έρευνα και µελέτη του λα'ικού µας πολιτισµού δεν µπορεί και δεν πρέπει να είναι µονόπλευρη, να περιορίζεται δηλαδή στην avaZI'IInon και περιγραφή καθώς και στην ΄ τεχνοτροπικι'ι διερεύνηση. Το φαινόµενο της λαϊκής δηµιουργίας παρουσιάζει άπειρες πλευρές που όχι µόνο πρέπει να συνεξετάζονται για την πληρέστερη κατανόηση του αλλά και γιατί προσφέρουν πολύτιµο υλικό σε άλλες επιστήµες, όπως η εθνογραφία, η ιστορία, ακόµα και η βιολογία. Επειδή τελευταία η βιολογία, δείχνει παράταιρη σημειώνουµε, από τα πολλά, δύο µόνο περιπτώ- σεις. Πρώτα αυτή που παρατη- ρείται σε εθνικές ή λαογραφικές γιορτές όπου τα ρούχα της για- γιάς ή του παππού δεν χωρούν στους σηµερινούς νέους ανθρώ- πους κι όταν ακόµα δεν είναι πολύ µε- γαλόσωµοι. Η δεύτερη αφορά στο ύψος της πόρτας σπιτιών και εκκλησιών. Αυτά υποδηλώνουν κάποιαν επίδραση των όρων δια- τροφής, καθαριότητας και ια- τρικής Πρόληψης * περίθαλψης. Ωστόσο η διαπίστωση αυτή µένει ανοιχτή στην έρευνα επειδή στη- ρίζεται σε εµπειρικές και ευκαι- ριακές παρατηρήσεις, χωρίς να έχουν γίνει οι αναγκαίες μετρή- σεις σκελετών, ρούχων, επίπλων κτλ, από ειδικούς. Οι πληροφορίες αυτές είναι άµεσες και έμµεσες. Οι πρώτες, που θα μας απασχολήσουν σή- µερα, προσφέρουν αξιόπιστα στοιχεία για τη φορεσιά, το χορό, τους όρους εργασίας, το φυσικό και ανθρώπινο περιβάλλον πριν από τις πρόσφατες αλλοιώσεις. Οι έµµεσες πληροφορίες, όπως είναι οι αλλαγές στην τεχνοτρο-… πια, οι προσθαφαιρέσεις θεµά- ,..- των, η εισαγωγή ηρώων στο θέα- τρο των σκιών κτλ. σε συνδυασμό µε' άλλες πηγές βοηθούν στην ανίχνευση των κοινωνικών δο- µών, της ιδεολογίας και των σχέ- σεων κατακτητών - κατακτημέ- νων. Βέβαια, ανάµεσα στις δύο αυτές πηγές δεν υπάρχουν στε- γανά. Αυτό θα επιχειρήσουμε σή- µερα και μάλιστα στην αγιογρα- φία, έναν τοµέα που δείχνει πως επικεντρώνεται στο δόγμα, στη µαταιότητα της επίγειας ζωής και στη μεταθανάτια ανταμοιβή ή τι- µωρία και οπωσδήποτε στη συν- τηρητική θεώρηση των κοινωνι- κών φαινοµένων.… ρχίζουμε από τις φορεσιές. Τα διάφορα Λευκώµατα «Εθνικών Ενδυµασιών» δίνουν. κατά κανόνα, την ψευδαίσθηση ότι κατά τόπους επικρατεί παν- τού ενιαία φορεσιά. Εχουμε κάθε λόγο να πιστεύουµε πως οι φο- ρεσιές των διαφόρων κοινωνικών τάξεων ήταν διαφορετικές. Ας έλθουµε πρώτα στις απεικονίσεις αρχόντων, κτητόρων ή δωρητών σε εκκλησίες. Οι ολόσωµες μορφές του Ιωάννη Αλεξίου στον Αγιο Νικόλαο Καπέσοβου (1793), των Κρεμαζόπουλών στον Αγιο Νικόλαο Εράτυρας (1737)… του Γεώργιου Κοεμτσόπουλου στην Ανάληψη Εράτυρας (1736), του Χατζή Μάνθου Γκίνου και του ανεψιού του Πολύχρονου στον Αγιο Γεώργιο Νεγάδων (1725), του Χριστόδουλου Μαρίνου στο μοναστήρι του Ευαγγελισµού Ανω Σουδενών (1809), του Στ… Σταµάτη στην Παναγία (Μούσγες Πηλίου 1819) και άλλες παρουσιάζουν τον ίδιο πε- ρίπου τύπο φορεσιάς αρχόντων με µακρύ τζουµπέ, φουφουλωτή στον αστράγαλο βράκα και ψηλά καπέλο. Αντίθετα o Αγιος Γεώρ- γιος o Νέος, ταπεινός ιππο- κόµος, σε δεκάδες τοιχογραφίες και φορητές εικόνες εμφανίζεται πάντα µε τη φουστανέλα του. Το ίδιο και ο δώρητής των τοιχογρα- φιών στην εκκλησία της Κοί- µησης στο χωριό Αλποχώρι του Μπότσαρη καπετάν Διαμάντης Σπάτουλας (1778), ληστής. Εδώ όµως, για μοναδική φορά στην Ελλάδα, ο αγιογράφος ιερέας Κωνσταντίνος από το Φορτόσι'αι- σθάνεται την ανάγκη να δικαιο- λογηθεί γράφοντας δίπλα «alw- γραφίσθη ούτος στανικός», δη- λαδή µε το στανιό,' µε τη βία. Αλ- λωστε αυτή η φράση του αγιο- γράφου φανερώνει και την αρχι- κή του αντίδραση. .Ο δωρητής, βέβαια, δεν ήταν άρχοντας. Ωστόσο µνημονεύει το όνομά του σε επιγραφή στο νυναικωνίτη. Σηµειώνουµε πως οι γυναίκες του τόπου και της εποχής ήταν στο σύνολό τους αγράµµατες. Ακριβής απεικόνηση αντρικής φορεσιάς υπάρχει και στην «Πο- νηρά Εξοµολόγηση» του Αγίου Νικολάου Κρώμνης Γιαννιτσών. Ενδιαφέρουσες είναι, από αυτή την πλευρά και µερικές απεικονί- σεις νεοµαρτύρων. ' Η διαφορά της αντρικής KU- ρίως φορεσιάς δεν περιορίζεται µόνο στην πολυτέλεια των υφα- σμάτων και στον πλούτο των κεν- τηµάτων. Πρόκειται για άλλο τύπο. Η διαφορά αυτή αποτελεί στοιχείο του εθιµικού δίκαιου, κατοχυρωμένο όµως και από την Εκκλησία. 0 Κοζάνης θεόφιλος, π.χ. σε εγκύκλιο του της 24ης Οκτώβρη 1803 καθορίζει λεπτο- µερειακά τη γυναικεία φορεσιά για τα «confine οπού είναι της πρώτης τάξεως», για τα «οσπήτια της δευτέρας και μεσαίας τά- ξεως, των τεχνιτών δηλαδή» και για τα «οσπήτια της τρίτης και τε- λευταίας τάξεως».2. Δικαιολογία …η αποφυγή σπατάλης. Κι αν κά- ποια κοπελίτσα από νεανική και τόσο κατανοητή φιλαρέοκεια πα- ρέβαινε τις εντολές του αγαθού ποιµενάρχη; «Πατάξαι Κύριος εν πληγαίς και θανάτοις τας οικίας αυτού και ου µη εκλείψωσι δά- . κρυα επί δάκρυα ημέρας και vu- κτός κατηραµένοι και μετά θάνα- τον άλυτοι». Ανατριχιάζεις ανα- γνώστη; Αντίστοιχοι διαχωρισμοί υπάρχουν και για τα προικιά3. Και οι πληρεξούσιοι του Ζαγοριού καθορίζουν τις απαιτήσεις των γαμπρών γιαναλόγως του χωρίου και της τάξεως εις ην ανήκει». Αυτοί όµως εξαιρούν από τη δια… KiraauA Μακρή, Βήµατα. Αθήνα 1979, σελ… 2222. Με" ψ, της Δηµοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης 1676-1 τίµηση τα κορίτσια... δεύτερης διαλογής «τα σακάτικα από µάτι, από χέρι, από ποδαρι»ν(4). Για τη γυναικεία φορεσιά του 190υ αιώνα στην Αλμωπία μας πληρο- φορεί τοιχογραφία που παριστά- νει το μαρτύριο της Αγίας Χρυσής που βρίσκεται στο μονα- στήρι του Αρχαγγέλου Μιχαήλ και έγινε στα 1888 από τον Κρουσο- βίτη ζωγράφο Ευάγγελο Ν. Ανα- στασίου. Ζαλικωµένες µε δεμάια ξύλών και σκυφτές εμφανίζονται οι συντρόφισσες της Χρυσής που, κατά το Συναξάρι της, ήταν απάνω ωραία». Σ ε τμήμα τοιχογραφίας στο λεγόμενο «κρυφό σχολείο» της Μακρυνίτσας (1743) εµφανί- ζεται καθισµένη γυναίκα που γνέθει. Σε εκκλησάκι της Πανο- γιάς στη θέση Μούσγες του Πη- λίου ο ηπειρώτης αγιογράφος Σπυρίδων στο κάτω μέρος της Γέννησης πλάθει μια ολοζώντανη βουκολική σκηνή, ένα γέρο Bo— σκό µε το ραβδί του κι ένα νέο που παίζει τη φλογέρα του καθι- σμένος σταυροπόδι επάνω σε κορµό κοµµένου δέντρου. Το το- γάρια τους κρεµασµένα σε κλα- διά άλλου δέντρου. O I κυκλικοί ελληνικοί χοροί εμφανίζονται συχνά στις αποδόσεις των Ψαλμών του Δα- βίδ, όπως ο Καλαματιανός με τη συνοδεία τύμπανου και πνευστών οργάνων στη Μονή Γρηγο- ρίουν 5, (1739) η τράτα στο Κουτλουμούσι (1774) και o Τσά- µικος στη Μονή Ιβήρων. Το τοπίο καλλιεργήθηκε με ιδιαίτερη επιτυχία από τους λαϊ- κούς αγιογράφους, όπως η άποψη του Αγίου Ορους και η θέα του µοναστηριού στη Μενί- στη Λαύρα, έργο του Ζαχαρία Χρήστου από το Σαµάκοβο (1852) και "πραγματικά ή φαντα- στικά τοπία από τον Παγώνη στην Αγία Μαρίνα Κισσού(6). Δροσιά, ζωντάνια αλλά και διακοσµητική διάθεση έχει η «ΛΙΤΑΝΕ|Α» στο µοναστήρι του Μπάτακσβο, κον- τά στη Στενήμαχο, το σημερινό Ασένοβγκραντ της Βουλγαρίας. Σ' αυτό το ελληνικό έργο, του 1844, πέρα από την χαριτωίιένη απεικόνιση της πομπής με κληρι- κούς και λαϊκούς, εκείνο που του δίνει ιδιαίτερη αξία είναι το εκτε- ταµένο τοπίο µε τα ξωκκλήσια «ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ», «HANAI’IA ΚΑΛΕΣ», «ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ» και άλλα, τους φράχτες, τις βρύσες, τα δέντρα, «TO EN ΣΤΕ- ΝΙΜΑΧΩ METOXION», καβαλά- ρηδες, «T0 ΠΗΓΑΔ|»,όπου o κουβάς ανεβοκατέβαίνει με μα- κρύ ξύλινο µοχλό που στη μια του άκρη έχει αντίβαρο. Παρόμοιο πηγάδι ζωγραφίζει στα 1832 καο ο Παγώνης. Από το μικρό τούτο σταχυολό- γημα φάνηκε πόσες πληροφο- ρίες µπορούε να αντλήσουµε- µαπο τη λαϊκή αγιογραφία. Οι άμ- μεσες πληρφορίες θα μασ απα- σχολήσουν σε επόμενο ση- μείωμα. Κ|ΤΣ0Σ A. ΜΑΚΡΗΣ ΜάήλΑ. Καλινδέρ ρ7,5 Τα Θεσσαλονίκη 95 3. Κ. I. Δυοβουνιώτον, Δελτίο Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρίας, Τόµος A A ναΙ.Ι92 ..Περ Βιζουκι΄δου, ΜΗΈειρωτικών- θεσµι'ων έρευνα, Ηπειρωτικά Χρονικά, τόµος Β'. Ιωάννινα 1927,σελ 5. A ικής Χατζηµιχάλη, L’ ARTPOPULAIRE GREC. A να I937, σελ. 79 6. ι΄τσου A. Μακρή, Δύο λαϊκοί ζωγ…ι. Βόλος 1952, σελ. ιΚΥΡ|ΑΚΑΠΚ0Σ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ)" Φλεβάρη 1988 ...... .. ,. ….….……Μ…