Κ|ΤΣΟΥ ΜΑΚΡΗ Η |Δ|Α|ΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΤΕΜΠΛΩΝ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣ|ΩΝ ΤΟΥ Λ|ΒΑΔ|ΟΥ ΟΛΥΜΠΟΥ ΄Εκδοση του ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΛΙΒΑΔΙΩΤΩΝ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ «ΓΕΩΡΓΑΚΗΣ OAYMI'HOZ» A Θ Η Ν Α 1989 Η |Δ|Α|ΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΤΕΜΠΛΩΝ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣ|ΩΝ ΤΟΥ Λ|ΒΑΔ|ΟΥ ΟΛΥΜΠΟΥ ι.ι΄΄΄ ΚΙΤΣΟΥ ΜΑΚΡΗ Η |Δ|Α|ΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΤΕΜΠΛΩΝ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣ|ΩΝ ΤΟΥ Λ|ΒΑΔ|ΟΥ ΟΛΥΜΠΟΥ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΛΙΒΑΔΙΩΤΩΝ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ «Γ ΕΩΡΓ ΑΚΗΣ OAYMI'HOZ» A Θ Η Ν Α 1989 Η τελευταία φωτογραφία του ΚΙΤΣΟΥ ΜΑΚΡΗ µε φόντο το Γεωργάκη Ολύμπιο κατά την ομιλία του στις 17 Σεπτεµ- βρίου 1988 σε συνέδριο, που έγινε στο AIBAAI ΟΛΥΜΠΟΥ, γενέτειρα της µητέρας του. Γ.Χ. ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΗΣ* ΚΙΤΣΟΣ ΜΑΚΡΗΣ «Ζηλεύει ο χάρος µε χωσιά μακρά τόνε βιγλίζει και λάβωσέ του την καρδιά και την ψυχή του πήρε». ΄Ετσι έγινε κι έφυγε ο Κίτσος ο Μακρής από κοντά μας. Κι εμείς, όπως συμβαίνει κάθε φορά που φεύγει ένας φί- λος, μείναµε ακόμη πιο φτωχοί κι άλλο τόσο µονάχοι. Για- τί αυτή τη φορά ο φίλος που έφυγε, άφησε την ιστορία που μας διηγότανε στη μέση. Έμεινε έτσι με το µολύβι και το χαρτί στο χέρι. Έτοιμος για να γράψει και να μας πει κι άλλα κοµμάτια από τους μύθους και τις αλήθειες του που ανακάλυπτε ή έπλαθε για τα σπουδαία και τα μο- ναδικά του λαϊκού μας πολιτισμού. Ταξίδευε συχνά o Ki— τσος κι έλειπε πολλές φορές από κοντά μας. Μα το ταξίδι του αυτό που δεν έχει γυρισμό, δεν το περιμέναμε. Γιατί τον Κίτσο εµείς δεν τον μετρούσαμε με το χρόνο και τους καιρούς. Γαλήνιος όπως ήτανε, παιδικός και ανέμελος, τα- ξιδευτής και ακούραστος είχαμε πιστέψει πως δεν θα τον σκέπαζαν ποτέ τα επικήδεια άνθη µας, ούτε θα τον κάρ- φωναν στη γη που τόσο είχε αγαπήσει, οι επικήδειοι σπα- ραγμοί μας. Μέσα από τα γραψίματά του, τις λαϊκές ζω- γραφιές του, τα όσα μονάχος του και αυτοδίδακτος έμαθε να σκαρφίζεται, δεν σ' άφηναν να τον βάλεις δίπλα στο χάρο. Tov τραγουδούσε ο Κίτσος το χάρο. Τον κορόιδευε για- τί τον έβλεπε σαν ζωγραφιά Kl αυτόν, σαν λαϊκό καλαμ- πούρι. ΄Ετσι κατάφερνε μέσα από ό,τι ερευνούσε και δά- μαζε, µικρό ή μεγάλο, σπάνιο ή καθημερινό, να περνάει σε μια αθανασία δική του προσωπική. Το καταλάβαινες αυτό, όταν τον έβλεπες να παίζει µε τα παιδιά, να τα θαμπώνει με τα απλοϊκό ταχυδακτυλουργικά του. Όταν τον άκουγες 7 ί να σκαρφίζεται τις δικές του λέξεις, τη δική του τη γραμ- µατική της ζωής. Κι αυτό σε οποιαδήποτε ώρα, όσο επίση- μη κι αν ήταν αυτή. Γιατί ο Κίτσος ο Μακρής, δεν έγινε ποτέ ένας από τους επίσηµους. Μπορεί να καθότανε στα πρώτα καθίσματα, δεν ήτανε όμως τζαµπατζής. Κι όταν βρισκότανε µπροστά στο μάτι της τηλεόρασης, αυτό το α- λήΘωρο και μειωτικό μάτι του Πολύφημου, χαιρότανε. Για- τί μέσα από αυτό έβλεπε το λαό και ήξερε πως και αυτός τον έβλεπε. ΄Ακουγε πολύ και προσεκτικά o Κίτσος. Μι- λούσε λίγο. Δεν τραγουδούσε ποτέ. Λάτρευε τα λογοπαί- γνια, τις μικροκοροϊδίες, χαιρότανε το κρασάκι, έτριβε τα χέρια του σαν παιδί, όταν πλησίαζε ο δίσκος με τα γλυκά, και μουρµούριζε κάθε φορά: «Τι κρίμα να χορταίνει κα- νείς». Στην πραγματικότητα ο Κίτσος ο Μακρής ήταν 0 α- χόρταγος της ζωής. Δεν του έφτανε τίποτα. Δεν ευχαρι- στιόταν με τίποτε. Ήτανε πικρός και δίκαιος κριτής. Έψα- χνε κι αναζητούσε µέσα στα χρώματα, στα σχήματα, στους ήχους και στις φωνές, στις παραφωνίες. Κι όταν σώπαινε δεν ήταν γιατί του έλειπαν τα λόγια. Ήτανε γιατί ήθελε πάντα αυτό που θα έλεγε να έχει τη μορφή ενός τέλειου επιγράµματος. Προτιµούσε, λοιπόν, να ψάχνει το λόγο και τη σκέψη του, παρά να μιλάει πρόχειρα. Είναι να µνηµο- νεύεται όσο γίνεται πιο συχνά σε λόγους ζωής και αγώνα, σε λόγους δημοκρατίας. Να μνημονεύεται σε λόγους α- πλούς, που μιλούν λόγια καθηµερινά, για τα αστεία, που μιλούν για τις κόκκινες ανεμώνες του Πηλίου, τις εκκλη- σίες του Κισού, τα χρώματα του βαρελιού, το χρώµα των απλών κεραµικών του λαού. Είναι ένας φίλος αυτός, όπως τα στιχάκια του ημερολογίου, που τα μαθαίνεις από έξω και τα λες ψιθυριστά όταν περνάς τη νύχτα από δύσκο- λους και σκοτεινούς δρόµους για να μην σου δέσει τα πό- δια o φόβος. Γιατί και ο ίδιος ο Κίτσος ο Μακρής δεν φο- βότανε τίποτα. Κι αυτό φαίνεται να ζήλεψε o χάρος. Και λάβωσέ του την καρδιά και τη ψυχή του πήρε. ' Γ Χ Χουρμουζιάδης:είναι καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ. 8 Η |Δ|Α|ΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΤΕΜΠΛΩΝ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ ΤΟΥ ΛΙΒΑΔ|ΟΥ (Ανακοίνωση του Κίτσου Μακρή στο Συνέδριο που οργάνωσαν ο Πολιτι- στικός Οργανισµός του Δήμου Ελασσόνας και οι Σύλλογοι Λιβαδιωτών της Αθήνας, Θεσσαλονίκης, Κατερίνης, Λάρισας, Ελασσόνας «Γεωργάκης Ολύµπιος», στις 17.9.88 στο ΛΙΒΑΔΙ ΟΛΥΜΠΟΥ). Πριν από αρκετά χρόνια, σ' αυτή την αίθουσα, ακούσα- με μια διάλεξη του Αντώνη Φαρμακιώτη. Ήταν μια διάλεξη πάρα πολύ καλή, πάρα πολύ οργανωμένη και με απόψεις οι οποίες ήταν σοβαρές. Αλλά, όπως ξέρετε, κάθε Θέμα έ- χει άπειρες πλευρές. Σήμερα θα προσπαθήσω να παρου- σιάσω μερικές από αυτές σε ό,τι αφορά, βεβαίως, τα τέ- μπλα των εκκλησιών του Λιβαδίου. Είναι χαρακτηριστικό ότι το ύφος του χωριού και η αρ- χιτεκτονική του, αλλά ακόμη και αυτό που θα λέγαμε πο- λεοδοµία έχει μια δομική αυστηρότητα. Το κτίριο δεν έχουν την ποικιλία στη διακόσμηση που βλέπουμε σε άλλες περιοχές. Σε πολλά αρχοντικά βλέ- πουμε µια δωρική λιτότητα. ΄Ετσι που να μην προετοιμά- ζεται κανείς να δει αυτό το χείμαρρο του «μπαρόκ» που υ- πάρχει μέσα στους ναούς. Στο μικρό Βυζαντινό Μουσείο που βρίσκεται έξω από την εκκλησία της Παναγίας βλέπουμε µερικά παλιότερα κοµµάτια τέμπλων. Όλα αυτά είναι έργα του 18ου αιώνα. Περίπου από το 1750 και πέρα. Κι αυτό γιατί τα τέμπλα αυ- τά ανήκουν σε ένα ευρωπαϊκό στυλ που λέγεται «μπα- ρόκ». Το «μπαρόκ» είναι η αιχμή του δόρατος της αντιμεταρ- ρύθμισης εναντίον της θρησκευτικής μεταρρύθμισης στην Ευρώπη. Δηλαδή, σε τελευταία ανάλυση, είναι η καλλιτε- χνική έκφραση της καθολικής εκκλησίας. Κι εδώ υπάρχει μια αντινοµία, γιατί την εποχή αυτή έ- χουμε μια έντονη διαµάχη ανάμεσα στην ορθοδοξία και τον καθολικισµό, κυρίως εξαιτίας των διαφόρων μισεονά- ριων δηλαδή διαφόρων ανθρώπων που έστελνε η δυτική εκκλησία στην Ελλάδα για προπαγάνδα. Αλλά πώς περνάει το «μπαρόκ» μέσα στον ορθόδοξο ναό; ΄|σως να ισχυρίζονταν κανείς ότι πέρασε γιατί οι 'Ελ- ληνες δεν ηξεραν αυτό το πράγμα. Δεν είναι όμως έτσι. Υ- πάρχουν πολλά συµβόλαια που όταν µιλάνε για «ανάθεση τέμπλων» αναφέρουν «κατά τον τύπο της Βιέννης». Τύ- πος, δηλαδή, που είναι κυρίαρχος του ελληνικού μπαρόκ. Η αντιµεταρρύθµιση αντιπαραθέτει μπροστά σε κείνη την τρομερή λιτότητα των ναών των διαμαρτυρομένων ένα στυλ πλούσιο γεμάτο από μορφές, σχήματα, κίνηση, πυκνότητα και σύνδεση με την καθημερινή ζωή. Το στυλ αυτό δεν ήταν μόνο εκκλησιαστική τέχνη. Πέρασε στην κοσμική ζωγραφική, στην πολεοδομία, στην χαλκουργία, 10 στην χρυσοχοϊκή και, βέβαια, στην ξυλογλυπτική. ΄Ετσι δημιουργείται η καλλιτεχνική αυτή τάση. Από την άλλη μεριά τί συμβαίνει με το Λιβάδι και µερι- κούς άλλους ορεινούς οικισμούς; Το Λιβάδι είναι, βέβαια, κτηνοτροφικό χωριό. Ωστόσο έχει μια πλούσια δραστηριότητα σε ό,τι αφορά το εμπόριο, τη βιοτεχνία και τη χειροτεχνία. Και εδώ υπάρχει µια δια- φορά. Οι καθαρά κτηνοτροφικοί πληθυσμοί αντλούν τις μεθόδους παραγωγής των από την προγονική πείρα. Δηλ. το πώς θα σπείρουµε, Θα θερίσουμε, θα κάνουμε το τυρί κλπ., κλπ., είναι γνώσεις που τις παίρνουν από τον πατέρα τους, εκείνος από το δικό του πατέρα κ.ο.κ. Αυτό δη- µιουργεί μια νοοτροπία πολύ πιο απρόθυµη να δεχτεί και να αφοµοιώσει ξένα στοιχεία. Αντίθετα οι μεταποιητικοί πληθυσμοί και οι εµπορικοί ακόμα είναι υποχρεωμένοι για να επιζήσουν να έχουν συ- νεχώς µια ανανεούµενη πληροφόρηση. Πρέπει, δηλαδή, να μαθαίνουν τις προόδους της τέχνης τους, την ισοτιμία των νομισμάτων, τη διακύµανση της ζήτησης, κι ακόμα να ξέρουν να αλληλογραφούν, να λογαριάζουν, να ταξιδεύ- ουν άλλοτε μόνιµα κι άλλοτε παροδικά στο εξωτερικό. Αυ- τό βοηθάει τη νοοτροπία αφοµοίωσης ξένων στοιχείων. Δεν είναι, βέβαια, μια ιδιαιτερότητα µόνο του Λιβαδίου. Παρουσιάζεται στη ζωγραφική του σπιτιού του Σβαρτς, των αρχοντικών της Σιάτιστας, της Καστοριάς, της Βέ- 11 ροιας, των Ζαγοροχωρίων, ακόμη κι έξω από την Ελλάδα, στη Μικρά Ασία, αυτό που λέγεται τουρκομπαρόκ. ΄Ετσι ε- ξηγείται γιατί ο πληθυσμός του Λιβαδίου αποδέχεται το μπαρόκ. Στα περισσότερα τέμπλα του Λιβαδίου υπάρχει κίνηση, ανησυχία, επίδειξη ζωτικότητας και στοιχεία της καθημε- ρινής ζωής. Είναι έντονα ανάγλυφα με διαμπερή κενά που δίνουν στο ξυλόγλυπτο µια αίσθηση ταντέλας, αντίθετα με τα παλιότερα που είναι ένα επίπεδο με πολύ μικρή προεξοχή. Το τέμπλο της εκκλησίας της Παναγίας είναι παλιότε- ρο από την εκκλησία που σημαίνει ότι προέρχεται από αλ- λού. Υπάρχει μια επιγραφή εδώ που από κανέναν δεν προ- σέχθηκε, µέχρι σήμερα. «1795. ΕΓΛ|ΨΕ ΠΡΩΤΟΣ ΝΙΚΟΛΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΗΣ». Στην ίδια επιγραφή αναφέρεται ένας Στέργιος, o o— ποίος ζωγράφισε το τέμπλο, το όνομα του ιερέα και ενός επιτρόπου της εποχής. Δεν ταυτίζονται τα ονόματα αυτά με τίποτα γιατί για την εκκλησία υπάρχει μόνο το βαφτι- στικό όνομα κι όχι και το επίθετο όπως το διαπιστώνουμε στους γάμους, βαφτίσια κλπ. Ωστόσο η επιγραφή αυτή μας δίνει πολύτιµα στοιχεία (χρονολογία, όνομα επισκό- που και τεχνίτη κλπ.). Στα τέμπλα της Παναγίας, αλλά και Αγίων Αναργύρων και Αγίας Παρασκευής διακρίνουµε: -Πυκνή και πλούσια διακόσμηση. - Καθαρή παρουσίαση των χαρακτηριστικών του ανθρώπι- νου φύλου (π.χ. του Αδάμ, της Εύας, κλπ.). -΄Εντονη κίνηση και ζωή. -Απεικόνιση καθαρή του σώµατος χωρίς τη γνωστή αφαί- ρεση που υπάρχει στη βυζαντινή παράδοση. (Ιδιαίτερα το βλέπουµε αυτό στο τέμπλο της Αγίας Παρασκευής). Εδώ το ανθρώπινο κορμί παίρνει βάρος, όγκο, υπόσταση. 12 Από το τέµπλο του Αγίου Κωνσταντίνου. Στο τέμπλο του Αγίου Κωνσταντίνου (τέλη 180υ αιώνα), που είναι και επιχρυσωμένο, βλέπουµε και τολμηρές μορ- φές με κάποια όμως ασάφεια. Κι αυτό γιατί οι τεχνίτες προκειμένου να «κολλήσουν» χρυσό αναγκάζονται να σ- ποφεύγουν τις λεπτομέρειες. Στις διάφορες σκηνές -οι άγγελοι παράδειγμα- δε βλέπουμε τα στοιχεία της βυζαντινής τέχνης. Αυτό δε ση- μαίνει ότι απιστούν στην παράδοση. Η παράδοση δεν είναι κάτι στατιτό. Συνεχώς εξελίσσεται, συνεχώς εμπλουτίζε- ται. Βέβαια αυτός o πλουτισμός ενσωματώνεται, γίνεται σάρκα από τη σάρκα της παράδοσης, και, φυσικά, εξελίσ- σεται. Στο τέμπλο του Αγίου Κωνσταντίνου υπάρχει μια τολ- µηρή σκηνή. Είναι µια γυµνή γυναίκα η οποία χορεύει και, μάλιστα, µε αναίδεια βγάζει και τη γλώσσα από το στόμα της. Παρουσιάζονται όλα τα στοιχεία του σώματος, μα- στοί, ομφαλός, τα πάντα με πλήρη λεπτομέρεια. 13 Σκεφτείτε ότι μιλάμε για ένα ορεινό χωριό στα τέλη του 180U αιώνα. Αυτό σημαίνει, ας το πούμε έτσι, κάποια απο- δοχή. Δεν έχει σηµασία που ο καλλιτέχνης δεν κατάγεται από δω, προφανώς έρχεται από άλλο μέρος, αλλά πως αυ- τό γίνεται αποδεκτό από τους επιτρόπους, από τον ιερέα κι από το κοινό, το οποίο φαίνεται να έχει ξεπεράσει με- ρικά ταµπού. Με τις διαφάνειες που είδατε δεν προσπάθησα να σας δείξω το σύνολο των έργων που είναι βέβαια εύκολη υπό- θεση. Προσπάθησα να σας δώσω αυτό το ύφος της εποχής και συγκεκριμένα της πενήνταετίας 1750-1800, στην οποία ανήκουν τα τέμπλα του Λιβαδίου και τα οποία παρουσιά- ζουν αυτή την ιδιαιτερότητα... ΚΙΤΣΟΣ ΜΑΚΡΗΣ ΣΗΜ. Η ομιλία του Κίτσου Μακρή έγινε με σύγχρονη προβολή slides (διαφάνειες). Η γραπτή απόδοσή της είναι φυσικό να παρουσιάζει ορι- σµένες αδυναμίες. 14 Το τεύχος αυτό εκδόθηκε από το Σύλλογο Λιβαδιωτών της Αθήνας «ΓΕΩΡΓΑΚΗΣ ΟΛΥΜΠΙΟΣ» µε την ευκαιρία του φιλολογικού μνημοσύνου για τον Κ|ΤΣΟ ΜΑΚΡΗ που οργάνωσαν στην Αθήνα η Ιστορική και Λαογραφική Εταιρία των Θεσσαλών και o Σύλλογος Λιβαδιωτών της Αθήνας «ΓΕΩΡΓΑΚΗΣ ΟΛΥΜΠΙΟΣ». Την έκδοση επιμελήθηκε ο Χρήστος Β. Χειμώνας 15 16 Το Διοικητικό Συμβούλιο του Συλλόγου Λιβαδιωτών της Αθήνας «ΓΕΩΡΓΑΚΗΣ ΟΛΥΜΠ|ΟΣ» Δ.Ι. Προκόβας, πρόεδρος Θ.Δ. Φράγκος, αντιπρόεδρος Σ.Α. Καρανίκα, γεν. γραμματέας Χ.Η. Κύρκος, ταµίας K.A. Κυλώνης, έφορος Μ.Αλ. Σακελλαροπούλου, σύμβουλος Σ.Δ. Μεζίλης, σύμβουλος