? TO ΒΗΜΑ ΤΗΣ οχή της παρακμής τού ράτους καί προπάντων ιυζαντινή εποχή με κο- τίς κωδικοποιήσεις τού >ύ καί τών Μακεδόνων οδικό φωτεινό διάλειµ- |σαύρους καί τόν κώ- (την «Emmy-11»). X01- :ή θεωρείται η επιδίω- τήν Τουρκοκρατία, των εθίµων μέ τίς στέρεες νικές ρίζες τους. ηνική Επανάσταση ύ- οδός καινούργιας συγ- τνάιµεσα στά λαϊκά ε- τήν αντιεθιµική συµμα- Ila-10001; κλήρου, τών 'και των προυχόντων- ήν τή σύγκρουση αφιε- τιρίτο μέρος τού δι- τύχη τού εθιµικού δι- ακολουθείται στίς διά- :éc η τοπικές συνελεύ- έπαναστατη,µ…έ.νου λαού να τρεφόταν πρός τήν νική κληρονοµιά (γενι- .αί στό θέµα τών έθι- οί καινούργιοι, ντόπιοι ροσπαθούν νά άνα6ιώ- ζαντινά σχήματα, τόσο στα στήν αντιλα΄ίκή Ξε΄τηση. ‘H σύγκρουση πλατύτερες διαστάσεις επανάσταση εκδηλώνε- ιρφή τού παλιτεύματος, ο, στό ρόλο τού ανω- ιου, στήν κοινωνική πο- λεηλασία τών εθνικών καί τού εθνικού πλού- κατάλυση της ανεξαρ- δικαιοσύνης. Jon τού νεοελληνικού :ολούΘιησε µια εναλλα- στόιν αγώνα γύρω από - θέµα τού τέταρτου ι 6ι6λίου. Μετά μιά καποδιστριακ'ή «άνοι- ιγαρχικσί, ή Έκκλησία οι προστάτες καταλύ- ΄κό στοιχείο στό πολί- K01, στά έθιµα γενικό- ίάουριειρ, σάν μέλος τής ίας τού ΄΄Οθωνοί, &…» κάποιαν αποκατάστα- ιων, αλλά γρήγορα πα- σάν ύποπτος γιά δη- φρονήµατα. Γιά τή μο- 50: όπως καί για τον τών εθίμων δέν θά ύ- ά όμιττόδια. Πα να; , | 17 " ν . ΄΄ &", η… Κυριωοή 14 "Απριλίου 1974 ( Τού K . Μητρόπουλου) 'Η ,Ε1?ι6άΒει Τό σηµερινό σημείωμα α…… ται σε µικρή λεπτομέρεια ελιθανό- … μιάς από τίς µικρότερες &. ωριακιές εκκλησίες τού Πηλίου… Τώ- ρα πού & …αινόμιενος συµπλήρω- σε τήν οριστική µορφή µιάς συνθε- τικής εργασίας για τή λαϊκή τέ- χνη τού Πηλίου., όπου λεπτομέρειες καί περιπτώσεις Μιαζονται γιά να προ6άλει ή γονική γραµµή τής πορείας καί τού ύφους της, αιίσθά. Μαι τήν ανάγκη νά ξαναγυρίσει στό µερικό. Αύτή ή νοσταλγι'κή έπι- ο'τροφή στήν αφετηρία θεραπεύει τήν ανάγκη νά ξαναγοιώσει πρωτο- γενείς συγκινήσεις, αύτές πού γιά δυό χρόνια εγιναν αντι-κείµενα λογι- κής έ……εξερ«γασίας, Μπορεί νά είναι χρήσιμο κι αυτό. Μά ή Πέχινη είναι µιά δροσοπηιγή. τη χαίρεσαι όταν πίινεις γουλιά - γουλιά τό γά;ργαρο νερό της. Καλό είναι νά ξέεις καί ποιές θύελλες ποινές προτροπές, ποιοί χιονιάδιες έφεραν ώς τή μικρή σχισμή τό είρηνιικό νόημα. Καλλίτε- ρα, να αποδέχεσαι πώς τό νεράκι σύτό, άφού περάσει άπό τά στυλό. χνα σου, µπορεί νά γίνει καυτό διά- ικρυ καί πικιρός ίδρώτας. σε μιλήσουµε γιά µιά λεπτοµέ- ρεια, διαστάσεων 13 Χ18 εκατο- στών, λιθανόιγλινφου από την έκκλη- σίσ τού "Αη Γιάννη τού Πρόδρο- µου στήν πλατεία τής Μακρινίτσας. ΄Ολο΄ικιλη.ρο τό λιθαινόιγιλυφο έχει δια. στάσεις 35 X66 καί έγινε τόν Αύ- γουστο τού 1806 από τό λιθογλύφο «Θεοδόσιο έικ Βράχας τόν 'Α.'γ,ρά- φων», ©κ.τιελεστή όλου τού πλούσιου γλυπτού διάκοσµου της εκκλησίας… 'Η Βράχοι Θωρ": καί άλλους γλύ- πτες στό Πήλιο, όπως τόν Κων- σταντίνο Παπαδηµητρίου, πού στά 1830 στον… «έν Νεοχωρίου τής Ζαγοράς» αξιόλογα όλόγ…λιυφια ζω- γραφισμένα ξυλόιγιλιυπτα µε όλα…». µες µορφές καί συµπλέγματα καί στά 1842 τόν, µέτριας τέχνης, ξυλόγλυπτο δεσποτιικό θρόνο τής Παναγίας Μακρινίιτισας µέ τή συν- εργασία τών συµπατριωτών του Δημητρίου καί ΄|ωάννου. Είναι πι- θανότατο πώς οί ίδιοι ακάλισαν καί τό τέµπλο τής έκκλησίας ταϊτής… Τό λιθανάγ'λυφο τού «χοροστα- του να΄ι΄δρίου» τού "Αη Γιάννη Πρά δρόµου χωρίζειται σέ τρείς Μάιλιλη- λες ζώνες. Στην επάνω είκονίζονται, µέσα σέ αψίδες, oi γονείς τού ΄Α- γίου, Ζαχαρίας καί 'Ελισόι6ειτ, 0'11'1 Wthapn µεσαία είναι παλια."- vrI επιγραφή III: έσώνλυφους χαρα- κτήρες καί ή κάτω γεµίζει από ψ. τιικιό διακοσµητικό. '0 λιθογιλύφος κάνει Eva µικρό λάθος γιά τό Ζα- χαρία, σκαλίζει δίπλα του: «Ο ΠΡ. …ΑΡ'|ΑιΣ». Μ……" τά ιερέα καί κ……Ν …… τού Προδρόµου Μ τα Μ΄… Μα µία. "Ή Ξλιισόύστ. στήν …… Μιά γωνία του Με", είναι µιά … τίς πιό αξιόλογες καί ναρκωτικά … ψές τής λαϊκής λιθογ…ικής όχι µόνο τού Πηλίου Με. όλως τής "Ελπίδας. Εικονίζει-ται "βωµό- νη σέ πολυθρόνα νά στρέψει, από τή µέση κι από… πρός τό ως έινό α…… της 6 Ζαχαρίας ξµφα. νίιζεται Με, πιό πλάγια …, επί σέ σαφώς μετριό…ειρη απέλαση. T6 κιοφάλι της σκεπάζεται από πέπλο πού διφίνει ακάλυπτο 16 νεανικό στρογγυλό πρόσωπο καί Με." πό φτει, µιέ λίγες πτυχές, στούς &- μους καί στα χέρια της, στα… µένα πάνω στά γόνατα & πάση πού Εκφράζει έγκαρπύΜση. Τό &… είναι έντονα αν…, T06 KITEOY A. MAKPH όνώ συνήθως τά ανάλογα Ξ… τής εποχής του είναι χαµηλά 011111.056- γλυφα, καί δεν έχει το Emma-11mg κό φόρτο πού έχουν τά λιθανάγλν- φα τού συντεχνίτ=η του Μίλων, πού εργάσθηκε στό Πήλιο τήν ΄ι΄διαν έ- ποχή. 'H µορφή έχει όγκο, άπό-ρ- χουν πλάγια επίπεδα, τό .… χαϊ. δεύει μαλακά τήν επιφάνεια, ενώ στά έστιττεδόγλυφα τονίζει µόνο τίς απολήξεις τών επιφανειών. "Ας ση- μειωθεί πώς τό εργο 6ρίσικ.εται σέ χώρο ήιμιύπαίθριο, κάτω από I'm-o'- στειγο με χτιστη τοξοστοιχία, "Ε- τσι, τό φώς δεν ε΄χει ούτε τήν όχι- νησία τών όσωτειριικιών χώρων, ού- τιε τήν παλλό…-ιενη ένταση τού ελ- λη|νιικού ύπαίδιρου, ‘H διατύπωση εί- ναι περιληπτική. Τό στρογγυλό μέ- :θ'|νικό — καί άντιλαί- εστώς παγιώνεται πιά, ουν οι αναπτύξεις τού όρους Βασική μιέριμνα, η των εθίµων καί η &- έρα ακόμα κι' από τό 110 ρωµαικό σάν ισχύ- Κράτος καί διδασκα- ΄ίς πανεπιστημιακές έζ- ιχούν στόν αγώνα κατά Φυσικά, ακόμα ζωη- m ό διωγιµός τών έθι- τό δημόσιο δίκαιο, µέ αύτοδιοικήσεις, τά σω- . αδελφοποιία (σάν νο- :>ωση τής φιλίας) κι' ο: επικίνδυνα γιά τούς Φαινόμενα. "Η νοµική αί η τάξη τών νομικών στήν προφυλακή τού & τών εθίµων. Το πρά- άζουν ριζικά το 1909 ' λίγο µόνον. Γρήγορα ετοιμάζεται ή 1010611:— 3ί:µωιν, ό Αρκτικός Κώ- ιά ι'σχύση από τό 1940 ίρχίσ,η νά εφαρμόζεται άλιατ με ενά οµο πού καθ Με την "=". . ψ.%Μς άξια? πως… όταν ο :ι ποτισµε΄νο στο κα- τάθος πού µοιραία χά- περίληψη. Ο αναγνώ- ί|6λίου ευκολα θά επι- ιλά καί θά ά……ληώ ιονεκπήιµατα της περι- αρουσιάσεως που προ- τί Θά 6011 ανάλογα μέ των ενδιαφερόντων του, πού θά τρα6ήξουν πε- τήν προσοχή του µέσα σάπιο υλικό πού προσ- 6λίο, .πε κάποια από τά θέ- :.απτύσσονται νά έξαρ- τήν ίδιαίτερη σηµασία ογ,οαμιμιση θά αφορού- τίς αναπτύξεις γιά τόν 6 καί όντιελληνικό 06- ξαντινων κωδικοποιήσε- ανδεκττων καί των Βα- ld τόν ύτπηρετικό ρόλο τς» τών νοµικών απέ- :ρ…άτος, γιά τό διωγµό κων εθίµων κατά την Επανάσταση από τα \npo, τούς Φαναοιωτες ρούχοντεις µέ όσα µά- θετα άκκδοτολογικά ιρουσιάζονται (όπως ή ικη αµηχσ.΄α τού ύ- Δικα. οπής πού, τό κατόοΘω-.ε νά 6011 άν- τΞασι΄' και δηλαδή µε το ίσχύόν δίκαιο να ημών αύτοκρο.τό- νομ ικό.… ίδιαίτερο έν- τονα ήι 'Η έπιόΠτµονική φαντασία; καιέκιπόε ιόν κινπμαωγράφο ΧΟΛΛΥΓΟΥΝΤ, Στήν ταινία «Ζάρντοζ» τού Τζών Μπούρµαν ό πολ|τισµός τό ΄ετος 2293 ελέγχεται από µια καυτα εκ- λεπτών πού αποκαλούνται (Αίώνιο|) καί πού είναι τόσο τέλειοι ώστε ε΄- 'Απρίλιος. — χουν ξεχάσει ακόμη καί τί Θα τη "µισθωτή επιθυµία Οί ηρθες στν ταινια «΄Υ-τιαράς» τού Γούντυ 'Αλ- λεν δν είνα: ούτε τέλειοι Με &- θάιατοτ. από &"; θελα… ια …… σσ.." :".΄ &…: τη. κραταει … λα.ιστ Με… Μα "ο …… ,η.- από… δαινε στό «2001) τού Στάνλεύ΄ Κι- ούμπρικ. όπου γίνονταν νύξεις για τον απαι9ρωποιηµένο κόσµο πού πε- ριγρόφει ό Τζώρτζ Λούκας στήν ται νί του -'.'ΤΗΧ 1138», όπου & Ερω- τας είναι εκτός νόµου. "Υπάρχουν. τελος καί άλλες ταινίες που' δεν προδλε΄.πουν γιά τήν γη τέ- τοιοι. είδους καταλυσµούς καί άνα- µοχ'ε.΄ισε ις. άλαξε τήν παρουσιάζουν να (am-1: & κάτω από τον υπερ- π-η9- οι?) της, είτε πνιγμένη στα σκα…Ή'&α. όπως & ήταν η Νέα ΄'Υ- οι)… Με… ως. πέντε ε΄Θδοµίιδων απεργία 0 Για μια κοινωνία ως & δικό .… '". €,», ' "κε-. ΜΜ & Για. συνδυάζοντας 16 Επιστηµονικό έπίτευμο µέ τά αναπόφευκτα τεχνά- σµατα, περιορίζονταν νά µας συνο- παίρνουν 'Η κινηµατογραφική έπι- στηµονική φαντασία ήταν τόσο α΄- παισιόδοξη όσο ήταν καί αίσιόδοξη. Στήν χειρότερη περίπτωση, ό κόσµος τού µέλλοντος σέ αυτές τίς ταινίες ήταν Ενας κόσµος όπου 6 ήρωας ΄ε΄ττοεττε να τα δγάλη πέρα µε τόν εκατο» τού µέλλοντος, όπως τα 6γάζει περα καί µέ τον «από» τού παρόντος 'Εμεις οί θεατές δεν ήταν ενώ… «& στενο:ι:οιοµ…κ &&: Έρωτα με ντ΄… Μίδα. άλλο sci-6v ύπήρ- λέει ότι τα πράγ|ματα πού αποκτάει κανει΄ς εύκολα, δέν αξίζει τόν κό- πο να τά &". "AN προχωρήσουµε πο- λύ σ' αύτόν τόν δρόµο, θά δρεθού- µε νά ζούµε σ' Εναν κόψιµο όπου θά κυ6ερνά Ενας χιμπατζής όνόµ…ι Κορνήλιος. Παροµοίως, οί ταινίες αύτές ά…- κατοπτρίζουν τά µικτά αίσθήματα &- γάπης καί µίσους πού Εχουµε γιά τήν τεχνολογία. "Όσο περισσότερο εχουµε, τόσο περισσοτερα θέλουµε καί τόσο λιγότερο το χαιρόμαστε. ΄Απαιτού'.ιε τά πουκάµισα πας νά fine-J10: από τό καθοριστή:ιο µέσα σε πλαστικές σα«κούλες, καί υστε- ρα αγανακτουιµε πού oi δρόμοι γεµί- - ι-λασ .I ο- ς.. ," τους κιν- Μς, Ενώ τό ξέρουµε πολύ καλά & τι όψεω- δεν είπατε Οι σηµερινα" ήλεκτρονικοί &… "καί είναι oi άλλστινοι΄ Μανια- θΤάι-' τής ΜΜΜ µυθοπλασίας- Τό πιό ίδιάζον θέµα πού είναι κοινό σε πολλές από αυτές τίς ται- νιες, είνα: τό όραµα µιάς κοινω- νίας όπου & Εμπας καί τό σέξ εί- ναι πράγματα άγνωστα η απαγο- ρευµένα —— καί τουτο, στήν δική µας εποχή, τήν έποχή τής &……- κότητας! Τήν μισούµε λοιπόν τόσο πολύ; θά Ξλεγε κανείς ότι πρόκει- ται γιά όλοφάνερη δραματοποίηση τού παλιού φ65ου τού εύνουχισµού. Καί δν οί φόδοι ε1ναι τόσο φανε- poi, οί επιθυµίες δεν είναι δυνατόν νά υπολείπωνται πολύ "Ισως οι ται- νίες αύτές εχουν τόν σικοπό νά &- ποτιρε΄ψουν κάποια μοίρα πού είναι χειροτερη από τόν θάνατο: παριστά- νοντας τό κακό, τό καθιστούν: &… "κανο. 'Ev πραγµα πάντως είναι θέ- 6αιο, ότι οί επιστηµονικές ταινίες επιστηµονικής φαντασίας ξεχωρίζουν τούς ώριμους κινηιµατογραφιοτές &. πό τούς ανώνυμους… Τό ύπέροχο «2001» καί τό «Κουρδιστό πορτο- κάλι» ΄ε΄'δωσαν στόν Στάνλεύ Κιούµ πρικ τήν δυνατότητα να …µε… µε πληρότητα τά ταλέντα του. 'Αλλά τό «Ζάρντοζ» δείχνει 01105111111009- γος του Τζών Μιπούρµαν, παραγο- γός, σκηνοθέτης καί σεναριογραφος διαθέτει αξιοσηµείωτα λιγότερη &- ξυπνάδα, πειθαρχία καί αίσθηση τού µέτρου &… όση θά περίμενε κανείς από τόν άνθρωπο πού γύρισε τό « "Οταν ξέσπασε ή δώ». Θεοδοσίου έκ Βράχας: ΞΛ|. ΣΑ|ΒΕΤ. Λιθανάγ1λυΦο 'A- γίου "Ιωάννου Μαικρυνίτσας - 1806 τα… προεξέχει, τά µάτια καί τό στόμα Εχουν κάποια πλαστικότητα, τά Φιώ5ια αποδίδονται μέ &… χαρακιά. 'O λόγος τού κεφαλιού πρός τό λοιπό σώµα, ε… 16 ύπο- λογίσουμε όρθιο, είναι 1:4, φαινό- µενο συνηθισµένο στή λαϊκή τέχνη. Λιτή ε1ναι καί ή απόδοση τής πιο. λι;0ρόνας. 'Η µορφή είναι άνετα το- ποθετημένη μέσα στο όµιδωχημο πλαίσιό της. 'Η ΜΜΜ"… επιγραφή, κάτω … τό Ζαχαρία καί τήν 'Ελισά6ετ Ε- χει τούς παρακάτω …αινετι…΄ς …". ΣΙΓΑΣ O ΑΛΛΩΝ, ΟΥΚ ΑΚΟΥΕ|Σ (O KAYQN OM06H ΑΠΞ|θΩΝ ΓΑΒΡ|ΗΛ ZAXA- (PIA; H MH ΑΠ1ΣΤΕ|Σ Η ΣΙΓΑ ΚΑΙ ΜΗ (ΚΛΥΕ. ΦΩΝΗ ΓΑΡ ΕΚ ΣΟΥ T‘HIN ΣΙΩΠΗΝ (ΑΚΕΣΕ| ΡΥΣΗ KAI ITEIPA, IYZYFE ZA- (XAPIOY OPA Σ|ΩΠΗΝ ΑΝΔΡΟΣ, ΑιΚΟΗΣ (Β|ΛΑιΒΗίΝ ΜΗΔΞ ΞΕΝ|ΖΟΥ, ΟΦΡΑ ΜΗ ΤΑΥ- (TON ΠΑΘΗΣ ΤΩ ΓΑΡ ΘΞΩ EPFON TE IEON (KAI ΛΟΓΟΣ Πολλά θά καταλάβαιναν οί µα- κρινιτσιώτες τού 1806 &… τήν &- πιγραφή αύτή, Ξργο έπι-δέξιου 0-11- χουργού, όπως φαίνεται καί … τήιν άκροστιχίδα µέ τ' όνομα τού ουντοπί'τη φιλικού Δηµήτριου Χα- τζτιρρίιιγα, καί άπό άλλες &…» φές. 'Η επιγραφή είναι χαρακτη- ριστική τής νοοτροπίας πολλών λο- γίων τής Εποχής. "Υστερα από δε- καιπ|ε΄ιντιε χρόνια, στίς 9 Μαΐου 1821, & Φίλιππος ΄|ωάννου, καθη- γητής αργότερα της φιλολογίας καί φιλοσοφίας στό Πανεπιστήµιο, Θά 6γάλει στή θέση ΄Αλυκόπτερα Εναν αρ.χαιόιπρε:πο λόγο πρός τούς έπα- ναστάτες πού πήγαιναν να καταλά- 600v 16 Κάστρο τού Γάλα". Πά- ΤόΜώΘσγάτΘΜ … " … "0 ">" "µετά". µµ- µνυµου —- που να, να νυμυυιιυυ- σε τήν κατάργηση τού παλαιού δικαίου καί τή θεµελίωση τού δι- κού της αλλά θά περίµενε τά ΄ε΄- θιιμ.α νά κάνουν αύιτή τή δουλειά; Κι' &… οί συντηρητικές δυνάμεις προσπαθούν, κάθε Φορά, νά δώ- σουν σπούς γραπτούς νόμους -- προπάντων στά µεγάλα έργα κω- δικοποιή:σεως -- ένα φωτοστ έφα- νο άμιετακίινηπης ισχύος µέσα, στό χρόνο, αύτό δέν όφι΄είλεται στή φύ- ση τών γραπτών νόµων, αλλά στή φύση τών συντηρητικων δυνάμεων Βε΄16αια, τό έθιμο σάν κανόνας δικαίου πού καθιερώνεται από τήν ιδια τή λαϊκή συνείδηση, έχε μέ τό μέρος του τό άμάγ…ητο τεκµή- ριο τής ελεύθερης αποδοχής του Κανένας εξωτερικός εξαναγκασµό; δέν έπι6άλλει τή, δη|μιουερ ργία τού εθίμου Αλλά αύτό δέν σηµαίνει ότι τό εθιµικό; δηµιουργημένο δί- καιο δέν έχει τό γνώρισµα τής έ- τερονο.µίας πού χαρακτηρίζει κά- δίκαιο σέ αντιδιαστολή πρός τήν ήΘική Καί & έθιµιικός κοινό- να:; είναι κανόνας ετερόνοµος γιά τήν κάθε ατοµική συνείδηση πού éEavcxy1<6§e7aI νά 001111.10I00w671 πρός αυτόν - αι'πόνομος είναι µονάχα ο κανόνας ζωής πού επι λέγεται ελεύθερα από τήν προ- διληιµατιζόιµενη ήθικιή συνείδηση. στήν ατομική woman καί αθληση της αρετής Καί τέτοιος κανόνας ν είναι ούτε ό νόµος άλλά ού- τε καί τό έθιμο ιΒέ=6αια, τό έθιµο, σάν κανόνας δικαίου πού συγκενπρώνει την έμ- 17,0ch711 λα'ι…κή κατάποση, έχει μέ τό µέρος του ένα τεκμήριο καθο- λικής αποδοχης του Συνήθως, 76 Έθιμα δέν ε΄πι=6άλλονται από τή μιά κοινωνική οµάδα στήν άλλη. 'Ανω τό τεκµήριο αύτό προυπο- θέτει κοινωνικές δομές σχετικά 6- διαφοροποίητες…. ένώ στίς εποχές έντονου κοινωνικού διαφορισμού µόνο πλασµατικά ή ρητορικά µπο- ριακά μόνον εξετάζονται καί στό 6ι6λίο αύτό. Τό κέντρο τού 66- pouc του Βρίσκεται ενώ: τό ΄ε΄- 01110 παίρνει τήν πλατειά διάστα- ση καί τήν απόλυτη αξία τής έλ- ληνικής λαϊκής εθνικής παραδόσε- ως πού ερχεται σέ σύγκρουση πρός τίς κάθε λογής κρατικές κα- ταπιέσεις… "Επος ούτω"; τού αγώ- να θέλησε νά είναι —- και ειναι, µέ επιτυχία —— τό έργο. T6 πρώτο καί γενικό µέρος τού 6ι6λίου αρχίζει µε µιά συγκριτι- κή έρευνα τής θέσεως τού εθίμου σέ συστήµατα ξένων δικαίων, πού δείχνει τόν αφετηριακό σε6ασµό των δικαίων αύτώιν πρός τό έγρα- ου δίκαιο των λαών τους σέ αντί- θεση µέ ό,τι έγινε στόν όπο µας. Ακολουθούν αναπτύξεις για τήν ούσία τού έθίιµου, τόν τρόπο γε- νέσεώς του καί τή σηµασία πού έχει ή αναγνώριση τού εθιμικού δι- καίου γιά τή γενική άνοδο των λαών Μερικά πρόσθετα πλεονε- κινήµατα τών έθίιµωιν, ή συνεκτ: κή λειτουργία τους γιά τά έθνικά σύ- νολα, ή γνώση τους από τό λαό, τό ανθρωπιστικό περιεχόμενό τους τονίζονται σέ επόμενο κεφάλαιο. 'Ακολουθεί η επισήµανση των συγ- χύσεων πού σκόπιµα καλλιεργούν- ται σέ 6600c των εθίμων από τά Κράτη - Βίας µέ τή δοήθιι :: τών µελων τού ίερατείου, τών νοµικών καί τών φιλοσόφων. Σε αντίθεση µέ τίς συγχύσεις αύτές τονίζε- ται ή πιροοδευτικότη.τα τού εθιµι- κού δικαίου καί ή καταλληλότητα του νά ρυθιμ-ίζη πόσα κιαί τίς κιτς- ρίπλοκες» σχέσεις τής εποχής µας. Τό δεύτερο μέρος έξετάξ=ι τήν Ιστορική εξέλιξη ιί΄.ς συγκρούσε- ως εθίμων και κράτους στον τό- πο µας. Μετά τήν αναλυτική εξαρ- ση τής πρωταρχικής σηµασίας των εθίμων στήν αρχαία 'Ελλάδα καί στη Ρώµη τής δηµοκρατικής περιό- 8011 περιγράφεται ό σκληρός κρατι- κός διωγµός τών ελληνικών εθίµων ΕΚΤΑΚΤΟ| ΕΘΝΙΚΗ AYPIKH ΣΚΗΝΗ ΤΕΤΑΡΤΗ 17, ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 19 ΑΠΡΙΛΙΟΥ, 8.30 µ.µ. «ΙΠΤΑΜΕΝΟΣ ΟΛΛΑΝΔΟΣ» ΣγΜΜΕτοΧΑι AHDRAS FARAGO ίππο): κΑΡοΝΔΗΣ Σκηνοθεσία Σκηνικά - Φωτισµός ΣΑΒΒΑΤΟΝ 20 ΑΠΡΙΛΙΟΥ, 8.30 µ.μ. (1η Συνδ)τών) «ΤΡΟΒΑΤΟΡΕ» EK TAKTOZ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΖΩΝ ΜοΔιΝοΣ Διευθυντής 'Ορχήστρας: ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΥΜΕΩΝ'ΙΔΗΣ : ΣΕΡΓΙΟΣ ΒΑΦΕΙιΑΔΗΣ : ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΤΕΦΑΝΕΛΛΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗ 21 ΑΠΡΙΛΙΟΥ, 7 µ.µ. «SHOW BOAT» Πληροφορίαι-Είσιτήρια: 'Ακαδη-μίας 59, Τηλ. 612.461 νεων… ν-ιι|ν ιιιµι…ιιΨ'|- '? α'α΄υιπ στης τού 6ι6λίου εύκολα Θά έπι- σημαν… αλλά καί Θιά αναπληρώ- ση, τα μειονεκτήµατα τής περι- ληπτικιής παρουσιάσεως που προ- ηγείται. Καί 06 όρη ανάλογα μέ τη σκοπιά τών ενδιαφερόντων του, τα σημεία πού Θά τ.ρα6ήιξουν πε- ρισσό.τ.ιερο τήν προσοχή του µέσα από το πλούσιο ύλικό πού πιροσ- φέρει τό 6ι6λίο. "AN έπρεπε κάποια από 76 Θέ- µατα πού αναπτύσσονται νά έξαρ- Θούν για τήν ίδιαίτερη σημασία τους, η ύπογ,ρώµιµιση & αφορού- σε κυριως τίς ανιιαττιτύξεις για τον άντικοινωνικό καί αντιελληνικό 06- λο τών 6υζαντι…νών κωδικοποιήσε- ων (των Πανδεκτών καί τών Βα- σιλικών), γιά τόν ύψη.ρετικό ρόλο τής «κώστας»΄ των νομικών απέ- ναντι στό κράτος, για τό διωγιµό τών έλληινικών εθίµων κατά τήν 'ιΕλληνική Emu/116076011 &… τόν ανώτερο Κλήρο, τούς Φαναριώτες καί τούς προύχοντες µέ όσα µά- λιστα πρόσθετα ανεκδοτολογικά σποιχιεία παρουσιάζονται (όπως .ή κωιμικοτραγικιή άιμπ1χανία τού ι΄ι- TroupIeriou Δικαιοσύνης πού, το' 1825, δέν κατόιρθωνε νά 6ρή &… τίτυπο των «Βασιλικών», δηλαδή τού Κώδικα μέ τό ισχύον δίκαιο «τών 6υζαντινών ήµών αύτοκρατό- pow»). Γιά τόν νοµικό, ιδιαίτερο έν- διαφέρον παρουσιάζει ακόμα εκεση τού περιεχοµένου των κυ- ριοτέρων νεοελληνικών εθίµων στην περιοχη τού αστικού δικαίου (σ. 122 - 125 5), 0'1 αναπτύξεις γιά τήν Εισηγητική Εκθεση, τήν ψεύ- τικη μετάφραση καί τή σκόπιµη παρερµηνεία τού περίφημου Δια- τάγµατος ή… ΄Αντι6ασιλείας τού 1835 (κατά τρόπο πού νά άπο- κιλεισθή ή δηµιουργία νέων έθίιµων, σ. 251 - 254) καί οί µαιχηιτικές έρμιηνευτικές παρατηρήσεις για τήν καταργητική δύναµη τού έθι- ου κάτω από τό καθεστώς τού Αστικού Κώδικα (ο… 316 - 331). Είναι αύιονόητο, στι γιά πολ- λά σηµεία το… αναπτύξεων τού Βιβλίου σε μπορούσαν v6 510171)- τραβούν αντιρρήσεις. Κι' όχι µόνο γιά έπί μέρους θέµατα… αλλά καί γιά δασικές θέσεις τού συγγρα- Φέα. "Ηδη οί "οι… σκέψεις πού διατυπώνονται εδώ για τη σχέση έΘίιμου καί νόμου δέν σύµπορεύον- ται µέ την άπολυτοποίη…ση τής &- ξίας τού εθίµου, όπως την ύπο- στηρίζει ο συγγραφέας… 'Αικό;µα ζωηιρότερες θά µπορούσαν νά ε1- ναι ο'ι επιφυλάξεις για τήν άνα- γιωγή τής στάσεως απέναντι στα εθιμα σέ ύπέρτατο κριτήριο των καθεστώτων, σέ κεντρικό πυρήνα κάθε ίστορικής έξηλίξεακ καί K6- Θε κοινωνικής μεταδολής, σέ οί- κουμενική αρχή φιλοσοφίας τής 1- στορίας. Οί αντιρρήσεις ύπάρχουν καί είναι φυσικό v6 ύπτάοχουν όταν πρόκειται γιά έργο πού είναι -— καί δέν προσπαθεί νά συγ-καλωη ότι είναι -- έργο πολεµικής Πέ- ρα όµως 617116 τίς όποιες αντιρ- ρήσεις, περα ά…… κι' 61176 τό πλήθος των θέσεων που προκαλούν την ενθουσιώδη κατάφαση τού &- WWI/(5)0711, παραµένει η οριμησική ωραιότητα τής σοφής πολεµικής. Καί προπάντων" ή ωραιότητα τής ήθικής άφειτηρίας πού είναι 1.116 6- διάλλο.ικτη, 60111161600771 αφοσίω- ση στό λαό, στα δίκαια του, στήν έλευθερία του. Σηµείωση τού «Βήματος»: Τό κείιµιενο σύκο τού κ. Γεωργίου A. Κουμάνων είναι 6 πρόλο- γος στό ενδιαφέρον έργο «Έ- θιιμα καί Κράτος είς τήν νεω- τέραν 'Ξιλιλάδα) τού 'Αρισ.το- τέλους Βαζούρα, πού κυκλοφο- ρεί τίς ηµέρες αύτές από τόν "Εκδοτικό Οίκο Παπαζήση. ‘0 Σήν Κόννερυ (αριστερό) στό ρόλο ένός άνωδροµικού Μεσσία, πού φέρνει 76 δώρο του θανάτου σέ µια αθάνατη κοινωνία τού µέλλοντος καί ό Γιούιλ Μπρύννερ στό ρόλο ενός ροµ- πότ πού προχωρεί πέρα από τούς σκοπούς πού είχαν οι δημιουργοί του μέσα στό µέλλον) καί είναι τοπο- θετηµένη στό λίθινγκ - ρούμ. 'Ο «Au-1111611001109) τού Μάικλ Κρό΄ι΄τον περιγράφει μιά σούπερ - N-1 ίσνεύλαντ τού µέλλοντος, Ενα κα- ταφύγιο αναψυχής, όπου τά πάντα γίνονται από ροµπότ, 70': 6770101 δεν έχουν αλλη άποστολή από τό νά διασκεδάζουν τούς ανθρώπους. Καί όλα πάνε καλά, ώσπου τά ροµπότ προωΒάλλονται από µια έπιδημία «ψυχώσεως τού κεντρικού μηχανι- σµού», πράγµα πού σημαίνει ότι αρ… χίζουν νά δολοφονούν τούς ωθώ- 17009 "Ενας νευρωτικο΄ς ήπαρ…- κός διερευνητής ήταν ύπεύθυνος γιά μεγάλο µέρος τού κακού πού συνέ- µας, πού ξοδεύει τόσο χρήµα, χρό- νο καί κόπο για τήν εύχαρίστησή της ή είκόνα που δίνουν γιά τό µέλλον μας οί ταινίες 11110111110“- κής φαντασίας είναι μάλλον ζοφερή. ΕύΘνµήστε, µας λένε αύτές οί ται- νίες, όλα πάνε πρός 76 χειρότερο. 'Απιό 76 «Ταξίδι στό φεγγάρι» (1902) τού Ζώρζ Μελιέ. ή 111110-111- μαγική φαντασία οπήρξε σταθερός κλάδος τής κινηµατογραφικής παρα- γωγής, &λλά ποτέ τά δράματά της γιά τό µέλλον δεν ήταν τόσο από- λυτα µαύρα. "Αλλοτε, οί ταινίες αύτού τού είδους, όπως 6 «Προορι- σµός: Σελήνη» (1950) τού Τζώρτζ ΕθΝΙΚ0Ν Μετάφρασι ς Σκηνοθεσία ΄ : Σκηνικά, κοστουµ ια : -— ΒΑΣ. Χορογραφία : Μουσική έπι μέλεια : Δευτέρα, 15 ΄Α1τριλίου 1974 ΟΥ'Ι"ΛΛΙΑΜ ΣΑΙΞΠΗΡ "ΟΠΩΣ ΣΑΣ ΑΡΕΣΕΙ ΜΑΝΩΛΗΣ ΣΚΟΥΛΟΥΔΗΣ ΑΛΕΞΗΣ ΣΟΛΟΜΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΤΣΑΣ Σύµπραξις: ANNA ΣΥΝΟΔ1ΝΟΥ ΣΤΕΛΙΟΣ ΒΟΚΟΒΙΤΣ - ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΖΕΡΒΟΣ ΓΚΙΚΑΣ ΜΠΙΝΙΑΡΗΣ — ΖΩΡΑΣ ΤΣΑ|ΙΕΛΗΣ - ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΡΓΥΡΗΣ — ΕΛΛΗ ΒΟΖΙΚ|ΑΔΟΥ Π-ΑΠΑ-ΝΙΚΑΣ — ΝΙΚΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟ- ΙΙΟΥΛΟΣ — OEOA. ΣΑΡΡΗΣ - ΤΑΚΗΣ ΒΟΥ- ΛΑΛΑΣ — ΝΙΚΟΣ ΔΕΝΔΡΙΝΟΣ —- (ΙΑΝΟΣ ΔΑ- ΔΙΝΟΠΟΥΛΟΣ - ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΣ0ΥΤΣΗΣ — mm. ΜΑΝΕΤΤΑ "Μος ωµµιποχή ΚΩΣΤΑΣ Π'ΡΕΚΑΣ ΕΛΕΝ ΤΣΟΥΚΑΛΑ ΟΛΥΜΠΙΑ KY‘PIAKAKH BEATPON ΕΙΙιΣιΙΙΤΗΡ 1 AI: Ταµεία ΄Ξθνικού θεάτρου, τηλ. 523.242, 520,565. χου τέτοιου είδους δυσκολίες. τό πρόδλημα δεν ήταν µήπως τό ζευ- γάρι δέν µπορούσε καθόλου v6 K6- νη Ερωτα. ιΟ ήρωας καί ή ήρωίδα ήταν ανθρωποι θερμόαιμοι, κανονι- Kai, καί ή κοινωνία στήν όπσία ζού- σαν επρεπε απαραιτήτως να είναι καλή, ένω ή παρουσία τών ολίγων «κακών» δέν είχε αλλον σκοπό πα- ρά νά προσφέρη τό ενδόσιμο γιά τίς περιπέτειες τών ηρώων. "E701 κι' αλλιώς ή &ιστιηιµονική φαντασία στόν κινηµατογράφο ση- µειώνει σήµερα Εντονη παρουσία, ή όποία προόλέπεται ότι % συνεχι- σθή… ότι έχουµε τήν συνέχεια τού «Δ…ικόκοσ.µου», τόν «Μελλοντόκο- αµα». 'Ο «Τιελευταίος σταθµός» τού Μάικλ Κρά΄ι΄χτον έχει τελειώσει, όπως Μίσης έχουν τελειώσει καί «ΟΙ έν- νέα ζωές τού Φρίτς τού γάτου», & που Μάρω… ένα επεισόδιο για Ενα ταξίδι στόν "Αρη καί Ενα &λλο γιά κάποιον πρόεδρο τών ΗΠΑ όνάµατι Κίσσινγκερ, ό 671010; έχει μιά γραµ- µατέα έφοδισ…μένη µέ πολλά διπλα καί όνοµαξάμενη Ρόζµ.αρι Γούντστοκ. "Εχουµε ακόµη τήν ταινία «Φάση IV», τού Σαούλ Μπας, ή οποία Ε- χει να κάνη μέ τά µυρµήγκια. 'Η Κολούµπια σχεδιάζει νά γυρί- ση τά «΄Αιτσάλινα σπήλαια» τα"; '|ισαάκ 'Αισί|µωφ, µέ τόν Τζάκ Νί- κολσον στόν ρόλο ένός αστυνομι- κού, ό οποίος ξχοι σύντροφό του Ε- va ρομπότ. 'Η τηλεόραση τροφοδοτεί καί aft-77'; τήν 7610111 µέ µιά σειρά ται- νίες Μιστηµονιωής φαντασίας. 'Ο Μάικλ Κράιχτον είπε σέ πρό- σφατη συνέντευξή του ότι ol ται- νίες Μιστηµονικής φαντασίας άνή- και… στήν ψιΜα…Υία τής Μς. της Μώράσιως. "Av 76 mpc'nyIu-ara είναι Ετσι, Μαέ"… κανείς τί συγ- ψωμί… είναι Μίνα από τό οποίο θόλοι v6 €… 6 κόσµος καί γιατί. T6 τροµερό αίσθηµα όνοωής τα? Μο…… στίς ταινίες Μια…"- ιής φαντασίας, δείιχνει 76 άκρως άμφιθυµιωά αίσΘήιµατά µας Μέντα" στήν ατομική ένόργεια. Θέλουμε όλα 76 Βιοµηχανικά καί οίκονοιμικά εύφ- γετήματα, πού µπορεί v6 µας προσ- φέ…:>η, αλλά από τήν δίλλη ΜΜΜ καί ή προτεσταντική ήθικτ΄| πού µας "- H --.--… I) -- : Τό πιό Ιδιάζον Θέµα πού είναι κοινό σέ πολλές άπό αι'πές τίς ται- νίες. είναι 76 όραµα µας κοινο- via; όπου & έρωτας καί 76 σέξ 1:1- ναι πράγµατα άγνωστα #] ο"… ρευμένα — καί τούτο στήν δική μας εποχή, τήν έποχή τής αν"… κότηηας! Τήν μισούµε λοιπόν τόσο πολύ; σε Ξλεγε κανείς ότι πρόκει- ται γιά όλοφάνερη δραιµατοποίηση τού παλιού ανόδου τού εύνουχισµού. Καί αν οί φόΒοι είναι τόσο φαν:- poi, οί έπιΘυµί|:ς δεν είναι δυνατόν …': υπολείπωνται πολύ "Ισως΄ οί ται- νίες αύτές έχουν τόν σικοπό v6 &- ποτρόψουν κάποια µοίρα πού είναι χειροτερη από τόν Θάνατο: παριστά- νοντας τό κακό, '16 καθιστούν: &- νιικανο. 'Ev πραγµα πάντως ε1ναι 6E- 6αιο, ότι οί επιστηµονικές ταινίες επιστηµονικής φαντασίας ξεχωρίζουν τούς 03011100;~ κινηµΜοιγραφισ1ές &. πό τούς ανώριμους Τό ύπέροχο «2001» καί τό «Κουρδιστό πορτο- κάλι» "έδωσαν στόν Στάνλώ Κιούµ πρικ τήν δυνατότητα να έκφραση µέ πληρότητα τά ταλέντα του. 'Αλλά τό «Ζάρντοζ» δείχνει ότι & δημιουρ- γός του Τζών Μπούρµαν, παραγω- γός, σκηνοθέτης Kari σεναριογράφος διαθέτει αξιοσημείωτα λιγότερη έ- ξυπνά5α, πειθαρχία καί αίσθηση τού µέτρου άπ' όση Θά περίµενε κανείς από τόν άνθρωπο πού γύρισε 76 «' Όταν ξέσπασε 1'1 Βία». Τό «Ζάρντοζ» ήταν γιό τόν Μπούρ µαι; 1'1 ει)'καιρία να δημιουργήση &… κόσµο πού v6 δγαίνη έξ όλοκλήρσυ από τήν φαντασία του… ΄Αποδεικνύ- και όµως ότι 6 κόσμος αύτός :1- ναι |κπληκτικά κοινότοπος καί χω- ρίς κανένα ένιδιαφε΄ρον Η Ταινία Ξ- χει έξυπνη φωτογραφία οι… εί- ναι 7600 παραφορτωµένη µέ πιστού μια καί ενρήµατα ώστε µοιάζει π:- ρισσόιτερο µε φιλανθρωπικό χορό πα- ρά µέ κινηματογράφο. Δέν παρου- σιάζει τήν συνεκτική είκόνα καµιάς κοινωνίας. καί κατά τό τέλος φαί- νεται σάν v6 μήν ξέρει πρός το πού νά κατευθυνθή- 'Ο Σήν Κόλπου, φορώντας ρούχα λιγότερο …' όσο: οι έπρεπε σ' αύ- … την ηλικία, παίζει Εναν αναδρο- µιικό Μεσσία, & όποιος φέρνει τό δώρο τού θανάτου σέ µια ενώ… Κοινωνία τού µέλλοντος. T6 σενάριο προσπαθεί …': απόκτηση κάποιο ύ- φος καταφεύγοντας στο… Τ.Σ. Ε"- λιοτ καί προωίνοπας σέ μάλλον ρη- χός αναφορές γιά τόν ρόλο τού Θεού. Στό τέλος τό Έργο καταλήγει νά εί- ναι µια ταινία µελαγχολι.κού κυνη- γητομ, µέ πλήθος κοµπάρσους, οί o- ποιοι φορούν τό είδος εκεινο τών προ- …πιείων τής αρχαίας έλληνιικής τρα- γωδίας, πού χρησηµοποιΜαν πρίν από 20 καί 30 χρόνια οί κολ.λειγι- οπές παραστάσεις τού Ευριπίδη γιά να …κτή.σουν στύλ. Κάποια στιγµή πρός τό τέλος τού Έργου ένας ήρωαις λέει: --΄΄Οιλα από: δεν είναι παρά Ενα αστείο. Πράγµατι, ήταν Επόµενο νά µήν πρώτη ό Τζών Μ…αύρ,µαν V6 γλυ- τώση εύκολα … µιά τέτοια φτη- νοδου-λι:ιά. VINCENT CAN‘BY H MH AII'FIZTEII H ΣΙΓΑ ΚΑΙ ΜΗ (ΚΛΥΕ. ΦΩΝΗ ΓΑΡ ΕΚ ΣΟΥ T‘HIN IIQWH‘N (AIKEIEI ΡΥΣΗ ΚΑΙ ΣΤΞΙΡΑ, ΣΥΖΥΓΕ ΖΑ- (XAPIOY ΩΡΑ Σ|ΩΠΗΙΝ ΑΝΔΡΟΣ, ΑιΚΟΗΣ (Bl/\ABHN MHAE EENIZOY, ΟΦΡΑ IMH TAY- (TON H’AGIHZ ΤΩ ΓΑΡ ΘΕΩ ΕΡΓΩΝ ΤΕ |ΞΟΝ (ΚΑΙ ΛΟΓΟΣ Πολλα θα κοπαλάιδαιναιν 01 µα- κρινιτισιώτες τού πιγραφή αντι, 1806 από τήν &- "εργο ε'πιδ'έξιω 0-71- χουργοί], όπως φαίνεται καί Μ τήν άκροστιιχίδα µέ 1" όνοµα 106 σνποπίπη φιλικού Δηµήτριου Χα- τζηρρήιγα, καί άπό άλλες Επιγρα- φές. 'H επιγραφή είναι χαρακπη- ριστική τής νοοτροπίας πολλών λο- γίων τής Εποχής. "Υστερα από &» καιπιέντ-ε χρόνια, στίς 9 Μαΐου 1821, & Φίλιππος ΄1ωάννω, καθη- γητής άργόπε.ρα τής φιλολογίας καί φιλοσοφίας στό Πανεπιστήµιο, σε 6γόίλει στη θέση 'Αιλυκότιτορα Εναν ώρ|χαιόπρειπσ λόγο πρός τούς έπια- νασιτάιτες πού πήιγαιναν να καταλά- 6ουν τό Κάστρο τού Γόλου. Πά- γος έπεισε στό πρόχειρο στρατόπε- δο… Φρόντισε νά 761v λώσΕ| ό στρα- τιωτιικός αρχηγός τους Στερψιος Μπασδιέ…κης, παλιός &ρµατολός, Φθάνοντας Έξω από τό Κάστρο άρ- χισε νά φωνάζει στούς Τούρκους: «ιΒγαίντ= ντε΄ κουτσοψώλη5ες. τό κα- ραµπάτσι τού Μωιχαµέιτη σας. πού Έχε-τε στό τζαµί &: τό πετάξουμε 0-76 χσλε'!», καί σηκώνοντας τή φον στανέ:λλα του έκανε μερικές προσ- 6λητιικιές χειρονοµίες. Δυστυχώς μιά εχθρική σφαίρα τον τραυμάτι- σε σέ καίριο σημείο καί 76v κατέ. στην-ε κυριολεκτικά ό,τι κατηγορού- σε τούς Τούρκους. Με από 1821 & καπετάν Στέργιος είχε πιά σχη- ματίσει την πολυµελή οίκογε΄νειά του. 'Ο λι.Βοφλύφος Θεοδόσιος, ότι-ώς από τό Ζαχαρία καί τήν 'Ξλισά6ετ ευκολια: πλήθος από διακοσμητικές πλάκες µιέ φυτικά θέματα, "µόσ- λι.κιές παραστάσεις, πουλιά, τίς µορφη τα"; Πρόδρο.µου καί τού Λώτ καθώς καί ύπιε΄ρ9υρα καί κιονόκρα- να… Παλιός πηλιορεί|της λόγιος ό- νόμασε τό εκκλησάκι στήν πλατεία τής 'Μακρινί.τσας «αφελή Μάι- να τού Πηλίου». Αι΄πός & αφελής χφακιτηρισμός τού Aoyiou &… Ενα ποσοστό αλήθειας, &…" «των… µπορούν νά έχουν οί …….….ς μέ μεγάλα πρότυπα. Θά έφθανε, '1'- σως νά πούµε ως πώς & "Αη Γιάννης & Πρόδροµος τής ΜΜΜ- τσας είναι ένα θξαίιρεπο Με» λαϊ- κής άραιτ…ονιής καί 91190701011171- κης. θεατρο ΠΙ ΚΑΕ! 11111111111: πίνεται: &1ιΦΠ. "ΜΕΡΕΣ

l< \‘rtor. Α. ΜΑΚΡΗ 2' ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ TOY NEOKAAEIKIXMOY ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑ1ΚΠΖΩΓΡΑΦΙΚΗ 1880-1930 ΠΡΟΛΟΓΟΣ- O σηµερινός ελληνικός χώρος, αλλά και οι περιοχές της Βαλκανικής όπου παλιότερα δρούσαν συµπαγείς ελληνικοί πληθυσµοί, έπαψαν από το 18o αιώνα να αποτελούν τμήµατα του ευρωπαϊκού χώρου αποκοµένα οικονομικά, ιδεολογικά και καλλιτεχνικά από τον υπό- λοιπο κορµό της Ευρώπης. Η μετατόπιση του οικονοµικού και πολιτικού ενδιαφέροντος των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων προς τη Μεσόγειο, οι βαθειές αλλαγές στην οικονοµική και πο- λιτιστική δοµή του ελληνικού χώρου, η ανάπτυξη της εµπορευματικής παραγωγής, η επί- δραση των δραστήριων ελληνικών παροικιών, σπάζουν την αποµόνωση. Δηµιουργείται αξι- όλογος εµπορικός στόλος, αναπτύσσεται (Μπακ 'Κ"'µεταποιητική δραστηριότητα και ενερ- γοποιείται o μεταπγαττικός τοµέας. Βέβαια, δεν πρόκειται για αποκλειστικά ελληνικό φαινόµενο.Συµµετέχουν και άλλοι Βαλκάνιοι καθώς και Αρµένιοι, Εβραίοι και Φραγκολε- βαντίνοι. 'Ολα αυτά µέσα στις ανασταλτικές συνθήκες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με το δυσκίνητο σκουριασµένο κρατικό µηχανισμό της και την ανατολίτικη νοοτροπία. Εδώ μας ενδιαφέρει µόνον η ελληνική πλευρά. To δικό μας οµόλογο των νέων ευρωπαϊκών ι- δεών, o Ελληνικός Διαφωτισμός, έγινε αντικείμενο συστηµατικής µελέτης1. Στον τοµέα . των εικαστικών τεχνών έχει διαπιστωθεί η επίδραση του ευρωπαϊκού µπαρόκ-ροκοκό,χωρίς, όμως, να ερευνηθεί το φαινόμενο σε όλη την έκτασή του και να γίνει προσπάθεια ερµη- νείας του. Η πυκνή επικοινωνία µερικών ελληνικών περιοχών µε τη Βιέννη εντοπίζει την προέλευση του "ελληνικού μπαρόκ" αλλά δεν εξηγεί την επιλογή του και τη μεγάλη διά- δοσή του, γιατί κάθε λαός δέχεται εκείνες τις ξένες επιδράσεις που του είναι χρήσιμες για να εκφράσει τις καινούργιες του αντιλήψεις για τη ζωή και την ομορφιά και που τα παλιά εκφραστικά του µέσα δεν το μπορούσαν πιά. Ούτε έχουν διερευνηθεί οι διεργασίες αφοµοίωσης του µπαρόκ στις µεταβυζαντινές καλλιτεχνικές καταβολές. ΄Αλλωστε, το φαι- νόµενο δεν περιορίζεται µόνο στην Ελλάδα. Παραλλαγές του λεγόµενου "τουρκοµπαρόκ" εν- τοπίζονται σ'ολόΞ)ηρο το χώρο της Βαλκανικής, και ιδιαίτερα της νότιας. Εκτεταµένες έρευνες του υποφαινόμενου στην Αλβανία, τη Γιουγκοσλαβία, τη Ήουλγαρία και την Ευρω- παϊκή Τουρκία απέδωσαν εκατοντάδες στοιχείων που ίσως αξιολογηθούν, πέρα από µερικές πρόχειρες νύξεις σε ομιλίες και περιστασιακές αναφορές σε δημοσιευµένα κείμενα. Ωστό- σο, κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και τις πρώτες του 20ού σημειώνεται, έστω και περιορισμένη, επίδραση του νεοκλασσικισμού. Δεν εννοούμε εδώ τις γραπτές διακοσμήσεις των νεοκλασσικών κτηρίων της Αθήνας, της Θεσσαλονίκης, της Σύρας, της Πάτρας, του Τίρναβου, του Βόλου και άλλων πόλεων. Αυτές είτε σχεδιασθηκαν από τους 2 3 ίδιους τους αρχιτέκτονες των κτηρίων , είτε εκτελέσθηκαν από ξένους ζωγράφους ή 'Ελ- ληνες σπουδαγµένους. Με την άφιξη του νεαρού βασιλιά ΄0θωνα και τη µεταφορά της πρω- τεύουσας στην Αθήνα ο βαυαρικός νεοκλασικισµός µεταφυτεύεται στην Ελλάδα. Δίπλα στην πλειάδα των επώνυµων αρχιτεκτόνων Χάνσεν, Σίνκελ, Κλέντσε, Γκέρτνερ, Τσίλλερ, Κλεάν- θη, Καυτάνπζογλου και άλλων, κινείται και ένα πλήθος ανώνυµων αρχιµαστόρων που μετα- φέρουν το νεοκλασικό ρυθμό σε µικρότερα χτίσµατα των αθηναϊκών συνοικιών και της επαρ- χίας. Παράλληλα δραστηριοποιούνται πολλοί 'Ελληνες χειροτέχνες και βιοτέχνες που επε- ξεργάζονται -µε βάση σχέδια ή προπλάσµατα- αρχιτεκτονικά στοιχεία στο σίδερο4, την κε- τρα, το γύψο, το ξύλο και το κεραµικό. Δεν περιορίζονται πάντα στην πιστή εφαρµογή των προτύπων αλλά προχωρούν σε νέους συνδ ασµούς, απλοποιήσεις, συµπληρώσεις και προ- σαρμογές. Tn ζωγραφική διακόσμηση των νεοκλασικών σπιτιών αναλαβαίνουν είτε σπουδαγμέ- νοι ζωγράφοι είτε εμπειρικοί κοσμηματογράφοι. Κατά κανόνα η διακόσμηση περιορίζεται στην οροφή. Στούς κοσμηματογράφους είναι φανερή η διαφορά ανάµεσα στα καθαρά διακοσ- µητικά θέματα, που είναι εκτελεσµένα µε άψογη αλλά ψυχρά καλλιγραφική τεχνική, και στα παραστατικά παρεμβλήματα /μορφές, τοπία/ µε σχεδιαστικές αδεξιότητες και χρωματικές ανακολουθίες. Σε άρθρο του Ι. Ισιδωρίδη Σκυλίτση /1879/ αναφέρονται τα ονόµατα των κοσµηματογράφων Χρ. Μόσχου, Πρινόπουλου, Βασ. Γεωργίου, Π. Φαρµακίδη /ζωγράφου| και η σύνταξη του περιοδικού προσθέτει σε υποσηµείωση τους N. Σαραντίδη και Π. Χατζηαδάµ. Για την επαγγελματική τους ευσυνειδησία ο ίδιος αρθρογράφος σηµειώνειι "Των τεχνικών όσοι ευδοκιμούσιν δεν αποκάµνουσι επιζητούντες την τελειότητα της τέχνης, θηρεύοντες νέα μαθήµατα, περιεργαζόµενοι ό,τι αν πίπτη υπό τους αυτών οφθαλµούς προσοχής άξιον"5. Ο Κ. Πρινόπουλος µαζί µε τον I. Πλατύ διδάσκουν στα 1872, στα εσπερινά μαθήµατα της "Εταιρείας των Φίλων του Λαού" ιχνογραφία και κ o σ µ η μ α τ 6 γ ρ α φ ί α6. Εδώ θα αναφερθούµε σε τοιχογραφίες που κοσµούν σπίτια χτισµένα στο τοπικό παραδο- σιακό ύφος µικρών ορεινών οικισμών, όπως το Νυµφαίο |Νέβεσκα/, η Κλεισούρα, το Πάπιγκο, η Βράτυρα |Σέλιτσα/ και το Δίλοφο Ζαγορίου και είναι έργα επώνυµων ή ανώνυµων χωρικών ζωγράφων. Βέβαια, η ακτινοβολία της νεοκλασικής ελληνικής Πρωτεύουσας7 παίζει σηµαντι- κό ρόλο στη δηµιουργία αυτής της τάσης, χωρίς να παραβλέπουµε και άλλλους δρόµους, ό- πως η Κωσταντινούπολη8 και η Ιταλία. TO IAEOAOI‘IKO BAGPO 0 νεοκλασικισμός έρχεται στην Ελλάδα κυρίως από τη Βαυαρία, αλλά βρίσκει το κατάλ- ληλο ιδεολογικόκλίμα για να ριζώσει και να απλωθεί. Οι ποτισµένοι με το νεοκλασι- κό ιδεώδες Βαυαροί και ΄Βλληνες αρχιτέκτονες, πολεοδόµοι και καλλιτέχνες βρήκαν την καινούργια Πρωτεύουσα του Ελληνικού Κράτους έναν ασήµαντο και με πενιχρά χτίσµατα οι- κισµό αλλά έναν χώρο βαρύ από ιστορικές μνήµες και με τα σηµαντικότερα κλασικά μνηµεία να κυριαρχούν στο τοπίο: Ακρόπολη, στήλες Ολυµπίου Διός, Θησείο, Θέατρο Διονύσου.... 3 ΄Ετσι η Αθήνα διαµορφώνεται µε βάση το νεοκλασικισµό. Το παράδειγµα της Πρωτεύουσας ακολουθούν και άλλες πόλεις του Κράτους που είτε τότε δηµιουργούνται, όπως η Ερµούπολη της Σύρας, είτε αναπτύσσονται, όπως η Πάτρα, το Μεσολόγγι, η Καλαµάτα και άλλες. Το ί- διο συµβαίνει και σε πόλεις που τότε βρίσκονται έξω από τα όρια του µικρού Ελληνικού Κράτους, όπως η Θεσσαλονίκη, στην οποία όµως µετά την πυρκαγιά του 1917 γίνεται προσ- πάθεια να δοθεί βυζαντινός χαρακτήρας, που κατά ένα ποσοστό τον είχε και πρίν από την πυρκαγιά με τα αξιόλογα βυζαντινά χτίσµατά της. Στα 1881 ενσωµατώνεται στο Ελληνικό Κράτος η Θεσσαλία και µέρος της Ηπείρου και τότε αρχίζει η ραγδαία ανάπτυξη µερικών πόλεων. Παράδειγμα ο Βόλος που η απελευθέρωση τον βρίσκει µε 5,908 κατοίκους9 που σε λίγα χρόνια, στα 1889, γίνονται 10,029 και στα 1896 16,788. Στα 1907 οι κάτοικοι φτά- νουν τις 23,563. Καθώς κατά την περίοδο αυτή ο νεοκλασικισμός κυριαρχεί ακόµα, η και- νούργια πόλη χτίζεται στο ρυθμό αυτό."Υψηρεφή δε και καλλιµάρµαρα μέγαρα δεν θα δυσηρ- μόστουν το παράπαν επί της οδού Σταδίου" σηµειώνει στα 1886 o Αριστοτέλης Κουρτίδης στις "Οδοιπορικές Σημειώσεις" του. Από τις πόλεις η καινούργια ΕΙΧΙΣΙΙΧπΙΙΧή καλλιτεχ- νική έκφραση ακτινοβολεί και προς τους ορεινούς οικισµούς, λιγότερο στην αρχιτεκτονι- κή και περισσότερο στην εσωτερική ζωγραφική διακόσμηση. Το πολιτιστικό κλίµα είναι κα- τάλληλο. Η µικρή, πάμφτωχη και καταστραµένη Ελλάδα, με πρόσφατες τις αναµνήσεις των "σκοτεινών χρόνων της σκλαβιάς" στρέφει τα βλέµατα προς την ένδοξη Αρχαιότητα, πηγή περηφάνειας για το μίζερο παρόν και αισιοδοξίας για το αβέβαιο µέλλον. Στη γλώσσα ο καθαρευουσιανισµός, µε ακραία εκδήλωση τον αρχαϊσμό1ογίνεται το όργανο όχι µόνον της Πολιτείας αλλά και της Επιστήµης, της Τέχνης και του Τύπου. Κατακρίνεται ακόμα και ο Διονύσιος Σολωμός γιατί ντύνει µε "πτωχόν" γλωσσικό "ένδυμα" τις υψηλές του ιδέες. Πο- λιτείες και χωριά µετονομάζονται με βάση τις τότε αρχαιολογικές αντιλήψεις, κι αυτό όχι µόνο στα κακόηχα ξενικά τοπωνύμια αλλά κι εκεί όπου αυτά συνδέονται με µεγάλες ώ- ρες της νεοελληνικής ιστορίας, π.χ. η Αλαμάνα ξαναγίνεται Σπερχειός. Στα βαφτιστικά ονόματα περιορίζονται τα νεοελληνικά και πολλαπλασιάζονται τα αρχαιοελληνικά. Σε µι- κρότερη κλίμακα το ίδιο γίνεται και με τα επίθετα' ο χιονιαδίτης ζωγράφος Καραγιάννης µετονομάζεται σε Μελανίδης. Η τάση αυτή φτάνει σε απαράδεκτες υπερβολές: ο Ρήγας Βελε- στινλής γίνεται Φερραίος. Ta φαινόµενα αυτά δεν παρουσιάζονται απότοµα μετά την ίδρυ- ση του Ελληνικού Κράτους. Προύπάρχουν αλλά τότε κορυφώνονται. Δεν μένουν ανεπηρέαστοι και οι λαϊκοί ζωγράφοι. σχεδόν όλες οι επιγραφές τους είναι γραμµένες στην καθαρεύου- σα, άλλοτε σωστή και άλλοτε λαθεμένη. Παράλληλα κυριαρχεί και η τάση για μίµηση της "προηγμένης Ευρώπης". Στο Καταστατικό της "Φιλοµούσου Εταιρείας"/1814/ προβλέπεται η ίδρυση στο Πήλιο σχολείου "κατά µίμησιν των Ακαδηµιών της Ευρώπης". Το πρότυπο της Ευρώπης συχνά προβάλεται σε κείμενα τοσο των τελευταίων χρόνων της Τουρκοκρατίας, όσο 4 καιτων πρώτων του ελεύθερου εθνικού βίου. Η ιδεολογία της εποχής επικεντρώνεται στη µορ- φοκρατική επιστροφή στην Αρχαιότητα και τον εκσυγχρονισµό κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Στον τομέα της Τέχνης ο νεοακλασικισµός προσφέρει και τα δύο. 0 ΧΩΡΟΣ H νεοκλασικίζουσα λαϊκή ζωγραφική παρουσιάζεται κυρίως στις δραστήριες µεταποιητι- κές και μεταπραττικές ορεινές κοινότητες της Δυτικής Μακεδονίας, σε µερικά Ζαγοροχώ- ρια και σε λίγα χωριά του Πηλίου. Η Κλεισούρα, από όπου κατάγονται δύο σηµαντικοί νεο- κλασικίζοντες χωρικοί ζωγράφοι, ο Νικόλαος Παπαγιάννης και ο νεότερος ξάδερφός του πά- λι Νικόλαος ή Κώλτσος Παπαγιάννης11, συνοικίζεται, όπως και άλλα χωριά, από κατοίκους του κάμπου που ανεβαίνουν στα βουνά για να απαλλαγούν από την παρουσία των Τουρκικών Αρχών και να γίνουν ανεξάρτητοι από τα κεφαλοχώρια12. Μετά την καταστροφή της Μοσχό- πολης στα 1769 ένα μέρος των κατοίκων της εγκαταστάθηκε στην Κλεισούρα, γνωστή και ως Βλαχοκλεισούρα13. Είναι ένα δραστήριο κέντρο γουνοποιτας. 0 Τούρκος περιηγητής και συγγραφέας Εβλιγιά Τσελεμπή αναφέρει πως κατοικείται "από καθαρούς άπιστους γουνοποι- ούς"14. Πολλοί από τους Κλεισουριώτες ταξιδεύουν και προκόβουν στο Εξωτερικό, όπως οι 1 , 16 Δαβάρηδες 5 και η οικογένεια Σπιρτα . Είναι χαρακτηριστικό πως βιβλίο λογιστικής,"ή- τοι η τάξις των πραγματευτάδικων καταστίχων"-1794- βρισκόταν ως τον τελευταίο πόλεµο σε βιβλιοθήκη της Κλεισούρας17. Σημαντικός λόγιος της Τουρκοκρατίας είναι ο Δημήτριος N. Δάβαρης ή Δάρβαρης. Γεννήθηκε στην Κλεισούρα αλλά εγκαταστάθηκε µε τον πατέρα του στην Ουγγαρία. Σπούδασε σρην Πέστη, το Βουκουρέστι, στη Χάλλη της Σαξονίας όπου " η- κροάσθη επί τετραετίαν την φιλοσοφίαν" και εγκαταστάθηκε στη Βιέννη όπου πέθανε στις αρχές του 19ου αιώνα. 'Εγραψε και δημοσίευσε πολλά βιβλία, ανάμεσα στα οποίαι Γραµµα- τική Απλοελληνική, Βιέννη 1806 - Επιτομή Φυσικής, Βιέννη 1812, Εγκυκλοπαίδεια Απλοελ- ληνική, Βιέννη 1622. Λόγιοι ήταν και οι αδελφοί του, ιδιαίτερα ο Πέτρος ο επιλεγόμενος Πεντάδος18. Το Νυµφαίο, η παλιά Νέβεσκα, που συγκεντρώνει το µεγαλύτερο µέρος των νεοκλασικών τοιχογραφιών, ήταν κι αυτό ένα ανθηρό βλαχοχώρι, που διατηρεί ακόμα την παλιά του αρ- χοντιά. Ωστόσο και του χωριού αυτού οι κάτοικοι ξενητεύονται. Νεβεσκιώτες τεχνίτες συ- ναντούμε στις αρχές του 19ου αιώνα στο Κρούσοβο19. Κατά την Επανάσταση του 1821 πολλοί κάτοικοί του µεταναστεύουν στη Νιγρίτα20.Το Νυµφαίο, όπως και όλα τα χωριά που θα µνη- µονεύσουµε στο κεφάλαιο αυτό, διατηρούσε από το 18ο αιώνα στενή οικονοµική και πολιτι- στική επαφή με την Ευρώπη. Το Πάπιγκο, διοικητικό και δικαστικό κέντρο κατά την Τουρκοκρατία, γνώρισε κι αυτό οικονομική ακμή αλλά και μεταναστευτικό ρεύμα. Απανωτές ληστρικές επιδροµές προκαλούν σηµαντικές ΚΚΚδΙΚΚΚ υλικές ζηµίες και σκοτωμούς. Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα εκπατρί- 5 ζονται 42 οικογένειες22.Η σημαντική οικογένεια Φουρτούνα εγκαθίσταται στο TURNU SEVE- RIN, που τότε ανήκε στην Αυστρουγγαρία.΄Οπως σε όλα σχεδόν τα Ζαγοροχώρια, λειτουργού- σε στο Πάπιγκο σχολείο για τα κοινά γράµματα23. Οι Μοσχοπολίτες, που εγκαθίστανται ε- κεί, όπως και σε άλλα χωριά, δίνουν νέα ώθηση στην ανάπτυξη "µεταφέροντες παντού το πνεύµα του πολιτισμού και ιδίως την εµπειρία τους στο εµπόριο, στη βιοτεχνία και σ'άλ- λες τέχνες"24. Η Δροσοπηγή στην περιοχή της Φλώρινας, η παλιά Μπελκαμένη, από την οποία κατάγον- ται τέσσερις, συνεργαζόμενοι κατά διαστήματα, ζωγράφοι µε νεοκλασικίζον έργο, καθώς και αρκετοί άλλοι αγιογράφοι, υπήρξε κυρίως κτηνοτροφικό χωριό αλλά έβγαλε και πολλούς άξιους χτίστες25. Κατά τα µέσα του 20ού αιώνα το παλιό χωριό εγκαταλείφθηκε και χτί- στηκε καινούργιο σε άλλη θέση. H Εράτυρα, η παλιά Σέλιτσα, ανάµεσα Καστοριάς και Σιάτιστας, υπήρξε σπουδαίο κέν- τρο µεταποιητικής δραστηριότητας. Υπέφερε κι αυτή από ληστρικές επιδροµές και είχε με- γάλο μεταναστευτικό ρεύµα, παράλλ λα όμως και εγκατάσταση νέων κατοίκων από γειτονικά χωριά. Γιά ένα διάστημα, από τα 1804,ξγ…τ τΜ+Μ|Ν αχ.τ……, Ξ? ν;οψΨτΗν απο' ικ.μ.….ι, µαι|π…τ".Μαρκετούς ζωγράφους και πολλά σπίτια της είναι τοιχογραφηµένα27αλλά οι νεοκλασικές τοι- χογραφίες της είναι λίγες. Οι Χιονιάδες, το µικρό κτηνοτροφικό ηπειρώτικο χωριό με τη µεγάλη ζωγραφική παρά- δοση28, έχει κι αυτό τη μικρή του συμµετοχή στην ελληνική νεοκλασική λαϊκή ζωγραφική. Το Δίλοφο του Ζαγοριού, κτηνοτροφικό αλλά και µεταπραττικό κέάΒο, γίνεται η δεύτε- ρη πατρίδα του χιονιαδίτη ζωγράφου, του Κοσμά Βούρη που συνεργάζεται με συγγενικά του πρόσωπα στη διακόσµηση σπιτιών στο χωριό αυτό. Εδώ πρέπει να σημειώσουµε πως τα μεγάλα ορεινά κέντρα, όπως η Καστοριά, η Σιάτι- στα και τα Αμπελάκια δεν έχουν νεοκλασική ζωγραφική επειδή η περίοδος της ακµής των και της κατασκευής των μεγάλων πλούσια διακοσμημένων αρχοντικών τους ανάγεται στο 18ο αιώνα, γι'αυτό και εκεί κυριαρχεί το µπαρόκ. Μόνο στη Σιάτιστα, στις µεταγενέστερες τοιχογραφίες του σπιτιού Μούρτζου, συναντούμε κάποιες νεοκλασικές απηχήσεις. Στην εργασία µας αυτή δεν περιλαµβάνονται τα έργα που κοσμούν νεοκλασικά σπίτια χωριών, είναι διακοσμήσεις ταβανιών και μιµούνται αστικά πρότυπα, άν και οι τεχνίτες τους είναι µερικές φορές χωρικοί, όπως ο I. Καρδάσης που διακόσµησε στα 1896 το σπί- τι του µεγαλοεξαγωγέα ελιών Ιωαννίδη στον 'Αγιο Γεώργιο Πηλίου. Οι λαϊκοί νεοκλασικοί ζωγράφοι δούλεψαν, με ελάχιστες εξαιρέσεις, στις κάθετες εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων και διαµόρφωσαν ιδιαίτερο ύφος, όσο κι αν οι ρίζες της τέχνης των ξεκινούν από αστικά κέντρα. ΟΙ ΒΚΠΡ0ΣΩΠΟΙ Δεν μας είναι γνωστοί όλοι οι ζωγράφοι που φιλοτέχνησαν τις νεοκλασικές τοιχογρα- φίες σε παραδοσιακά σπίτια χωριών. Οπωσδήποτε, η δραστηριότητά τους τοποθετείται, από άλλα στοιχεία, στην περίοδο 1880 ως τα 1930. Πάντοτε η επίδραση των καλλιτεχνικών ρευ- μάτων φτάνει καθυστερημένη από τις πόλεις στα χωριά. Οι παλιότερες τοιχογραφίες του αρχοντικού Κανατσούλη στη Σιάτιστα -1811- με θέµατα από την ελληνική µυθολογία, δεν ανήκουν τεχνοτροπικά στον ελληνικό λαϊκό νεοκλασικισμό, αν και οριοθετούν το τέλος του µπαρόκ, ούτε οι ζωγραφιές του Θεόφιλου, άν και βρίσκονται μέσα στην πεντηκονταετία που ορίσαμε παραπάνω |Ερµής, Αφροδίτη, ΄Αρης στο σπίτι του Κοντού-Δνακασιά Πηλίου 1912, Σαπφώ και Αλκαίος στο σπίτι Γ. Αντίκα-Σκόπελος Γέρας Μυτιλήνης,1928, Λεωνίδας της συλ- λογής Μαστροκώστα της πηλιορείτικης περιόδου και άλλαμ To ιδιότυπο ύφος τόσο των τοι- χογραφιών στο σπίτι του Κανατσούλη, όσο και του έργου του Θεόφιλου, είναι ξένα προς το λαϊκό νεοκλασικισμό, όπως θα προσπαθήσουµε να τον ορίσουµε στην αρμόδια θέση. Πρώτος χρονολογικά από αυτούς που μας είναι γνωστοί είναι ο Νικόλαος Παπαγιάννης. Γεννήθηκε στην Κλεισούρα γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα και το κύριο επάγγελµά του ήταν η αγιογραφία. Στα 1887 διακοσµεί το αρχοντικό του Είχα Τσίρλη /Μιχαηλίδη/ στο Νυµφαίο µε νεοκλασικίζουσες τοιχογραφίες, ανάµεσα στις οποίες αντίγραφο της Αμαζόνας ΜΑΤΕΙ, που Ο είναι ρωμαϊκό αντίγραφο φειδιακού έργου29, και του ελληνιστικού "Αρίστιππου" η "Αριστο- τέλη" του παλάτσο 8ΡΑΒΑ στη Ρώµη, όπως το αποκατέστησε µε γύψο ο Ιταλός γλύπτης σπιΙπ13€ Μικρότερος εξάδελφος του Νικόλαου Παπαγιάννη, και µαθητής του για ένα διάστημα, είναι ο Νικόλαος ή Κώλτσος Παπαγιάννης, που γεννήθηκε στην Κλεισούρα το 1870 και πέθα- νε στη Θεσσαλονίκη το 1953. Κι αυτός είναι κυρίως αγιογράφος. Αγιογραφικά του έργα βρί- σκονται στο ξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου κοντά στην Κλεισούρα, στις εκκλησίες του Προφή- τη Ηλία, του Αγίου Δηµητρίου και του Αγίου Νικολάου στο ίδιο χωριό, στο μοναστήρι της Παναγίας έξω από την Κλεισούρα, στον Ταξιάρχη Αετού Φλώρινας,δωρεά Μίχα Τσίρλη, στον 'Αγιο Νικόλαο Νυμφαίου και σε πολλές άλλες εκκλησίες. Σύμφωνα µε τη δική του κλίση, αλ- λά και τις προτιµήσεις της πελατείας του, διακοσµεί πολλά σπίτια µε αρχαιοελληνικά θέ- µατα και νεοκλασική τεχνοτροπία, όπως τα σπίτια των συγχωριανών του Παρτάλλη, Κεφαλά, Τσούκα και Μπέζου, καθώς και προσκλητήρια γάμων, κατά το τοπικό έθιµο, με αγγελάχια-ερω- τιδείς, που είναι ελεύθερα αντίγραφα από λιθογραφικό πρότυπο που βρισκόταν στο αρχείο του31. Πολλές διακοσμήσεις σπιτιών έκανε και στο Νυμφαίο' του Δώδου, του Ναϊδένη, του Μίσιου -1925- και άλλων, καθώς και στο ξενοδοχείο "Σπλέντιτ" στη Θεσσαλονίκη. Από τους απογόνους του αποδίδονται σ'αυτόν και οι τοιχογραφίες του σπιτιού Κωνστ. Σωσσίδη στο Νυµφαίο, αλλά διασταυρωµένες μαρτυρίες, καθώς και τεχνοτροπικά κριτήρια, προσγράφουν το έργο σε οµάδα ζωγράφων από την κοντινή Δροσοπηγή. Βέβαια, στα κατάλοιπα του Κώλτσου Παπαγιάννη βρέθηκε έγχρωµο επιστολικό δελτάριο με το"χορό των Νυμφών" του Τζούλιο Ρομά- νο απο τη GALLERIA PITTI στη Φλωρεντία.3Ξντίστοιχη τοιχογραφία υπάρχει και στο σπίτι του Κ. Σωσσίδη. Επίσης αναφέρεται πως πίνακάς του με τό ίδιο θέµα βρίσκεται τώρα στο ? σπίτι του γιού του στην Αµερική33.Αλλά το θέµα αυτό κατά τις πρώτες δεκαετίες του αιώ- να μας αναπαράγεται πάµπολλες φορές σε ποικίλες τεχνικές και ύλες.΄Ρτσι, το συναντούµε σε λιθογραφία /σπίτι Γώργ. Χατζηλάκου-Δάρισα, καφενείο Παπαϊωάννουξ!!εοχώρι Πηλίου/, σε κέντημα σταυροβελονιά /Δηµοτικό Ωδείο Λάρισας. πουσείο Μήλου, "ουσείο Εράτυρας, συλλο- Υ…,ε:1΄.,ι…Μ=-ζ- 16ι|(…ω… 1 Λι…. …. γή Κ. Α.Μακρή-Βόλος/, σε ζωγραφική /καφΕνείο στο Πικέρµι, ελαιογραφία από τη Μυτιλήνη Μη µιλά… d Μάρω; που, .:.κθεση νησιώτικης τέχνης-Αθήνα 1983/, σε υφαντά κεντητά στον αρ- γαλειό /σπίτι Στέα-Ήονοδέντρι Ζαγορίου, Λαογραφικό Μουσείο Πάτρας/, σε σταµπάτο /σπίτι Αντρέα ΤόναξΦούρκα Γρεβενών/.... Η τοιχογραφία του "Χορού των Νυµφών" δηµοσιεύθηκε ασ- πρόµαυρη από το "εβεσκιώτη γιατρό Νικ. Φίστα χωρίς να σημειώνεται ο τεχνίτης του3Λ. Συγ κρίνοντας τη φωτογραφία εκείνη με τη σημερινή κατάσταση του έργου διαπιστώνουμε τις ση- µαντικές φθορές του από απολέπιση μέσα σε δεκατρία χρόνια. Από τη Λροσοπηγή Φλώρινας, την παλιά Μπελκαµένη, κατάγονται πολλοί αγιογράφοι, µε- ρικοί από τους οποίους έκαναν και νεοκλασικές τοιχογραφίες σπιτιών. Χαρακτηριστική εί- ναι η περίπτωση της οικογένειας Ζωγράφου. Πατριάρχης της ο ΣτυλΒνός Ζωγράφος, που αρχι-' κά λεγόταν Στυλιάδης και αργότερα πήρε το επαγγελµατικό επίθετο Ζωγράφος. Ξεκίνησε από ράφτης στο ΄Αγιον 'Ορος μα νωρίς στράφηκε στην αγιογραφία. Κοντά του πήρε τον πρωτότο- κο γιό του Στέργιο κι αργότερα τα άλλα δύο παιδιά του Παύελή και Θωµά35 . Πέθανε εξηντά- χρονος περίπου στα 1910. To οικογενειακό αυτό εργαστήρι, που βρισκόταν στις Καρυές, έ- στελνε φορητές εικόνες στη Ρωσία. Γιός του Στέργιου Ζωγράφου είναι ο Λεωνίδας που γεννή θηκε στα 1890, εργάσθηκε ως αγιογράφος στην Αλβανία, όπου και πέθανε στα 1955. Θετ6ς γιός του Θωμά Ζωγράφου είναι ο Νικόλαος, που γεννήθηκε στα 1929 και ασκεί το επάγγελµά του στη Αροσοπηγή και τη Φλώρινα. Γιός του Νικολάου είναι ο Θωμάς Ζωγράφος που σπουδά- ζει στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας. Πρόκειται για τυπική περίπτωση οικογε- νειακού εργαστήριου ζωγραφικής που διαρκεί πάνω από έναν αιώνα σε τέσσερες γενιές, αλλά που στο χρονικό αυτό διάστηµα δεν µένει ανεξέλικτο. Ξεκινάει, γύρω στα 1880 µε τη μορφή κλειστού οικογενειακού εργαστήριου στο ΄Αγιον ΄Ορος, η δεύτερη γενιά µετά την εκµάθηση της τέχνης διασπάται σε ατομικές επαγγελματικές δρασηριότητες, η τρίτη πάλι μαθητεύει κοντά στη δεύτερη και ανεξαρτοποιείται ενώ η τέταρτη αισθάνεται την ανάγκη συστηματικής σπουδής και εγγράφεται στην Α.Σ.Κ.Τεχνών. Στο ΄Αγιον ΄Ορ0ς έµαθε την αγιογραφία και ο Μάρκος Στυλιάδης ή Στύλος /1856 - 1926/ κι εκεί δημιούργησε εργαστήριο όπου µαθήτεψαν τρείς ζωγράφοι που συνεργάσθηκαν αρµονικά σ'ολόκληρη τη ζωή τους. Είναι o γιός του Ανα- στάσιος, o Χαρίσιος Χαρίσης και o Κωνσταντίνος Τζιάτζιος. Ο Αναστάσιος Στυλιάδης γεννή- θηκε το 1886 στη Λροσοπηγή και πέθανε στη Φλώρινα το 1966. Για την εποχή του ήταν αρκε- τά µορφωμένος, αφού είχε φοιτήσει στο Γαλλικό Κολλέγιο Μοναστηριού και στο Γυµνάσιο Τσο τυλίου. Στα 1913 παντρεύτηκε τη Δέσποινα Κ. Ναούμ κι απόχτησε τρείς κόρες κι ένα γιό. ΄Ξµαθε τη ζωγραφική στο εργαστήρι του πατέρα του στο ΄Αγιον ΄Ορος. Αργότερα έφυγε από εκεί και δούλεψε στο χωριό του µαζί με τους Κ. Τζιάτζιο και Χ.Χαρίση. Ο Κωνσταντίνος Τζιξτζιος γεννήθηκε στη Δροσοπηγή το 1885 και πέθανε στις 21 Ιουνίου 1965. τελείωσε µόνο το Δηµοτικό Σχολείο. Παντρεύτηκε τη Ζαχαρία Στυλιάδη, κόρη του δασκάλου του. Λέ- γεται ότι οι συνεργάτες του αναγνώριζαν την τεχνική υπεροχή του, γι'αυτό πριν παραδο- θούν τα έργα, εκείνος έβαζε "το τελευταίο χέρι". ο Χαρίσιος Χαρίσης γεννήθηκε στη Δρο- σοπηγή το 1883 και πέθανε το 1970. οι τρείς αυτοί συνεργάσθηκαν σ'όλη τη διάρκεια της επαγγελματικής τους δραστηρι6- τητας.΄Αλλωστε, εκτός από τη συγγένεια και την κοινή μαθητεία, ήταν και συνοµήλικοι, αφού γεννήθηκαν μέσα σε τρία χρόνια /1883-1886/ και πέθαναν μέσα σε πέντε χρόνια/1965- 1970/. Τοιχογράφησαν πολλές εκκλησίες και φιλοτέχνησαν άπειρες φορητές εικόνες. ΄Εργα τους βρίσκονται στις εκκλησίες της Δροσοπηγής, της Φλώρινας, του Δισπηλιού Καστοριάς, του Αμύνταιου, στο µοναστήρι των Αγίων Αναργύρων Καστοριάς και γενικά στις περιοχές Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας και στην ΄Ηπειρο. Φορητές εικόνες έστελναν στη Ρωσία και στην Ελληνική Κοινότητα του ΄Αµστερνταµ. Βέβαια, εκτός από τις κοινές εργασίες τους, καθένας έκανε και δικές του φορητές εικόνες. Ο Κωνσταντίνος Τζιάτζιος διακοσμούσε και σεντούκια για προίκες κοριτσιών. Μαζί τους συνεργάσθηκε για ένα διάστηµα και o συντο- πίτης τους Θωµάς Ζωγράφος. Φαίνεται πως κι αυτός είχε κάποια συγγένεια µε τους άλλους γιατί η μητέρα του Μαρία ήταν το γένος Ψζιάτζιου. Γεννήθηκε στα 1888 και πήγε µόνο στο Δηµοτικό Σχολείο. Στα 1913 παντρεύτηκε την Ευφροσύνη |Ι'ίτε, ένα χρόνο µετά την επι- στροφή του από το ΄Αγιον ΄Ορος. Παιδιά δεν έκανε αλλά υιοθέτησε το Νικόλαο, γιό του αδελφού του Δηµήτριου. Εκτός από την αγιογραφία, ασχολήθηκε και με τη διακόσµηση σπι- τιών. Στα 1924-25 συνεργάζεται µε το Τζιάτζιο, το Χαρίσιο και τον Στυλιάδη στη διακόσ- μηση του αρχοντικού Κωνσταντίνου Σωσσίδη στο Νυµφαίο. Πρόκειται, ασφαλώς, για το επι- βλητικότερο τοιχογραφικό σύνολο της νεοκλασικίζουσας λαϊκής µας ζωγραφικής. Εκτός από τη µεγάλη σύνθεση του "Χορού των ΧΙΙπΠΙΧ πονούν", υπάρχουν απεικονίσεις του Παρθενώνα, του Θησείου, αλληγορίες των Εποχών του ΄Ετους, ζωγραφικές αποµιμήσεις αγαλµάτων, παρα- στάδων με ανθρωπόµορφα επίκρανα, κυμάτιων, άλλων αρχιτεκτονικών στοιχείων και πλήθος διακοσµητικών θεµάτων. Επειδή, όµως, το έργο έγινε πολλές δεκαετίες µετά το χτίσιµο του αρχοντικού, είχαν προηγηθεί απανωτά ασβεστώματα των τοίχων και οι τοιχογραφίες απολεπίζονται µε γρήγορο ρυθµό. Αναφέρεται, ακόµα, το όνομα του ζωγράφου Στέφανου από τη Δροσοπηγή, στονοποίο αποδίδεται μια ζωγραφική αποµίμηση αγάλµατος "Αμαζόνας" πάνω από το τζάκι στο σπίτι του Παπαδόπουλου |Νυμφαίο 19ο1|. Δεν βρέθηκε, όμως, κανένα άλλο στοιχείο γι'αυτόν και τον αγνοούν τόσο οι γέροντες του χωριού όσο και εκείνοι που μου έστειλαν γραπτές πλη- ροφορίες για το χωριό και τους ζωγράφους του. Από τους Χιονιάδες της Ηπείρου κατάγονται οι Αδελφοί Αναστάσιος και Κοσμάς Ρ, Βού- ρη που στα 1898 στολίζουν µε τοιχογραφίες το σπίτι του Βασιλείου Γ. Παλαιού στο Δίλοφο Ζαγορίου. Στο δωμάτιο υποδοχής, εκτός από το ταβάνι όπου στο κέντρο ζωγραφίζουν στεφά- νι µε πολύχρωμα λουλούδια και ανά δύο ΄Ερωτες με φαρέτρα και αγγελάκια, στην επάνω ζώ- νη των τοίχων απλώνουν διακοσμητική φρίζα. Στο κέντρο κάθε πλευράς υπάρχουν στενόµακρες τοπιογραφικές συνθέσεις. Στη µία πλευρά εικονίζεται νησί µε τρία υφαίστεια σε δράση ε- νώ μπροστά του είναι αραγµένο πολεµικό πλοίο,στην άλλη τοπίο µε γέφυρα, στην τρίτη θα- λασσογραφία με δύο ιστιοφόρα και ένα τροχοφόρο πλοίο και στην τέταρτη τοπίο pa χωριό και περιτειχισµένο µοναστήρι. Σε δύο αντικρυστούς τοίχους αποµιμήσεις αγαλµάτων. Από τη μια μεριά ο "Προµηθεύς" σίγουρο αντίγραφο του συµπλέγματος του Προµηθέα του Γερμανού γλύπτη Εδουάρδου Μύλλερ /1828—1895/ δηµοσιευµένου σε ξυλογραφική απόδοση στην "Καλλι- τεχνική Πινακοθήκη της ΕΣΤΙΑΣ"36 και απέναντι ένας άντρας που καλλιεργεί τη γη pa την επιγραφή "Εργάζου". Στο έργο υπογράφουν "Αδελφοί Γ. Βούρη εκ Χιονιάδων" αλλά τα ονόµατά τους µας είναι γνωστά από άλλες πηγές. Ο Αναστάσιος μαζί με τον αδελφό του Αδάµο ζωγρά- φισαν το 1885 στο Δίλοφο το σπίτι του Βακόλα37. To πατρικό τους σώζεται ακόμα στους Χιο- νιάδες. Ο Αναστάσιος εγκαταστάθηκε στο χωριό Μανασή και ο Κοσμάς στο Δίλοφο, που τότε λεγόταν Σωποτσέλι. Εκτός από τη ζωγραφική, άσκησαν και το επάγγελμα του µαραγκού. Υπήρ- ξαν στην εποχή τους τεχνίτες φηµισµένοι για την ευσυνειδησία τους. "νθιτφ?ρουσες νεοκλασικές τνικογρ…οεες υπάρχουν και στο σπίτι της "μαντάμ άθσ" "το "€- ταξσκόςι 1γιάς. την παλιά Ώέταανη. " Ττ€φανΐ, ΥαλΣιΚύς καταγωγής σύζυγος ταν "λ'€τθδ ιομή Άννυ και µεγαλοκτηµατία Ευγένιου "άβρ, έζησε πάνω από Α5 χρόνια στο 'εταξοχόρι ως to θάνατό της στα 1913… Ο ;υγένιος Φόβο αυτοκτόνησε στα 1892 πέφτ0Ψτ!!6 στον Πηνειό. Η τεφανί, ωραιότατπ, καθώς είκνουν τα πορτραίτα της. είχε πολυτάραχη €ρ"ΐιΐή ζωή αλ… λά και φιλελληνική δράση, κυρίως κατά την Ππανάνταση του 1878 και την πρόσκαιρη τουρ- κική κατοχή της θεσσαλίας στα 1897. To αρχοντικό της χτίστηκε στα 1876. To 8Lau6opnra µε τοιχογραφίες ο Κικόλαος Αργυρό ουλος από το "εμπεγλέρ, τη σηµερινή "ίκαια του ϊσµού .άρισας. μκτός από ρωµαντικά τοπία και σκηνές κυνηγιού, θέµατα παρµένα από γαλλικά πρό- τυπα, ο αργυρόπουλος διακόσμησε τα ταβάνια με αλληγορίες / Αστρονοµία, Έωγραφική../, αγ γελάκια-ερωτιδείς και κάνιστρα. Το αρχοντικό, ακατοίκητο εδώ και πολλά χρόνια, έχει ape πωθε[ και μόνο µέρος από τις τΟιΧ0ΥΡαΨΐΈζ του σώζεται. Ο ικόλαος Αργυρόπουλος έκανε και αγιογραφίες στη Λάρισα και στον 'Ανω …όλο, καθώς και ελαιογραφίες σε µουσαμά µε κοσµικά θέµατα, πολλές από τις οποίες σώζονται σε σπίτια της Αγιάς. ΔΈλι… Μψαυ)Μψχ υ Άνν»… , ότι…-λε να μµ.; …; 1400 ω… βρω…. Αίτια… έ…… '… (:… Λ"'ΨΌ 8 E M A T A έχων mama-1.701874 θαυµα "…"Ν0Ή" ΜΜΜ " &"… --Ώπ-ζ-ω ζ…Ξν…δ μυαλο µας… οι.» Μ……- …." αν")… τον… …… Ο λόγιος νεοκλασικισµός έλκεται βέβαια από τα αρχαιοελληνικά και ρωμαϊκά θέματα, αλ- λά δεν περιορίζεται µόνο σ'αυτό. Είναι καλλιτεχνική Σχολή και όχι θεµατικός κύκλος. Αν ο γαλλικός νεοκλασικισμός απογειώνεται pa τον "΄0ρκο των ορατίων" του Λουδοβίκου Ιάκωβου Νταβίντ, έργα του ίδιου ζωγράφου είναι και "0 Ναπολέων στο βουνό του Αγίου Βερνάρδου", "H κυρία Ρεκαμιέ", "Ο κύριος Σεριζιά" και άλλα. Σκηνές της ελληνικής Επανάστασης στολί- ζουν το νεοκλασικό Μόναχο του Λουδοβίκου. To αριστούργημα της ελληνικής νεοκλασικής γλυ- πτικής, η "Κοιµωμένη" του Γιαννούλη Χαλεπά, παριστάνει τη νεαρή νεκρή Σοφία Αφεντάκη. Και στη ζωγραφική διακόσµηση σπιτιών της περιόδου αυτής δεν λείπουν τα νεοελληνικά θέµατα. To Ρήγα Φεραίο ζωγραφίζει πάνω από την είσοδο του νεοκλασικού σπιτιού Ιωαννίδη o Ιωάννης Καρδάσης στο χωριό 'Αγιος Γεώργιος Πηλίου. Στο σπίτι του Γαλαντή στη Σύρα συναντούμε ήρω- ες του 21 /Μπότσαρης, Μιαούλης...|, το ίδιο και σ'άλλα σπίτια. Ta παραδείγµατα θα μπορού- σαν να πολλαπλασιασθούν Οι λαϊκοί νεοκλασικίζοντες ζωγράφοι περιορίζονται σχεδόν αποκλειστικά σε θέµατα που είναι ή τα νοµίζουν αρχαιοελληνικά. Σε έξη κατηγορίες μπορούμε να τα χωρίσουµε, στα κοσ- µήματα, στις απομιμήσεις αρχιτεκτονικών στοιχείων ή αγαλµάτων, στα µυθολογικά, στα ιστο- ρικά, στα τοπία -πραγµατικά ή φανταστικά-, στις αλληγορίες και στα χαριτωµένα. Βέβαια, αυ- τα που από μεθοδολογική ανάγκη τα ξεχωρίσαμε σε κατηγορίες, στην πραγµατικότητα πολλές 10 φορές συγχέονται ή συνυπάρχουν. Η Αµαζόνα π.χ. είναι µυθολογικό θέμα, εμφανίζεται όμως με τη μορφή ζωγραφικής απομίμησης αγάλµατος.Τα τοπία, μικρών συνήθως διαστάσεων, αποτε- λούν αναπόσπαστα τμήµατα διακοσμητικών συνόλων. Το ίδιο συμβαίνει και με μερικά avari— πινα πρόσωπα, θεατρικές μάσκες και μετάλλια. Τα κ o σ μ ή p a τ α στολίζουν οροφές αλλά και τοίχους. Απαρτίζονται από ευθείες, καμπύλες και τεθλασμένες γραµμές, από μαίανδρους, έλικες, πλοχμούς, ρόδακες, πουλιά και σχηματοποιημένα φυτικά μοτίβα. κυριαρχούν τα χρώματα χοντροκόκκινο, ανοιτό και βαθύ γα- λάζιο, μαύρο και άσπρο. Σ'αυτά είναι φανερή η προέλευση από τυπωμένα πρότυπα. ΄Αλλωστε, στο Αρχείο μου υπάρχουν πολλά τέτοαιέγχρωμα τυπωμένα πρότυπα -δωρεές απογόνων των ζωγρά- φων- pa επιγραφές ευρωπαϊκών τυπογραφείων. Τα λαϊκά ζωγραφικά κοσμήματα χαρακτηρίζονται από άνεση στην εκτέλεση και καλλιγραφική διάθεση. Οι α π 0 p ι p ή σ ε ι ς, pa ζωγραφικά μέσα, αρχιτεκτονικών στοιχείων και αγαλμά- των έ%άσσονται στο φαινόµενο της "επίφασης πολυτέλειας", της απομίµησης, δηλαδή, ακρι- βών και απρόσιτων υλών και τεχνικών από άλλες φτηνές και προσιτές. Από παλιότερα γινό- ταν σε εκκλησίες και σπίτια ζωγραφική απομίμηση ορθομαρμάρωσης. Στο σπΐ. του Γεωργίου Σβάρτς /Αμπελάκια 1787/ ένας τοίχος καλύπτεται από μίμηση επίστρωσης pa ζωγραφιστά πλα- κάκια. Το ίδιο και στο σπίτι του Νανζή /Καστοριά 1796/. 0 ζωγράφος Παγώνης κάνει στο παράσπιτο Τριανταφύλλου απομίμηση πλουµιστής µεσάντρας |Δράκια Πηλίου 1832/. Στο νεο- κλασικισμό, κυρίως της περιφέρειας, στη θέση μαρμάρινων αγαλµάτων μπαίνουν κεραμεικά αντίγραφα. Το ίδιο γίνεται και pa άλλα αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως τα φορούσια, τα επί- κρανα, τα κάγκελα /σπίτι Χατζηκυριαζή στο Βόλο, θέατρο Πάτρας, σπίτι Μαλούχου στην Τρί- πολη/. Συχνή είναι και η χρήση σοβά που µιμείται µαρμάρινες παραστάδες /σπίτι Κούκιου στο Βόλο, Νοσοκοµείο Πάτρας/, πολυτελή λαξευτή ισοδομική τοιχοποιία /σπίτι Αντωνόπου- λου στο Βόλο/ ή χοντοπελελημένες τετράγωνες πέτρες/Βλληνικό Γυμνάσιο στο Ναύπλιο,1833/. Στο εσωτερικό των σπιτιών υπάρχουν ζωγραφικές απομιμήσεις φατνωμάτων /σπίτι Μαρέδη στο Βόλο/ και ανάγλυφων διακοσμητικών στοιχείων /Εργατικό Κέντρο Σύρας/. Τις περισσότερες φορές είναι τόσο τέλεια η εκτέλεση που δημιουργεί την ψευδαίσθηση όγκου. Στο λαϊκό νεοκλασικισμό είναι πολύ συχνές οι φευδοκόγχες και οι απομιμήσεις είτε αγαλμάτων είτε -σπανιότερα- ορθομαρμάρωσης /σπίτι Παπαδόπουλου στο Νυμφαίο, σπίτι Τσίρ- λη στο Νυμφαίο, σπίτι Γκέκη στο Πάαιγκο, σπίτι Παλαιού στο Δίλοφο..../. Τα p υ θ o λ o γ ι κ ά θέματα κατέχουν σημαντική θέση στο λόγιο νεοκλασικισμό. Χτυπητό και προσιτό παράδειγμα τα αγάλματα της Αθηνάς και του Απόλλωνα, καθώς και το κεντρικό αέτωμα στην Ακαδηµία Αθηνών, έργα του Λεωνίδα Δρόση. Στη ζωγραφική παραδείγ- ματα είναι το Δωδεκάθεο του σπιτιού Κοή στη Σάρα, η Αθηνά και ο Ερμής στο σπίτι του Ι- ωαννίδη στον ΄Αγιο Γεώργιο Πηλίου. Μυθολογικά θέματα σπάνια εµφανίζονται παλιότερα στη λαϊκή μας τέχνη, όπως στη ζωγραφική του σπιτιού Κανατσούλη που το προαναφέραμε, και 11 κένταυροι σε τέμπλα, αν κι αυτοί πρέπει να προέρχονται από το σύμβολο του αστερισμού του Τοξότη, όπως το συναντούµε και σε πολλές αγιογραφήσεις εκκλησιών. Στη λαϊκή νεοκλα- σικίζουσα ζωγραφική, όπως είναι φυσικό, δεν είναι σπάνια η εμφάνιση µυθολογικών θεμά- των/ Αθηνά-Καρυάτιδα και Αισώπιοι µύθοι στο σπίτι του Γκ΄εκη-Πάπιγκο, Αθηνά, Δίας, 'Αρης, Μνηµοσύνη στο σπίτι του Σωσσίδη-Νυμφαίο, Αµαζόνες σε πολλά σπίτια και άλλα/. Από τα πάµπολλα ι ο τ ο ρ ι κ ά θέµατα της λόγιας νεοκλασικής τέχνης αναφέρουµε γενικά τους αντριάντες ηρώων της Επανάστασης του 21, παλιών πολιτικών ανδρών και ευεργε- τών καθώς και ζωγραφικές απεικονίσεις πολεµικών και άλλων σκηνών. Παράδοση στο είδος έχει και η λαϊκή μας τέχνη. Ενδεικτικά αναφέρουμε την εικονογράφηση των Απομνημονευμά- των του στρατηγού Μακρυγιάννη από τον Παναγιώτη Ζωγράφο και τους γιούς του, τις σκηνές από τους πολέµους και τους γάμους του Ναπολέοντα στο σπίτι του Ρόδου στο Τσεπέλοβο, έρ- γα του Κωσταντίνου Παπακώστα-Μαρινά |µέσα 19ου αιώνα/. Στη λαϊκή νεοκλασικίζουσα ζωγρα- φική σηµειώνουμε το Λεύκιππο στο σπίτι του Θεόδωρου ΤσίρληηΝυμφαίο, τον Αριστοτέλη στο ίδιο σπίτι, του Περικλή στο σπίτι του Δ. Γκέκη-Πάπιγκο και του Δηµοσθένη στο σπίτι του Νικ. Τσίρλη-Νυμφαίο. Μορφές αρχαίων σοφών εμφανίζονται και στην παλιότερη αγιογραφία 39. Τα τ o π ί α, πραγµατικά ή φανταστικά, εμφανίζονται συχνά στη λαϊκή νεοκλασικίζου- σα ζωγραφική και είναι συνήθως µικρά πλαισιωμένα ενθέµατα μέσα σε διακοσµητικά σύνολα, ενώ στη μπαρόκ ζωγραφική είναι µεγάλες αυτοτελείς χππκπκκιφκκκ απεικονίσεις ξακουστων πολιτειών | Βενετιά, Κωσταντινούπολη, Μαδρίτη, Φραγκφούρτη/. Μόνο στο σπίτι του Σωσσί- δη-Νυμφαίο συναντήσαµε τον Παρθενώνα και το Θησείο σε µεγάλη κλίμακα. Οι α λ λ η γ ο ρ ί ε ς περιορίζονται κυρίως στις "Τέσσερες Εποχές" τόσο στη λόγια, |σπίτι Βασαρδάνη-Βόλος| όσο και στη λαϊκή νεοκλασ. ζωγραφική /σπίτι K. Σωσσίδη-Νυμφαίο, σπίτι Μούρτζου-Σιάτιστα/. To θέμα εµφανίζεται συχνά και στην παλιότερη αγιογραφία4ο. Βέ- βαια, το θέμα έχει εντελώς διαφορετικό νόημα στις δύο περιπτώσεις. Στην αγιογραφία pa τις "Τέσσερες Εποχές" "ιστορίζεται ο μάταιος βίος του κόσμου τούτου" κατά την έκφραση του Διονύσιου εκ Φουρνά41. Αντίθετα, στην κοσμική ζωγραφική είναι ένας ύµνος στη χαρά της ζωής, στην οµορφιά της εναλλαγής των εποχών του΄Ετους pa τα δώρα καθεµιάς τους προς τον άνθρωπο. Στο σπίτι του Κ. Σωσσίδη εμφανίζονται σαν θελκτικές αρχαιοντυµένες νέες που κρατούν στα χέρια τους τα προϊόντα κάθε εποχής. Στο σπίτι του M ούρτζου η 'Ανοιξη είναι νέα γυµνή γυναίκα που κρατάει λουλούδια, το Θέρος γυμνό παληκάρι που κρατάει δρεπάνι και στάχυα, το Φθινόπωρο ντυμένη γυναίκα που προσφέρει τσαμπιά σταφυ- λιών και ο Χειμώνας ασπροµάλλης αλλά θαλερός γέροντας µέσα σε γυμνό τοπίο. Γυναικεία µορφή που βρίσκεται στο σπίτι του Βακόλα/Δίλοφο Ζαγορίου/ και με το ένα χέρι της κρατάει επάνω στο κεφάλι κάνιστρο µε λουλούδια ενώ από το άλλο της κρέμεταικαλαθάκι pa κλαδί οπωροφόρου δέντρου, πρέπει να συµβολίζει την Πρόοδο, την Ευημερία ή κατι παρόµοιο γιατί στο βάθος δεξιά υπάρχει εργοστάσιο µε ψηλή καμινάδα και αριστερά ατµοκίνητα τροχοφόρο 12 πλοίο. Παραλλαγή της υπάρχει και στον απέναντι τοίχο του δωµάτιου. Σε συνδιασμό με τις "Τέσσερες Εποχές" εμφανίζονται η Μέρα και η Νύχτα στο σπίτι του Μούτςου-Σιάτιστα. Η Μέρα είναι απροντυμένη pa κόκκινο επώµιο και φοράει στο κεφάλι αχτινωτό στέµα. H Νύχτα, pa αυστηρή φυσιογνωµία, φοράει µαύρο επώμιο και καλύπτρα. Η Μέρα και η Νύχτα να στρέφουν τον "Κύκλο της Ζωής" εµφανίζονται και στην παλιότερη αγιογραφία/΄Αγιος Νικόλαος Τσαριτσάνης, Μονή Ρεντίνας, Ταξιάρχες Μηλεών/. Τα χ α ρ ι τ ω p έ ν α θέµατα δίνουν κάποιο τόνο χαράς και χάρης στο χώρο. Είναι συνήθως μικροί ΄Βρωτες µε φαρέτρα ή αγγελάκια-ερωτιδείς/σπίτι Παλαιού-Δίλοφο/. Στη λό- για νεοκλασική ζωγραφική της Ελλάδας εµφανίζονται πολύ συχνά, είτε ξεµοναχιασµένα είτε σε οµάδες, αλλά δεν είναι πάντοτε έργα Ελλήνων ζωγράφων /Αχίλλειο Κέρκυρας, Εργατικό Κέντρο Σύρας, Πολιτιστικό Κέντρο Σύρας.../. Στα χαριτωμένα θέµατα μπορούμε να κατατά- ξουµε και τις ανθοδέσµες επάνω σε µονόχρωμο φόντο /σπίτι Βακόλα-Δίλοφο|. Το θέµα εµφα- νίζεται από την εποχή του ελληνικού μπαρόκ /σπίτι Αϊβαζή-Καστοριά, Κανατσούλη-Σιάτιστα, Καλέα4Νεγάδες Ζαγορίου, Καραγιαννόπουλου-Βυζίτσα Πηλίου, Νανζή-Καστοριά/. Το συνήθιζαν και οι χιονιαδίτες ζωγράφοι /σπίτια Γώγολου-Τσεπέλοβο, Μάου-Τσεπέλοβο.../. TEXNO’I‘POHIKH AIEPEYNHYH Πριν προχωρήσουμε στην εξέταση των δύο τεχνοτροπιών,µε τις οποίες εργάζονται οι λαϊκοί ζωγράφοι που μελετούµε, πρέπει να αντιµετωπίσουµε ένα πρόβλημα. Πώς αυτοί που υπήρξαν όλοι τους αγιογράφοι και, εκτός από δύο εξαιρέσεις, έμαθαν την τέχνη τους στο ΄Αγιον ΄ορος, έφτασαν να γίνουν εκφραστές μιάς εντελώς διαφορετικής κοσμοαντάληΦης. Αν- τί για κήρυκες της περιφρόνησης στη "ματαιότητα των εγκοσµίων" γίνονται τραγουδιστές της ομορφιάς του ανθρώπινου κορµιού, της γυµνής γυναικείας σάρκας, της ελεύθερης πτύ- χωσης των φορεμάτων. Βπαναλαµβάνουν, pa άλλα µέσα, τα παγανιστικά αγάλµατα, τα "είδω- λα", αυτοί που κάπου στις αγιογραφίες τους θα παράστησαν τον "΄Αγιον θραύοντα τα είδω- λα". Τουλάχιστον για έναν από αυτούς, το Νικόλαο Παπαγιάννη, το ξέρουµε. Σημειώσαμε πα- ραπάνω τη διαφορά του μηνύματος στις αγιογραφικές και στις κοσµικές "Τέσσερες Εποχές". Βέβαια,στα χρόνια της μαθητείας των, το δεύτερο µισό του 19ου αιώνα, η αγιογραφία των αγιορείτικων εργαστηρίων έχει πια ξεφύγει από την αντιφυσιοκρατική €χηµατοποίηση της βυζαντινής παράδοσης. Κάτω από την επίδραση του δυτικού "νατουράλε", που οι ίδιοι το λέγαν "αναγεννησιακό", της τέχνης των Ναζαρηνών και της νεορωσικής αγιογραφίας, η νεο- ελληνική εκκλησιαστική ζωγραφική χαρακτηρίζεται από γλυκερή φυσικότητα. ΄Ενας χειρόγρα- φος οδηγός ζωγραφικής γραµµένος αυτή την περίοδο, συγκεκριμμένα στα 1855, συµβουλεύει: "'Οταν, λοιπόν, σχεδιάζεις σώματα ανθρώπων, σχεδίαζε αυτά γυμνά και έπειτα ένδυνε δια να μη λανθάνεις το µέτρο"42. Σε άλλο σηµείο ο άγνωστος κωδικογράφος δίνει οδηγίες γιά το σκιοφωτισµό &...πρόσεχε να κόμης όλας τας εικόνας τα ισκιώµατα από το ένα µέρος και 13 το φως να βλέπει όλο από ένα μέρος". Το παλιό πνευµατικό φως αντικαθίσταται από το φυ- σικό φως που έχει συγκεκριµµένη πηγή. Πολύ παλιότερα, στα 1726, o Παναγιώτης Δοξαράς συμβουλεύει να σχεδιάζουν "τον βραχίωνα εις την άρμωσιν καλλά σχηματισµένον από σάρκα μεστήν, το στήθος γεμάτο, υποκάτω εις ταις μασχάλαις να κόµης συκοµένους μετρίως τους µαστούς, λεπτούς τους εγκοφούς...". Αυτά, βέβαια, στα προωθημένα Εφτάνησα. Ωστόσο το χειρόγραφο του Δοξαρά τυπωνεται για πρώτη φορά στην Αθήνα το 187143, σε επιστημονική έκδοση, βέβαια, αλλά που είναι πιθανό να έφτασε και στα χέρια κάποιων ζωγράφων. Πρόκει- ται για βιβλίο µικρού σχήματος και 90 μόνον σελίδων, από τις οποίες οι µισές είναι Πρό- λογος του Σπ. Λάµπρου. 'Αλλωστε, από παλιότερα και σ'ολόκληρη την Ελλάδα πολλές φορές, στις απεικονίσεις αμαρτωλών γυναικών, και η αγιογραφία αποδίδει pa κάποιον εξιδανικευ- τικό ρεαλισμό το γυναικείο κορµί." Το επάνω μέρος του κορμιού των είναι γεµάτο, µαλακά πλασµένο pa μεγάλους φουσκωτούς μαστούς pa θηλές χοντρές σαν ρώγες σταφυλιού, τα πρό- σωπα ωραία pa λαμπερά μάτια. Πλούσια λυμένη κόµη πέφτει στούς ώμους και στις πλάτες κυ- ματιστή"4η. Εκτός από αυτά, αγιογραφία και νεοκλασικισμός έχουν µερικά κοινά χαρακτηρι- στικά, την πειθαρχία, την έλλειψη πάθους, τη συµμόρφωση σε πρότυπα, το σηµαντικό ρόλο του περιγράμματος. Με αυτές τις προύποθέσεις και κάτω από την επίδραση των ιδεολογικών τάσεων της εποχής, που επηρεάζουν τις προτιμήσεις της πελατείας, ωρισμένοι λαϊκοί ζω- γράφοι στρέφονται προς το νεοκλασικισμό. … . Ξ ** 0 λαϊκός νεοκλασικισµός δεν είναι αμιΥής. Μέσα του επιβιώνουν παλιότερα παραδοσι- ακά θεµατικά και τεχνοτροπικά στοιχεία. Π.Χ. στις µικρές πλαισιωµένες τοπιογραφίες που αποτελούν τµήματα διακοσμητικών συνόλων, αντί για τα ρωμαντικά τοπία της αντίστοιχης λό- γιας ζωγραφικής συναντούµε τα γνώριµα, από παλιότερα έργα, απλοικά τοπία με τα κάστρα και τα γεφύρια τους, τα δέντρα, τα λογής πλεούμενα, όλα αυτά σε κλίµα θαυµασμού. Η σύν- θεσή τους είναι απλή'συχνά στηρίζονται στη συµμετρία γύρω από ένα νοητό κάθετο άξονα. ΄οχι σπανια εμφανίζεται η τριαδική παράθεση θεμάτων: τρία καράβια, τρείς κρατήρες ηφαί- στειου, τρεις καµάρες σε γέφυρα...Λιτά στο χρώµα, pa όχι περισσότερα από δύο-τρία κύ- ρια χρώµατα. Σε µερικές περιπτώσεις επιβιώνουν στοιχεία του μπαρόκ, όπως στη διακόσµη- ση του σπιτιού Μιχαηλίδη/Νυμφαίο/, που τώρα είναι ερειπωμένο, όπου υπάρχουν µερικά ανή- συχα περιστρεφόμενα φυτικά θέματα που θυµίζουν αντίστοιχα των αρχοντικών της Καστοριάς, της Σιάτιστας και των Αµπελακίων. 'Αλλοτε πάλι μπαίνουν σύγχρονα σποιχεία της µικροα- στικής ζωής. Π.χ. επάνω στην αποµίμηση αγάλματος του Προμηθέα, η υπογραφή-αφιέρωση τωνι Αδελφών Βούρη γράφεται σε τετράγωνο χαρτάκι. Το κρατάει χέρι pa µανίκι, κάτω από το οποίο προβάλλει το µανικέτι του πουκάμισου. Τέτοια χέρια ήταν πολύ συνηθισμένα σε επι- στολικά δελτάρια της εποχής'το χαρτάκι είχε καλλιγραφημένες αισθηµατικές φράσεις ή ή- ταν αποµίμηση κλειστού φάκελλου, έτσι που να σηµαίνει περισσότερα. Μερικές φορές, από ΄. ;ξώ πρέπει να τονίσουµε πως ο λαϊκός νεοκλασικισµός εκφράζει την τάση αποµάκρυνσης από [τα βυζαντινά-ονατολίτικα πρότυπα, από την περιφρόνηση του κοµμιοώ και την καταδίκη της |πμάταιηΒ" ζωής και στρέφεται πρός την αρµονική σ6νεεση πνευµατικής και σωµατικής ομορ- φιάς. "π"Ρεΐ να ξέρουµε την προέλευσή του και τα κανάλια περάσµατός του προς την ορει- νή Ελλάδα. όµως η αποδοχή του εκεί σημαίνει πως εξέφραζε άλλη νοοτροπία, αυτή που απορ- Ρίπτει τον "οίκτο", το πελεος" και την ταπειυωσύνη και καµαρώνει τη λεβεντιά, τη δημ…- ουργία και την καλοπέραση, αυτή που εύχεται "πλουθυγείαν...δόξαν, Ήΐντωµ αγαθών Ρ0ήυ" /σπίτι Ράδου στο Τσεπέλοβο/, "χαράν, υγείαν και πόντων αγαθών αψθ…νίσν" /σπίτι Τζιαρ- τζή στη Λράκια/, κάνει αναφορές στην αρχαία µυθ"ΌΥΐα "Του Άσιδάλου είυ'η τΞΧνη εις ταύ την την οικοδοµήν" και µνηµονεύει τη φύση θα στ0ιΧΓ-ι΄Ο σι΄Η|΄ΧΓ|ι.ι'΄Όζ με την τέλνηινγ…αι 1…) τέχ- νη επιμήθη φύσεως την καλλονήν" /πάλι στο σπίτι του Ράδου|- Αυτή που εκτιΗάει τις τρείς κύριες πηγές δύναμης των καινούργιων κοινωνικών δυνάµεων που βγήκαν €10 προσκήνιο " τα άρματα, τα ΥΡόσια και τα γοάυµατα" κατά το γιαννιώτικο δίστιχο. ΄Ώλα αυτό, βέβαια, μέ- . σα σε πιά κοινωνία όπου λειτουργεί ακόμα, σε κάποιο Βαθμό, η ανασχαιτικη δύναμη της παράδοσης. , ' 1.µι 9(Μ 6ΐή€,&ζ΄ 66λ' 13 ά.':/ζ*.(ά…ς ότι": ίδια.; Η…… 14 1.5apxac του αιώνα μας και δώθε, τα διακοσμητικά θέµατα έχουν και κάποιες επιδράσεις από την "αρ νουβώ". Οι χωρικοί ζωγράφοι, αν και ξεκινούν pa την ευνόητη πρόθεση να πλάσουν το αύΈώπι- νο κορµί κατά την εξιδανικευµένη φυσικότητα των προτύπων τους,δεν το πετυχαίνουν γιατί είναι ποτισµένοι pa τη στατική και σχηµατική λαϊκή αντίληψη. Επίσης παραλείπουν, τρο- ποποιούν ή προσθέτουν στοιχεία. Αυτό συμβαίνει όταν τα στοιχεία που υπάρχουν στο πρό- τυπό τους δεν ανακαλούν τίποτα από τη µνήμη του5ή, άν τους είναι γνωστά, βρίσκονται σε αδικαιολόγητη γι'αυτούς θέση.΄Ετσι, μία περικεφαλαία που είναι στο κεφάλι την κατα- λαβαίνουν γιατί σ'αυτή τη φυσική της θέση την είδαν σε εικόνες της Αθηνάς, τον Περικλή, του ΄Αρη... Μία περικεφαλαία, όμως, στο δάπεδο τους είναι ακατανόητη. Την παραλείπουν και στη θέση της βάζουν αγγείο που θυμίζει το γνώριµο κουμάρι. Είναι χαρακτηριστικές, και δικαιολογηµένες από την πλευρά του, οι παρατηρήσεις αρχαιολόγου για την "Αµαζόνα" του αρχοντικού Μιχαήλ N. Τσίρλη στο Νυµφαίο, "...η σύνθεσις τελικώς δεν παύει να κατέ- χεται υπό τινος ακαμψίας εξωτερικός, εσωτερικός δε να υποφέρη από έλλειψιν ζωοδόχου πνοής". και προσθέτει παρακάτω " Εκ των υπό του Ρωμαίου αντιγραφέως εις το µαρµάρινον έργον προστεθέντων επί της πλίνθου και του κορμού του δένδρου παρά την Αµαζόνα όπλων, το µεν κράνος αποδίδεται ως πρόχους, ης η λαβή ελλείπει κατά το μεσαίον αυτής τµήμα, 45 o δε διπλούς πέλεκυς ουδόλως έχει απεικονισθεί" . Στο Δίλοφο οι Αδελφοί Βούρη αφαιρούν από το σύμπλεγµα του Προµηθέα, προφανώς γιά λόγους σεμνοτυφίας, το τολµηρό γυναικείο γυμνό που κείτεται pa προτεταμένους τους µαστούς κάτω από τα πόδια του Προμηθέα, αλλά- ζοντας έτσι τη σύνθεση του Μύλλερ.Μερικές φορές η ελευθερία του ζωγράφου από το πρότυ- πό του φτάνει ως την αλλαγή του φύλου. Από το πρότυπο της "Αµαζόνας MATEI" στο σπίτι του Νάνσυ Σωσσίδη γίνεται έργο με αντρική µορφή. ΄Αλλοτε παίρνουν μία µορφή από πολυ- πρόσωπη σύνθεση και την αποµονώνουν, τροποποιόντας την για να προσαρμοσθεί στη νέα της θέση και λειτουργία. ΄Ετσι, ο ζωγράφος που διακόσμησε το σπίτι του Γκέκη στο Πάπιγκο παίρνει τη µορφή του Περικλή από τη σύνθεση του Γερµανού ζωγράφου Φος " 0 Περικλής αγο- ρεύει στην Πνύκα" και την κάνει ανθρωπόµορφη κολόνα. Στο πρότυπο το χέρι του Αθηναίου πολιτικού απλώνεται μπροστά. O ζωγράφος µας, όμως, το προσαρµόζει στη νέα του λειτουρ- γία, λυγίζει το χέρι, που τώρα καλύπτεται σχεδόν από το φάρδος του κορµιού κι έτσι δια- τηρειται το ισόπαχο της κολόνας. To έργο του Φος κυκλοφόρησε ευρύτατα στην Ελλάδα σε ιστορικά και διδακτικά βιβλία καθώς και σε επιστολικό δελτάρια pa πολύχρωμη ή μονόχρω- μη εκτύπωση.΄Βνα από τα δελτάρια αυτό, έκδοση Πάλλη και Κοτζιά Νο 416, είναι μονόχρωµη και έχει πλάγια τον τίτλο " ο Περικλής από της Πνυκός, δικαιολογών τας χάριν της Ακρο- πόλεως δαπάνας", το ίδιο και σε γαλλική μετάφραση. Κάτω υπάρχει η σημείωση "Εκ του βι- βλίου Γ. Φιλαρέτου Περικλής και Ασπασία". Αντίγραφα του έργου του Φος στολίζουν το Αρε- 15 ταίειο Νοσοκομείο στην Αθήνα, το σπίτι της Καλλιόπης Βαλυράκη στο Ρέθυµνο, το Αναγνωστή- ριο Καλύμνου "Λι Μούσαι", ίσως και άλλα κτήρια. Από την άποψη της τεχνικής οι νεοκλασικίζοντες λαϊκοί ζωγράφοι ακολουθούν δύο pa- θόδους, τη µονόχρωμη απόδοση αρχιτεκτονικών μελών και αγαλµάτων και την πολύχρωμη ζωγρα- φική. Παρακάτω θα σηµειώσουµε αλληλοδιεισδύσεις των δύο αυτών τεχνοτροπιών. Η μονόχρωμη απόδοση αρχιτεκτονικών µελών /παραστάδες, επίκρανα, κόγχες, φατνώµατα, κυµάτια, έκτυπα πλαίσια...| προσπαθεί να δημιουργήσει pa διαβαθμίσεις του τόνου την αίσ- θηση όγκου. Στόχος η οφθαλμαπάτη pa την προσπάθεια όσο γίνεται πιστότερης και πειστι- κότερης απόδοσης. Στις οροφές, τα φατνώματα pa ανάγλυφους ρόδακες, κυµάτια, γεισώματα... αποδίδονται κατά κανόνα pa τις σκιές προς την αντίθετη πλευρά της κύριας πηγής φωτός |%αράθυρο, πόρτα pa τζαµαρία/. Σ'αυτά συχνά υπάρχει και κάποιο άλλο χρώµα, συνήθως γαλά- ζιο στο φόντο. Επειδή τα σχήματα είναι απλά και επαναλαµβανόμενα και βρίσκονται σε τέ- τοια θέση που ο θεατής δεν έχει την ευχέρεια να τα παρατηρεί pa άνεση, η ψευδαίσθηση είναι ολοκληρωτική. Για τις αποµιμήσεις αγαλµάτων οι συνθήκες διαφέρουν. Αυτές βρίσκον- ται στους τοίχους και στο ύφος περίπου του µατιού όρθιου ανθρώπου, η απόσταση του θεατή από το έργο είναι δυνατό να µειωθεί στο ελάχιστο. Κι ακόµα, καθώς ο θεατής κινείται μέ- σα στο δωµάτιο, θα έπρεπε, αν το άγαλμα ήταν αληθινό, ωρισµένα σηµεία του να µην είναι πιά ορατά κι άλλα να αποκαλύπτονται καθώς αλλάζει η οπτική γωνία. Για ν'αποφύγουν αυτό τον κίνδυνο οι λαϊκοί ζωγράφοι πρόβλεφαν και είτε τοποθέτησαν τις μορφές αυτές πίσω από την προεξοχή του τζακιόυ είτε μέσα σε φευτοκ6γχες, έτσι που να µειώνεται πολυ η αίσθη- ση αλλαγής της οπτικής γωνίας και η οφθαλµαπάτη γίνεται σε µεγαλύτερο ποσοστό πειστική. Μ'αυτόν τον τρόπο τα αγάλµατα παρουσιάζονται σαν αναπόσπαστα στοιχεία της αρχιτεκτονι- κής. Αυτό γίνεται περισσότερο έκδηλο στο σπίτι του Γκέκη -Πάπιγκο- όπου δίνουν στα αγάλ ματα τη μορφή και τη θέση "Καρυάτιδων" που στηρίζουν τοξοστοιχία και χρωµατίζουν γαλά- ζιο το φόντο για να δίνει την αίσθηση πως στο βάθος είναι ύπαιθρο και τ'αγάλµατα στηρί- ζουν την άκρη της οροφής. Δεξιά και αριστερά τους τοποθετούν αποµιµήσεις µαρµάρινων αγ- γείων σε τετράγωνες βάσεις. Για να τονίσουν τη λειτουργηκότητα των αγγείων αυτών τοπο- θετούν στο λαιµό τους κλαριά µε φύλλα και λουλούδια" αυτά όµως pa χρώµατα για να δίνουν την εντύπωση πως πρόκειται για φυσικά. ΄Εγχρωµα είναι, επίσης, τα λουλούδια της εσωτερι- κής επιφάνειας της ζωγραφιστής τοξοστοιχίας, σε θέση, δηλαδή, που από την εποχή του µπα- ρόκ έµπαιναν συχνά φυτικά θέματα. 'Αλλωστε, η ζωγραφική αποµίμηση τοζοστοιχίας συνηθί- ζεται στη Βόρεια Ελλάδα από το 18ο αιώνα/σπίτι Σβάρτς στ΄Λµπελάκια, Νανζή και Τσατσαπά στην Καστοριά, Καλέα στούς Νεγάδες.../.΄Οταν, όµως, τα µαρµάρινα ανθοδοχεία της νεοκλα- σικίζουσας λαϊκής ζωγραφικής τοποθετούνται µέσα σε ψευτοκόγχες, τότε και τα λουλούδια ζωγραφίζονται σαν µαρµάρινα, αφού το σύνολο αποτελεί µίµηση αρχιτεκτονικού στοιχείου 16 /σπίτι 0. Τσίρλη, Νυμφαίο/. Σε μερικά σημεία αντί για "Καρυάτιδες" ζωγ63ίζουν κίονες. ΄Ετσι γίνεται περισσότερο αισθητό πως οι "Καρυάτιδες" είναι "φέροντα" στοιχεία της οι- κοδοµής. Αυτή η μονόχρωμη σκ ιφωτισμένη απομίµηση αγαλμάτων δεν έχει καμμιά σχέση pa την ιχνογραφία, παρά τις εξωτερικές οµοιότητες. Δεν πρόκειται για ιχνογραφικά έργα που απο- δίδουν κάποιο άγαλµα αλλά για αποµιμήσεις που αντικαθιστούν, can θέση του, το γλυπτό. Ούτε µπορούµε να αποδώσουµε το φαινόμενο στην επίδραση των μονόχρωμων χαρακτικών πρό- τυπων γιατί είναι πολλά τα έργα πολύχρωμων τοιχογραφιών που προέρχονται από εξακριβω- µένα χαρακτικά πρότυπα, είτε τοπία είναι αυτά46, είτε προσωπογραφίες4? ?ε πολύχρωμη ζωγραφική είναι εκτελεσμένα πολλά διακοσµητικά ταβανιών και τοίχων. Στοχεύουν στην αρµονία θερµών και ψυχρών χρωµάτων και στην άψογη εκτέλεση. Είναι βέβαιο πως χρησιµοποιήθηκαν βοηθητικά όργανα σχεδίασης/διαβήτης, χάρακας.../. To χέρι κινείται pa σιγουριά και ακρίβεια. Είναι πολύ πιθανό να χρησιμοποιήθηκαν για τη σχεδίαση και διάτρητα χαρτιά, κάτι σαν τα ανθίβολα των αγιογράφων'ή χαρτόνια κοµµένα στο σχήμα του διακοσμητικού θέµατοα.Πολύ συχνά συνυπάρχουν pa µονόχρωμες απομιµήσεις αρχιτεκτονικών στοιχείων. Πάντοτε πολύχρωµα είναι ταέκθετα μικρά τοπία. Οι δύο Χιονιαδίτες Αδελφοί Βούρη στο σπίτι του Παλαιόν -Δίλοφο- μεταχειρίζονται στα φανταστικά τοπία έντονα χρώ- paia, κατακόκκινα και ζωηρά γαλάζια σπίτια, χτυπητά πράσινα στη βλάστηση, ενώ στις θα- λασσογραφίες χρησιµοποιούν χαµηλότερους τόνους, όπως και στη διακόσµηση του ταβανιού pa το λουλουδοστέφανο, τους ΄Βρωτες και τ'αγγελάκια. Στο σπίτι του Κ. Σωσσίδη η χρωμα- τική κλίμακα των μεγάλων ανεξάρτητων τοπίων είναι λιτή και χαµηλότονη' κυριαρχούν το ανοιχτό γαλάζιο και το καφεγκρίζο. Αντίθετα, οι ίδιοι ζωγράφοι στις αλληγορίες των Επο+ύ χών µεταχειρίζονται έντονα χρώματα, κόκκινο, πράσινο, καφέ σκούρο... Θυμίζουμε πως το έργο έγινά στα 1924-25 από τους Δροσοπηγιώτες ζωγράφους Κωνστ. Τζιάτζιο, Χαρίσιο Χαρί- ση, Μάρκο Στυλιάδη και Θωμά Ζωγράφο. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, από την άποψη του χρώµατος, είναι η ζωγραφική του σπιτιού Μούρτζου /Σιάτιστα, πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας/. Η σύνθεση των Εποχών αποτελείται …! από πέντε κύκλους και δύο γυναικείες όρθιες µορφές. Ο κεντρικός κύκλος απεικονίζει τη σφαίρα της Γης. Είναι φανερό πως το πρότυπό της ανήκει σε κάποιο επιστημονικό βιβλίο ή διδακτικό πίνακα γιατί σημειώνονται έντονα οι παράλληλοι και µεσηµβρινοί κύκλοι, κι αυτό είναι αταίριαστο για τη ζωγραφική απόδοση της γήινης σφαίρας. Η θάλασσα αποδίδε- ται pa γαλάζιο ανοιχτό και η στεριά, καθώς και το στρογγυλό πλαίσιο, pa λίγο σκουρότε- ρο γαλάζιο. To φόντο είναι γαλαζοπράσινο. ΄Ετσι τονίζεται o ζωηρός χρωματισμός των τεσ- σάρων κύκλων pa τις Εποχές, καθώς και των διακοσμητικών που συνδέουν τους πέντε κύκ- λους. H διάταξη αυτή δίνει την εντύπωση πως οι Εποχές περιστρέφονται γύρω από τη Γη και την κίνηση τη δίνουν η Μέρα και η Νύχτα, όρθιες γυναικείες μορφές στα πλάγια. Γε- 1? νικά, η διακόσµηση αυτού του σπιτιού χαρακτηρίζεται από τη λαµπρότητα του χρώματος, εκ- τός από το µεγάλο παραλληλόγραμµο pa άποψη της Κωσταντινούπολης. Σκόρπια νεοκλασικά θέµατα συναντούμε σε πολλά ζωγραφισµένα σπίτια αυτής της περι- όδου, κυρίως αμφορείς-ανθοδοχεία, όπως στο σπίτι του Παπαθεοδώρου |Εράτυρα/ έργο της δεκαετίας 1865-75, στο σπίτι του N. Σταμάτη |Αρίστη Ζαγορίου/, έργο του Χιονιαδίτη Γ. Νικολάου στα 1863, στο σπίτι του Νατσιόπουλου |Δίλοφο Ζαγορίου/ και άλλα. Βέβαια, το θέµα του ανθοδοχείου έχει μακριά ιστορία στην ελληνική λαϊκή ζωγραφική. Είναι πο συνη- θισµένο την εποχή του µπαρόκ, η διατύπωση, όµως, είναι διαφορετική' σ'αυτή εμφανίζεται με τη µορφή είτε ευρωπαϊκού είτε σύγχρονου λαϊκού βάζου /σπίτι Σβάρτς στ'Αµπελάκια, πο- διές τέµπλου Αγίας Μαρίνας Κισσού, σπίτι Πούλκως στη Σιάτιστα.../ και μερικές φορές ακουμπυζα σε ευρωπαϊκά έπιπλα. Στη νεοκλασική εποχή είναι αρχαιότροπα. Και µια ακόµα διαφορά, ενώ στα μπαρόκ ανθοδοχεία το κύριο θέµα είναι τα λουλούδια, στα νεοκλασικί- ζοντα είναι το δοχείο. Κλείνοντας θα πρέπει να κάνω δύο διεΙΐ.υκρινίσεις. Η πάρουσίαση µιας πλευράς της λαϊκής µας ζωγραφικής δε σημαίνει και πρόθεση να ανακηρυχθούν αριστουργήµατα τα έργα που την εκπροσωπούν. Μ'όλο που υπάρχουν αρκετά αξιόλογα , θα πρέπει να παραδεχθούμε ότι η νεοκλασικίζουσα λαϊκή ζωγραφική δεν ανήκει, στο σύνολό της, στις καλλίτερες εκ- φάνσεις της λαϊκής μας τέχνης. Η δεύτερη διευκρίνιση αφορά στα πρότυπα που δεν είναι απαραίτητο να ανήκουν στην κλασική αρχαιότητα ή να είναι έργα νεοκλασικών καλλιτεχνών. Μπορεί να έχουν άλλη προέλευση, όπως ο "Χορός των Μουσών" του Τζούλιο Ροµάνο ή τα "αρ νουβω" τυπωμένα πρότυπα. Η σύντομη αυτή εργασία δεν κολακεύεται πως εξάντλησε το θέµα. Είναι πολύ πιθανό πως υπάρχουν και άλλα σπίτια χωριών µε νεοκλασικίζουσες λαϊκές ζωγραφιές. Ούτε θεωρεί οριστικές τις ερµηνείες που δίνει. Ευτυχώς, για κάθε κοινωνικό φαινόµενο υπάρχουν πολ- λές απόψεις των οποίων η διασταύρωση προωθεί τη σωστή κατανόηση. Πάντως, pa την εργα- σία αυτή παρουσιάζεται για πρώτη φορά µια άλλη πλευρά της παραδοσιακής μας ζωγραφικής, κι αυτό είναι, ίσως, µια κάποια προσφορά στην εθνική μας αυτογνωσία. Τελειώνοντας, θέλω να ευχαριστήσω θερμά όλους τους ιδιοκτήτες σπιτιών που αναφέ- ρονται στο κείμενο, την κυρία Πολυξένη Ματσούκα για τις πληροφορίες, τις φωτογραφίες, τα σχέδια και τα πρότυπα του πατέρα της Κώλτσου Παπαγιάννη, τους κυρίους Μάρκο Στυλι- άδη, Γεώργιο Φζιάτζιο και Νικόλαο Ζωγράφο για τις φωτογραφίες και τα βιογραφικά στοι- χεία των προγόνων τους, τονκύριο και την κυρία Μακρυγιώργου για την ευγενική τους φι- λοξενία στο τοιχογραφηµένο σπίτι τους, τον κ. Στέφανο Ζωγράφο για τις πληροφορίες που μου έστειλε, τον κ. Λάκη Παπαστάθη που µου έδωσε για φωτογράφηση τη δυσεύρετη "Καλ- 18 λιτεχνική Πινακοθήκη της ΕΣΤΙΑΣ", το συνταξιούχο ιερέα της Δροσοπηγής αιδ. Στέργιο Γκέ- λια για τις μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις τους. Η Α Ρ Α Π Ο Μ Π E Σ 1. Κ.Θ.Δημαράς= Ο Ελληνικός Διαφωτισµός, Αθήνα 1964. Ι.Μ.Χατζηφώτηςε Ο ΕλλήνΙϊ6ς Δια- φωτισµός, Αθήνα 1971. Επίσης αξιόλογες μελέτες στο περιοδικό Ερανιστής. 2. Δηµήτριος Παπαστάμος= ΞΕνΞΞτΞΞ;ΞΞΞλλΞρ, Αθήνα 1973. Πίνακες 83,84,85,86,87,88,89, 9o και 91. 3. Ιωάννης Τραυλός - Αγγελική Κύκκου: ξρΕούπΞλη, Αθήνα 1980. Πίνακες 106 και 107.Ιτα- λος είναι ο ζωγράφος του σπιτιού Γαλαντή στην Ερμούπολη, πιθανότατα και άλλων σπι- τιων. Στην Αθήνα εργάζονται πολλοί ξένοι ζωγράφοι, όπως οιΞΏ. LEBIEDZKY, V. πλακα, CHP. σΒΙΒΡκπκΕΒι. Βλέπε σχετικά; Εµπορικής Τραπέζης της Ελλάδος: Νεοκλασική Αρχιτε- κτονική στην Ελλάδα, με πρόλογο Ι.Τραυλού, Αθήνα 1967. Πίνακες 29,30,31,32,45,46. 4. Κίτσος Α. Μακρής: Νεοκλασικές Σιδεριές.΄Βκδοση Ε.Ο.Μ.Μ.Β.Χ. Αθήνα 1981. 5. I. Ισιδωρίδης Σκυλίσσηςι Η παρ'ηµίν κοσµηματογραφία. Περιοδ. Παρ!ΞΞΞόΞ, τόµος Γ; A- θήνα 1879, σελ. 702 και 703. 6. Περιοδικό ΠαρθΞΣΞΣ, Αθήνα 1872, σελ. 1085. 7. Ζαχαρίας Παπςµτωνίουτ 10393, Αθήνα 1934, σελ. 215-221. 8. Νίκος Μουτσόπουλος= Θεσσαλονίκη 1900 - 1917. Θεσσαλονίκη 1981, σελ. 48. 9. Υπουργείον Εσωτερικών: Πίνακες των Επαρχιών Ηπείρου και Θεσσαλίας κατά την Απογρα- ΞΞ! του 1881αΛθήνα 1884, σελ. 60 10. 0 Φίλιππος Ιωάννου µεταφράζει σε αρχαΐζουσα γλώσσα δημοτικά ή δημοτικοφανή τραγού- δια. Παράδειγμα: το "Μάνα σου λέω δε µπορώ τους Τούρκους να δουλεύω.." το μεταφρά- ζει "Μήτερ εμή τριφίλητ'ωµόφροσιν ουκέτι Τούρκοις δουλεύειν δύναµαι". Παναγ. Πατρι- αρχέα: Φίλιππος Ιωάννου, Αθήνα 1935, σελ. 43. 11. Ευδοκία Ιωάννου: 0 Κλεισουριώτης Ζωγράφος του Νυμφαίου. Περιοδ. !!ΞκΞδονική Ζωή, τεύ- χος 132, Μάϊος 1978, σελ. 45. 12. Απόστ. Βακαλόπουλος: Ιστορία του Νέου Ελληνισµού. Β΄Τουρκοκρατία 1453- 1669, Θεσσα- λονίκη 1964, σελ. 83. 13. Απόστ. Βακαλόπουλος: Ιστορία της Μακεδονίας 1354 - 1833, Θεσσαλονίκη 1969, oak.3o5. 14. Βασίλης Δηµητριάδης: Η Κεντρική και Δυτική Μακεδονία κατά τον Εβλιγιά Τσελεµπή , Θεσσαλονίκη 1973, oak. 176. 15. H Οικονομική Δομή των Βαλκανικών Χωρών. Επιμέλεια: Σπύρος Ασδραχάς, Αθήνα 1979, σελ.323. 19 16. ΙΟΑΝΝΙΞ Α. ΡΑΡΑΏΕΙΑΝ05: DIE SPIRTAS. ΕΣΝΕ FAMILIE KLISSURIOTISSER AUSWANDER IN DER JUGOSLAWISCHER ΘΕΑ… 295111 πππυ1υπε 18 UND 19 JAHBHUNDE‘RTS. Ανάτυπο από τις BALKAN STUDIES 16,1, Θεσσαλονίκη 1975. 17. Αντ. Σιγάλας: Από την Πνευµατική Ζωή των Ελληνικών Κοινοτήτων της Μακεδονίας.Α'Αρ- χεία και Βιβλιοθήκαι Δυτικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1939, σελ. 136 - 138. 18. Κωνσταντίνος Σάθας: Νεοελληνική Φιλολογία. Βιογραφίαι των εν τοις Γράμµασιν Διαλαμ- ψάντων Ελλήνων 1453-1821 , Αθήνα 1868, σελ 564. Γεώργιος Ιωάννου Ζαβίρας: Νέα Ek- -ι-,-τ--ιιω λάς ή Ελληνικόν Θέατρον, που εκδόθηκε από τον Γεώργιο Π.Κρέµο, Αθήνα 1872, σελ. 283. 19. Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1969, σελ. Χ]! 451 ,477. 20. Αποστολος Βακαλόπουλος, όπου παραπάνω, σελ.477 21. Ιωάννης Λαµπρίδης : Ζαγοριακά, τόµος Α΄Αθήνα 1889, σελ. 42 22. Ιωάννης Παπαϊωάννου: Το Πάπιγκο, τόµος πρώτος, Θεσσαλονίκη 1977, σελ. 36 κ.ε. 23. Κώστας Λαζαρίδης: Το Πνευµατικό Ζαγόρι στα Χρόνια της Τουρκοκρατίας, Γιάννινα 1969. 24. Φάνης Μιχαλόπουλος: Μοσχόπολις. Αι Αθήναι της Τουρκοκρατίας. 1500 - 1769, Αθήνα 1941, σελ. 45 25. Μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις pa το συνταξιούχο οικοδόμο Κωνστ. Ρούμπο και το συντα- ξιούχο ιερέα Στέργιο Γκέλια. ΑρΧέίο Κ.Α.Μακρή, Βόλος. Τα Αρχεία της Κοινότητας έχουν καταστραφεί. 26. Γρηγόριος Π. Βέλκος: Η Εξαγορά της Σέλιτσας /Εράτυρας|, 1979. 27. Κίτσος Α. Μακρής: Οι Τοιχογραφίες των σπιτιών της Εράτυρας /Σέλιτσας/. Διάλεξη στο Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας στις 16 Νοεµβρίου 1984. Ετοιμάζεται η έκδοσή της. 28. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδί;ες Ζωχρά!ςι, Αθήνα 1981. 29. I. Τουράρσογλου : ΄ραπτή Αμαζών εκ Νυµφαίου. Αρχαιολογικά Ανάλεκτα Αθηνών, τόμος 3ος, Αθήνα 1968, σελ. 307. 30. Γεωργίου Σπυρ. Δοντά: Εικόνες Καθηµένων Πνευµατικών Ανθρώπων εις την Αρχαίαν Ελληνι- κήν Τέχνην, Αθήνα 1960, πιν. 21β και 21γ. 31. Τώρα βρίσκεται στο Αρχείο Κ.Α.Μακρή. 32. Αρχείο Κ.Α.Μακρή. 33. Ευδοκία Ιωάννου: 0 Κλεισουριώτης Ζωγράφος του Νυµφαίου, περ. Μακεδονική Ζωή, τεύχος 132, Μάϊος 1978, σελ. 4το 34. Νικ. Φίστα: Το Τέλος ενός Βιβλίου, Θεσσαλονίκη 1971, σελ. 116 35. 0 Στέργιος Ζωγράφος |1870-1915| παντρεύτηκε τη Βασιλική Θεοδώρου και απόχτησε πέντε , Λ'ζΞιΈ3 γιούς και μία κόρη. Αγιογραφία διδαξε µόνο στον πρωτότοκο γιό του΄γίατι πέθανε νέος. 0 Παντελής /1885-1950/ δεν έκανε οικογένεια. 36. "Καλλιτεχνική Πινακοθήκη της ΕΣΤΙΑΣ" Α΄φυλλάδιο, Ελληνική Αρχαιότης, Αθήνα 1887. 20 Ο Γιόχαν-΄Εντσυαρ Μύλλερ σπούδασε στην Ακαδημία της Αμβέρσας και στα 1854 πήγε στη Ρώμη, όπου διορίστηκε καθηγητής στην Ακαδηµία του Αγίου Λουκά. Η επισήμανση του πρότυπου έγινε χάρη στη γνωμάτευση του Ξστορικού της Τέχνης κ. Στέλιου Λυδάκη ότι πρόκειται οπωσδήποτε για έργο Γερμανού νεοκλασικιστή γλύπτη του τέλους του 19ου αι- ώνα. ΄Ετσι περιορίστηκε το πεδίο των ερευνών µου. Το δύσκολο ήταν να βρεθεί το προ- σιτό στους Χιονιαδίτες ζωγράφους χαρακτικό έργο στο οποίο το άγαλμα να εικονίζεται από την ίδια οπτική γωνία. Για τον Αρίστιππο ή Αριστοτέλη του Νυμφαίου ξέρουµε ότι προέρχεται από το Παλάτζο Σκόντα, χωρίς όµως να γνωρίζουμε και το πρότυπο που είχε στα χέρια του o λαϊκός ζωγράφος. H φωτογραφία που δηµοσιεύει στο βιβλίο του "Εικόνες Μαθη- µένων Πνευµατικών Ανθρώπων εις την Αρχαίαν Ελληνικήν Τέχνην" o Γ. Δοντάς είναι από δι- αφορενική γωνία παρμένη. ΄Ετσι δε µπορούµε να ξέρουµε pa ακρίβεια πόσο πιστός έµει- νε στο πρότυπό του o λαϊκός ζωγράφος. 37. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι, Αθήνα 1981, πίνακες 4o, 41. 38. Κίτσος Α. Μακρής: H Ξυλογλυπτική του Πηλίου, Βόλος 1958, σελ. 10. 39. Κωνσταντίνος Σπετσιέρης: Εικόνες Φιλοσόφων εις Εκκλησίας, Αθήνα 1964. Σωτ. Ι. Δά- καρης: Οδηγός Νήσου Ιωαννίνων, Αθήνα 1959, σελ. 19. Κίτσος Α. Μακρής: Η Τσατιτσά- νη και τα Μνηµεία της, Αθήνα 1967, σελ. 13 κ.ε. 40. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι, Αθήνα 1981, πίνακες 27,28. 41. Διονύσιος εκ Φουρνά : Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης, Πετρούπολη 1909 | Ανατύπωση βιβλιοπωλείου Σπανού-Αθήνα/ σελ. 213. 42. Κίτσος Α. Μακρής: "Εντεύθε αρχήζωμε μαθήµατα της ζωγραφικής", ένας ΄Αγνωστος Κώδι-.ι κας που εκφράζει τις τάσεις της ελληνικής ζωγραφικής στον 19ο αιώνα, Βήματα, Αθή- να 1979, σελ. 289. 43. Παναγιώτης Δοξαράς : Περί-ΞωγΞαφΞαΞ, Χειρόγραφον του ΑΨΚΣΤ: Νυν το πρώτον 1131183 1111! µετά προλόγου εκδιδόµενον υπό Σπυρίδωνος Π. Λάµπρου, Αθήνα 1871. 44. Σταύρος Ν. Μαδεράκης: Αναζητήσεις των Κρητικών Αγιογράφων στην Παράσταση του Γυ- µνού στο Θέµα των Ποινών σε Τρείς Εκκλησίες των Χανίων, Χανιά 1984,Χανιά 1984,σελ. 82. 45. I Τουράτσογλου, όπου παραπάνω, σελ. 309. 46. Κίτσος Α. Μακρής:΄Ενα Ευρωπαϊκό Πρότυπο Βορειοελλαδίτικης Τοιχογραφίας, ξέρατε, Αθήνα 1979, σελ. 367. Μίλτος Γαρίδης: Καινούργια Χαλκογραφικά Πρότυπα για την Κοσ- µική Ζωγραφική το 10ο και 19ο Αιώνα, Μακεδονικά, τόµος 22ος, Θεσσαλονίκη 1982, σελ. 1. 47. Κίτσος Α. Μακρής: H Λαϊκή Τέχνη του Πηλίου, Αθήνα 1976, σελ. 270.