβου, 1800), όπου το έργο παίρνει σχεδόν χαρακτήρα τοπογραφικό. Παρόμοιο είναι και ιχνογράφηµα, με μολύβι, της Σαµαρίνας, έργοιτου ντόπιου µητροπολίτη Δοµοκού Χρύσανθου (1861). Εδώ, μάλιστα, σηµειώνονται και τα ονόματα εκκλησιών, συνοικιών και άλλων στοιχείων του χωριού. Ο Χρύσανθος σημειώνει πως το έργο σχεδιάστηκε από τα ανατολι- κά. ΄Αλλωστε υπάρχει και κάποια φροντίδα προοπτικής απόδοσης. Φυσικά, µεγάλο µέρος των τοπιογραφικών συνθέσεων στις τοιχογραφίες των βορειο- ελλαδίτικων σπιτιών ακολουθεί τη συνηθισµένη προοπτική απόδοση του χαλ- κογραφικού, κατά κανόνα, πρότυπου, Τα παραδείγµατα θα µπορούσαν να πολλαπλασιασθούν. Πρόθεση όµως του ομιλητή δεν είναι να εξαντλήσει το θέµα, ούτε είναι έτοιμος γι' αυτό, αλλά απλά να το θέσει. Είναι πολύ πιθανό πως, µε αφετηρία τεχνοτροπικά δεδοµένα, να βγουν εθνογραφικά συμπεράσματα. Σιιιι()Ητική αντίληψη στις τοπιογραφίες των βορειοελλαδίτικων σπιτιών 141 αν. %. 3έΝΈ…ξξΜ&ξέκΜ… ! α΄΄ά ,(!Ι…χ Μ…"… - » …" …ΉΧΨ;= >…» .. … … … . ……Μ"… ΄ . … … …. . κ.ά.… …; : . . . . … & … … . … . Ο …. , …… να… »… », ' . * |'.΄ζ)άτυρα Βοΐου: Τοιχογραφία σπιτιού Μακρή. 1875-1885. Κίτσου A. Μακρή Νεγάδες: Τοιχογραφία σπιτιού Καλέα. 1795. µ..-.-- Στ…0ι:τική αντίληψη στις τοπιογραφίες των βορειοελλαδίτικων σπιτιών 143 Με…" .|ριικια΄ Πηλίου: Τµήμα τοιχογραφίας σπιτιού Τριανταφύλλου. Τέλη 18ου αιώνα. | .|ρακιά Πηλίου: Τμήμα τοιχογραφίας σπιτιού Τριανταφύλλου. Τέλη 18ου αιώνα. 1 Τ 144 Κίτσου A. Μακρή Μοναστήρι Αγίου Νικολάου Μετσόβου: Διονυσίου Μαρέσου, Γενική άποψη Μετσόβου. 1800.