ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ ΒΟΥΝΟΥ ΚΑΙ I 6 ΣΕΛΙΣ 5 ανδρες. oi γυναίκες καί ή ζωή ιν κόσµο τον Σαρακατσάνων ήθικές αξίες µιας µικρης «κλειστης» κοινωνίας. - Μιά ύ- ειγματική µελέτη του Βρεττανού έρευνητού Δρος Κάµπελ έζησε δύο χρόνια µέ τούς Σαρακατσάνους τού Ζαγοριού της Κυρίας ΚΑΛΛΙΟΠΗΣ MOYZTAKA μιάς κοινότητας Σαρακατσάνων, περίπου 4.000 ψυχές ποτελούνε 600 οίκογένει.ες καί ζούνε τό καλοκαίρι στά τού Ζαγοριού κ.αί … αύτό είναι τό θέμα πού έρευνά καί παρουσιάζει δ Σάµπελ στό τελευταίο 6ι6λίο του: «Τιµή, Οίκογένεια α» (Ι). ; αναφέρει στόν πρό- του είναι καθαρά ι>κή καί όχι έθνο- γραφιική. Κατά µία (ή καί γεωγραφική Σαρακατσάνων τού ιννναΦέας προχωρεί ής οίικογένειας στήν πλατειά της έννοια, νεται στήν ξεχωρι- τόν χειµωνα στίς πεδιάδες τής Koi, καί ακόµη γιατί ή τιµή καί τό γόητρο περνδύν άπό τή μιά γωνιά στήν άλλη, πού κληρονομεί ή µαθαί- ν.ει τό δικό της ρόλο καί άπό τούς δύο γονείς. "Ετσι έξηγείται καί ή µεγάλη έκ- λεκτιικότητα "... Σαρακατσάνων στό συνταίριασιμα τού γάμου. ΄Ανάλογες είναι καί οί ήθικές ύπσχρεώσεις των παιδιών στούς γονείς, .… όροφο… ατσάνοι συζητούν έξω από τίς καλύ6ες τους 511110, καί έξετάζει ί τίς άξίες πού πι- .συθούν τά µέλη της, τιπτώσεις πού έχουν τή ζωή K011i στήν ειδη- "Ετσι ή épycwiu :ίναι μελέτη όάΘους, ιροσωπική τον έρευ- αιµε στά I954 καί δύο σχεδόν χρόνια ιρακατσάνους καί ά- ..… τόν δικό τους ν «μετέχουν παρατη- 'ειρήσωµε σήµερα νά 1’ αύτήν έδω τή στή- ντερες διαπιστώσεις 161 του. γµατα, γράφει 6 δρ έρονται κυρίως οί για τά πρόόατα πού ,i τους, γιατί άπό | ή ζωή καί τό γόη- :ιας, γιά 161 παιδιά τά αγόρια, πού 66… '01 καί φυλάγουν τήν ν καί των αδελφών ,ν δική τους τήν τι- ίέτει σωµατικές καί ς, απαραίτητες γιά ί συχνά έπικίνδυνο από τά τρία αύτα ανάλογα μέ τό πού τούς τήν οικογένεια ονται στοργή, άφο- ττασι α, πρός τους ισµός καί αρακατσάνο οίκογέ- κέντρο τού κόσµου. τοργή καί ασφάλεια 1101 νά στρέφονται ποχρ.εώσεις. Σέ µι- α τά συναισθήματα ται καί σέ όλόκλη. έξω από αύτό, τόν ί κοινωνία, πού για απίση δπλίζεται μέ ιεια καί ανταγωνι- ς έκείνσυς πού δέν :. Σύµφωνα μ' αύτά άναφορός δ Σαρα- ατώνει τό ρόλο του πολίτης. είναι µιά ήθιική έ- 'ήν όποία κάθε µέ- ιό του διαφοροποιη- τόν οποίο δέν μπο- ορίς νά χαλ*άση τήν καί χωρίς νά προ- ώπητο κοινωνικόν έ- όλ…ο πού ή θέση τής πολύ κατώτερη άπό ίι-κή εύθύν-η πού ση- στήν τιμή καί στό 'ένειας είναι τό ίδιο ρόλος τής γυναίκας παρά τήν άντιΘετι- ίναι συμπληρωµατι- L έχθρότη- ; καί των συγγενών μεταξύ τους. Για- τί όλα τα μέλη τής οίκογένειας εί-ί ναι γόητρο καί τίς άλλες αξίες, πού τούς περι6άλλουν σάν τόν ίστό τής αράχνης. "Οταν ό ίστός αύτός σπά- σει κάπου, ματώνεται ή τιμή καί τό γόητρο ολόκληρης τής οικογένειας. γυναίκας, είτε σύζυγος είναι, είτε μάννα, δική της τήν τιμή, στήν στενή έδω σημασία τής λέξεως, έξαρταται ή τιμή, τό γόητρο καί άκόμη ή έπι6ίω- ση τής οίκογένειας. Παρέκκλιση τής γυναίκας από τόν ρόλο πού τής έπι- 6άλλει τό φύλο της, αναγκάζει τόν άνδρα ——- πατέρα, σύζυγο, ή αδελφό … νά φτάση καί 0’ αύτόν ακόµη τόν φόνο, µέ αποτέλεσµα τόν δικό τον χαµό καί τήν καταστροφή τής οί- κογένειας. συνθήκες ή γυναίκα είναι πού διατη- ρεί άσ6εστη τήν έστία τής οίκσγέ-' ι νειας, πού ό άνδρας τήν ":… σει καί τήν αντιπροσωπεύει µέ τό φύλο τους ταυτίζονται από πολύ μικρά 125' τόν Ξ. α η τόν άλλον γονέα καί παίρνουν µέρος στήν εύ- ' . "το… της οίκσγέΏας. Είναι άξιώωµ…η ή κατ… καί ή λογική µέ τήν Μία κανονί- ζονται οί σχέσεις καί οί ρόλοι το. παιδιων καί το. γονέων στήν που δική, έφηόεκή καί δω,… ήλικία, πού θά μπορούσε νά γίνη πρότυπο 716 τή δική µας, δήθεν πολιτισμένη κοι- νων ία. © Τήν ήθι'κή συνοχή τής οίκογένειας έπι6άλλει καί ή ίδιόμορφη διάρθρω… ση τής Κοινότητας των Σαρακα- τσάνων, μέ τή διασπορά τους σέ τό- σα χωριά, µέ τήν απομόνωση τής µιάς οιί>κογένειας από τήν άλλη, καί µέ τήν έχθρότητα πού ύπάρ.χει ανά- µεσα σέ οίκσγένειιες πού δέν συν- δέονται… µέ συγγενικούς δεσμούς, έ- χθρότητα πού είναι γέννηµα άνταγω- νισµού γιά τήν απόκτηση μεγαλύτε- ρου γοήτρου Εύτυχως η φυσική από. σταση των οίκογενειων δίνει έλαχι- στες εύκαιρίες γιά τ-ήν έκδιήλωση τής εχθρότητας αύτής, πού συνήθως πε- ριορίζεται σέ χαιρε…κ.ακία καί κοινω- νικό έλεγχο, ή σέ κλοπές καί αν… κλοπές προ6άτων, ίδίως τήν έπο- χή τής µετακινήσεως άπό τά δουνά στίς πεδιάδες καί τάνάπα.λιν. 'Η κλοπή ζώου στούς Σαρακατσάνους έχει καί συιμ…6φλι+Κή σηµασία. Τό γόη- τρο αύτού πού παίρνει τό 1106160110 01’)§61v51011, ένω αύτού πού 16 χάνει µειώνεται. Γι΄ αύτό είναι 000x050)- µένος νά άνταπσδώση τήν κλοπή. 'Ε- σφιχτοδε-μένα μέ τήν τιμή, 161 Κάτω όμως 61116 όμαλές΄ δω δηλαδή οί πράξεις αξιολογούνται μέ αντίθετα κριτήρια από τά κρι- τήρια τού σύγχρονου πολιτισµού, καί περίπτωση αύτή είναι µία από τίς λίγες πού διαγράφουν τήν δια- φορά άνάµεσα στήν Κοινότητα των Σαρακατσάνων καί σέ άλλες έλληνι- κές Κοινότητες. . "Αλλη ίδιαµορφία τής κοινότη- τας των Σαρακατσάνων: ή έχθρα…- τα τής μιάς οίκογένειας πρός τήν άλλη, µετα6άλλεται σέ συνοχή των µελών της όταν έξωτερική απειλή &- πό τσύς κατοί…ους των χωριών στά όποία άνήικουν δηµογραφικά οί Σα… ρακατσάνιοι, άπό τούς ε΄μπόρους ή άπό τήν Κυι6έρνηση πρσσόάλλει ένα από τά µέλη της. ΄Επειδή όµως ή συνοχή αύτή, δέν είναι σταθερή κά- θε άρχηγός προσπαθεί νά προφυλά- ξη τή φαµίλια καί τό 061' του μέ διάφορα μέσα. Κάνει K001111690 τόν πρόεδρο τής Κοινότητας ή άλλο ά- τοµο κύρους στό χωριό Η στήν πόλη, προσφέρει δώρα σέ έκπροσώπσυς τής Κυ6ερνήσεως καί δίνει πολιτική 0- ποστήριξη. "Ετσι αρχίζει σχέση κη- δεµονίας ανάµεσα στόν Σαρακατσά- νο καί στόν άνθρωπο τοΘ χωριού ή των πόλεων, πού have-110153 161 συµ- φέροντα καί των δύο, τά ύλικά καί 161 ήθιικά, γιατί καί γιά τά δύο μέλη τής αλληλοεξαρτήσεως αυτής "από. νεται ή 111111'1 καί τό γόητρο. "Ετσι όλες οί άνθρωπινες σχέσεις τού Σα- ρακατσάνου μέσα καί έξω από τήν Κοινότητά του έχουν χαρακτήρα προ- σωπικό καί έξαιρτωνται άπό ύλινκές καί ψυχικές ανάγκες. ΄Αφηρηµένες έννοιες άξιων χωρίς πραγμάτωση στήν καθηµερινή ζωή όχι µόνο δέν ύπάρχουν αλλά καί έρχονται σέ άν- τίθεση µέ τήν άντίληψη τής τιµής καί τού γοήτρου. T6 γόητρο είναι ή ύπέρτερη άξία στήν όποία άποδλέπει καί γιά τήν 6- ποία αγωνίζεται ό Σαρακατσάνος σέ όλη του τή ζωή. ,Απστελείται από τίς ακόλουθες μερικότερες άξίες: τήν ί 5 ο οι ρ χ ία µέσα στήν κοινό- τητα, πού στηρίζεται στή γενιά, στόν πλούτο, στήν ήθική, καί στήν συμπεριφορά κάθε ατόμου, τήν τ ι- µή, πού γιά τόν άνδρα έκφράζεται 061v 61115131011160 καί 7161 τήν γυναίκα σάν σεµνότητα στήν ίδιωτι.κή καί 1 δημόσια ζωή της, σέ όλα 161 στάδια της ώριµης ήλικίας τους - νιάτα, ώριµα χρόνια, γεράτειά. Τό γόητρο των Σαρακατσάνων γεννιέται καί 01- πό ύλικά στοιχεια, όπως 6 6 γ κ 0 ς τής οικογένειας, ίδίως ό άριθµός των αρρένων, o πλούτος της, πού τής εξασφαλίζει οίκσνο*μική καί ,|διαίτε.ρα λεπτή είναι 1'1 θέση τήςγενιικώτερη ανεξαρτησία, ή κατά… γυνή της, πού όμως χωρίς δν… 5115 άδΕλφή΄ Υ…" από την ]. καί πλούτο δέν παίζει µεγάλο ρόλο, & 761 µ ο ς πού θεµελιώνει τό γόη- τρο τής νέας οίκογένειας καί 015E61- νει ή µειώνει τό γόητρο των δύο συμ- πεθεριων καί τέλος ήπερηφάνια πού δείχνει 6 άνθρωπος, πού πιστεύει πως 6ρίσκεται ψηλότερα άπό τούς άλλους. Τά στοιχεία πού αποτελούν τό γόητρο των Σαρακατσάνων μπορούν νά χωρισθούν σέ δυό κατηγορίες. Στή µία Μάγον'ται έκείνα πού έξαρτων- ται από τήν διακοπη προσπάθεια '.ιαί αύτσπει…ία τού ατόµου γιά στήν . κοινότητα. Kai τά παιδιά ανάλογα; τήν έπίτευξή τους, όπως Liv-.1111 ' θέ- ση, ή τιµή καί ή πραγµάτωση τού άν- * ή τού γυναικείου ίδεωδους, καί σίτήν άλλη (µία… τά στοιχεία πείνα, πού σέ µεγάλο δαθμό, είναι … από τήν ανθρώπινη θέληση, ό- …. ,» πλούτος είναι απαραίτητες 716 τήν αξιολό- γηση µάς οίκογένειας, από τήν κοι- νότητα .… Σαρακατσάνων καί από τόν ίδιο τόν έαυτό της, καί τό χά- σιµό της φέρνει απόρριψη από τήν κοινωνία καί πλήγωµα τού έγωισµού .… étéuwv.K1’01K61n-1 γιατί η µία, ούτε 1‘1 άλλη κατηγορία στοι- χείων είναι ικανή να στηρίξη μόνη της τό γόητρο. Το σύστηµα των άξιον, γράφει Καί4οί δυό κατηγορίες στοιχείων= , ουτε . . φάλαια, : 0 . δρ Κάμπελ, πού πιστεύουν οί Σάρα-; κατσάυοι είναι άνάλογο μέ τή ο…! τής κοινωνίας τους, πού χαράκτη…" ζεται από τήν ένότητα της οίκογέ- νειας, τήν έχΘρότητα πρός τούς άλ- λους, καί τήν έλλειψη κάθε oiKovo- µικής καί πολιτικής συνεργασίας, έκτός άπό έκείνην πού στηρίζεται στίς προσωπικές σχέσεις καί στήν κηδεµονία. Οί κοινωνικές αύτές &- ξίες πού στηρίζονται σέ απλές, μα- κρόχρονες καί στερεές αντιλήψεις, δέν Βρίσκονται σέ αντίθεση, όπως Θά μπορούσε νά φανή 61116 τήν πρώτη έντύπωση, µέ τίς Χριστιανικές &- ξίες, γιατί οί Σαρακατσάνοι τίς &- φαρµόζουν στίς σχέσεις τους μέ τούς συγγενείς τους, µέ τούς όποίσυς δέν 6ρίσκονταιι σέ έχθρότητα άλλά σέ 617611111, καί γιατί έχουν 6αθιά συν- είδηση τής έξαρτήσεώς τους από τόν Θεό. Τελειωνοντας τή σύντομη αύτή παρουσίαση τού. 6ι6λίου τού δος Κά- META ΤΙΣ Σ'ΠΑΤΑΛ'ΕΣ Η ΣΑ|΄'ΚΛΝ ΚΑΝΕΙ πιο ανιαιιαιιιεΣ έπιχειρήσεις της ΠΑΡΙΣΙ, Αύγουστος. 'Η Φραν- σουάζ Σαγκάν θά down/110101871 νά κά- μνη οίκονσιμίας μετά 61116 σειράν άν- τιξοοτή:των, αί όποίαι έντ.ελως'ξα- φνιικ.ά, τήν αναγκάζουν νά αλλάξη τρόπον ζωής. Η μέχρι σήμερον ύ- περ6ολικά γενναιόδωρος Γαλλίς συγ- γραφεύς, ή οποία έχάριζεν δλόκλη- ρα διαµερίσµατα είς φίλους της καί έόρταζε 1151’ αύτων κάθε έπιτυχίαν της, παραθέτοντας µυθικά γεύματα, ζεί" σήµερον είς Πλοίων σχεδόν µ.ο- ναξιάν. Παρά τά έιτιμελη.μένα σκη- νιικά τού Μπερνάρ Μπυφέ, τό μπαλ- λέτο της «'Η δηµιουργία» δέν εί- χε τήν έπιτυχίαν τήν όποίαν προέ- 6λιεπον. Εϊς τό aim-rpm «Ζυµνάζ» τό «Τά διολιά καμµιά φορά» τής Σαγκάν δέν μπόρεσαν νά σταθούν παρ΄ όλην τήν διανοµήν των ρόλων είς λαμπρούς καλλιτέχνας. "000v άφορά τήν κινη-µατσγραφικήν ταινί- αν «Πύργος στήν Σουηδία», δέν τής απέφερε ούδέν κέρδος. Καί ένω ή συγγραφεύς πίστεψε είς τό «ξανα- γύρισµα τής τύχης» µέ τήν έπαυ- χίαν τού «Τό μώ6 φόρεµα τής Βα- λεντίνης» αί παραστάσεις 510K6- πησαν έξ αίτίας τής ύγείας τής Ντανιέλ Νταριέ. Κατόπιν αύτων΄, ή Φρανσουάζ Σα- γκάν αποφάσισα νά αποσυρθή από τό πλήθος ":… «παρασίτων» τά 6- ποία διεσκέδαζον μέ 161 χρήµατά της καί των όποίων 1‘1 άχαριστία τόσο τήν θύµωσε. Μόνη έξαί.ρεσις: ή Ζυ- λιέτ Γκρεκό ή όποία τής προσέφε- ρε ένα ταξίδι είς τήν Σουηδίαν. Πως θά εύρεθή τρόπος νά «6γή» άπό 16 0l11K0v011111K6v άδιέξσδον τό όποί-ον '16— 00 την άπασχολεί; "Ισως µπορέση ή Σαγκάν νά εύρη τήν λύσιν είς τήν µοναχικήν γωνιάν της είς τήν δποίαν άπωύρθη. Ε 8 Ν | Κ 0 Ν EKllA I A'EYT’H‘PI‘U‘N AN‘AB‘PYTII‘N "Ανακοίνωση; 'Ανωκοινούται ότι «I έξετάσεις διά τήν είσαγωγήν νέων μαθητών είς τάς τάξεις Δ΄ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ καί Α΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ να διενεργηθούν έν 'Ανα6ρύτοις τήν 1Οην Σεπτεμ6ρίου 1964, ήµε΄- pow Πέμπτην καί ωραν 911v π. µ. ΑΙ Εξετάσεις &φσρουν όλους τούς ύποψηφίιους μαθητάς, ήτοι καί τούς προερχοµένους Εκ Δημοσίων Η Ι- σοτίιµων τούτων Σχολείων. Αϊτήσεις διά πλήρεις ή μερι- κας ι'ιποτροφίας δέν γίνονται δε. κταί… Πληροφορίαι παρέχονται από 101785 καθηµερινώς παράτής Γραµµατ ε ί α ς (Τηιλε'φ. 012.081 , έσωτ. 97). 'Ανά6ρυτα τή 12)8)1964 'Ο Γενικός Διευθυντής ΗΛΙΑΣ ΓΙ. ΤΣΟΥΚΑ.ΛΑΣ LIIIIIIIIIIl|IIIllllIllIllllllIIIIllllIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIllllllllIIIIIIIIHIIIIIIIIIllIlllllllIIIIIIIIIIIIIIHIIIIIIIIIII' -,umnlnullnlu111111111nmmn-I-“H I ' I nun-m µπελ, πρέπει νά τονίσωμε τήν άνε- ση µέ τήν όποία διαόάζεται, παρ' όλο πού είναι καθαρά επιστηµονικό, τό ένδιαφέρον πού γεννά καί τόν λογισμό πού προκαλεί. Είναι άξιο- θαύμαστο πως ένας ξένος έρευνητής κατάφερε νά γνωρίση 6x1 60100115101- κά, άλλά στό Μος της, μιά τόσο Ι ιδιότυπη έλληνική κοινότητα, καί ά- κόμη να τήν Μι… στά μάτια τά δικά µας καί όλου τού κόσμου-- τό 6ι6λίο αύτό θά κύκλου-… γιατί ρήση σέ όλα τα έπιστηµονικά κέντρα - έτσι, πού να νομίζη ό 611071113- στης ότι έχει ζήσει καί ζυμωθή K1’ αύτός μαζί της. Πάνω… στόν καµ6ά νεότητας, "ένα ΄ … κ κια κι' " Μία ( . .. ό συγγραφέας κεντα τίς αναγκες, τούς θεσµούς καί τίς αξίες των με-; στίς ανθρωπινες σχέσεις καί στόν αγώνα; λδν της, όπως έκδηλόνονται γιά υλική καί ήθική έπι6ίωση καί εύ- ηµερία το. ατόµων. Πλούσιο ύλικό, µεθοδικά ταξινοµηµένα µέσα στίς 359 σελίδες του καί στά ένδεκα κε- έρµηνεύεται µέ σύνεση καί έπιστημονι»κότητα, πού δέν αφήνουν απορίες, ούτε γεννάνε αντιρρήσεις, άλλά πείθουν καί 6ε6αιώνουν τίς δια- πιστώσεις καί τά πορίσµατα. Θαυ- µάσιες φωτογραφίες από τόν «Δηµή- τρη», καί πλούσιο εύρετήριο όνομά- των καί έννοιά". Γενικά είναι ένα έξαίρετο 6ε6λίο, πού πρέπει v61 με- ταφρασθή στά έλληνικά όχι μόνο γιά τό περιεχόµενό του, πού είναι πολύ- τιμο σάν ύλη καί σάν μορφή, όχι µό- νο γιατί είναι µελέτη έλληνικής 'K01- νότητας, πού οί περισσότεροι θε- σμοί καί άξίες της Βρίσκονται σέ πολλές έλληνικές καί μεσογειακές κοινότητες, άλλά καί γιατί 16 61- 6λίο αύτό µπορεί νά χρησιμεύση σάν πρότυπο επιστημονικής έργασί (: ς στίς κοινωνικές έπιατήµες, πού δυ- ".…" 6ρίσ-κονται σέ στάδιο έµ- 6ρυακό στόν τόπο µας. KAAAIO’I'I‘H MOYZTAKA (I) J. K. Campbell: Family and Patronage (O.U.P., Honour, I964). ΔΩ O ΛΟΓΟΣ E 0101 των χωρ τους ένα διπλό σανίδι θέσεις, από αύτές πού άγιοι σέ προτοµή πού οί δυό κα6αλλάρηιδες Γεώργιος. Υπάρχσι, 6660110, ένας τεχνικός λόγος. Στίς µι- κρές διαστάσεις των είκό- νων αύτων µιά πολυπρόσω- πη σύνθεση θά άπαιτούσε μικρογιραφιική τεχνική πού ξεπερνούσε τίς συνηθισμέ- νες δυνατότητες των λαϊ- κών άγιογράφων. Μά καί στίς λίγες περιπτώσεις πού ‘H Παναγία τού Θεοφίλου θά ύπήρχε αύτή ή δυνατότη- τα, ή κατασκευή µιάς τέ- τοιας είκόνας θά 611101110005 πολλαπλάσιο χρόνο µέ συνέ- πεια τήν ανάλογη αύξηση τής τιµής τους. Τά περιτρ- ριισµένα οίκονοµιικά μέσα των χωρικών δέν έπιτρέπσυν τέτοιες δαπάνες. !Υπάρχει, όµως, καί 'Ενας ούσιαστικώ- προς λόγος πού συνδέεται µέ τή λαϊκή ψυχολογία. Στή χωρική οίκογε…νειακή ζωή τό είκονοστάσι παίρνει ένα μέ- ρος 61116 τίς καθημερινές φροντίδες. T6 µαντήλι καθα- ρίζεται καί άνά6ει καθηµε- ρινά. Τίς γιορτές τού Πά- σχα ένα κόκκινο αύγό τοπο- =θοτείται στό είκονοστάσι, νκαθός καί ένα κλώί άπό Βάγισ άπό τήν Κυριακή το. Βαΐων. Σέ διΐ"ορες περιο- χές έκεί προσφέρονται τά πρωτα προϊόντα τής χρονι- άς. Τά στέφανα τού; γάµου, νά… στό drama-11in θά µπούν. Στή σπιτική είκόπ θά προσφύγων τίς δύσκολες στιγμές νά πούν τόν πόνο τους καί νά ζητήσουν 6011- θεια. Οί χωρικοί µας πηγαί- νουν στήν έκκλησία µόνο στήν κυριακάτικη λειτουρ- γία καί τίς χρονιάρες µέ- ρες. ίΑκόµα καί τόν 'E0115- p1v6 µόνος του τόν κάνει συ- νήθως 6 παπάς… Τό άναµµα των καντηλιων στά ξωκλή- σια καί οί εξοχικές λειτουρ- γίες είναι περισσότερο έκ- π.λήρωση κάποιου τάµατος ή µιά µικρή γιορτή. Τό οίκο- γενεακό είκόνισµα είναι ή µυ στική καταφυγή γιά µιά πιό έμπιστευτι.κή όµιλία µέ τό Θείο. "Ομως στίς πολυπρό- σωπες συνθέσιες 161 πρόσω. πα είναι πάρα πολύ Μωβ λημένα μεταξύ τους 7161 νά προσέξουν τίς προσευχές των ταπεινή". Στή σταύρω- ση 6 Χριστός πάσχει έπάνω στό Σταυρό, ή Παναγία καί ό ΄Ιωάννης είναι σνντριµ.µέ- νοι άπό τόν πόνο, Στόν E6. αγγελισµό ή 60106011111 έµ- φάνιση τού άγγέ'λου έκπλήσ… σει τήν Παρθένο. Στή Γέν- τικές είκόνες πού Βρίσκονται στά είκονοστά- πεινδ)ν ζωγράφων. Σπάνια έχουν πολυπρόσωιπες συν- καί στίς είκόνες των εκκλησια… Σχεδόν πάντα ειναι ΛΑΤΡ Ε IA KAI ΤΕΧΝΗ ΤΟύ κ. είναι 716: τίς µικρές λατρευ- …;… µας σπιτιών. ΚαΘεµιά ζωγραφισµένο από χέρια τα- συναντάμε στίς τοιχογραφίες κυττάζουν κατά πρόσωπο ή άγιοι, ό Δημήτριος καί ό νηση ή Θεοτόκος είναι άπο- καµωμένη, οί µάγοι φέρνουν τά δώρα τους, 6 Χριστός όρέ;φος δέχεται τίς πρωτες περιποιήσεις. B100K0i, άγγε- λοι στόν ούρανό, ή φάτνη, Βράχοι, δέντρα... 'Ο π.ρσσευ- χηιτής αίσθάνεται ξένος. ΄Αν τίθετα, στή μόνοπρόσΜη εί- κόνα, προσευχητής καί άγι- ος στέκονται ό ένας Με…... τι στόν άλλο. 'Ο άγιος τόν κυττάζειι » κατάµατα, προσέ- χιει µόνον αύτόν Koni τόν &- κούει νά τού μιλάη γιά τούς πόνους καί τούς πόθους του. Κλίµα κατάλληλο για έξομο- λόγηιση καί προσευχή… ,Ανάμιεσα στά οίικογενεια- κά είκονίδια Ιδιαίτερη θέση έχει ή Παναγία. Βρίσκεται σχεδόν 0' όλα τά έλληνικά σπίτια. Μέ τό γαλάζιο ή γαλαζσττράσινο ίµάτιο καί τήν κόκκινη καλύτπρα τού κεφαλιού, πού σκεπάζει καί τούς ώμους της, κρατάει στά χέρια της τό μικρό Χρι- στό 'Η παρουσία τού Θεού παιδιού της δέν έµποδίζει τή δηµιουργία τής άτµι΄» σφαιρας οίκειότητας. Τό αν. τίθετο σνµ6αίνει' τή δυνα- μώνει. Μέ τό µικρό στήν ω- καλιά συνήθισαν νά &&… ΤΙ:| µανα του "ΙΤ|Όυ νά νοι- -. αψται γιά"τώς…. "Η" &…… τής Θεοτόκου 601- Μίκι µόνο από τήν &… πως 5x51 τή δυνατότητα νά μ…… στό 900— παιδί της γιά τήν έκπλήρωση …. πόθων πού τής 5111110151301;- ται .Τό ήθικό κλίµα τής έ- παφής δηµιουργείται άπό τήν ίδιότητα τής πονεµένης µάνας, πού — άκρι6ως 7101— τί καί ή ίδια πόνεσε πολύ- μπορεί νά νοιώση καί v6 61- παλύνη τόν πόνο τού άλλου. Οί Παναγία ":… λαϊκών αντιγράφων έχουν ά……- κρυνθή από τό Βυζαντινό ί- δειίνδες, πράγµα πού συµ6αί. νει, σέ κυµαυνόµιενη κλίµακα, µ, δλό:κ.ληρη τή λαϊκή µας ά. 7 1 ογραφία. 'Η θρη.σκευτ ι κό- τητα τού 1800 καί τού Ι9συ αίωνα έχει διαφορετική χροιά από τή Βυζαντινή. 'Ο ύπερ- δατικός χαρακτήρας, πού έκ- φράζεται µέ τή γνωστή 6ο- ζαντινή τεχνική, παραχωρεί τώρα τή θέση του σέ μιά πιό άνθρώπινη αντίληψη. T61 δυτικά πρότυπα παίζουν καί έδω τό ρόλο τους. Μόνο πού ή Φραγγοαταναγιά -- Γυναί- κα γίνεται Μάνα -- 'Ελλη- νίδα. "Αν αφαιρέσουμε άπό τήν είκόινα τής Παναγιάς τό .. ' ναφΡ.ιων. ξ ήιγες περιπτωσεις & Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΩΝ ΦΤΩΧΩΝ 'H Θεοτόκος στή λαϊκή αγιογραφία ΚΙΤΣΟΥ A. ΜΑΚΡΗ φωτοστέφανο Θά Εχουµε µπρο στά µας μιά χωρική µέ τό παιδί της. Θά ήθελα v61 προσέξη ό &- νσγνώστης τήν Παναγία τού λ.αι'κού ζωγράφου Θεόφιλου, πού συνοδεύει τό σηµερινό σημείωµα. ’Ag μού συγχωρε- Θή πρωτα µιά µικρή παρένθε- ση. Παρ' όλα 161 «φιλολογι- κά» πού γράφονται τελευ- ταία, ό Θεόφιλος εάν… ένας λ α 'ι' κ 6 ς ζωγράφος, όταν δέ µεταχειριζόμαστε µέ συγ- κατά6αση τή λέξη λαϊκός. 'Εκτελεστής, δέκτης, ζωγρα- φική άντί.ληψη, θεµατολογία, όλα είναι λαϊκά στήν περί- πτωση Θεοφίλου. Η καλλι- τεχνική του αξία είναι ένα άλλο θέµα. Πρόκειται 7161 έργο κάµω. μένα σέ σανίδι πού, γιά νά μή ακύρωση, έχει στίς 015.. νές του πλευρές καρφωµένες πίσω δυό τρα6έρσες. Οί δι- αστάσεις του είναι: 18,5Χ 30 εκατοστά τού µέτρου. Στό πίσω της μέρος έχει τό συνηθισμένο σταυρό, τή χρο. ν-ο«λογία κατασκευής 1911 καί τήν ύπογραφή «"Εργον 'Θιεοφίλου Γ… Χατζή Μιχαήλ». Προέρχεται από σπίτι τής Παρταριάς καί άνή.κει στή συλλογή µου. 'Η Παναγία παριστάνεται, πάνω σέ καφέ φόντο, ως τά γόνατα, κρα- τώντας µέ τό άριστερό της χέρι τό Χριστό, ένω τό δεξί της άκουµπάει στό στήθος της. Ο Χριστός µέ τό άρι- στερό χέρι κρατάει εύαγγέ- λιο καί μέ τό δεξί εύλο- γεί. Δίπλα στό φωτοστέφα- νο, πού αποδίδεται µόνο μέ τριπλό κύκλο σέ χρωµα &. χρας, δύο µικροί άγγελοι πά νω σέ σύννεφα. Στό κεφάλι τής Παναγίας ξενόφερτη Ko- ρ…. "Αν σκεπάσουµε µέ τό χέρι μας τό φωτοστέφανο μέ τήν κορώνα, ποιά διαφορά θά Θρούμε µέ τίς άλλες γυναί- κες τού ίδιου ζωγράφου, κυ- ράδες καί 6οσκοπούλες; «Φέτος χάλασαι ή σοδιά µας καί 16 µουλάρι ψήφισε. "Αν δέ µάς συντάξης καί σύ, ήµασται χαµένοι». Γράµ- μα σέ ξενητοµένον σπιτικό ή δέηση στή μικρή σπιτική Πα' ναγία; Μέ τό ίδιο ύφος άπω 86v01v1011 K101i στούς δύο. Με, τανάστης yin-1011 161 τελευ- ταία χρόνια καί ή είκόνα, µόνο πού παύει δριστικά νά ενδιαφέρεται γιά κεί…νους πού έμειναν στήν πατρική γή. 'Ο γυρολόγος καί & «τουρί- στας» φροντίζουν γι΄ αύτή τή µετανάστευση. Μέ µικρό χρηματικό άντάλλαγ.µα ή µέ τήν αντικατάσταση µέ κά- ποια φανταχτερή λιθογραφία ή εικόνα παίρνει τό δρόµο ' γιά τό άθηιναϊικό παλαιοπω- λ*είο καί γιά τήν εύρωττα΄ι΄κή αγορά… 'Αφού αποψίλωσε 161 ξωκκλήσια, δ «φιλότεχνος» ζήλος στράφηκε πρός τίς εί- κόνες των χωριάτικων 0111- τιων. 'Εδω δέν ύπάρχει καί τό στοιχείο τής κλοπής, άί φού πρόκειται γιά έλεύΘερη συναλλαγή. Γιά τίς είκόνες .… εκκλησιών, όσες σπείρει. ναν, κάποια ύποτΜηςψέ- pup-w: …… τά χρόνια αύτά μέ τή …… τους στίς κεντρικές έκκλη- Ε '! : µια άσο/ραφή: «Είκων Θερτόκσυ ΜΜΜ. « "Αγιοι Κωνσταντίνος m1 "Μη», -, (Εικονίδια ‘A7100)... Καμ- μιά άλλη ένδειξη. Ούτε ύλη, ούτε διαστάσεις, ούτε χρο- νολογία ή …γραφή. Πως Ga έντοπισθή μιά 611111016010- , Τό Δεκαπενταύγουστο γι- ορτάζεται στήν Τήνο ή Με- γαλόχαρη. Αύτή είναι μιά «άλλη Παναγία». Είναι χρυ. σοστόλιστη, κάνει θαύµατα, έιτισκέπτεται Παλάτια, πα- ραστέκει σέ πολεµικές έπι- χειρήσεις. ’A'116 τή δική τους, τήν ταπεινή Παναγία των φτωχών, δέν περιµένουν θαύµατα οί χωρικοί… Λίγη στοργική συμπαράσταση τής ζητούν στή δύσκολη ζωή τους. Είναι τόσο λίγα αύτά πού έλπίζουν! Τούς 611107011- τευσε Kl’ αύτός ό τοπικός Βουλευτής... «Οί καπνσπαρα. γωγοί τού ’Ayplviou, έγρα- φαν πρό καιρού σί έφηµερί- δες, συγκεντρώθηκαν στό δη- µόσιο δρόµο κρατώντας µπροστά μιαν είκόνα τής Παναγίας». ΚΙΤΣΟΣ Α. ΜΑΚΡΗΣ μια!!!" µένουν "… ,σέ ::….

Π ΗΠΞΙΡΩ'ΡΙΚΗ ΧΕΙΡΟ'1'ΕΧΉΙΚΗ ΖΩΓΡ&&ΙΚΠ ΚΑΙ ΟΙ "ΦΥΛΕΣ" ΤΩΝ XIONIAAQN T05 Π"…ΠΤ λ. "??? 'Λπ6 τίς τέσσερες µεγάλες ήπειρώτικες πηγές τήν χωρικδν-ζωγρΐαων, τό Κα- πξσσοβο, τί ουενξ, τούς ΧιονιΞες καί τή ?αµαρίνα, ασφαλώς ή πι6 πλούσια πη- γή είναι οί Χιονιάδες. "!! Σαµαρίνα σήμερα βρίσκεται στα σύνορα 'Ηπείρου καί "α- κεδονίας, στο Ησαύ Φλωρίνης, όστδσο πολιτιστικά &νήκει στον ήπειρώτικο χδρο. Χω- ρικούς-ζωγραφους Εδικαν μι ελλα ήπειρότικα χωριά, οπως τσ Μορτ6κι, τσ Υαλ€ντπι καί ΞΆλα. οι περισσότεροι σηµειύωσυν πολύ συχνά τον τύπο τής καταγωγής τους. ’I- διαίτερα οί Χιονιαδίτες, δίπλα στ'δνοµά τους σχεδόν πάντα βάζουν το χωριό τής καταγωγής τους σε διάφορους τύπους ι"έκ Χιονιαδων", "fix κόμης ΧιονιΞ"ες", "από χωρίον Χιονιύδες", "Eu ΧιονιΞδες", "Ξιονιαδίτου", " Χιονιαήίτη", " ιονιΞδες". "Αλλωστε, ή ξπίδοση πολλΞν από τούς Χιονιαδίτες στή ζωγραφική είναι γνωστή από παλιά, γι'αύτδ κυκλοφορεί καί ή φράση "Χιονιαδίτης είσαι; Ζωγράφος είσαί:".Λξν θα &ναφερθούαε Εσύ στήν ποιότητα τής καλλιτεχνικής τους παραγωγής, πού προκάλε- σε καί τήν Ξντηνη αρνητική αντίδραση τοπ Ήότη Κδντογλου. "ειροτεχνικ8 Εργα, κα- λύπτουν τίς λατρευτικές &νξγκες Ενδς αεγαλσυ µέρους τής Ήδρειας '?λλξδσε καί πέ- ρα &π€ αύτή."4λλωστε τή ξπίπεήο δέν είναι τα ίδιο σε ολους τούς τεχνίτες. "& προβλήµατα πού θα μΞς απασχολήσουν σήμερα είναι δύο, ή καταγωγή τής τέχνης τους καί ή οργάνωση τής έργαοίας τους. Χδρος Ερευνας τα χωριό ϊιονι5%ες, απτοΦαΆωµδ- νο «τή κακοτσΞχαλα βουνά τής 'Ήπείοου, δίπλα στά αλβανικά σύνορα. "Άλλοτε µε &- κατοντήδες κατοίκους καί σήµερα μόνο µέ 16 κι αύτούς σε προχωρημένη ήλικία. Χορ- ταριασαν τα μονοπάτια, έρημα τα σπίτια, γκρεµίσµατα παντού. Γίκδνα ερήµωσης καί φθορΞς. Παλιότεροι πόροι τού χωριού ή πτηνοτροφία, ή ζωγραφική καί ή ξυλογλυπτι- κή. ?ήµερα οί συντάξεις καί ή μικρή οίκ6σιτη κτηνστοονία. . . . . . . . . NBC δηµιουργήθηκε ή παράδοση αύτή σ'ξνα αποµονωµένο ορεινό χωριό; ?'6,τι αφορα στήν ξυλογλυπτική, ίσως ή πλησιέστερη προς τήν αλήθεια έρμηνεία είναι ή ακολου8η. '? ξυλογλυπτική ήπήρξε, &αδ παλιά, τέχνη τδν βοσκδν δλλα σέ µικρά κυ- ρίως αντικείµενα γιά σπιτική καί ΕπαΥΥ€λβ«1ιΧή ΧΡή"Όι Ρδ!!€ςν γκλίτσες, κουτάλια, ΄σοοντύλια κ.λ.π. Κάτω από δρισµξνες συνθήκες καί µέ τήν πίεση του µικρού κτηνο- τροφικο5 εισοδήματος, είναι δυνατή να προχωρήσουν σέ πιό σύνθετες ασαφής, οπως ή έκκλη€ιαστική ?υλογλυπτική. ?τή ζωγραφική, δµως, ανάλογα σπ€ραατα δε µπορούσε να έπισηµήνουμε. "Ξ καί ή βασική πρώτη ύλη, αντίθετα µ'δ,τι συνέβαινε στή βασι- κή τΒν µαλλιΞν, Επρεπε νΞρθη &π6 τόπος µακρινούς καί µέ πολυήµερα ταξείδια. Φο- πική παράδοση, πού τήν αναφέρει στό πολύτιμο βιβλίο του για τούς κιονιαίτες &- 2 γιογράφους & παπα-Γιώργης Παίσιος, µιλάει γιά µαθητεία νεαρών βλαχοποιμένων στήν 'Ιταλία. 'Η ίταλιανίζουοα τεχνοτροπία τής χιονιαδίτικης άγιογραφίας κά- νει πιθανή µιά τέτοια ύπδθεση. "ά κι άν ύποΘέσουµε µαθητεία στό "Αγιον "Όρος, ή τεχνοτροπία αύτή δέν ήποτελεί άρνητικό παράγοντα, άρού κι East τό ίδιο περί- που ύφος έπικρατεί.'Λλλωστε καί ζωγράφοι άπό άλλα χωριά, µέ σίγουρη µαθητεία ΄΄, στό αγιον "Ορος, τήν ίδια τεχνοτροπία άκολουθούν.Είναι ή κοινή είκαρτική διά- λεκτος όλων τήν χειροτεχνδν ζωγράφων τής έπογής τ"υς καί νοµίζω κής τή ρίζα της πρέπει νά τήν άναζητήσουμε στά πολύ πιό κοντινά καί προσιτά 'Έπτάνησα. "ερικές προσπάθειες νά κρατηθεί στούς Χιονιάδες ύφος πλησιέστερο πρός τή βυζαντινή πα- ράδοση έμειναν χωρίς συνέχεια.7ά μιά τέτοια προσπάθεια σηµειώνουµε τήν είκ6να τού 'Αγίου Αντωνίου σέ σανίδι, πού βρίσκεται στήν έκκλησία τού 'Ανίου "Αθανα… σίου Χιονιάδων, καθώς καί µιά µεταγενάστερη άλλά πιό πλαδαρή παραλλαγή της, πά- λι στήν ίδιον έκκλησία. Γιά τήν έπαγγελµατική όργάνωση καί τή διδασκαλία τής τέχνης στούς Χιονι- άδες έχουν διατυπωθεί πολλές έκδοχές, πού φτάνουν άς τήν ύπαρ7η όργανωµένης Σχο- λής Ζωγραφικής. 'Επαγγελματική δργάνωση καί μαθητεία είναι άλληλένδετες σέ όλες τίς μορφές χειροτεχνικΞν συσσωµατόσεων. T6 έθιυικό τους δίκαιο καθορίζει όχι µό- νον τούς όρους άσκησης τού έπαγγέλματος άλλά καί τούς διαδοχικούς σταθµούς μα- θητείας, μέ τήν άντίστοιχη άνάληφη εύθυνδν στήν παραγωγική διαδικασία. Οί έπαγ- γελματικές αύτές οργανώσεις δέν είχαν σταθερή µορφή. 7Ηταν προσαρμοσµένες στή µορφή καί στίς άνάγκες τής οίκονουικής δραστηριότητας σέ κάθε τομέα.Ριά τούς βιοτέχνες ύπήρχαν τά ίσνάφια ή ρουφέτια, γιά τούς εµπόρους οί κοµπανίες ή συν- τροοίες, γιά τούς κτηνοτρόφους τά τσελιγκάτα, καί ποικίλες µορφές γιά τούς ναυ- τικούς καί τούς στρατιωτικούς. Μετά άπό έπίπονες έπιτόπιες έρευνες έφτασα στά συµπέρασµα πώς οί ζωγράφοι των Χιονιάδων δέν άκολούθησαν τή συντεχνιακή έπαγγελ- µατική συσσωμάτωοη, πού άνταποκρίνεται σέ πιό σύνθετες κοινωνικές δομές, ούτε, έστω καί τροποποιημένη, τή μορφή τού τσελιγκάτου, πού προύποθέτει είδικό καταμε- ρισμό έργασίας καί έποχιακής άπασχόλησης. 'Ακολούθησαν τό χωρισµό σέ ο ά n ε ς, κοινωνικές όµάδες πού έχουν γιά κορµό τους τήν κοινότητα καταγωγής. Πρώτη νύξη γιά νά στραφεί ή έρευνα πρός τήν κατεύθυνση αύτή τήν έδωσε µιά άπό τίς πρδτες &- πιγραφές τού ζωγράφου Παγόνη στό Πήλιο. "εόοερτος άκόρα, κρατάει τήν ήπειρέτικη προφορά τού όνόματ6ς του καί θυµάται τή φάρα στήν δποία άνήκει. FE κιονόκρανο τής 'Αγίας Μαρίνας Κισσού, στά 1802, άνάµεσα σέ πολλά άλλα γράφει: " χείρ δωρε- όντος παγούνι κωσταντί χηοναδύττι έκ φυλής πασχαλάδες".'Η έπιγραφή αύτή έβαζε πολλά έρωτήµατα, πού τελικά βρήκαν τήν άπάντησή τους, έκτός άπό ένα: η'ί σήμαινε έκείνο τό "Εκ φυλής πασχαλάδες"; 'ο Χριστόφορος Περραιβδς στήν " 'Ιστορία τού Σουλλίου καί Πάργας", πού τύπωσε στά 1857, γράφει στή σελίδα 17:" Είς τά τέσσα- 3 ρα ταύτα χωρία ύπάρχουσι διάφοροι φυλαί, φάραι κοινώς όνοµαζόμεναι". Σ'άλλα σημεία τού βιβλίου του άναφέρεται στή "φυλή των Βοτζαραίων", στή "φυλή τήν πε; βαίων" κ.λ.π. δηλαδή σέ γνωστές σουλιώτικες φάρες. 'Λνήκε, λοιπόν, & Παγώνης στή φάρα τόν Πασχαλάδων. "Ας σηµειώσουµε έδύ, γιά τό σηµερινό άναγνύστη, πώς ή λέξη φάρα πολύ αργότερα πήρε ύποτιρητική σηµασία.'0 παπα-Γιώργης Παίσιος πολλές φορές, ΒΧϊΧΚ στά βιογραφικά στοιχεία γιά χιονιαδίτες ζωγράφους, δίπλα στά όναµατεπόνυµά τους σηµειώνει "Eu τής γενεΞς Πασχαλάδων", "έκ τής γενε8ς Φ Ταοτσαίων Πασχαλάδων", "ΜαρινΞς", χωρίς νά δίνει άλλη έξήνηση. Τελικά ή έπιτό- πια έρευνα όπέδειξε πώς οί χιονιαδίτες ζωγράφοι άνήκαν σέ δύο βασικές φάρες, στούς Πασχαλάδες καί στούς Μαρινάδες. Οί Πασχαλάδες κατοικούσαν στή συνοικία πού βρίσκεται βορειοδυτικά άπό τό κέντρο τού χωριού καί είχαν γιά κοινό τους *ργαστήρι0, δπου γίνονταν καί ή έξάσκηση τών νέων ζωγράφων, ένα πολύ ψηλό κτή- ριο, πού οί ντόπιοι τό έλεγαν "κούλα των Πασχαλάδων". 'Η καύλα τόν Πασχαλάδων έπεσε έδύ καί 40 περίπου χρόνια καί στή θέση της έχτισε καινούργιο σπίτι πα… ραθερισµού ένας άπό τούς άπόγονους τδν Ησχαλάδων, & συνταξιούχος δάσκαλος ντέ- φανος 7ωγρΞφος, πολύτιμος συµπαραστάτης μου στίς σχετικές έρευνες. Γόζεται, μόνον, έρειπωµένο ένα παράσπιτο. 'Εννοείται πώς πολλοί έργάζονται καί στά σπίτια τους, κυρίως άπό τά µέσα τού 190υ αίόνα. Σώζεται σέ καλή κατάσταση τό σπίτι όπου έργόστηκαν οί Πασχαλάδες ζωγράφοι ?εύργιος, "ατθαΐες, τήκος, 'λπό- στολος, Σωκράτης καί Κωνσταντίνος. 'Από τή φάρα τήν Πασχαλ;δων &ποσπάστηκε, γύρω στά µέσα τού 18ου αίώνα, ένα παρακλάδι της, οί Τσατσαίοι ή Τσατσαίοι Πασχαλάδες.Οί Ψαρινάδες κατοικούσαν λίγο χαμηλότερα. 7ώζεται, παρατηυένο καί πνιγµένο στήν άγρια βλάστηση τό κοινό τους έργαστήριο. nag οί, 8σφαλύς άρχικά κτηνοτροοικές,"ο υλές" τΠν Χιονιάδων έξελίσσον- ται σέ χειροτεχνικές ή έστω µικτές; " ?τό τέλος τού 1Πουαίόνα βρισκόμαστε µπροστά στό φαινόµενο= ή κτηνοτροφική πατριά, πού ή συνείδησή της είταν σχε- δόν άπόλυτα δεσμευµένη άπό τό ένστιχτο, τώρα κάτω άπ'τήν έπιρροή τήν άστικδν όρεινύν κέντρων, έλευθερόνετσι από τό ένστιχτο, πλουτίζεται άπό τήν άστική ίδεολογία.."σημειύνει & π.Μ.Παπαϊωάννου στά σχόλια τδν "'Απάντων" τού Περραι- βού. Φαίνεται πώς οί σχέσεις &νάµεσα στίς δύο φάρες είναι καλές, &φού σημει- ώνονται καί έπιγαµίες. "Έτσι, ή Χρύσω, κόρη τού Ξαοχαλά ζωγράφου %ήκου Γεωρ- γίου παντρεύεται τό "πριν! 'λναστάσιο Κ. ήωγράφο καί μ'αύτόν κάνει δυό άλ- λους ζωγράφους, τό Χριστόδουλο και τό Θωµά."λς σηµειωθεί έδύ πώς πολλοί, καί άπό τίς δύο φάρες, έπαιρναν τό έπάγεμά τους γιά Επίθετο: Ζωγράφος, όπως γί- νονταν καί µέ άλλα έπαγγέλµατα | 1αγενΞς, ΣαλΜιΞς, Υ€9ξΟΌςε Μαραγκός κ.λ.π./. "έ άοετηρία τό χωριό τους, όπου τούς χειμωνιάτικους µήνες δούλευαν φορητές είκόνες, ξεχύνονταν οί χιονιαδίτες ζωγράφοι πρός διάφορες κατευθύν- 4 σεις καί µερικές φορές έµεναν µόνιμα σέ τόπους όπου ύπήρκε άρκετή δουλειά, παν- ρεύξξξξονταν καί ντόπιες, όπως έκανε 6 Παγώνης στή Λούκιο τού Πηλίου. ""ργα τους συναντούµε στή Εούρμπιανη, στή ΐταριτσιάνη Καστοριάς, στό Αύγερινό πακεδο- νίας, στό Πεντάλοφο καί στόν γειτονικό του Βυθό, στή Εήσσανη, στά Πηλιορείτικα χωριά Δράκια, 'Ανήλιο, Κισσός, Νεοχώρι καί Μακρινίτσα, στό μοναστήρι τής Κλει- σούρας, στήν Πρεµετή , στή Ζίτσα, στό Κουκούλι, τό Τσεπέλοβο, τ5΄ιρυοοχύρι καί τό Γκαμνέλι Ζαγοριού, στήν Ρυρσόγιαννη, στήν περιφέρεια '&γρινίου, στό ?αλλιοό- νι Καρδίτσας καί σέ πολλά άλλα χωριά. Οί χιονιαδίτες ζωγράφοι, έπτός άπό τό κύριο αγιογραφικό τους έργο, καλλι- έργησαν καί άλλους τοµείς τής τέχνης τους, όπως τό τοπείο /Παγύνης=΄Αγία "αρίνα Κισσού, παράσπιτο Τριανταζύλλου ΐράκια/, τήν προσωπογραφία/Χριστόδουλος ?ωγοά- φος=προσωπογραφίες ταν γονιών του, *Α. Παγώνης= Ρήγας, 'Υώηλάντης/, τίς ίστορι- πές σκηνές/'Αναστ. Παπακώστας-1αρινύς=σπίτι τού Ρόδου στό Τσεπέλοβο|, τή διακόσ- µηση προσόφεων άπό κασέλλες| σπίτι τού ?. Ζωγράφου, Υιονιόδες/ καί τή νεκρή 06- ση |Παγώνηςε 'Αγία ??αρίνα 7ισσού, "Άγιος Δηµήτριος Τεοχωρί"υ|. … . . . . . . . . . τό σημείωµα τούτο είναι µιά πρώτη προσέγγιση στό θέµα, µιά ύπόδειξη γιά τό δρόμο πού ίσως πρέπει νά άκολουθήσυυν νεώτεροι έρευνητές καί σ'"αλλα χωριά µέ παρόµοια κοινωνική δοµή καί άντίστοιχες δραστηριότητες, χορίς νά προδικάζει καί τά τελικό συµπεράσµατα. '" έρευνα γύρω άπό τόν παραδοσιακό µας πολιτισμό είναι καιρός νά προχωρήσει πέρα άπό τή συλλογή ύλικού, πού φυσικά πρέπει νά συνεχισθεί, καί άπό τήν καλαισθητική όποτίµηση σέ πιό σύνθετες καί ούσιαστικές µορφές. ΚΤΜ…" Α . "!"-Ά ΥΡΤΤΣ

, ""Κ|ΤΖογ΄ Α. ΜΑΚΡΗ . χ & ΄οΝκΑΔκ τε. z ΖΞι"ΡΑφο( & ?0ω81% ..8! 33? Prior. >ΘΞΈδΒ έξω!!! Ο .. 24€… νδ; 'Η σειρά ""Ελληνική Λαϊκή Ψξχνη" τοπ 'Εκδοτιποσ μας Οίκου προγραµματίσΘηκε µέ τί φιλοδοξία νά &ποτελ€σει όπείΞΏυνη καί Ξρτια είκονογραφημξνη παρουσίαση τών θησαυ- ρών της έλληνικης λαϊκής καλλιτεχνικής παράδοσης.'Εγκαινιάστηπε µέ τη "Λαϊκή Ψ€χν1 το6 Πηλίου" τοδ Κίτσου Μακρή ιοί συνεχίστηκε µέ την "'Ελληνική Λαϊκή Φορεσιά" τΞς 'ΑγγελικΗς Χατζημιχάλη καί τά "'Ελληνικά Παραδοσιακά Κοσμήματα" οσο "Αγγελου µελη. βοριΞ. σε τή μελέτη το6 Κίτσου Μακρή "Χιονιοδίτες Ζωγράφοι" παρουσιάζεται η πλούσια ζωγραφική παράδοση ένος µικροδ δοεινοΞ χωριοΞ της 'Ηπείρου, τών Χιονιάδων. ?οειΞστη. καν πέντε χρόνια συστηματικης Ξρευνας καί µελέτης τον γνωστοδ λαογράφου γιά νά ολο- κληρωθεί τό Ξργο αύτ6. Οί δυσκολίες ύπ5ρξαν πολλες καί µεγάλες επειδη οί ΧιονιαδίΞεε ζωηράφσι άφησαν "εργο σκορπισμένα σέ κάνω άπό έκατό µικρά δυσπρόσιτα χωριάι 'Η πρόθεση της "Μέλισσας" νά γνωρίσει στό έλληνιπό ψιλότεχνο κοινό, τμηµατικά έλ- λΞ συστηματικά, τή λαϊκή µας τέχνη σέ δλες της τίς έκδηλώσεις συνδυΐζεται άναγπαστι- κά µε τη δυνατότητα έξασσάλισης δπε58υνων καί προετοιµασμξνων µελετητδν, πρΞγµα πού είναι πολύ δύσκολο στην &ποσπασµατικη καί &νοργάνωτη έλληνική πνευµατική ζωή. ""τσι, η σειρά παρουσίασης των σχετικών έκδδσεων νά προσδιορίζεται άπό τίς δυνατότητες πού παρέχει η χώρα µας, με μοναδικό γνώμονα την ύψηλή στάΘµη τών μελετών καί την άρτια έκδοτικη έµφάνιση.'Η Διεύνυνση της "Μέλισσας" Exam πλήρη συναίσθηση τών.μεγά!λων δυσχεριδν πού Εµφανίζει µιά τέτοια προσπάθεια, την Ξνναρρύνει οµως η Ξπίγνωση της σπουδαιότητας πού Έχει, εί8ιπά σήμερα, η &σομοίωση τών γόνιµων στοιχείων της ξννι- κής µας κληρονοµιάς. Με την έπιστράτευση δλων τδν πνευµατικδν δυνάµεων πού διαθέτει 'ζ'χώρα µας στον τοµέα αδτδν, μέ την πείρα τών συνεργατδν της καί µέ το σύγχρονο Ego- πλισμ6 της Ξχει την πεποίθηση πώς νά έπιτ6χει στούς µεγάλους της στόχους.Οί τέσσερις πρώτοι τόµοι &ποτελσΒν Θετική έγγύησηγι'αδτδ. ΠΡΟΛΟΓΟΣ? "!! έργασία αύτή έπιχειρεί µιά πρώτη καί μερική έφαρµογή τής όρχής πού 6 συγγρα. φέας της διατύπωσε στόν πρόλογο τού βιβλίου του "'Η Λαϊκή Ψέχνη τοό Πηλίου". "Έγραφε East πώς " ή µελέτη τής λαϊκής τέχνης µιας Ελληνικής περιοχής δέ μπορεί νά έχει Εστω καί σχετική πληρότητα χωρίς παράλληλη γνώση τής τέχνης όλων τών περιοχών τής χώρας μας καθώς καί τών γειτονικών λαών". Ψεχνίτεςρ µόνοι ή σέ συνεργεία, ξεκινούν άπό διά- φορες περιοχές καί περιτρέχουν όλόκληρη τήν 'Ελλόδα, καί πιό πέρα όκόμα. Οί πιό όνο- µαστοί έκπρόσωποι τής πηλιορείτικης λαϊκής τέχνης έμαθαν τήν τέχνη καί δούλεψαν καί σ'Ξλλους τόπους. 'Ο γλύπτης Ηίλιος πρίν δουλέψει στό συνεργείο τού αρχιτέκτονα Δήμου %ηπανιώτη στό Πήλιο, έργάζεται στήν πατρίδα του Ζουπόνι, τό σημερινό Πεντάλοφο, κι &- νήκει στό συνεργείο τοπ πρωτοµάστορα Γιώργου Κρύστα, όπως &πέδειξαν πρόσφατες έρευ… νες.1 Κι & ίδιος δ &ρχιτέκτονας, όπως φανερώνεται άπό τό έπίΘετό του Ζηπανιώτης, χα- τόγεται άπό τό σηµερινό Πεντάλοφο, ήν καί τόν συναντοήµε σέ κατάστιχο τής έκκλησίας τού ?ωτήρα ταγορΞς, παιδί όκόµα, να προσφέρει χρήµατα γιά λογαριασμό τής µητέρας του Κατερίνας. 'Ο Θεόφιλος πρωτοζωγραφίζει στή Μυτιλήνη, σχηµατίζει τήν είκαστική του γλώσσα στή Σµύρνη, µένει τριάντα χρόνια στό Πήλιο καί ξαναγυρίζει στήν πατρίδα του "υτιλήνη, όπου συνεχίζει νά ζωγραφίζει ώς τό θάνατό του τό Μάρτη τοή 1934.2 "Ο Παγώ- νης έρχεται στό Πήλιο άπό τό ήπειρώτικο χωριό Χιονιάδες έτοιµος ζωγράφος. "Οχι, με… βαια, ώριμος &κ6μα. Κι ό γραφικός του χαρακτήρας γίνεται πιό στρωτός µέ τα χρόνια. 'Από τό πρώτα του έργα είναι καί οί τοιχογραφίες στήν έκκλησία τής 'Αγίας Μαρίνας Κισ- σού -1802- όπου όπογρόφει ώς Παγώνης Χιονιαδίτης, μέ τή σημαντική Προσθήκη "Ex φυλής Πασχαλέδες". 'Επειδή ή θέση τού Παγώνη, καθώς καί τού γιού του 'ΑΘανόσιου, είναι ση- µαντική στή λαϊκή ζωγραφική τού Πηλίου, όδηγήΘηκα στή σκέψη πώς έπρεπε νά &νιχνεύσω τίς ρίζες τής τέχνης του. Κι &κόµα νά ξεκαθαρίσω τή σημασία τής φράσης "Eu φυλής Πασ- χαλόδες", πού γιά νά τή βάλει σέ τόσο έπίσηµη θέση, ed πρέπει να τής έδινε κάποιο ί- διαίτερο βάρος. 'Η έργασία, λοιπόν, αύτή πρέπει νά Θεωρηθεί σέ συμπλήρωμα τής µελέτης γιά τήν πηλιορείτικη λαϊκή τέχνη. "Ετσι άρχισε στό 1975, καί συνεχίστηκε πέντε καλο- καίρια συνέχεια, ή έρευνα στήν "Ήπειρο, τή Δυτική Μακεδονία, τή Θεσσαλία καί τήν 'Α- καρνανία. 'Αρχικός δδηγός ή ώραία συναγωγή στοιχείων γιό τούς χιονιαδίτες ζωγράφους πού έκανε & ντόπιος ίερέας Γεώργιος Παίσιος.3'Αρχειακό ύλικό έλάχιστο βρέθηκε γιατί ή περιοχή δοκιµάστηκε σκληρό &πό τόν έµφύλοο σπαραγµό. Διγοστή καί ή σχετική Βιβλιο= γραφία.'Η έρευνα κάλυψε πάνω άπό έκατό χωριό καί όχτώ μοναστήρια, όπου ύπήρχαν πλη- ροφορίες ή ένδείξεις πώς ύπήρχαν έργα χιονιαδιτών ζωγράφων. Οί πληροφορίες όφορούσαν &ποκλειστικό τό &γιογραφικό τους έργο. "Η "κοσµική" τους ζωγραφική έµενε έντελώς &- µνημόνευτη. Καί πρόκειται γιό τό πιό ζωντανό καί δροσερό τµήμα τής χιονιαδίτικης ζω- γραφικής. Βρέ0ηκαν είκοσιδυό σπίτια διακοσμηµένα, άπό τό όποία µερικά διατηροήσαν τίς τοιχογραφίες σέ καλή κατάσταση, τό περισσότερα σέ μέτρια καί σέ µερικό ύπήρχαν µόνον ίχνη. Γέροντες µας μίλησαν καί γιά Ελλα διακοσμημένα σπίτια πού καταστράφηκαν ή έπι- --ψ: "."-ύ; : ; -; . 2 σκευάστηκαν µέ θυσία τής ζωγραφικής τους διακόσµησης. Είναι πολύ πιθανό πώς ένα με- γάλο µέρος της άνήκε σέ χιονιαδίτες. Παλιές φωτογραφίες, σχέδια, άνθίβολα, έπιστολές, μαγνητοφωνηµένες συνεντεύξεις καί άλλα στοιχεία, έκατοντάδες φωτογραφιών καί έγχρω- μων διαφανειών πού τραβήχτηκαν σέ κάθε τόπο, άποτελούν τό όλικό πάνω στό όποίο στη- ρίζεται ή Εργασία αύτή. Πρώτος ό συγγραφέας της έπισηµαίνει τήν άνεπάρκειά του. Γιά τό λόγο αύτό θεωρεί τό βιβλίο τούτο όχι όλοκληρωµένη µελέτη άλλά έκτεταµένη παραπομ- πή τού βιβλίου του γιά τή λαϊκή τέχνη τού Πηλίου. 'Λπό τό συγκεντρωµένο φωτογραφικό ύλικό δημοσιεύονται έδώ άντιπροσωπευτικά δείγ- µατα άπό άγιογραφίες, έπιγραφές, τοπία, προσωπογραφίες, νεκρές φύσεις, άνθογραφίες, πού καλύπτουν όλη τή γνωστή µας περίοδο δραστηριότητας τών χιονιαδιτών. 'Επίσης δη- µοσιεύονται παραλλαγές ένός άπό τά διακοσμητικά θέµατα πού συναντούμε συχνότερα, γιά νά µπορέσει ό άναγνώστης νά διαπιστώσει τό ποσοστό έλευθερίας μέ τήν όποία οί παρα- δοσιακοί µας ζωγράφοι χειρίζονται µερικά σταθερά θέµατα. Θερµές είχαριστίες άπευθύνονται σέ όσους µέ εύγένεια καί προθυµία βοήθησαν τήν έρευνα καί ίδιαίτερα τόν παπά-Γιώργη ΠαΤσιο, τό γιατρό Βασίλειο Χρήστου, τό συνταξι- ούχο δάσκαλο Στέφανο Ζωγράφο άπό τούς Χιονιάδες, τό δάσκαλο Βύρωνα Βαρζώκα άπό τό Κα- πέσοβο, τό γυμνασιάρχη κ. Φραγγούλα καί τόν κ. Βασδεκά άπό τό Σκαµνέλι, τόν κ. Γιώργο Μπαλτή άπό τήν Πυρσόγιαννη, τόν παπά-Δηµήτριο Βουζοπλή άπό τούς Νεγάδες, τό δάσκαλο ' καί συγγραφέα:κ. Κώστα Λαζαρίδη άπό τό Κουκούλι, τή δεσποινίδα Μαρία Παπάζογλου άπό τό Τσεπέλοβο, τήν κυρία Μπακόλα άπό τό Δίλοφο, τόν κ. 'Αντώνη Γεράση άπό τό Γοργοπό- ' ταµο, τόν έπίτιµο γυμνασιάρχη κ. Στάθη Λαµπρίδη άπό τά Πάνω Πεδινά, τή δεσποινίδα Νι- καίτη Κοντούρη, ήθοποιό, άπό τά Κάτω Πεδινά, τό διευθυντή τής "'Ηπειρωτικής ΄Εστίας" κ. Δηµοσθένη Κόκκινο, τήν έπιτροπή τού περιοδικού "'Αρµολόι", τόν πεζογράφο κ. Γιάν- νη Βατζιά άπό τό Μεταξοχώρι 'Αγιάς, τό γιατρό κ. Λάνταβο πού ύπηρετούσε στήν 'Οξύνεια Καλαμπάκας, τό µοναχό Σεραφείµ άπό τήν 'Αγία Τριάδα Βυθού, τό γιατρό κ. Λαυρέντη 'Α- γορίτση άπό τή Δράκια Πηλίου, τόν Πρόεδρο τής 'Βνώσεως Ζαγορισίων κ. Κλεόβουλο Βλαδί- κα, τόν έπίτιµο γυµνασιάρχη κ. Στάθη Οίκονόµου καί όλους τούς ίδιοκτήτες σπιτι"ων δι- ακοσμηµένων άπό χιονιαδίτες ζωφράφους. OI XIONIAAEZ ΑΠΟ TA META TOY 680v AIQNA ΩΣ TA ΜΕΣΑ TOY 2006 T6 µικρό αύτό χωριό βρίσκεται στήν έπαρχία τής Κόνιτσας, κοντά στά άλβανικά σύ- νορα. 'Αφίνοντας άριστερά τό δρόµο Κόνιτσας - Νεάπολης, ένας µέτριας βατότητας έπαρ- χιακός δρόµος φέρνει στήν Πυρσόγιαννη. 'Από έκεί σκυρόστρωτος, όχι σέ καλή κατάσταση, δρόµος περνάει άπό τή Βούρμπιανη καί προχωρεί πρός 16 Πληκάτι. Πρίν φτάσουµε σ'αύτό ύπάρχει άθλιος χωµατόδροµος, πάλι άριστερά, πού όδηγεί πρός τούς Χιονιάδες. 'Από τόν άριθµό τών σπιτιών πού σώζονται ή πού κείτονται σέ έρήπια φαίνεται πώς οί κάτοικοί του ποτέ δέν ξεπέρασαν τούς τετρακόσιους. Τό 'Επιτελικό Γραφείο τού έλληνικού 'Υπουρ- γείου τών Στρατιωτικών µάς δίνει στά 1880 τόν άριθµό τών 348 κατοίφρν.4 'Ασφαλώς στη- η ρίζεται σέ έπίσηµα στοιχεία τουρκικής άπογραφής. "Αλλωστε, ένα χρόνο άργότερα, σέκοι- ___ **… ….-.-…..…….…… 3 νοτικό φορολογικό κατάλογο έμφανίζονται 85 φορολογούµενοι οίκογενειάρχες, πού μέ µέσο όρο 4 µέλη κατά οίκογένεια µάς δίνει τόν άριθµό 340. "Αν 6 μέσος όρος 4 µελών κατά οί- κογένεια φαίνεται μικρός θά πρέπει νά ύπολογίσουµε πώς μερικές οίκογένειες είναι όρφα- νές άπό πατέρα -σηµειώνονται µέ τό όνοµα τής χήρας- καί σίγουρα άλλες θά ήταν καινούρ- γιες, πρίν όλοκληρώσουν τόν κύκλο τής παιδογονίας των. Χαρακτηριστική ένδειξη γιά τή θέση τής γυναίκας µέσα στήν κοινωνία είναι τό ότι οί χήρες δέν άναγράφονται μέ τό βαφ- τιστικό τους όνομα δίπλα στό έπίθετο άλλά µέ τό άνδρωνυµικό, π.χ. Γιώργαινα Μανδρίτη, Νικόλαινα Τζουβάκα, Νικόλαινα Πασχάλη κ.λ.π. καί μόνο μία άπό τίς έξη χήρες άναγράφε- ται µέ τό βαφτιστικό της, ή Δέσπω Χρήστου.5 Δυστυχώς, οί περιπέτειες τού χωριού έξαφά- νισαν σχεδόν όλα τά κοινοτικά καί ίδιωτικά έγγραφα πού θά έπέτρεπαν νά έχουμε πληρέ- στερη είκόνα τής κοινωνικής, οίκονοµικής καί πολιτιστικής ζωής τού χωριού. Πάντως δέ φαίνεται νά παίζει κάποιο σημαντικό ρόλο στήν περιοχή. Θά πρέπει νά σηµειωθεί έδώ ότι στόν τόσο κατατοπιστικό χάρτη τής 'Ηπείρου, πού σχεδιάζει στά 1833 6 Κοσμάς Θεσπρωτός,6 δέν έµφανίζονται οί Χιονιάδες, πού…µόνο στό κείμενο µιά φορά άναφέρονται άπλώς άνάμε- σα στά χριστιανικά χωριά τής Επαρχίας Κολλόνιας.7 'Ακριβέστερα στοιχεία γιά τόν άριθμό τών κατοίκων έχουμε άπό τό 1913, δηλαδή µετά τήν άπελευθέρωση τής 'Ηπείρου. 'Ο πραγµα- τικός πληθυσμός, σύµφωνα μέ τά στοιχεία τής Στατιστικής 'Υπηρεσίας τής 'Ελλάδος, στά 1913 ήταν 300 κάτοικοι, στά 1920: 288, στά 1928: 280, στά 1940: 239, στά 1951: 65 /µε- τακίνηση τού πληθυσμού τών όρεινών οίκισµών πρός τά άστικά κέντρα μέ τόν έµφύλιο πόλε- μο/, στά 1951=105, στά 1971: 14. Στά 1976 βρήκαµε 12 µόνιμους κατοίκους πού στά 1979 έγιναν 9. 'Η είκόνα είναι άποκαρδιωτική. 'Εδώ καί µερικά χρόνια έπαψε νά λειτουργεί καί τό Δηµοτικό Σχολείο τού χωριού. Δέν ύπάρχει ούτε µικροµάγαζο. 'Η οίκονοµία τού χωριού ήταν κυρίως κτηνοτροφική. 'Εν τούτοις, 16 όνοµα τού χωριού µάς παρέχει καί µιά χρήσιµη πληροφορία= χιονιάδες ήταν οί µεταφορείς πιεσμένου χιονιού άπό σκιερές όρεινές τοποθεσίες πού "χορταίνουν τήν πολιτείαν τό καλοκαίρι χιόνια", κα- τά τήν έκφραση παλιού ήπειρώτη λόγιου. 'Η μεταφορά χιονιού άπό διάφορες περιοχές δέν περιορίζονταν μόνο πρός τίς πολιτείες τής 'Ηπείρου καί τά κονάκια τών πλούσιων Τούρκων µά έφτανε ώς τήν Κέρκυρα όπου "κομίζουν χιόνια µέ τό πλοίο, καί πίνουν οί άρχοντες καί εύγενείς Κερκυραίοι τές λείµονάδες καί λοιπά καταψυκτικά καί δροσιστικά ποτά".8 'Εκτός άπό τούς κατοίκους τής Πρεµετής, τών βουνών τής Λιαπουριάς καί τής Χειμάρρας, καί οί κάτοικοι τών Χιονιάδων άσχολούνται µέ τό ίδιότυπο αύτό είδος έµπορίου, ίσως μάλιστα σέ μεγαλύτερο ποσοστό γι΄αύτό καί 16 χωριό τους παίρνει τό όνοµα Χιονιάδες, όπως συμβαί-… νει καί µέ άλλα έλληνικά χωριά, π.χ. Χαλκιάδες, Χουλιαράδες, Καρβουνάδες, Μελισσουργοί. Οί περιορισμένοι πόροι τής περιοχής άναγκάζουν ένα ποσοστό άπό τόν άντρικό πληθυσ- µό νά άσχοληθεί µέ τεχνικά έπαγγέλματα. κάθε χωριό είδικεύεται σ'έναν τομέα, ή Πυρσό- γιαννη καί ή Βούρμπιανη στήν οίκοδοµική, 6 Γοργοπόταμος στήν ξυλογλυπτική, οί Χιονιά- δες στή ζωγραφική. 'Εστίες ζωγραφικής δραστηριότητας ύπάρχουν καί άλλού, όπως τό Καπέ- σοβο, ή Σαμαρίνα, ή Γαλάτιστα, τό Φορτόσι, τό "Αγιον "Ορος. Θά ήταν ύπερβολή νά τά χα- ρακτηρίσουμε καλλιτεχνικά κέντρα. Δέ δημιούργησαν καμµιά ίδιαίτερη σχολή στόν τομέα ...........-.....!;ιιιιιιιιιιιΞίΞ;ΞΞ=ι----ι … µ…, 4-4 Γ 4 τους. "Εβγαλαν καλούς, μέτριους καί κακούς τεχνίτες στό ύφος καί στό έπίπεδο άντίστοι- χων δραστηριοτήτων όλόκληρης τής τουρκοκρατούμενης ΄Ελλάδας. Μοναδική, ίσως, έξαίρε- ση οί ζωγράφοι άπό τήν Κλεισούρα τής Δυτικής Μακεδονίας πού έργα τους συναντήσαµε στό χωριό τους, στό Νυµφαίο καί στό Πάπιγκο. Κατά τό δεύτερο µισό τού 19ου αίώνα, κι άσφα- λώς έπειδή δέχονται τήν άκτινοβολια τής πρωτεύουσας τού έλεύθερου "Ελληνικού Κράτους, διαµορφώνουν ίδιαίτερο ύφος, λαϊκό-νεοκλασσικό. XE µερικές περιπτώσεις φτάνει ώς τήν άπομίμηση γλυπτικής, μέ πλασµατικές ζωγραφιστές κόγχες μέσα στίς όποίες άποδίδονται µόνο µέ σκιοφωτισμ6 άρχαιότροπες µορφές. Θεοί, Μούσες, Καρυάτιδες, οί 'Εποχές τού Χρόνου, οί αίσώπιοι µύθοι, 6 χορός τών Μουσών μέ τόν 'Απόλλωνα, είναι τά θέµατα πού τούς άπασχολούν.9 'Επίσης, ή κύρια έπαγγελματική δραστηριότητα τών μαστόρων σκορπίζε- ται πρός διάφορες κατευθύνσεις μέσα καί έξω άπό τήν 'Ελλάδα καί έλάχιστα καλύπτει τίς τοπικές άνάγκες σέ θρησκευτική καί κοσμική τέχνη. Τά σπίτια τής Πυρσόγιαννης καί τής Βούρµπιανης είναι σχετικά πενιχρά µπροστά σέ δημιουργήματα τών µαστόρων τους σέ άλλα μέρη.100ί ζωγράφοι τών Χιονιάδων, µέ τό τόσο πλούσιο έργο, έλάχιστα δείγματα τής τέχ- νης των άφησαν στό δικό τους χωριό: λίγες καί µεταγενέστερες τοιχογραφίες στήν έκκλη- σία τού 'Αγίου 'Αθανασίου, µερικές φορητές είκόνες καί ούτε ένα διακοσµηµένο σπίτι. Τό τέµπλο τής έκκλησίας τού Γοργοπόταµου δέ συγκρίνεται µέ τό θαυµαστό τρυπητό ξυλό- γλυπτο τέμπλο τής Μητρόπολης "Ιωαννίνων πού έγινε άπό τεχνίτες τούυ χωριού αύτού. 'Η είδίκευση κάθε χωριού σέ έναν τοµέα έκφράζεται καί μέ χαρακτηριστικές φράσεις, όπως "Ποιός έχτισε τόν Κόσμο; -Oi nupooy1avvi1cgf", "Χιονιαδίτης είσαι; Ζωγράφος είσαι:". Κι έδώ δέν θά πρέπει νά φτάσουµε στήν όπερβολή νά πιστεύουµε πώς όλοι οί "αντρες πού δέν άσχολήθηκαν μέ τήν κτηνοτροφία γινότανε χτίστες, ζωγράφοι ή ξυλογλύπτες. 'ονοµα- στοί καί πέρα άπό τήν περιοχή είναι οί λαϊκοί µουσικοί τής Πυρσόγιαννης καί τής Βούρ- µπιανης. 'Από τήν Πυρσόγιαννη κατάγονται καί άξιοι λιθογλύφοι, οί λεγόμενοι πΞλΞκάνΞι, μέ ίδιαίτερη έπίδοση στίς σκαλιστές προσόψεις τζακιών, όπως 6 Γιάννης Νίτσος, & Baci- λης Στύλος, 6 Γιώργος Παπανικολάου, 6 Γιώργος Βατσκαλής καί άλλοι. ΄Υπάρχουν πληροφο- ρίες καί γιά χιονιαδίτες ξυλογλύπτες. Κατά όμάδες, τά λεγόμενα "µπ'λούκια" ξεκινούσαν άρχές τής άνοιξης γιά νά 6110106- ψουν µέ τό τέλος τού φθινόπωρου. Βασικά χρονικά όρόσηµα ήταν οί γιορτές τών δύο καβα- λαρέων άγίων, τού "Αι Γιώργη τήν άνοιξη καί τού "Αι Δηµήτρη τό φθινόπωρο.'Π άναχώρη- ση τών µπουλουκιών συνοδεύονταν άπό µικρές άποχαιρετιστήριες γιορτές.Τό είδος τής προ- συµφωνηµένης έργασίας καθόριζε καί τή σύνθεση, σέ άριθµό καί είδικότητες, τού κάθε μπουλουκιού. Πολυάριθµα τών χτιστάδων, µικρότερα τών ξυλογλύφων καί µέχρι πενταµελή τών ζωγράφων. Τό γενικό σχέδιο καί ή έπίβλεψη τής όλης δουλειάς άνήκει στόν πρωτομά- στορα. Γύρω στά 1800 συναντούµε γιά τόν πρωτοµάστορα τών χτιστάδων τό λόγιο χαρακτη- ρισµό ά ρ χ ι τ έ κ τ ων /Δήμος Ζηπανιώτης, µοναστήρι 'Αγίου 'Αθανασίου Λαύκου 1795/9 καί τών ζωγράφων i σ τ ο ρ ι 0 γ ρ ά φ o ς | Μιχαήλ, μοναστήρι 'Αγίας Τριάδας Βυθού 1802/. , , … …,- ζ! 5 'Η έπαγγελματική συσσωμάτωση τών χτιστάδων καί τών ξυλογλύφων άκολουθεί τόν παν- ελλήνιο τύπο τού ρουφετιού ή ίσναφιού."Ετσι είναι όργανωμένοι οί "κουδαρέοι"/χτιστά- δες/ τής Πυρσόγιαννης καί τής Βούρµπιανης καί οί "ταγιαδόροι"/ξυλογλύπτες/ τού Γοργο- πόταµου, πού παλιότερα λεγότανε Τούρνοβο.12 Στήν έπαγγελματική συσσωµάτωση τών ζωγρά- φων άπό τούς Χιονιάδες ύπάρχει κάποια ίδιοµορφία πού θά τήν έξετάσουµε άργότερα. ‘H μικρή κοινωνία τών Χιονιάδων δέν παρουσιάζει, τουλάχιστο άπό τό 180 αίώνα πού έχουμε σίγουρες πληροφορίες γιά τή ζωγραφική τους, τή βουκολική γραφικότητα μέ τήν 6- ποία παρουσιάζεται γενικά άπό τούς παλιότερους ίστορικούς ή ζωή τού έλληνικού χωριού, "Εχει τίς κοινωνικές της διαστρωµατώσεις. Αύτές δέν άντιστοιχούν µέ τά στρώματα τού κόντρα-πλακέ, όπου 0i διαφορετικές κατευθύνσεις τών ίνών τού ξύλου συμβάλλουν στή συν- οχή καί στερεότητα τού σύνολου. 0i σχέσεις τών διαφόρων κοινωνικών στρωμάτων είναι έ- νεργές καί άνταγωνιστικές. Οι κοτζαμπάσηδες παίζουν βασικά, καί γιά δικό τους όφελος, τό ρόλο τού διαβιβαστή τών βαρών τής τουρκικής φορολογίας καί τών έκκλησιαστικών είσ- φορών στά κατώτερα στρώµατα. Στό µοναδικό φορολογικό κατάλογο, πού τυχαία διασώθηκε, τού 1881, παρατηρούμε πώς ή γενική τουρκική φορολογία καταµερίζεται, μέ άστάθµητη σέ μάς άντικειμενικότητα, άνάλογα µέ τήν οίκονομική στάθµη τού κάθε νοικοκυριού. Τά δικαι- ώµατα τού δεσπότη καθορίζονται µέ βάση τά τέσσερα γρόσια καί µέ συντελεστές άπό 1 ώς 3. Πέ άγνωστα σέ µάς κριτήρια καθορίζονται τά άλλα κοινοτικά βάρη, όπως ή κατασκευή γέφυ- ρας, οί δρόµοι, 6 µισθός τού δραγάτη. Σηµειώνουμε πώς οί αύξοµειώσεις στόν καταµερισ- μό τής γενικής τουρκικής φορολογίας κατά νοικοκυριό δέν είναι άκριβώς άντίστοιχες µέ τίς κοινοτικές έπιβαρύνσεις. Οί έπαγγελµατίες πληρώνουν καί φόρο έπιτηδεύµατος χωρίς, πάλι, σταθερούς συντελεστές. 'Από τό φόρο έπιτηδεύµατος φαίνεται πώς οί ζωγράφοι έχουν άπό τά ύψηλότερα είδοδήματα στό χωριό. Μέ τόν τουρκικό Νόµο "περί βιλαετίων" τού 1859 έµφανίζεται καί στούς Χιονιάδες τό άξίωµα τού µ o υ χ τ ά ρ η, οίκονοµικού διαχειρι- στή. Στά 1892 μουχτάρης είναι 6 "Ιωάννης Δηµ. Βούρης, άδελφός τού ζωγράφου Ζήση Δ. Βού- ρη. Φαίνεται πώς oi μουχτάρηδες, κατά κανόνα άπό τήν τάξη τών κοτζαμπάσηδων, έδειχναν μεγάλη σκληρότητα στόν καθορισμό καί τήν είσπραξη τών φόρων. Κυκλοφορούσε στούς Χιονιά- δες, τέλη 19ου αίώνα, ένα καυστικό σατυρικό τετράστιχο " "Ερµο παληκάρι - Πάρε το χαμ- πάρι - Βάλανε µουχτάρη - "Ολα θά στά πάρει". Μόνον έμµεσες καί άσαφείς πληροφορίες έχουµε γιά δυαδική δράση πού ν'άπέβλεπε στήν άρση ή μείωση τών κοινωνικών καί οίκονομικών διαφορών. Αύτές, άκόµα καί στά έξωτερικά, μά τόσο άποτελεσματικά, στοιχεία τους, όπως οί φορεσιές, κατοχυρώνονται καί άπό τήν 'Εκ- κλησία, όπως φαίνεται καί άπό τήν έγκύκλιο τής 24ης 'Οκτωβρίου 1803 τού 'Επίσκοπου Κο- ζάνης καί Σερβίων πού καθορίζει µέ λεπτομέρειες τή γυναικεία φορεσιά τών τριών κοινωνι- κών τάξεων καί άπειλεί µέ άφορισμό καί καταγγελία στίς τουρκικές άρχές όποια γυναίκα ντυθεί μέ φορεσιά άνώτεΡης τάξης.'Επίσης, στίς άπεικονίσεις κτητόρων ή δωρητών έκκλη- σιών ή φορεσιά τών "άρχόντων" είναι έντελώς διαφορετική. Συχνές είναι οί άτομικές προσ- πάθειες γιά µεταπήδηση άπό ένα στρώμα σέ άλλο άνώτερο ή καί γιά µίμηση τού τρόπου ζωής 6 τών άνώτερων στρωµάτων. Χαρακτηριστικό σύµπτωµα στήν τέχνη, κυρίως στή ζωγραφική, εί- ναι ή έπίφαση πολυτέλειας,δηλαδή ή άποµίµηση άκριβών καί δυσεύρετων ύλικών µέ άλλα φτη- νά καί προσιτά. "Eva µέσο διαμαρτυρίας είναι καί ή πολιτική σάτυρα. ‘0 δάσκαλος 'Ιωάν- νης Μ. Καραγιάννης συντάσσει " Εκ τού προχείρου καί µερικά ποιήµατα, έν τών όποίων ά- ναφέρεται είς τήν κακήν διοίκησιν καί διαχείρισιν τών ΐοινοτικών πραγμάτων 616 τής τό- τε Δημογεροντίας" γράφει 6 Γεώργιος Παίσιος. Διαφορετική είναι ή αίσθηση τού χρόνου στά διάφορα κοινωνικά στρώματα. Στούς κτη- νοτρόφους είναι κυκλική καί µικροπρόθεσµη | χειμώνας-άνοιξη-καλοκαίρι-φθινόπωρο/, στούς έµπορους καί χειροτέχνες-ζωγράφους γραµμική /πρίν άπό τόσα χρόνια-πέρισυ-φέτος-τού χρό- νου/ καί στούς κοτζαµπάσηδες κάθετα γραµμική | 6 παραπαπούς µου-ό κακούς μου-ό πατέρας μου- τά παιδιά μου/ έπειδή ένα άπό τά ίδεολογικά στηρίγματα τής κοινωνικής τους έπιβο- 1 λής είναι καί ή "εύγένεια" τής καταγωγής τους άπό "καλή σειρά". . Γιά τήν ύπαρξη σχολείων στούς Χιονιάδες oi κάπως σίγουρες πληροφορίες φθάνουν ώς τά 1826, τότε πού δίδασκε µέ άκτινοβολία καί στά κοντινά χωριά 6 Κωνσταντίνος Δηµητρι- άδης Κοσκινάς. 'Ο Γεώργιος Παίσιοε μάς πληροφορεί πώς σχολείο λειτουργούσε "ύπό τήν ίδίαν στέγην τής παλαιάς ΄Ξκκλησίας άγ. 'Αθανασίου οίκοδοµηθέν διαµέρισµα, Εχον τήν είσοδον έκ τής θύρας τού γυναικκωνίτου, καί τό όποίον κατηδαφίσθη κατά τήν άνέγερσιν τής έκκλησίας κατά τό έτος 1866". Κάποιο σχολικό κτίριο φαίνεται πώς χτίζεται στά 1858 µέ δωρεά τής Αίκατερίνης Χρήστου ΠαπΞ.14 ξάξά τή μαρτυρία τού Γεώργιου Παίσιου είχε µόνο µιά μικρή καί σκοτεινή αίθουσα διδασκαλίας καί διαµέρισμα γιά κατοικία τού δάσκα- λου. Στή θέση τού σχολείου αύτού χτίζεται στά 1905 16 σχολικό κτίριο πού ύπάρχει καί σήµερα. Δύτό χαρακτηρίζεται "εύπρεπέστερον" καί "όπωσδήποτε ύγιεινότερον" άπό τό προη- γούµενο. Είναι στόν τύπο πολλών σχολικών κτιρίων τών τελευταίων χρόνων τής Τουρκοκρα- τίας στήν "Ήπειρο. 'Η χρήση ντόπιων δομικών ύλικών καί μερικά στοιχεία τής τοπικής άρ- χιτεκτονικής τό έντάσσουν άνετα στό ύφος τού χωριού. 'Ο ζωγράφος Παγώνης, πού έρχεται στό Πήλιο γύρω στά 1800, δείχνει άπό τό γραφικό του χαρακτήρα καί τίς άνορθογραφίες του πώς ξέρει κάποια κολυβογράµματα, χωρίς νά εί- ναι βέβαιο πώς φοίτησε 05 σχολείο τού χωριού του ή σέ κάποιο άλλο τής περιοχής. Είναι σχεδόν βέβαιο πώς πολλές φορές στή μαθητεία τής ζωγραφικής περιλαµβάνεται, τήν έποχή του, καί ή διδασκαλία τής γραφής, άπαραίτητη στήν άσκηση τού έπαγγέλµατος. 'Ο γραφι- 16g χαρακτήρας καί ή όρθογραφία τού Παγώνη βελτιώνονται βαθμιαία στό Πήλιο. 'Ο χιονια- δίτης ζωγράφος Χριστόδουλος άντιγράφει στά 1846 τήν "'Ερμηνεία τών ζωγράφων " τού Διο- νύσιου άπό τή Φουρνά τών 'Αγράφων µέ στρωτό γραφικό χαρακτήρα. 'Αργότερα, άπό τό τελευταίο τέταρτο τού 18ου αίώνα, στό σχολείο τών Χιονιάδων γί- νεται συστηµατικότερη διδασκαλία. Δάσκαλοι άλλοτε είναι ντόπιοι καί άλλοτε προέρχονται άπό διάφορα ήπειρώτικα χωριά, τή Ζίτσα, τή Βούρμπιανη, τήν Πυρσόγιαννη, 16 Tofipvoao. Τήν έποπτεία τού διορισμού τών δασκάλων είχε 6 Μητροπολίτης Βελής καί Κονίτσης άλλά ή µισθοδοόία βάραινε τό χωριό. T6 σπίτια τών Χιονιάδων είναι λιθόχτιστα διόροφα, σέ τετράγωνη τά περισσότερα κά- … …. - ". .…-- --…..… τοψη καί μέ σχιστπλιθική έπικάλυψη τής τετράριχτης ξύλινης στέγης. Σπάνια έχουν έ- ξωτερικά κάποια άπλή λιθανάγλυφη διακόσμηση. T6 τέμπλο τής έκκλησίας είναι άπλό ξύλι- νο. Θά πρέπει9 όµως, νά σηµειώσουμε έδδ πώς ή σημερινή έκκλησία χτίστηκε στά 1866, δη- 1006 σέ έποχή παρακµής τής παραδοσιακής ξυλογλυπτικής. Ξέρουμε, άπό πολλές άλλες περι- πτώσεις, πώς τό τέμπλο τής παλιάς έκκλησίας δέν ξαναστήνονταν στήν καινούργια, πολύ περισσότερο άν είχε φανερά σημάδια φοράς από τό χρόνο. Πολλές φορές συναντούμε, σέ νάρ- 0ηκες ή γυναικωνίτες, τµήµατα θαυμαστών ξυλόγλυπτων τέμπλων πού άντικαταστάΘηκαν άπό µέτρια νεότερα. 'Η γυναικεία φορεσιά, όπως φαίνεται άπό ςωτογραφίες τού τέλους τού 1θου αίόνα, άκολουΘεί σέ γενικές γραµμές τή φορεσιά τής περιοχής Κόνιτσας. Κατά τήν ϊ- δια έποχή στούς άντρες έχει έπικρατήσει ή εύρωπαίκή φορεσιά. Προσωπογραφία, όμως, έργο τού χιονιαδίτη Θωµά ΜαρινΞ, παριστάνει άντρα πού φορεί φαρδύ κόκκινο φέσι µέ µαύρη φούντα, άσπρο πουκάμισο, σκουρογάλαζο γελέκι, όμοιόχρωµο έπενδύτη καί ίσως φουστανέλ- λα/άπεικονίζεται δς τή µέση/.1Ξ 'Από τά στοιχεία πού έχουµε σχηµατίζουµε τήν τυπική είκόνα τής ζωής όλων τήν μι- κρόν δρεινδν χωριδν τής 'Ππείρου, χωρίς τή λάμψη µερικΞν ζαγοροχωριδν. Η ΕΠΑΓΓ?ΜϊΑΤΙΚΗ ΣΥΣΣΩΜΑΨΩΣΉ ΤΩΝ ΖΩΓΡΑΦ9Ή Γιά τήν έπαγγελµατική δργάνωση καί 16 διδασκαλία τής τέχνης στούς Χιονιάδες δέν ύπάρχουν παλιές γραπτές μαρτυρίες, πράγμα πού άφησε έλεύΘερο τό πεδίο σέ κάθε μορφής είκασίες, άπό τίς οποίες δέν ξέφυγε παλιότερα καί 8 όποφαινόµενος."Επαγγελματική δργά- νωση καί έκμάΘηση τής τέχνης είναι άλληλένδετες σέ μορφές χειροτεχνικδν συσσωµατώσεων κατά τήν Τουρκοκρατία. T6 έθιµικό τους δίκαιο καθόριζε όχι µόνο τούς όρους άσκησης τού έπεγγέλµατος άλλά καί τίς συνθήκες καί τά στάδια μαθητείας μέ τή βαθµιαία άνάληφη 31o καί µεγαλύτερων εύθυνΞν κατά τήν παραγωγική διαδικασία. 'Ο Εύριπίδης Σούρλας µιλάει χω- ρίς δισταγμό γιά 'Αγιογραφική Σχολή τήν Χιονιάδων.16 ‘0 δρος Γχολή έδδ είναι άβάσιμος είτε μέ τήν έννοια τού 'Εκπαιδευτήριου τήν πάρουµε είτε σά µιά "σχολή" τέχνης µέ πρωτό- τυπο καί ίδιαίτερο ύφος.'Ο ίδιος δέν τό ξεκαθαρίζει. Πιό προσεκτικός καί πλησιέστερος στά πράγματα 6 Γεώργιος Παίσιος µιλάει γιά "µακροχρόνια σειρά τής Οίκιακής 'Αγιογραφι- κής Σχολής τήν Χιονιάδων".1?Μέ τόν 600 "οίκιακής" άποκλείει τό ένιαίο έκπαιδευτήριο. Ούτε µέ τήν έννοια τής καλλιτεχνικής σχολής τόν χρησιμοποιεί γιατί 6 ίδιος μέ πολλή σε- μνότητα σηµειώνει στόν πρόλογο τού βιβλίου του: "Κατά τήν σύνταξιν τής παρούσης, ήμε"ις? µή έχοντες είδικότητα τινά περί τά τοιαύτα, δέν έπιχειρήσαµεν νά έπιφέρωµεν κρίσεις έπί τήν έργων τών Χιονιαδιτδν άγιογράφων. Τούτο είς άλλους έναπόκειται. "Οσα έγράψαµεν καί γράφοµεν σήµερον περί αύτδν, ταύτα άναφέρονται είς τό ίστορικ6ν τής 'Αγιογραφίας µέρος καί άποβλέπουν είς τήν έν µέρει πλήρωσιν ένός κενού, τό δποίον έδηµιουργήΘη άπό τής άρ- χής άκόµη τής έµφανίσεως τής τέχνης αύτής είς τό χωρίον τούτο". Είναι φανερό πώς µέ τόν 600 'Αγιογραφική Σχολή έννοεί τήν άγιογραφική παράδοση, πού πραγµατικά ύπάρχει στό χω- ριό του. ‘0 ίδιος σέ πολχά σημεία τού βιβλίου του άναφέρεται σέ διάφορες "Υ€νΞΞζ" ζω- … ΄γράφων. 'Βπίσης 6 Παγώνης, όταν τοιχογραφεί στά 1802 τήν 'Αγία Μαρίνα Κισοού, στό Πήλιο, , ! ι ? .---.-- 8 γράφει στά κιονόκρανα τής μεγάλης αύτής τρίκλιτης βασιλικής τό ίστορικό τής άγιογρά- | φησης καί δπογράφειι "Χείρ δωρεούντος παγούνι κωσταντί χιωνιαδύτι Εκ φυλής πασχαλάδες". !!ιόφερτος άκόµα στό Πήλιο κρατάει τήν ήπειρύτικη προφορά τού δνόµατός του καί σηµει- ώνει τόν τόπο τής καταγωγής του. 'Αργότερα, όταν έγκατασταθεί μόνιµα στή Δράκια τού Πηλίου, θά όπογράφει ώς "δρακιώτης". Αύτό άλλωστε, τόν διευκολύνει καί έπαγγελµατικά γιατί στή Δράκια καί όχι στούς Χιονιάδες πρέπει νά τόν άναζητήσουν πιθανοί νέοι πελά- τες του. Είναι συνήθεια τόν συγχρόνων του νά σημειώνουν τόν τόπο καταγωγής των. 'H Ρα- λάτιστα, ή "Αρτα, τό Φορτόσι, τό Καπέσοβο, οί Μηλιές, τό Νεµπεγλέρ, τό Λινοτόπι καί πολλά άλλα µέρη έµφανίζονται σέ έπιγραφές άγιογραφιύν.0ί σαµαρινιύτες πολλές φορές βραχυγραφούν τόν τόπο τής καταψνγής των µόνο µέ τά σύµφωνα "σ.µ.ρ.ν.". Οί χιονιαδίτες ζωγράφοι μέ πολλόυς τρόπους σηµειώνουν τήν καταγωγή τους : "Ex κόµης Χιονιάδες", "En Χιονιάδων", "άπό χωρίον Χιονιάδες", "Ex Χιονιάδες", "Χιονιαδίτου", " Χιονιαδίτη", "Χι- ονιάδες","άπό Χιονιάδες τής έπαρχίας τού 'Αγίου Βελάς". Στήν έπιγραφή τής 'Αγίας Μα- ρίνας Κισσού τό πιό Ενδιαφέρον σηµείο είναι 6 προσδιορισμός "Ex φυλής Πασχαλάδες". 'ο Χριστόφορος Περραιβός στήν "!Ιστορία τού Σουλίου καί Πάργας" πού τύπωσε στά 1857, γρά- φει στή σελίδα 17 "Είς τά τέσσαρα ταύτα χωρία ύπάρχουσι διάφοροι φυλαί, φάραι κοινύς όνοµαζόµεναι". Σά άλλα σημεία τού βιβλίου του άναφέρεται στή "Φυλή τόν Εοτσαραίων", στή "φυλή τύν Ζερβαίων" κ.τ.λ. δηλαδή σέ γνωστές σουλιώτικες φάρες. 'Επίσης & Γεώρ- γιος Πα'ι'σιος σόκοΆ΄ά ΄;βι'α44ρΜ ε.…ψά-.ψκ………ω Υψ…άποσθέτει Μ" πλα στά όνοματεπώνυμά τους "Eu τής γενεάς Πασχαλάδων", "Eu τής γενεάς τόν Τσάτσαίων Πασχαλάδων", "Μαρινύς". 'Η έπιτόπια έρευνα, σέ συνδυασµό μέ τίς ένδείξεις τού Παγώνη καί τού Παϊσιου, ξεκαθάρισε τό θέµα. Οί ζωγράφοι τόν Χιονιάδων δέν &κολούθησαν τή συντεχνιακή έπαγγελ- ματική δργάνωση άλλά συνέχισαν τό χωρισμό σέ φόσες, κοινωνικές όµάδες πού στηρίζον- ται στήν κοινότητα καταγωγής άπό τή σειρά τού πατέρα. 'Η "φυλή" τού Παγώνη καί ή "γε- νεό" τού Παίσιου είναι ή γνωστή φάρα µέ τήν έσωτερική της διάρθρωση καί ίεραρχία. Te- λικά άποδείχτηκε πώς οί χιονιαδίτες ζωγράφοι ύς τό τέλος τού 180v αίύνα άνήκαν σέ δύο φάρες, στούς Πασχαλάδες καί τούς Μαρινάδες. Στίς άρχές τού 19ου αίύνα δηµιουργείται ένα παρακλάδι τών Πασχαλάδων, οί Τσατσαίοι ή Ψσατσαίοι Πασχαλάδες. Γενάρχης τύν Toa- τσαίων λογίζεται & "ίστοριογράφος" Μιχαήλ.18Τό "Τσατσαίοι" ξεκίνησε άπό σκωπτικό καί µέ δυσκολία έγινε αποδεκτό άπό τούς ίδιους. Βασικά οί φάρες τόν Χιονιάδων παραμένουν κτηνοτροφικές, μέρος µόνον άπό τούς άντρες τους έπιδίδεται στή ζωγραφική. Γύρω στά 1880 μέ 1900 οί ένήλικοι άντρες ύπολογίζονται γύρω στούς 140 καί οί ζωγράφοι τήν ί-. δια περίοδο είναι 11 ή 12, δηλαδή ποσοστό 8 στά εκατό τού ένεργού άντρικού Ηληθυσμού. Οί Πασχαλάδες κατοικούσαν στή συνοικία πού βρίσκεται βορειοδυτικά άπό τό κέντρο τού χωριού καί είχαν κοινό τους έργαστήριο, όπου γινότανε καί ή µαθητεία τόν νέων ζωγρά- φων, ένα ψηλό κτίριο πού οί ντόπ΄ιοι τό έλεγαν "ή κούλα τών Πασχαλάδων". 'Η πούλα τύν Πασχαλά5ων έπεσε τήν έποχή τού Μεσοπόλεμου καί στή θέση της έχτισε καινούργιο σπίτι …η fit-n ….. παραθερισμού δ συνταξιούχος δάσκαλος Στέφανος Ζωγράφος. ΐύζεται σέ έρείπια τό παρά- σπιτο τής κούλας. 'Από τά μέσα τού 19ου αίώνα πολλοί έργάζονται καί στά σπίτια τους. Σώζεται σέ καλ, κατάσταση τό σ.ι τι όπου έργάσθηκαν οί Παοχαλάδες Ζωγράφοι Γεώργιος, Πατθαίος, Ζήκος, 'Απόστολος, Σωκράτης καί Κωνσταντίνος. Οί Μαρινάδες κατοικούσαν χα- µηλότερα καί σ ζεται, όχι σέ καλή κατάστ «an, τό κοινό τους έργαοτήριο, πολλοί παςρ- ,? ω . νσυν έπύνυμο τό έπαγγελµατικό τους Ζωγράφος. Στίς αρχές το' 900" αζωυ1 έχουµε σςγου- on μαρτυρία πές δ Σωκράτης Ζωγράφος διατηρούσε έργαστήριο καί στά Γιάννινα.19 Στά έβγαστήρια αυτό οί µικροί µαθητευόµενοι ξρχιζαν από βοηθητικές δουλειές, όπως τό τρί… φιμο τήν χρωµάτων πάνω στό µαρµάρινο "τριβίδι" καί τήν προετοιμασία τύν έπινανειύν. "Υστερα προχωρούσαν στό γέµισµα δροιόχρωµων έπιφανειύν Επάνω στό γενικό σχέδιο /ού- β Με, φορεσιές έδαφος..../ καί σταδιακά άναλαβαίναν περισσότερο'ύπεύουνες έργασίςς ύσπου, όριµοι πιά, νά φτάσουν στή σχεδίαση καί στό Γωγοάφισμα λεπτο µερει?υ /πρόσωπα, πτυχώσεις, κεντίδια..../. τό έπάγ ελμα έδινε στούς χιονιαδίτες ζωγράφους άνεση οίκονομιπή που τους έπέτοε… πε νά ζούν µέ κάποιαν άρχοντιά. Μεταφέρω έδύ περιγραφή τού 1947. "?τξ µετ.ςασή µας στούς Χιονιάδες έπισκευΘήκαμε καί τό 'Αρχοντικό τού Ζωγράφου. Σεργιανίσααε το "Αρχον- τικό αύτό, όπως βρισκότανε τήν έποχή έκείνη, τριγυρίσαμε τίς κάµαρες καί τούς όντά- - δες, περ …εργασθΞκ… τήν όµορφη αύλή του πού ήτανε στολισµένη µέ λογιωο λογιζ !! τρ…- - ανταουλλιές , περιεργασθήκαµε τούς ζωγραφικούς πίνακας πού ήτανε &γςµη …µςρ…πΟς &π6 Ω; αύτούς- κρεμασµένοι στούς τοίχους τού μεγάλου όντΞ μέ τά βαρει στρωσίδια καί τά μιν- ' , τέρια του, φάξαµε τις παληές σκαλιστές κασσ Μλ ς πού ήτανε φυλαγµένα δευτΞρια χα: αχ- λα προγονικά κειµήλια... καί σ'δλόκληρο τό χήρο τού σπιτιού περιχυµένη µιά έρχοντιά καί ένα ξεκούρασμα τού µατιού μέ τίς γλάστρες πού ήτανχε κρεµασμΞνες σέ όλα τά παράθυ- ρα τού δντ5, γεμάτες μέ βασ' …ι%Ο"ς πεί παππφΞδες…--" . mKaC στό σημαγ…ένο .- 9γαστήΏι τύν Παρινάδων βρήκαµε τό καλοκαίρι τού 1978 στοιχεία πού έπιτρέπουν τήν άνασύνθεση μιάς παρόμοιας είκόνας άρχοντιάς, τόν µεγάλον δντΞ µέ τά παράθυρα, τήν πλουνισµΞνη ! , * .,΄..΄ ξ»… ,? ,, , άι ! , |. η, προσελα και µεσα της µερικα από τ… κιιμη…ια που χρησιµοποιούνται σ…ήν εργασια µας πα- , τή. Μερικοί άπό α-!τούς εχουν τή δυνατότητα νά σπουδάσουν τά παιδιά τους, µ'όλο το; 21 έχουν πολυµε ,λείς οίκογένειε ς. ! , , Ο… , ; …,, .Οι… , Από τα μέσα τού 190υ αίωνα οι ζωγραφοι νε.αίνουν κοινωνικά και αρχιζουν να παίρνουν άξιώματα. "Ο άγιογράφος Μάνθος Ζωγράφος, "μεταξύ τών ίθυνόντων τού χωρίου", ' πρωτοστατεί στήν έκλογή τής τοποθεσίας όπου θά ΧΏιστεί τό καινούργιο σχολείο στά 1853. 'Ο Μιλτιάδης !. Ζωγράφος κατευθύνει, στά 1905,τήνκίνηση γιά τήν άνέγερση τού νέου διδακτήριου τού Δηµοτικού Σχολείου. "Αλλος δμότεχνός του, 6 Νικόλαος Παπακώστας, είναι ταµίας της 'Βπιτροπής γιά τήν άνέγερση Παρθεναγωγείου στά 1912. Ψωρα πρ έπει νά έξετάσουμε γιατί οί, άρχικά κτηνοτροφικές, "φυλές" τήν Xbovbééwv "|! ο Ο έξελίσσονται σέ µικτές, χειροτεχνικΞς και κτηνοτροφικ ..ς, χωρίς οι ζωγράφοι τους νά ι - " ll όργανωθούν σέ ίσνάφια, έπαγγελµατικές συσσωκατύσεις στίς δποίες κριτήρι.' ει:πετοχ1ς 10 είναι ή όσκηση όρισμ€νου έπαγγέλµατος καί όχι η κοινότητα καταγωγΞς άπό πατρική σει- pa, παρ'όλο πού "στό τέλος του 18ου αίόνα βρισκόµαστε µπροστά στό σαινόμενο= ι κτη- νοτροφική πατριό, ποό η συνείδησή της όταν σχεδόν όποκλειστικό δεσµευμένη άπό τό έν- στιχτο, τώρα κάτω άπό την έπιροη τόν όρεινΞν όστικδν κέντρων, ελευθερώνεται όπό την &στική ίδεολογία".22Είδαμε παραπάνω πώς οί ζωγράφοι &ποτελοόν μικρή μειοψηφία στό σύνολο τόν κατοίκων τοό χωριοδ. Προσθέτουµε τώρα πώς την ίδια µικρή μειοψηφία αποτε- λοΞν καί µέσα στη φάρα τους, &φοό στό συνολικό όριθμό ταν µελ3ν τους πρέπει νά περιλά- βουμε καί τίς γυναίκες ποό παίζουν Ξνεργό ρόλο στην παραγωγική διαδικασία. Δέν £626- βουν από τς φάρα γιατί οότε όλοι οί γιοί κτηνοτρόφων παραμένουν κτηνοτρόφοι -µερικοί τρέπονται πρός τό ζωγραφικη- οδτε όλοι οί γιοί τόν ζωγράφων παραµένουν ζωΥ0όφοι - µε- ρικοί ξαναγυρίζουν στήν κτηνοτροφία. Προφορικές µαρτυρίες γερόντων &ναφέρουν καί περι- πτώσεις ζωγράφων πού, σέ περιόδους αίχμΞς τόν κτηνοτροφικΞν έργασιδν, έγκαταλείπουν για κάποιο διάστηµα τή ζωγραφική.'ο θεσμός τίς φόρας, στεριωµ€νος άπό µακροχρόνια πα- ράδοση, αντέχει 01¢: άλλαγές τα… συν€ηκΞν, έστω κι δν δέν &νταποκρίνεται πιά στίς και- νούργιες άνάγκες. Οί χιονιαδίτες ζωγράφοι, δν καί προέρχονται άπό τρείς φόρες μΞ κοινότητα καταγω- γης από πατέρα, έχουν ποικιλία ξπώνυµων. Α6τό όφείλεται στίς συνηθισµένες την εποχή Εκείνη αλλαγές ξπόνυμου. Μιά μερίδα τους παίρνει τό Ξπόνυµο Ζωγράφος, όπως γίνεται σέ δλόκληρη την "Ελλάδα καί µ'Ξλλα ίπαγγέλματα : ΒαγενΞς, ΧαλκιΞς, Σαµαράς, Σαράφης, Ma— ραγχ6ς κ.τ.λ. "Αλλοι χρησιµοποιοπν τό πατρόνυµο, Κώνστας Θεοδόση, ΖΞκος Γεωργίου. Πολ- λοί Μαρινάδες όπογρόφουν μέ τό έπί8ετο Παπακώστας. Φόλος, Ελλοι κάνουν λόγιες "βελτι- ώσεις" τοδ Ξπόνυµου. 'Απο΄τήν οίκογένεια Καραγιάννη κατάγεται ό ζωγράφος Ήιγαήλ Καρα- γιαννίδης & δάσκαλος &δερφός του προγωρεί περισσότερο, κάνει τό Ξπώνυμο Βελανίδης | χαρΞς, µαπρος, µέλας|. 'Ο γιός τοΞ Παγώνη όπογρόφει γιά ενα διάστηµα Παγωνίδης, γιά νά τό &πλουστέψει &ργότερα σέ Παγώνης.23Ψό όνομα τ€ν'Τσατσαίων ξεκίνησε &πό παρατσού- κλι. 'Ιδιότυποι είναι οί μετασχηµατισμένοι χαίδευτικοί τόποι βαφτιστιεΞν όνουξτων : 'Α- ναστάσιος- Τάτσης, Γεώργιος - Τζότζος, Κωνσταντίνος … Ήτοόλας. Οί σχέσεις &ν5µεσα στίς φάρες δέν είναι ξχΘρικέξ, δν καί σηµειώνονται µερικές φο- ρές €παγγελµατικοί &νταγωνισµοί καί προστριβές.24 Συχνές είναι καί οί έπιγαµίες.25 'Η ιξωγαµςα, δηλαδή & γάµος &νάµεσα σέ ότοµα από διαφορετικές ίνόσεις αίματοσυγγένειας, ηταν σέ παγκόσµια κλίμακα επιθυµητή καί πολλές φορές έπιβεβληµένη γιό λόγους εόγονίας πού είχαν διαπιστωθεί έμπειριπό-26 'Έπάρχουν καί κοινές φιλικές οντογραφίες Μαρινάδων καί Πασχαλόδων, σόν «στη πού δημοσιεύεται στό βιβλίο τοδτο. Η ΕΚΤΑΣΗ ΤΗΣ ΔΡΛ?ΤΠΡΙΟΨ?ΤΑΣ ΤΩΝ ΧΙουΙιΔΙΦΩπ ΖΩΓΡζΦΩΗ 'Από τό µικρό αδτό όρεινό χωριό ξεκινάει ένας µεγάλος &ριΘµός ζωγράφων. 'Ο Γεώργι- ος Παϊσιος &ναφέρει 31 δνόµατα καί 251 ίπιγραφ€ς. 'Από τότε & κατάλογος ε6ρόνεται µέ |, , , , " ,. η? τίς δηµοσιεύσεις καί Ελλων Ερευνητδν. Ετσι, προστιΘεται µια ίπιγραφη του 17:9,c µία … 3 ?: 11 28 u - ρ … " | , & 30 a (I του 1785, ουο του 1813,29μία του 1843 και δυο του 1852, χωρις ομως να προσθέσουν . καινούργιο ονομα ζωγράφου. Σήμερα, υστερα από πολλές προσωπικές Ξρευνες, µΞς είναι γνωστά 62 ον6µατα ζωγράφων,31χωρίς νά αποκλείεται να υπάρχουν καί αλλοι. 'Ξπίσης δε- κάδες αδηµοσίευτων έπιγραφδν. τό σπουδαιότερο οµως είναι πως, ξνδ οί χιουιαδίτες ανα- φέρονται παντοδ μόνο σαν άγιογράφοι, σήμερα γνωρίζουµε τό Έργο τους σέ π.πα πλατύτε- ρο φάσµα, τοπιογραφία, προσωπογραφία, νεκρή φυση, &ν80γραφία, διακοσµητική. Μόνο για τούς Παγώνηδες ξέραμε περισσότερα, κι αυτό επειδή δούλεψαν στο Πήλιο. Σε 101 χωριά xaf πολιτείες ξαπλώνεται τό έξαπριβωγΞνο Έργο των χιονιαδιτ6ν ζωγράφων. Κατά τήν &… ρίυµηση.τοδ χάρτη που δημοσιεύεται στο τέλος τοδ βιβλίου, φορητές εΐπ6ν€€ καί τοιχο… γραοίες ύϊάρχΟυν στά ξξΞς µέρη: 1.Αγία Παρασκευή, 1. "Αγία Τριάδα Παλαιοχωρίου, 3."Α- γιου υρος-Καρυξς, 4. 'Αγριά, 5.'Αετόπορτα, 6. ΄Αηδονοχώρι, 7. 'Ανήλιο Πηλίου, 8. "Α- νω Πεδινά ΖαγοριοΞ, 9. "Άργος "Ορεστικό, 10.'Δργυροχώρι Κόνιτσας, 11."Αριζα "Αλβανί- ας, 12."Αρτα, 13. 'Ασπράγγελοι, 14,'Αχερουσία, 15. Βασιλικό, 16. Βήσσανη, 17. Έίτσα, 18. Βλάστη, 19… Βόλος, 20. Βρυσοχώρι, 21.Βυθός Δυτ. Μακεδονίας, 22. Γκοντοβάσδα Κα- λαμπάκας, 23. Γοργοπόταµος Κόνιτσας. 24. Δαφν6φυτο, 25. Δελβινάκι, 26. Δεσποτιπ6, 27. Δίκορφο, 28. Δίλοφο Ζαγοριοδ, 29. Δράκια Πηλίου, 30. 'Βλάτη, 31. "Ελαοος, 32. 'Ελεύ- ιερο, 33. 'Ελεοσσα Πρεµετδς, 34. 'ΒξοΧή. 35. 'ΓΡσέΧα 'Αλ6ανΐ1ςν 36- Ζίτσα, 37: 'Ιωάν- νινα, 38. Καβαλάρι, 39. Καβάσιλα, 40. Κακ6λακπος, 41. Καλλιφώνι Καρδίτσας, 42. Κήπ0ι Ζαγορίου, 43. ιισσός Πηλίου, 44. Κλεισούρα Δυτ. Μακεδονίας, 45. Κόνιτσα, 46, Κουπλέ- on, 47. Κουποδλι Ζαγοριοδ, 48. Κουτοελιό, 49. κτίσματα, 50. Κυψέλη ΚΗπ96ροΞς 51. Λακ- κώματα, 52. ΑιγοψΞ, 53. Μαζαρδκι, 54. Μακρινίτσα. 55. Μελισσουργοί 56. "εοδπη/Κάτω/, . ή!) 57. Ηεταξοχώρι ΑγιΞς, ου. Μόλιστα, 59. Μοναστήρι Γιουγκοσλαβίας, 60. "ονοδξντρι πα- γοριοδ, 61. Ήπισδούνι, 62. Νεγάδες, 63. Νεοχώρι "Αρτας, 64. Νεοχώρι Πηλίου, 65. Πικέ- νωρ, 66. Έταµούχαρη 'Ανατ. Πηλίου, 67, 'Οξυά, 68. 'Οξύνεια, 69. ΠΞΆες, 70. Παλαι6µόο- "ως, 71. Παλαιοχώρι, 72. Παλιοσέλι, 73. Πάπιγκο Ζαγοριοδ, 74. Πεντάλοφος Δυτ. ΗαχεΞο- νίας, 75. Πεκλάρι, 76. Πολυγυρος Δωδώνης, 77. Πρέβεζα, Υβ.Πύργος, 79. fiwymvtavfi, 80. Σιάλεσι "Αλβανίας, 81. Σίδερη, 82. Σκαµνξλι Ζαγοριοδ, 83. Xxenanté, 84. ZnaeapaCOL Πάρ- γας, 85. Σταγιάδες Καλαµπάκας, 86. Σταυροσκιάδι Πωγωνίου, 8?.Ψσεπέλοβο Ζαγοριο8, 88. Τσουκαλάδες, 89. Φιλιππιάδα, 90. Χιονιάοες, 91. Ψαρράδες Πρέσπας, 92. Boéppntavna 93. Πληπάτι, 94. Νεστόριο, 95.Δεσαοτιπδ Πρέβεζας, 96. Πυρσογιαννη. 97.Καπέσοβο. 98.Μανα- υπ, 99.Πρεμετή '1λβανίας, 100. Τρίκαστρο Πρέβεζας, 101. Αυλώνα 'ΑλΒανίας.΄Π παράθεση τόσων ονοµάτων, δυο κουραστική κι "αν είναι, δίνει παραστατική είκ6να τής δραστηριό- τητας των χιονιαδιτΞν ζωγράφων. Θα παρατηρήσει, οµως δ αναγνώστης στο χάρτη πως τα µέ- ρη µέ εργα χιονιαδίτικης ζωγραφικής είναι πυκνά γύρω από τό χωριό των ζωγράφων, Βατε- ρα &ραιώνουν για να γίνουν σποραδικά στή Θεσσαλία καί τή Δυτική Μακεδονία. Μέσα στό αλλο κείµενο µπαίνουν µόνο τα ονόματα, οί τόποι καί οί χρονολογίες που χρειάζονται γιά να διατυπωΘοδν καί να τεκμηριωΘοσν οί απόψεις του συγγραφέα. Λεπτοµερέστερα στοι- - ! χεία, καθώς καί τή σχετική …σέ κάθε περίπτωση- βιβλιογραφία θά βρει o αναγνώστης στίς 12 παραποµπές. Πρόθεση τάς σημερινΞς Εργασίας είναι νά δόσει μιά συνοπτική είκόνα καί νά έρµηνε6σει τή χιονιαδίτικη ζωγραφική. σέ ομάδες, τά "μπουλούκια" τόν μαστόρων πού όναλάβαιναν μεγάλα χτίσματα είχαν τεχνίτες μέ ποικίλες είδικεύσεις. Καθένα άπό τά µαστοροχώρια όταν "ξξειδικευμένον είς τάς οίκοδοµικάς τέχνας' άλλο έβγαζε κτίστας, πασταδόρους/διακοσµητάς|, µαρµάρογλύφας, ! άλλο ξυλουργοός καί ξυλογλύπτας, άλλο ζωγράφους". 2'Ωστόσο, ένω οί άλλες είδικότητες άποτελοδσαν ένα συγκρότημα καί ξρΥαζότανε σχεδόν ταυτόχρονα, οί ζωγράφοι πήγαιναν συνήθως υστερα άπό λίγα 6 πολλά χρόνια γιά νά κάνουν τή γραπτή διακόσμηση. "Έτσι, ξνδ τό άρχοντικό τάς Πο6λκως στη Σιάτιστα χτίστηκε άπό μαστόρους τάς περιοχϊς Κόνιτσας στά 1752 µέ πρωτομάστορα τόν 'Ιωάννη Δημητρίου,33 6 ζωγραφικό του διακόσµηση γίνεται στά 1Τ59. Τό άρχοντικό Χατζηµιχαήλ /Κανατσοόλη/ χτίζεται στά 1757 καί τοιχογραφεζται δοτερα άπό 54 ολόκληρα χρόνια, στά 1811. T5 άοχοντικό Μανούση ένω είναι χτισµένο στά 1762 µνηµονεύει σέ τοιχογραφία του τήν έµφάνιση ξνός τεράστιου "όρνηου" πού έγινε στά 1787. Τό άρχοντικό τσιατσιαπά στήν Καστοριά έπισκευάζεται ριζικά στά 1754 άλλά & τοι- χογραφία µε τήν άποψη τάς Πόλης άπό τόν Κεράτειο κόλπο έχει χρονολογία 1798.34 Τά na- ραδείγµατα Θά µπορουσαν νά πολλαπλασιαστοδν. Ψό ίδιο γίνεται καί στίς έκκλησιές. Π.χ. ή 'Αγία Μαρίνα Κισσοδ ύπάρχει Ήδη στά 1741 κά είκονογραφείται άπό τόν Παγόνη στά 1802,3516 καθολικό τοδ μοναστηριοδ 'Αγίου Νικολάου Πάου, κοντά στήν 'Λργαλαστή Πηλίου, χτίζεται στά 1778 καί τοιχογραφείται στά 1792 µέ 1?94.3ΘΒίδικά στίς έκκλησίες, δέν εί- ναι σπάνιες οί περιπτώσεις νά γίνει & άγιογράφηση τµηματικά, κατά άραιά Χρονικά διαστή- ' ματα καί άπό διαφορετικούς ζωγράφους. 'Ακόµα καί όταν οί άγιογραφίες είναι υγεια, ταυ- τόχρονες μέ το χτίσιµο τής έκκλησίας δέ σημαίνει πως καί οί ζωγράφου άνΞκαν τό ίδιο συνεργείο. Αότ6 φαίνεται καί άπό γράµµα τοΠ 1893 πού άπευΘύνεται στό χιονιαδίτη ζωγρά- φο Θωµά Παπακώστα ίΜαρινάε "Φίλτατέ µοι κυρ Θωμά χαίρε. 'Ην πρώτοις μου άναγγέλω ύµάς ] άµα λάβητε τήν παροδσαν µου άµ€σως νά έλθΞται ένας Ex τα. δύο η εσύ % & άδελφός σας διότι σήµερον μέ Ξφώναξεν κάποιος Πέτρος Παπαδόπουλος τραπεζίτης έκ τοδ χωρίου K00086- 10a καί μέ έρώτησεν άπό ποίον μέρος είναι οί ζωγράφοι οί καλοί καί άν γνωρίζω κανέναν έγώ δέ ξσ6στησα 'Υμάς μετά τοδ άδελφοδ σας διά νά έλθητε διότι κάµαν Νέον 'Εκκλησίαν είς τό χωρι6ν τους καί χρειάζονται ζωγράφοι. άμΞσως άμα λάβεται τήν παροδσαν µου νά κινήσετε νά ΞλΘΞτε Ξνας χωρίς άλλο ένταδθα διά νά προβΞται είς συµφωνίας καί μήν άργο- πορείται διότι έτυχε νά άκούσω έσω ένας νά συσταίνει τόν Σαµαρινιώτην ζωγράφου. άλλά έγό άκούωντας α6τό τά λόγια Ξλαβα µέρος πρός δμΞς. σάς περιµένω ταχέως. µή έχων έτερον Διατελδ. ‘0 πρόθυµος φίλος σας Χαραλάµπης Χ. Π/απα/Δόπουλος, Ζαχαροπλάστης".3? T6 γράµ- μα δείχνει καί τόν επαγγελματικό συναγωνισµό άνάµεσα στοάς χιονιαδίτες καί σαµαρινιό… τες ζωγράφους. Οί τελευταίοι, μάλιστα, είχαν όργανώσει δίκτυο πληροφοριοδοτδν-προπαγαν- διστδν στήν περιοχή Ψρικάλων, όπως νά φανεί µέ πολλά στοιχεία όταν δλοκληρώσουμε καί δηµοσιεύσουµε, µέ τή βοήθεια πολύτιµου συνεργάτη, τήν έργασία γιά τούς ζωγράφους τΞς Σαµαρίνας. Αύτό λοιπόν πού σηµειώνει ή 'Αγγελική Χατζηµιχάλη πως "πολλοί άπό αυτούς 13 |τοός µαστόρους/, οί πρωτοµάστοροι, άναλαµβάνουν κατ'άποκοπήν καί τήν ξκτέλεση 105 ζωγραφικοϊ καί ξυλόγλυπτου διάκοσµου 106 0111100“385x51 μερική μόνον έφαρμογή, όπως 1.x. στό σπίτι τοΠ Γεωργίου Σβάρτς στ"Αµπελάκια, δπΟυ σέ έπιγραφή άναψέρεται πώς " Οότος 6 Πεντάγωνος καί περικαλλής Οίκος ξ0εµελιόθη παρά 106 'Ιωάννου Ζερμπήνου έν ότει 1787 Μαίου κ … έχρωµατίσθη παρ'αότο6 κοσμηθείς άλλως παρ'α='1τοΞ".39 Ηπορο5µε λοιπόν νά συµπεράνουµε πώς οί χιονιαδίτες ζωργάφοι ξεκινοΠσαν µέ τοός βοη- θούς τους κι όναλάβαιναν διάφορες τοιχογραφικΞς έργασίες. "Οταν οί βοηθοί ήταν προ- Χ χωρηµ€νοι στήν τέχνη, καί συνεπδς & συμβολή στό Ξργο σηµαντική, στήν έπιγραφή Εμπαι- ναν καί τά όνόµατά τους, µετά τό όνομα τοπ πρωτοµάστορα. Συχνά παρατηρο5με όνοµα πρό άναφέρεται δεύτερο ή τρίτο σ€ µιά ξπιγραφή, οί µεταγενέστερη νά παρουσιξζεται πρό- το, πού σηµαίνει πώς τελειοποιήθηκε πιά στήν τέχνη κι Έγινε πρωτοµάστορας οί δικό του συνεργείο. Πολλές φορές, βέβαια, Έχουµε ίσότιµη συνεργασία δύο όμπειρων ζωγρά- φων. Στήν &κκλησία τοσ 'Αγίου Νικολάου "ελισσουργδν πέντε άδέρφια χιονιαδίτες συνερ- γάζονται στήν τοιχογράφηση/1846/. Φαίνεται πώς µερικές φορές οί βοη€οί ?ηταν άτεχνοι καί αότό δυσκόλευε τό ζωγράφο. 'Ο Θωμάς Ηαρινάς γράφει από τό ρωσικό μοναστήρι τοδ 'Αγίου "Όρους, στίς 2 µαρτίου 1900, πρός τόν άδελφό του Χριστόδουλο: "€ά &ποβάλω καµ- π6σους δεν ήμπορδ νά διορρόνο τεσσάρων άν€ρώπον δργασία ρουχα καί πρόσωπα καί πληκτη- κήν έργασία έκουράσΘην ....Ξάν δέν δργασθδ ποίως Θά τά τελειώοη ό τήχος καί τ'ρα όπου ξγινες καλά νά ΞλΘης. διά τό "ίκο τοδ Γιώργη νά του κάμω τά Ξξωδα καί ρούχα διπλά νά ν ' u... ξχη..". ανας άπό τούς βοηθούς του είναι καί & δεκαοχτάχρονος Νικόλαος Παπακώστας, 106 σέ λίγο προηγούµενο γράµµα τοδ Θωµά πρός τόν όδελφ5 του Χριστόδουλο …23 Δεκεμβρί- I I a ! η l , ., ,… Δ.1 ου 1899-προσθετει με το οικο του γραφικό χαρακτηρα λιγες χαιρετιστηριες λεςεις. Μερικοί άπό τούς ζωγράφους, όταν Έβρισκαν συνθήκες κα Ες µόνιµης έργισίας σέ μιά περιοχή, µένουν ό…ιστικά ξκεί, παντρεύονται ντόπιες, κάνουν παιδιά καί Θεωρο3ν τόν , ? ι ξαυτό τους "πολιτογραφημΞνο" στήν καινούργια τους πατρίδα.Σπάνιες ειναι οί περιπτω- σεις συνεργασίας χιονιαδίτη ζωγράφου με συντεχνίτη του άπό άλλη περιοχή, όπως 105 Ξι- , χαήλ κού στό 1785 συνεργ1ζεται µέ τόν Δηµήτριο Μπορµπουτζιότη /"- άπό 16 'Επταχύρι ΚαστοριΞς/ στήν αγιογράφηση της Μονής "Αγίου 'λΘανασίου στό χωριό "Αγιος 'Ηλίας No- µοί Κοζάνης. "Αλλωστε, καί τά µπουλοόκια τόν χτιστάδων τής περιοχής, µ΄όλο πού οί κου- δαρέοι ήταν δργανωμένοι οί συντεχνίες, "αποτελοΞνταν συνήθως άπό Εδελφοξάδεροα το8 42 , , " Πρωτοµόστορα καί άν περισσευε Θέση έπαιρναν και κανέναν αλλον λίγο πιό ξένο". Η ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥΣ "Η 'Αγιογραφία. Γιά τίς'ρίζες τής ζωγραφικής τόν Χιονιόδων προτείνονται διάφο- ρες έκδοχές, 106 όμως δεν Ξχουν σίγουρα άντικειρενικά στηρίγµατα. Κατά µία παράδοςη, οί πρώτοι&γιογρόφοι τόν Χιονιάδων όπήρξαν µαθητές τοδ Πανσέληνου. Συγκινητικός πατριω- τισµός κάποιου συντοπίτη λόγιου πού πίστεψε πώς µέ τέτοιο πρόγονο ή &γιογραφία τοδ χω- άποχτοδσε τίτλους εύγ€νειας.'Ήκτός άπό τήν έλλειψη κάθε ίστορικοΞ στοιχείου, ιδια ή τέχνη των χιονιαδιτδν δέ µαρτυρεί τέτοια καταγωγή. "Αλλωστε καί μεταγενέ- 14 εροι ζωγράφοι µέ µαρτυρηµένη µακρόχρονη διαµονή στίς Καρυές δέν έπηρεάζονται καθόλου 6 τήν τέχνη τού µεγάλου τοιχογράφου τού Πρωτάτου."Λλλη παράδοση λέει πως ή τέχνη τους οΠλΘε άπό τήν 'Ιταλία. κτηνοτρόφοι άπό τό χωριό 'Αετοµηλίτσα έγκαταστάθηκαν στούς Χιο- άδες καί όταν κάποιο βαρύ χειμωνα έχασαν τά κοπάδια τους άπό τό κρύο, πήγαν στήν 'Ιτα- α καί έµαθαν τήν τέχνη. '0ρισμένα "φυσιοκρατικά" στοιχεία τής ζωγραφικής τους θά μπο- σαν νά ένισχύσουν µιά τέτοια έκδοχή, άν δέν ήταν κοινά χαρακτηριστικά τού ύφους δλδ- ηρης τής έλληνικής άγιογραφίας κατά τό 18ο καί 19ο αίύνα. Αύτός ό συνδυασµός βυζαντι- στοιχείων μέ φυσιοκρατικά άνταπσκρίνεται καί πρός τίς προτιμήσεις τής πελατείας.Ψ6 ινοτικό Συμβούλιο Καζακλάρ, όταν προσκαλεί ζωγράφους σέ διαγωνισµό γιά είκόνα τής Πα- γίας /1895/, άνάµεσα στούς "άπαραβάτους δρους" πού Θέτει είναι καί & έξής= "..δέον νά γραφίσωσι πάντες οί ένδιαοερόµ:νοι Ζωγράφοι έπί τό τελειότερον, &κολου8ούντες βυζαντι- v ρυθμόν µετά τού φυσικούλ. 'Ππίσης είναι συχνή ή προτίµηση πρός τήν έλαιογραφία ε"ιτε δρους συµφωνιών είτε σέ έπιστολές;"καί τές εζκόνες νά τές ζωγραφίσης καλά κατά τήν φωνίαν νά είναι τού λαδιού". Τέλος, κατά µιά τρίτη έκδοχή, οί χιονιαδίτες κατάγονται τό Βυζάντιο, μετά τήν "Άλωση πέρασαν στήν 'Ιταλία όπου καίξϊηΡεέστηκαν άπό τήν τέχ- τΞς 'Αναγέννησης. 'Αναζητωντας έργασία &ποβιβάστηκαν στήν παραλία τής 'Ππείρου, στήν ιφέρεια 'Πγουµενίτσας, κι άπό έκεί κτηνοτρόφοι τής 'Λετοµηλίτσας τούς µετέφεραν στό ιό τους, όπου ξεκαλοκαίριαζαν µέ τά πρόβατά τους. "Από έκεί of ζωγράφοι πέρασαν καί αταστάθηκαν στούς πιό πολιτισµένους καί έλληνόφωνους Χιονιάέες. Έήν όποψη αύτή ύπο- ,ριζαν καί οί παλιοί άγιογράφοι Σωκράτης Μ. Ζωγράφος, Ρικόλαος Ζωγράφος-Παπακώστας, 43 στόδουλος κας Θωμάς ΜαρινΞς καί & Πολύκαρπος Ζωγράφος. Σεβαστή καί ή΄παράδοση καί φορείς της, μέ δέν ύπάρχουν άντικειµενικά στοιχεία πού νά τή στηρίζουν. 'Έκείνο πού μέ σιγουριά μπορούµε νά δποστηρίξουµε είναι πώς ή περίπτωση τής χιονια- τικης ζωγραφικής έντάσσεται στό γενικότερο φαινόµενο τής έξειδίκευσης δρισµένων χωριδν κάποιον χειροτεχνικό τομέα άπόρροια τής φτώχειας άλλων πόρων. "Ρίγαγη καί λαγούς βγά- ι & τόπος µας" είπε χαρακτηριστικά παλιός χιονιαδίτης. 'Η οίκογενειακή διαδοχή στό έ- γγελµα έξηγεί, ως ένα βαθμό, τόν περιορισμό σέ μιά μορφή άπασχόλησης. Βασικό πρακτικό ς βοήθημα, τουλάχιστον γιά τό είκονογραφικό πρόγραμμα, ή "'?ρµηνεία τών Ζωγράφων" τού ονυσίου. Κυκλοφορεί σέ χειρόγραφα άντίγραφα άπό τά δποία µερικά είδε & Γεώργιος Πατσι- καί ένα ύπάρχει στό σπίτι τού χιονιαδίτη άκτινολ6γου γιατρού κ. Βασ. Χρήστου στήν 'A— 'α.44 'Βλάχιστες φραστικές διαφορές έχει άπό τήν έκδοση τού A. Παπαδόπουλου-ΚεραμΞως, ιΙ6 έγινε στά 1909,"νύν τό πρΞτον πλήρης κατά τό πρωτότυπον αύτής κείμενον".45 Φυσικά, τό κείµενο τού Διονύσιου δίνει τεχνικές όδηγίες, καθορίζει τό θεματολόγιο πολλές φορές µε σχολαστιπές λεπτομέρειες, άλλά έλάχιστα µπορεί νά έπηρεάσει'τό ζωγραφικό ύφος. ME βά- ση τήν ίδια περικοπή τής "'Ερμηνείας" τού Διονύσιου μπορούν νά γίνουν, καί έγιναν, έργα ίντελδς διαφορετικά. "Αλλωστε, όπως θά δούµε΄παρακάτω, ούτε στίς περιγραφές τού Διονύ- σιου έμειναν πιστοί. 86 πρέπει νά &ποκλείσουμε καί έφτανησιώτικη έπίδραση, µ'δλο πού τά 'Εφτάνησα γειτο- 15 ύουν µέ τήν "Ήπειρο καί είναι συχνή ή έπικοινωνία ανάµεσά τους. Στά *Εφτάνησα συντελεί- ι ολοκληρωτική άνατροπή τής βυζαντινής παράδοσης. Τό έργο τόν Δοξαράδων, τού Καντούνη, ύ Κουτούζη καί των άλλων έκπρόσωπων τής έφτανησιώτικης ζωγραφικής δέν έχει ούτε τήν άχιστη σχέση µέ τή βυζαντινή τέχνη. Σ΄αν κύριο έκφραστικό της μέσο έχει τό χρήµα, άντί- Εετα πρός τή γραµµικότητα τής βυζαντινής παράδοσης. Δραµατικές κινήσεις, τολµηρές έφαρ- µογές προοπτικής, θέματα άγνωστα στήν όρθόδοξη ζωγραφική παράδοση. 'Η χιονιαδίτικη άγιο- ιραφία συνδέεται κάπως με τό έργο τύν κρητικών ζωγράφων πού καταφεύγουν στά 'Ήφτάνησα στά τό 170 αίώνα, όπως & 'Ηλιού Μόσκος, & 'Ιωάννης Μόσκος καί ίδίως & Θεόδωρος Πουλά- Inc, τού όποίου επίδραση συναντούµε περισσότερο στούς σαµαρινιύτες &γιογράφους. 'Η λαϊκή γιογραφία τού 18ου καί τού 19ου αίύνα "εχει άρχίσει άσυνείδητα αύτό πού άπό τά μέσα τού 19ου αίώνα θά πάρει πιά τό χαρακτήρα προσπάθειας γιά "βελτίωση" τής βυζαντινής ζω- γραφικής, άρχικά στήν 'λΘήνα μέ τό Θείρσιο46κι άργότερα σ'όλόκληρη τήν 'Ελλάδα. Οί διά- φορες συγχωριανές όαάδες -χιονιαδίτες, καπεσοβίτες, σαµαρινιώτες κ.λ.π.… δέν εξέφραζαν όιαίτερες τάσεις, πέρα άπό µερικές µικροδιαφορξς. Τό ζωγραφικό ύφος τής ξλληνικής άγιο- γραφίας έπηρεάζεται άποφασιστικά άπό τά άγιογραφικά έργαστήρια τού 'Αγίου " Όρους. T6 cog τής άγιορείτικης &γιογραφίας καί πρίν άκόµα άποσαφηνιστεϊ καί κωδικοποιηθεί άπό τό Εργαστήριο τύν 'Ιωασαφαίων, έπηρεάζεται όλο καί βαθύτερα άπό τή νεορωσική &γιογραφική σχολή. "Εχει πιά ξεΘυμάνει καί στή μεγάλη αύτή όρθόδοξη χώρα ή παράδοση τήν μεγάλων &Υι- ωγράφων όπως & Ρουµπλιήφ47 καί & Θεοφάνης & "Ελληνας.48 'Η αύστηρή τέχνη πού έκρωσίζει τή μεγάλη βυζαντινή παράδοση δέν &ποτελεζ πιά πρότυπο των άγιογράφων τού 19ου αί6να. οί µορφές των άγίων, κάτω άπό δυτικοευρωπαϊκές επιδράσεις πού έντείνονται κατά τήν περίοδο τού Μεγάλου Πέτρου, άρχίζουν νά παίρνουν έγκόσμια φυσικότητα. Τήν αύστηρή χρωματική κλί- µακα διαδέχονται βαθµιαία γλυκύτερες συγχρωµίες, Κατά τό 19o αίόνα ή ρωσική αγιογραφία Επηρεάζεται άπό τή Σχολή των Ναζαριν5ν τής Πετρούπολης. 'Η Σχολή αύτή ίδρύθηκε άπό τό ζωγράφο "Αλεξάντρ 'Ιβάνωφ, παλιό στέλεχος τής "άδελφότητας τού Λουκά" τής Ρώµης. '0 Θείρ- σιος, πού τόν άναφέραµε παραπάνω, µαθήτευσε στό ναζαρηνό ζωγράφο 'Ιούλιο Σνόρφ φόν Κάρολ- φσεντ. Θά διαφηνήσουμε µέ τήν άποψη τού Δηµητρίου Παπαστάµου πώς ή ναζαρηνή ζωγραφική στήν 'Ελλάδα "παραμερίζει τή μεταβυζαντινή καί λαϊκή παράδοση καί άνοίγει καινούργιο δρό- µο στήν &γΘοφραφία"49 άφού, άπό άλλο δρόµο, ή-λαϊκή άγιογραφία έχει δεχτεί τίς ΐδιες &- πιδράσεις. 'Η επίδραση αύτή τής νεορωσικής ζωγραφικής έχει έπισηµανυε'ι έδύ καί πάνω &- πό 50 χρόνια."Ψό δραστηριότερον κέντρον άσκήσεως τής ζωγραφικής είναι τό πασίγνωστου των 'Ιωασαφαίων...άληθής μοναχική σχολή όγιογραφίας, τής όποίας at είκόνες κοσµούν έκ- λησίας τού "Αθωνος καί άλλων ελληνικών χωρών ...'Η άγιογραφική αύτη σχολή έλευθεριάζει διότι είς τά παλαιά βυζαντινά είκονογραφικά θέµατα έφήρμωσε τήν Εύρωπαϊκήν καί νεορωσσι- 50 κήν τεχνοτροπίαν". Είναι βεβαιωμένα πώς οί περισσότεροι χιονιαδίτες ζωγράφοι γιά τούς δποίους ύπάρχουν βιογραφικά στοιχεία, τελειοποιούνται στήν τέχνη µέ άσκηση στό "Αγιον "Ορος. Στή βιογραφική σύναξη τού Γεωργίου Παίσιου συχνά συναντούμε τίς φράσεις "µετέβη μετά τού άδελφού του είς "Αγιον "Ορος, "οπου είργάσθησαν άμφότεροι έπί µίαν σχεδόν εί- η 16 ; οσαετίαν", "ούτος άηότερον µετέβη καί είς "Αγιον "Ορος έργασΘείς έκεί έπί σειράν έτών", ετξβη καί ούτος είς "Αγιον " Ορος όπου παρέµεινε έργαζόµενος κατά διαστήματα έπί µίαν καετίαν", "άργότερον µετέβη καί ούτος όπου είργάσθη έπί έτη όλόκληρα", "έκμαθών τελεί- τήν άγιογραφίαν παρ'αύτού έν 'Αγίω uOch". 'Εκτός άπό τήν έπίδραση τών άγιογραφικών έργαστηρίων τού "Αγίου "Όρους, θά πρέπει σημειώσουµε καί τίς ρωσικές χαλκογραφίες, καί άργότερα Έγχρωµες λιθογραφίες, πού κυ- οφορούσαν εύρύτατ4στήν 'Ελλάδα. Στό ρηµαγµένο Εργαστήρι τών Μαρινάδων βρήκαµε τό μισό 8ς ρωσικής λιθογραφίας µέ τήν Παναγία Ραλακτοτροφούσα τού 1893 καί µία ρωσική χαλκο- φία τού 'Αγίου "Όρους. Στό µικρό έργαστήριο τού Θωµά Χρήστου στό χωριό 'Αγία Παρασκευή άρχει άχρονολόγητη ρωσική έκδοση μέ άγιογραφικά πρότυπα. Θά πρέπει νά προσθέσουμε καί ; χιλιάδες τών ρωσικών φορητών είκόνων πού βρίσκονται σέ πολλά µέρη τής 'Ελλάδας. 'Η έπίδραση τής νεορωσικής άγιογραφίας έξηγείται πρώτ'άπ'όλα άπό τή σημαντική της 'χγςου "Όρους. 'Η, τσαρική τότε, 1…-'-'ωσία σέ µιά προσπάθεια έπιβολής βολή στό χώρο τού στό "Αγιον "Ορος διοχετεύει ένα χείμαρρο άπό χρυσάφι, πολύτιμες πέτρες, είκόνες καί ΄βλια. Πρίν άπό τόν πρώτο παγκόσµιο πόλεµο ή ρωσική µοναστηριακή περιουσία τού "Ανω ολογίζεται σέ 125 έκατοµρύρια δραχµών τής έποχής. 'Ρκτός άπό αύτό, ή Ρωσία είναι ή µό- , µεγάλη όρΘόδοξη χωρα μέ τό ίδιο, σέ µεγάλο ποσοστό άγιολόγιο, άντί0ετα μέ τήν Καθολι- ' 'Ξκκλησία πού έχει τό δικό της. Μή καί σ'άλλες παραστάσεις πού Ξγουν σχέση μέ τό δόγ- ύπάρχουν διαφορές άνάμεσα στήν δρθόδοξη καί τήν καθολική άγιογραφία, όπως π.χ. στήν ράσταση τής 'Αγίας Τριάδας. ΤΞλος, κάποιος άπόηχος άπό τίς Ξλπίδες γιά τό "ξανθό γένος" ,ταίνει άκόμα τίς καρδιές τόν άλύτρωτων. " Ούτος |6 Ειχαήλ Κ. Ζωγράφος/ είς τό άκρον νικιστής καί σφόδρα άγαπών τήν Ρωσσίαν είς τήν δποίαν ήλπιζε τήν άπελευθόρωσιν τής ύ- 06λΟυ τότε πατρίδος Μα€"ο5?Όστ660 Ξ!!€686 %αί Έμµεσες έπιδράσεις έρχονται καί άπό τήν ταλία. Τό γενικό πνεύµα τής έποχής µέ τήν άνάπτυξη έµπορικών καί ναυτικών κέντρων, τό ' νοιγµα τού ύπόδουλου έλληνισµού πρός τήν Ρυρώπη καί τά Βαλκάνια, τά καινούργια ίδεολο- κά ρεύµατα καί τήν …λλαγή τής μορφής τής Θρησκευτικότητας, στρέφει τήν άγιογραφία πρός .. - ο , . _ φυσιοκρατική άπόοοση των µορφων.'Από τά πρωτα γνωστά εργα χιονιαδίτικης ζωγραφικής, ως είναι ή άνυπόγραφη είκόνα τού 'κγίου "Αθανασίου καί τά Έργα τού Κώστα Θεοδόση ώς , , ιό τοπία τού Παγώνη στήν "Αγία Μαρίνα Κισσού και τις τοιχογραφίες τού ίστοριογράφου Μι- χαήλ στήν 'Αγία ?ριάδα Βυ€ού µεσολαβεί µισός αίώνας στα€ερής άνόδου µέ μερικά στοιχεία "ξγκοσµιοπσίησης" τής άγιογραφίας. "Υστερα άπό άλλα πενήντα χρόνια οί τοιχογραφίες στό 8εΐζοχώρι "Αγιάς δέ-χνιτνν µιάν έλαφριά ι'πποχώρηση πρός τή γλυκερότητα. ]*ρισκόµαστε τώρα στά µέσα τού 19ου αίώνα. Στίς άρχές τού 2Οού, µέ χαρακτηριστικό παράδειγµα τίς τοιχογρα- φίες τού 'Αναστάσιου Μ. Ζωγράφου, ή άγιογραφία είναι πιά μιά ζωγραφική µέ θρησκευτικά δέματα.Στόν επόµενο µισόν αίώνα ή τάση αύτή έκφυλίζεται σέ γλυκερή πλαδαρότητσ, μέ μεριΐ . πές µικρής έκτασης άντιδράσεις, κυρίως άπό τούς άδελφούς Χριστόδουλο καί Θωµά Παπακώστα. Κοσµική ζωγραφική. Πολύ πλατύ είναι καί τό πεδίο δραστηριότητας τών χιονιαδιτών ζωγράφων στήν κοσµική ζωγραφική, µέ τοιχογραφίες στά Ζαγοροχώρια κυρίως καί στό Πήλιοτ τοπία, νε- 17 ρές φύσεις, προσωπογραφίες, ίστορικές σκηνές καί διακοσμητικές συνθέσεις. Πολλοί χιο- ιαδίτες είναι συγχρόνως καί &γιογράφσι καί διακοσµητές σπιτιών. Δυστυχώς ή ξρήµωση τών ρεινών χωριών, οί πολεµικές περιπέτειες καί ή άγνοια µας στέρησαν όπό τό µεγαλύτερο µέ- ς των δροσερών αύτών έργων. Σέ πολλά χωριά άκούει ό έρευνητής πώς ζωγραφιές στόλιζαν γκρεµισµένα σήμερα σπίτια ή πώς τοιχογραφίες καταστράφηκαν άστοργα σέ έπισκευές. "Αλλού τό έργα έχουν ότογραφές καί χρονολογίες κι άλλο" είναι άνυπόγραωα. 'Υπ0γραμΜένες είναι …! τοιχογραφίες στά σπίτια: Γκινόπουλου, Ήεγάδες /χείρ Νικολάου Πασχάλη 1836/, Εαδδέκη, καμνέλι /χείρ Γεωργίου K. 1857/, Tnénn, Σκαµνέλι/Λιάτσης 1863/, Γεννάδιου, Σκαυνέλι χείρ "Αλεξίου Π.Κ. 1878/, Πολυχρονιάδη, Μεγάόες / Μιχ. K. Καραγιαννίδης 1869/, Βακόλα, ίλοφο| χείρ 'Αδόµ καί 'Αναστασίου Βούρη 1885/. ME γνωστό άπό άλλες πηγές τόν τεχνίτη ίναι οί τοιχογραφίες στό παράσπιτο Τριανταφύλλου στή Δράκια/Παγώνης 1832/ καί στά απί- τια: µέσου, Ψσεπέλοβο /'Αναστάσιος Παπακώστας Μαρινάς µέσα 19ου αίώνα|, Σαραβάνη, Δράκια ηλίου / 'Α8ανάσιος Παγώνης γύρω στά 1870/, I. Φιλίδή, Καπέσοβο | 'Ιωάννης 1925/ καί ή ζωγραφική διακόσμηση στό τζάκι τού Μιχαήλ Λούρα στήν Πυρσόγιαννη | Θωμάς Χρήστου 1930/o έ βάση τεχνοτροπικά καί θεματολογικά στοιχεία, καθώς καί άπό πληροφορίες τών νοικοκυ- έων τους,.σέ χιονιαδίτες άποδίδουµε τίς τοιχογραφίες στά σπίτια! Γεωργίτση στό καπΞσο- ο, Π5γολου, Βάσω, Έζάνογλου, Κοντοηώτη καί Παπάζογλου στό …σεπέλοβο, Πλακίδα καί Κόκ- ορη στό Κουκούλι, Έαρζώκα στό Καπέσοβο, Στούπη καί Κοντούοη στά Κάτω Πεδινά. 'Λπό τά . κινητά Ξργα, αν καί &νυπόγραφα, µπορούµε µέ άπόλυτη σιγουριά νά αποδώσουμε στό Χριστό- δουλο Παπακώστα τίς δύο προσωπογραφίες, άντρική καί γυνακεία, πού βρίσκονται στό σπίτι . τού Γ. Παίσιου στά Γιάννινα, στό Θωµά Παπακώστα τήν προσωπογραφία τής 'τασινής Παπακώ- στα πού βρίσκεται στό σπίτι τού Στέφανου Ζωγράφου στούς λιονιάδες καί στό Θωµά Παπακώ- στα τήν προσωπογραφία τοϊ Γιαννούλη Παπαχρήστου πού βρίσκεται στό σπίτι τού 'Αντώνη Ρε- ράοη στό Γοργοπόταμο. Προσωπογραφικό Ξργο πρέπει νά Θεωρήσονμε καί τήν πρώτη αγιογραφία τού Πεομάρτυρσ Ρεωργίου, πού έγινε άπό τό χιονιαδίτη.ΖΒκσ Μ'>Θΐξ…ιόεκατρείς μόνο μέρες , : - .! … 520 ,: : ο , µετα τό µαρτυρικό θανατο του νεαρού ηπειρωτη ίπποκόυου. Η δπειπονιση ένος προσωπου που µόλις πρίν 5πό µερικές µέρες κυκλοφορούσε ζωντανό στά Γιάννινα είναι άσφαλώς προσωπο- γραφία.Τό θέµα θά γίνει αγιογραφία όταν ξξαπλωθεί από τή Ρούµελη ώς τή Φιλιππούπολη.53 -…. Στό ζωγράφο Σωκράτη Ζωγράφο άνήκει καί µιά ζωγραφιστή παρόλα στό σπίτι του ιτέφανου Ζω- γράφου, Χιονιάδες. ‘H έρευνα στα χωριά τής "Ηπείρου δ€ απορεί νά Θεωετθεί Ξξαντλητιπή γιατί πάµπολλα σπίτια είναι κλειστό, άλλα µισογκρεμισμένα καί σέ µερικά, γιά τά όποία ύπάρχουν πληροφορίες ότι είναι ζωγραφισµένα, δέ µάς ξφησαν νά µπούμε. 'Ωστόοο, τα έργα κού γνωρίζουµε δέν είναι ζνπελώς ανεπαρκή γιό vi σχηµατίσουμε τήν είκόνα τής χιονιαδί- τικής κοσµικής ζωγραφικής. Κάλύπτουν µιά περίοδο εκατό περίπου χρόνων, άπό τά 1836 ώς τά 1930, "Οπως θά πρόσεξε & αναγνώστης, τό µεγαλύτερο ποσοστό σπιτιών µέ ζωγραφική δια- κόσµηση βρίσκεται στά Ζαγοροχώρια. Είναι ή περίοδος πού οί κάτοικοί τους ξενητεύονται , στή Ρουµανία ή στή Νότια Ρωσία, πλουτίζουν ξκεί µά δεν ξεχνούν τήν όρεινή τους πατρίδα. ? _ ~ u * - ,. 'Εκεινο πού κάνει έντύπωση ειναι ή έπίδραση του εύρωπαικου µπαρόκ καί του ροκοκό υ 18 ή διακόσµηση σπιτιών καί ξκκλησιδν. T6 φαινόµενο δεν παρατηρείται µόνο στούς χιονια- ες ζωγράφους 0610 άποκλειστικά στή ζωγραφική. 'Λσφαλδς 16 πρότυπα είναι χαλκογραφί- . "Εχουµε !πισηµάνει τό εόρωπατκό χαρακτικό πρότυπο τοιχογραφίας 106 1844 σε σπίτι 16c z1101ac,54ptflc 6ysoypa0txfig σύνθεσης 106 πατέρα Παγόνη καί 660 προσωπογραφιδν 106 60- ση Παγώνη.55'Βπίσης, & Εµφάνιση τοπ ίδιου θεµατος σε άποµακρυσµΞνους μεταξύ των τόπους διαφορετικός χρονολογίες καί άπό πολλούς τεχνίτες, δείχνει πώς σίγουρα δπάρχουν χαρα- ά πρότυπα. τό Θέµα π.χ. 106 κοµ!νου καρπουζιοό µε τή ψ€τα καρφωµίνη Επάνω του τό αντο6µε στό Πήλιο, στη Σιάτιστα, στ"Λμπελάκια, στήν ΄00ρυ καί 016 Ζαγοροχώρια. T6 ίδιο - συμβαίνει καί µ! όρισµίνη άποψη τΞς πόλης πού τή βρίσκουµε στό σπίτι 106 Γεωργίου .ρτς 1798, 106 Δηµητρίου Σβάρτς 1811, 106 Κοίλη Κοµνενόκη στό Νόλυβο Μυτιλήνης 1838, -6 πιτς" στην Καστοριά, της Ποίλκως στή Σιάτιστα. Στό βιβλίο 10610 δηµοσιεύονται πα- λαγίς, άπό χιονιαδίτες ζωγράφους, Ενός άνΘοδοχείου πού µπαίνει άπό κάτω µέσα σε κυ- ό σχήμα Ενώ δεξιά καί άριστερά ξεπετάγονται άνήσυχα µπαρόκ διακοσµητικά. 'Η £06600- ποθ μπαρόκ Εκτείνεται σ'όλόκληρη τή λαϊκή μας ζωγραφικό, Εκτός άπό μετρηυΕνες ξξαιρέ- , µπαίνει στό χώρο τΕς ξκκλησιαστικπς ζωγραφικής διακόσµησης, στόν Εκκλησιαστική ξυ- ΄ υπτικ6,56 στούς φεγγίτες, στά φευτοπαράΘυρα καί στό κ!ντηµα. ΣΕ όλους τούς τομείς τίχνης παρατηροδνται παράλληλα οαινόµενα. πΕσα στό γενικό πολιτιστικό κλίµα όναπτόσ- ' & τό δραστηριότητά τους καί οί χιονιαδίτες ζωγράφοι. ' : 'H δπαρζη χαρακτικΞν προτύπων άπό τό εύρωπατκό µπαρόκ συνδέεται μέ τήν Εμφάνιση καί δοση όρισµξνων µοτίβων, άλλά δίν ΕξηΥεί τό φαινόµενο. 'Λσψαλδς, τουλάχιστο κατά 16 ' ι…αίόνα, δεν Ηταν άπρόσιτα καί άλλα πρότυπα, κυρίως νεοκλασσικά με την πρόσθετη 611L- άζλία τής "!πίσημης" τίχνης 106 νίου Ελληνικο6 Κράτους. 'Ο νεοκλασσικισµός, µ'ΕΒο ποθ χεται κατά την όΘωνική περίοδο άπό τή ΒαυΈία, παρουσιάζει μιάν Επίφαση δντοπιότητας βαδίζει παράλληλα µέ τόν καθαρευουσιανισμό. "Ας σηµειωθεί 868 πώς τήν ίδιαν Εποχή … δηµιουργοσνται µερικό άπό τά ώραιότερα δηµοτικά µας τραγοόδια, όλοι οί λαϊκοί ζωγρ&- : Επιγράοουν καί δπογράσουν στόν καθαρεύουσα. Νοµίχω πώς τό ψαινόµενο συνδέεται 111113 ;;..ρ. µε τόν Επίδραση 106 λογιοτατισµοσ καί περισσότερο με τή βυζαντινή-ξκκλησιατική "ίσα, άφοσ οί γνωστοί διακοσµητ€ς σπιτιδν είναι καί &γιογράφοι. Χαρακτηριστικό είναι .ς…σΕ σπίτια διακοσμημξνα άπό χιονιαδίτες ύπάρχουν δπογραφξς στόν τόπο "χείρ...", όπως αµε παραπάνω καί µόνο στή νεοκλασσική ζωγραφική 106 σπιτιο8 106 Γιάγκόυ Μπ€ζη στην π 00600, 6 ντόπιος ζωγράφος όπογράφει " Ηικόλαος Παπαγιάννης Εποίει" σε τοιχογραφίες ΐ…παταστράφηκαν κατά τή µετατροπή 106 σπιτιού σε ξενοδοχείο. v000 κι άν τό πρότυπο είναι ξενόφερτο, 6 Επιλογή του άλλά καί η συµπεριφορά 0'06- έξαψη"… άπό ίθαγενείς παράγοντες. Συνεπδς αδτό πού Εχει σηµασία είναι 6 λόγος 'ς προτίμησης µπαρόκ ξ ροκοκό διακοσµητικδν Θεμάτων καί δεύτερο & συμπεριφορά σ'αότά, αδή ό τρόπος µε τόν όποίο 16 χειρίζονται καί ποιες θεληµατικΕς ξ άθίλητες άλλαγξς 'Ερουν σ'αυτά. Τελος, νά Ερμηνευ0εί η συμπεριφορά αδτή. " , , Η & πιστεύω πώς στήν ξπιλογή 106 θέµατος τόν κύριο λόγο Εχει & πελάτης και γιά τόν τρο- 19 το άπόδοσής του την εόθόνη Έχει & ζωγράφος. Οί νοικοκυρέοι τόν ζωγραφισµξνων όπό χιονια- 'ίτες όρχοντικδν είναι, κατά κανόνα, μετανάστες στη Ρουμανία καί στό νότια Ρωσία.Πολλξς είναι οί μαρτυρίες γιό Ζαγορίσιους πρό φεύγουν όπό Eva κοινωνικό περιβάλλον με κλειστό κτηνοτροφική οίκονοµία, έργόζονται, µορφώνονται καί πλουτίζουν στίς 'Ηγεμονίες. Οί τσε- τελοβίτες 'Αναστόσιος Τσολάκης καί "Αναστάσιος Τσοόφλης πλουτίζουν στό Κισνόβι καί άφί- 57 . . . .'Από τό Κουκουλι "οί Πλακιδαιοι ταξιδεύ- ονταν στό Εεσσαραβία, όπου πλοότισαν καί όπόχτησαν τεράστια κτηματική περιουσία"…58 Ρε- νουν σηµαντικό ποσά για έκπαιδευτικοός σκοπούς. νικά δε ζοόν τόν περιθωριακό βίο τοδ μετανάστη. 'Ηπειρότες συμµετέχουν στήν όναγΕννηση ' τξς ρουµανικός λογοτεχνίας. 'Ο µεγάλος πρόδρομός της, & 'Ιωάννης 'Ηλιόδης-Ραντουλ€σκου, γιός έλληνίδας καί έλληνοµαθής, μεταφράζει τό λυρικό ποόµατα το!! ήπειρότη "Αθανάσιου Χρι- στόπουλου.59'Ιδρυτ6ς τοό ρουμανικοό 'ΕΘνικοό Θεάτρου είναι & "Ελληνας Κ. 'Αριστίας. 'Ο Ξσκαλος τοδ.Γένους Γεώργιος Γεννάδιος, άπό τό Δολιανά, μορφόνεται στό ξακουστό ξλληνικό |1ολείο τού Βουκουρεστίου, τήν περίφηµη "ΑόΘεντικ6 Σχολή" πού είχε σχολάρχη τό ζαγορίσιο είσπρο Φωτιάδη. Στό Γαλάτσι καταφεύγει, στό χρόνια τού ΑλΞ Hana & οίκογένεια τού Κων- ττιντίνου Ρόδου, δωδεκόχρονου τότε. 'Ο µικρός φυγάδας µπΞκε στό σχολείο τΞς πόλης αότΞς 'γιά νά συνεχίσει & ληνικές σπουδές".6ο Ήνηµονεύουµε έδδ καί τό γεγονότα στό 'Ιάσιο καί τό Δραγατσάνι στά 1821. 'Εννοείται πώς στό ζαγοροχώρια, από τίς άρχΕς τοδ 1Βου αίόνα .] !τ3ρχαν σχολεία καί βγΞκαν σηµαντικοί λόγιοι. 'ΥπΞρξε, μάλιστα, όπόφαση καί προσπάθειες -' πιό τήν ίδρυση στό 1815 Πανεπιστήμιου στό μοναστήρι τοδ Ρόγκοβου, κοντό στό Έσεπ€λοβο.61 ' "Ολα τό παραπάνω ποΧό άπΕχουν άπό τό να δώσουν υιόν ξστω καί άχνό είκόνα τϊε ζω6ς . Ιτό ζαγοροχώρια. 'ΑπλΞς ξεχωρίζουν µερικό στοιχεία πού && µΞς βοηθήσουν νά πλησιάσουμε τόν πρΞτο παράγοντα, τόν πελάτη καί τίς…προτιµ6σεις του. εύγει &πό τό χωριό του νέος, Ξιι χωρία κάποια παιδεία, από ενα περιβάλλον µέ άργή Ξξξλιξη, συντηρητικό καί όπρόΘυµο ττήν &φοµοίωση ξένων πολιτιστικών στοιχείων. Στά όστικά κέντρα τΞς Ρουμανίας καί τίς νό- τιες.Ρωσίας τό γο6στο που διαµορφώνεται άπό ίνα καθυστερηµένα "περιφερειακό" εόρωπαϊκό :παρόπ. λδτό μεταφέρει καί στόν τόπο του. Είναι καί Ένα στοιχείο κοινωνακΞς διάκρισης. ι!ν είναι &πλΞς ό εόπορος πού διακοσµεί πλούσια τό σπίτι του, είναι 6 ταξιδεµένος µε τό λεπτό "εδρωπαϊκό" γοόότο. Ζτό συνολιπό πολιτιστικό πλαίσιο δπόρχουν, βέβαια, τό ίδιαίτερα στρωµατικό στοιχεία,… όπΙρχουν όμως καί τό κοινά, τό όποδεκτά άπό όλα τά στρώµατα, όπως είναι οδ.ΧΏρΟί καί τό τοαγοόδια, τό σπίτι καί οί κατασκευαστικές του µέθοδοι, δρισμ€να Έθιμα, φυσικά η γλώσσα καί η θρησκεία, παράγοντες ΞΘνικΞς συνοΧΞς σφυρηλατηµξνοι άπό τό χρόνο καί ίόιαίτερα είσ8ητοί σ€ συνθήκες Τουρκοκρατίας. Τά κοινό αότό διαστρωµατικό στοιχεία λειτουργοόν μέ τό δύναµη τής παράδοσης καί συνυπάρχουν µε τά &πείσακτα. "Ετσι, & µπαρόκ διακοσµητική ίσιρµόζεται σέ παραδοσιακός άρχιτεκτονικΞς σπίτια, στολισµένα µε ντόπια όφαντά καί άλλα ταραδοσιακά.στοιχεία.Από ξδδ καί πέρα όρχίζει & ρόλος τοό δεύτερου παράγοντα, τοδ ζω- τσόσου. 'Η σωστή Ενταξη τόν διακοσµητικών Θεµάτων στό συγκεκριµµΞνο χδρο καί ό κάποιος *. Έγπλιματισµός τους τό κάνει νά µήν.ξνοχλοδν σΞν ξένα σώµατα, µ'"ολο πρό δέν ξχει όλοκλη… ll εί άκ6μα η άφοµοιωτική διεργασία πού συντελείται βραδύρυθµα στά Θέµατα πού είσάγον- l | στή λαϊκή μας τέχνη. 'Η εύκινησία τών µπαρόκ καί ροκοκό διακοσμητικΞν συγκρατείται , … μετριάζεται άπό μιά παραδοσιακή λαϊκή άντίληΦη. Ψά χρώματα τού φόντου είναι κάπως ι., &. ά, συνήθως σκούρο λουλακί % άχρα. Δέν πρόκειται γιά άνοιχτό καί διάφανο.γαλάςιο πού Γι' .νακαλούσε στη µνήµη τήν άπεραντοσύνη τού ούρανού. αίν όπορακρύνει δπτικά τά χρωµα- | Ενη &πιφάνεια διευρύνοντας τό χώρο, μά τήν…κρατάιι στά Θέση της μ! κάποια βαρειά καί …… ς πρωτόγονη αίσθηση. οί χειροτΕχνες ζωγράφοι ξπηρεάζονται άπό τό πολιτιστικό κλίµα τάς κοινωνίας μξσα . όποία έργάΓονται, γι'αύτό καί τά θέματά τους Εχουν άλλη μεταχείριση στά 3αγσροχό- . 'καί άλλη στά υεγάλα …άστικά …ύ ηµιαστικά κέντρα µε µεταποιητική καί μεταπραττικη δρα- ΄ ριότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγµα τό τοπίο. Στά άρχοντικά τάς Τιάτιστας, της Καστο- ' Αµπελακίων, τού Μόλυβρυ καί τού Πηλίου συναντούµε τη συγκεκριμµ€νη πολιτεία , τσν "πανοραµική άποψη. Είναι η Πόλη, η Βενετιά, & Φραγκφούρτη, η 'Λταλάντη κ.λ.π. νά τοπία ά άποτελούν αύτοτελείς άνότητες μ!σα στην όλη διακόσµηση,.άνδ παράλληλα ύπάρχουν καί &? .. ρά άνωνυμα η φανταστικά τοπία πού άπασχολουν ρόµβους, ελλείψεις, κύκλους η διαχωρι- χει ταινίες, σχήματα ίνταγµίνα σε κάποια διακοσµητικη σύνθεση. 'Λντίθετα, στά Ζαγο- 'ώρια ύπάρχει μόνο τό άποσπασματικό φανταστικό τοπίο, συνήθως λίγα δέντρα, ίνα κάστρο, . σπίτι, σε μιά τυπική άπόδοση βασισµξνη κατά κανόνα οί τρείς όριζόντιες χρωµατικξς … ίες, πού περιβάλλονται άπό πλαισίωση. T6 τοπίο ύφίσταται µόνο σάν τµΞµα συνόλου, σε i τουργεί µόνο του. Θυµίζει τά φανταστικά τοπία των εύρωπαϊκόν διακοσµητικόν πιάτων, : . ? ' ίσως δεν είναι &σχετο μ'αδτάι ΄ … … ΄ τα άνθοδοχεία, θεµα τόσο συνηθισµένο στή λαϊκή μας τέχνη.-€νύ στή ζωγραφικά τού - … ίου, της Σιάτιστας καί τάς…Καστόριάς είτε άκουµπάει σχεδόν στην κάτω Επιφάνεια τού ναίοιου είτε στηρίζεται σέ κάποιο βαρύ Έπιπλο, στά Ζαγοροχώρια στέκεται µετξωρο Η &" -υµπάει σε κάποιο άνάλαφρο διακοσμητικό γυτικό θέµα. "οπωςετό τοπίο, Ετσι καίττό άν- . ' '? " οδοχείο. στά άστικά καί ήµιαστικά κόντρα & όργάνωση της διακοσµηµίνης όπιφάνειατ εί- ' ία ι περισσότερο λογικη καί µε συγκεκριµµ€νες… άναφορξς. Τό τοπίο Εχει τάύτότπτα. τίς πι- # σσότερες φορ€…ς… είναι… ενα… …άπό τά λιμάν…ια τάς ναυτικός καί Εµπορικός δραστηριότητας |1… &…: (,…ι-΄… - 'Ελληνων. αντιθετα, …στά Ζαγοροχώρια η όλη …σύνρεση βασίζεται οί διακοσμητικά -δ…ιά- "ί "…'… . ετσι νά πληροφορησει -η νά όπενθυμίσει,µ€… Θέµατα πού λειτουργούν Ρ.ι εση πού δέν… ίνδιαφξσ ο.;μ.Ι ι΄ικ' . - ' στολίδια, όχι σάν ταρ,...σ..ς. ,'λπουαιάζουν οί χαριτωυ€νεε καί εύλύγιστεε πλαισιώ- κ,…»(λ η,|,…'. .εις …µέ…τό παχγνίδι τξν κοιλόκυρτων γραμμων)που,δινουν κίνηση καί…… Ελααρ…άδμ……ψά πλα΄ίσια Ο! ων χιονιαδιτων ειναι τετράγωνα, κύκλοι, ίλλείψεις …καί ρόµβοι - σπανιότερα αύτοί. Πρό- θεση κοµψότητας φανερωνουν τά ζωγραφισµένα πάνινα παραπετάσματα, τραβηγρ€να… γσρι' άπό την πλαισιωση, π…ού τά συγκρατούν κορδόνια νδ φούντες στην άκρη, 'θξµα πού …τό'σνναντούµε -' "Η' ' καί …σε αλλες …βαλκανικίς χωρες,62 Κι ξ-δω η άπόδοση εχει κάποια δυσκαμψία, µάλιστα πιό ίσθητη δπειδη μαντεύεται προσπάθεια χάρης. '0 χειροτεχνης ζωγράφος, πού ερχεται άπό τό- -ρεινό κτηνοτροφικό χωριό του, δίνει τη δικη'του Ερμηνεία στό ξενόφερτο διακοσμητικό ,η Καί πρέπει νάγπαραδεχτούµε πώς η άντινοµία αύτη Ξχει άρκετη γοητεία. Είναι άξιο- ωτο πές νωρίτερα, κατά τά τελη τού 18ου καί τίς άρχξς τού 19ου αίύνα, χιονιαόίτες …ιοι, καί κυρίως & Μιχαήλ Μιχάλη Επιχειρούν µπαρόκ πλαισιύσεις σξ…ξπιγραφίς Εκκλη- ΄ οπως στόν "Αγιο 'Λχίλλειο Πεντάλοοου,177/4; [ καί στό µοναστήρι τύν Σταγιόδων, "Αργότερα & ίδιος στην 'Αγία τριάδα ΒυΘού, 1802, άποδυναµύνει τη µπαρόκ πλαισίω- ς |π5Υ9αφης περιβάλλοντάς την µε σ!0νρσκόκκινη παραλληλόγραµµη 1211 δεύτερη πλαισί- ] 'λργότερα 6 26:31 Ρικζ6λ δπιχειρεί μπαρόκ πλαισίωση Επιγραψύν στόν "Αγιο Γεώργιο " -χωριού, 1843, καί στήν Αγία Παρασκευή τού ίδιου Χωριού, 1852, άλλό µξ…βιαστικ!ς - µας πινελιίς. :α προσωπογραφία έχει κάποια δόση στήν Ελληνική λαϊκή ζωγραφική, κυρίως ο! τούς ΄ρες η δωρητές Ξκκλησιύν. Στήν κοσµικό λαϊκή ζωγραφική σπάνια Ξχουµε όπζεύθείας …πογραψίες. 'Από.όεύτερο χέρι είναι ο! µορφές τού Ρήγα καί τού Σουλτάνου…στή σύνθε- ' Παναγιώτη Ζωγράφου…" Πτύσις τής Κωνσταντινου|όλεως" η1838- καί τού ίδιου τά πορ- τού τσάρου Νικόλαου, τύς αύτοκρότειρας Βικτωρίας καί τού βασιλιά τός Γαλλίας Φί- στη σύνδεση "'Η δικαία άπόψασις τού Θεού διά την…άπελευθ€ρωσιν της 'Εχλάδος", &- .ίόια σύνθεση.ό "Όθωνας καί η…'Λμαλία µπορεί ν; Εγινανόπό τό φυσικό.,'Επίσης άπό . 'εο,χ[ρι είναι λ σκηνή τύν γάµων τού ΝαπολΕοντα, στό σπίτι τού Ράδου…στό…!σεπ€λοβο, δν Ξ.!ΐ!ίύΞ!ΞΙ Παπακώστα. 6; Τό ίδιο ίσχύει γιά τίς µορφός τού Ρήγα καί…τού 'Υφη- - …άπό τό Θανάση παγόνη στό σπίτι του στό Δρόκια.'Λντί0ετα, οί προσωπογραφίες πού . ; α "8" ' - s . … …ονται στό σπίτι τού Κανατσούλη -Σιότιστα 1811; είναι όπωσδηποτε άπό τό φυσικό, εί- ,- … ιστικ€ς καί σανορόνουν όξιόλογη δεξιότητα. … 'Η.προσωπογραφία, άκό τά Ξργα τουλάχιστο πού μάς είναι προσιτά σηυερα. όρχίζει νά . …ρχείται…άπό τούς χιονιαόίτες ζωγράφους γύρω στά 1900. Είναι συνολικά τ!σσερες καί την.ξπό…δύο στούς συνεργαζόµενους άδελαούς ζωγράοους Χριστόδουλο καί Θωμά Παπακύστα, &, , λ' δες. Πρόκειται…γιά πολύ άζιόλογα εργ. πού είναι χαρακτηριστικά {fig στρξφύς τύν - …Άιτύν αύτύν πρός ύφος περισσότερο "λόγιο", "όπως συμβαίνει την ίδιον Εποχή καί :ρσωπογραφίες χαιροτεχνύν ζωγράφωνιάπό άλλες περιοχές, όπως τού Ήρωα τύςµ!!ηλιορεί-- '|πανόστασης τού 3818 Νικολάου Ραντςοπούλου, πού βριίσκεται στά γρασεία,τύς Κοινό- τΙακρινίτσας, έργο άγνωστου πηλιορείτη ζωγράφου, πιθανότατα τού Νικόλαου !. 'Λνα- - "τη, καθός καί τού Οίκονόµου άπό…τά ?λµπελάκια Κισσόβου, ίδιοκτησίας οίκργόνειας "'η… . :. '… ' '… -‘ ι …. - ΄.Ωί δύο προσωπογραξίες τού…Σριστόξουλου Παπακ'ωστα παριστάνουν δύο γεροντικά πρό- . , . …ξντρικό καί γυναικείο, σε κροτσρή…καί, κατά τό σηµερινό-ίδιοκτητη τους παριστάν 3…τοός γονιούς τού…ρωγράσου 7αναστάσιο καί Χρύσω. T6 ότι οί δύο ζωγραοι!ς άκοαελούν , µι όποδεικνύεται καί όπό τίς ίόίας άκριβύς διαστάσεις τους, 53 Σ 37΄ξκατ. τού µ!- …τό όµοιόµοργσ ξλλειψοει6Ες καστανόχρωµο σχηµα µεσα στό όποίο τοκόιετσ8νται οί ΧΙ! ; καί τό γαλάζιο 3ρύµα πού σκίκξξει την δπόποιπη Επιφάνεια τού πίνακα. [οί τά δύο . ΐτόνονται κατά πρόσωπο µ! μιάν'ξλαφρότατη στροφή τού άντρικού πρός τά δεξιά καί τού ,η &, . ι ι . ' | | .; Ώ J PI . I ! ' & J ο I " . .Ψ' «' ι ι I | ι . ' . ι .. ο ( ,... ΙΧ… : " » : | " & . . . η . ι ο . ι I s . …κι . | ' : . . ι . .» | . J ι . | ; ο 4 ι : . &» ! κ » ι | ».. ο & ! J ! 3 " ι ο …. & . J ι ο ι ! & Ψ ! ι & ο ι ' " | α : & .l u I ι! & . α…. ι ! . ' ι ο Η . » ι .! Ώ . Ν . ι ! . ,. : ! ι κ ; ι ! ο | ι ! &… ι ι π * ' J J 22 '€ν'*' γυναικείου πρός τ'&ριστερό, Ετσι δατε, δπως 06 είναι κρεμασµένα τό ενα δίπλα ελλ., τα βλέματα να συγκλίνουν καί να'δημιουργείται ενα δέσιμο οίκειότητας αναµεσα δυό ζωγραψιΕς. * τό ίδιο ελλειψοειδές σχήµα περιβάλλει καί τίς δυό, ανεξάρτητες µεταξύ των, προσωπο- …ες τοπ αλλου αδελψοδ, τοό ΘωμΞ Παπακώστα. Είναι στίς ίδιες περίπου διαστάσεις µε τά τοό Χριστόδουλου, 55 Χ 45 ή προσωπογραφία τής Στασινής Παπακώστα καί 59 X 49 του ινοδλη Παπαχρήστου. 'Εδδ οί µορφίς είναι εντελώς κατά πρόσωπο καί τα δύο χρώµατα τοό αν είναι διαφορετικά. 'Η δργ6νωση τής ζωγραφικής Επιφανειας με μιαν ελλειψη πρό εγ- ' ται μέσα σε παραλληλόγραµμο δεν είναι αγνωστη στήν Ελληνική παράδοση. Χαρακτηριστι- ιραδείγµατα τό έργα " T6 προπατορικόν αµάρτηµα" καί " 'Η Ξζωσις από τόν Παράδεισο" Γ. Καστροαύλακα στόν "Αγιο ΉηνΞ τοπ 'Ηρακλείου, µέσα 1Βου αί., τό σχεδιο "έ. Φεραίοςΐ Ηικ. "οσχοβόκη, µέσα 19ου at. καί πολλά χαρακτικά, όπως ή "Παναγία Θεοτόκος "Ελευθ- 106 ξερομόναχου Γαβριήλ από τή Σκόπελο-1819, καί "Τόν ΄Δγίων Πάντων ό Θειότατος Χο- . τοσ Παναγιώτη Μυτιληναίου -1858, καθώς καί µια ανώνυµη παραλλαγή τής χαλκογραφίας …, πρό βρίσκεται στήν "Εθνική Πινακοθήκη.64 'Ωστόσο µεγάλη διάδοση παίρνει κατά «& τοπ 19ου αί6να µε τίς χαρτονένιες πλαισιόσεις φωτογραφικών πορτραίτων, ποθ ερχονται ες από τη Δυτική Εύρώπη' πολλ!ς Εχουν σήµατα παριζιόνικων Οίκων. "Η σόγκριση των ποτραίτων α6τδν µε &γιογραφικό εργα τόν ίδιων ζωγράφων δείχνει πώς 'εδΘείας !παψή μ! τό ζωντανό πρότυπο τοός όδηγεϊ ο! ρεαλιστικότερη απόδοση. 96 χρδµα χασει τή γλυκερότητα των &γιογραφιδν τους καί γίνεται αόστηρότερο, αποδίδονται µε λεια οί ρυτίδες του προσώπου, οί τενοντες τοπ λαιµοό, οί λεπτοµ€ρειες τής φορεσι8ςι .τηριστική τής "λόγιας" επίδρασης είναι καί ή προσπάθεια φυχογραοίας µε τό σφιχτό -α τής Χρόσως Παπακώστα, ή κουρασμ€νη !κφραση του 'Λναστόσιου Παπακώστα, τό δφος …εποίθησης 106 Γιαννούλη Παπαχρήστου καί ή συγκρατηµένη αδταρ€σκεια τής Στασινής Πα- τα. Οι δύο χιονιαδίτες προσωπογράφοι δεν φαίνεται νδ όγνοοόν τελείως τό Εργο τόν ,οων τής 'λθήνας. Σαφείς λόγιες Επιδράσεις εχει καί ό 'Δναστάσιος Μιχαήλ Ζωγράφος πού στα 1902 τοι- φεί τό πρόστωο τής εκκλησίας "Κοίμηση τής Θεοτόκου" στό χωριό ΠΞδες. 'Η Quota 106 κ από τόν πατέρα του, ή "πλ&σις" τοδ 'Δδάμ καί τής Έδας, τό προπατορικό αµάρτημα, - ση από τόν Παράδεισο καί οί συνεπειξς της διαδραµατίζονται σε λιτά τριδιόστατα 1o- τα γυμνό κορμιά εχουν ξεφύγει &πό τήν παραδοσιακή σχηματοπο(ηση, οί πτυχώσεις τόν ότων είναι µαλακές καί πέφτουν µ! φυσικότητα, & ουρανός πίσω από τόν 'Λβραόμ µε τα ωτά ώχροκόκκινα σύννεφα Έχει δραματικ6τητα. ΄ H χιονιαδίτικη ζωγραφική ξεκινάει από Ένα καθαρό λαϊκό δφος µε Έντονες βυζαντινές 'αεις, περνάει βαθµιαία στό "βυζαντινοαναγεννησιαπ6", όπως το χαρακτήρισε νεότερος ι€ίτης ζωγράφος, πιό σωστα σε ενα κρόµα,παραδοσιακδν με νεορωσικό καί δυτικοευρι - Γστοιχεία για νό καταλήξει σε µια προσπαθεια "λογιωοόνης" πρό κραταει, όµως, όρκε… .σιε καί αλήθεια. Παραλληλη είναι & πορέ€α΄δλδκληρης σχεδόν τής ανεπίσηµπς έλλπνι- ' . '. ο! λ' .. ,?!) ζωγραφιµΞς. > .- … 'Απ6 τήν τρίτη δεκαετία τού 2005 αίόνα &ραιώνουν ραγδαία Οί χιονιαδίτες ζωγράφοι σ , . αί ή τέχνηχξόσξ€ήόός µιόν εύκολη και πλαδαρή &ραιοφόνεια. Λύτή ή γλυκερότητα ύπηρχε :… . - ' -1 α' J …Ξ J 3 " σέ παλιότερες γενιές σε πολύ µικρότερο βαθμό. "Αν δέν ύπήρχε τό όργο τύν νεότερων, . J .." L. g! λ ="… : Γ " ' ο '" 3? μεγιστοποίησε καί Εκανε &ναήρομικά αίσθητ€ς τίς &ουναμίες αύτΞς, ή γενική είκόνα…τής :" ΄ ' -"4 " " ιαδίτικης ζωγραφικής θά ήταν καλλίτερη καί δεν θά ξπΞσυρε τίς αύοτηρξς κρίσεις τού .ΐλ… ?" & Κόντογλου πού, σέ γράµµα του πρός τόν Rani-“atone τούς διαγράφει όλουςιΨ οί συγχω- ”of σου δεν ήξεραν να α»γραφίςουν". ϊήµερα πού γνωρίζουµε καί τίς παλιότερες οάσεις χιονιαδίτικης όγιογραφίας καί τίς &ξιόΝογες διακοσμήσεις σπιτιύν καί τό Ξργο τδν κισυίνων ξκπρόσωπων τής χιονιαδίτικης ζωγραφικής µπορούμε νά κρίνουμε πιό δίκαια Η! & |. J . νά πούμε στό σεβαστό γέροντα τύν Χιρνιόδων "οί συγχωριανοί σου ήξεραν νά ζωγραφίζουν". ΦΕΓΡ-??Σ κανατπΡΙ…πΜ ΠΕΡΙΠΝ?… ' *Η δλλοτε πρόσκαιρη κι Ξλλοτε μόνιύή Εγκατάσταση των χιονιαδιτδν ζωγράφων οί µεγέ- ταση τού !λλαδικοσ χώρου είναι ξπόµενο νά Επίδρασε τόσο στό ζωγραφικό τους ύφος αί οτί θέµατά τους. "Οπως σηµειόσαµε, τό μικρό όρεινό χωριό τους &ποτελούσε τό όσ- ριο άπό τό όποίο, ύστερα΄&πό μιά περίοδο µαθητείας, ξεκινούσαν γιό τήν όσκηση τής ς τους. T6 πολιτιστικό κλίµα τής περιοχής πού εργαζονται, τό Ξθνικ8 καί κοινωνικα ροβλήματα. Η θέση και ή ίδεολθγια τής πελατείσς διαµορςωνουν τα εργο τους. Θα στα- . «aunt σέ τρία χαρακτηριστικα Έργα χιονιαδιτων ζωγραφων : στόν "' Αγιο Γεωργιο εξ 'Ιω- . νων τού…ζψ1838, στούς "Γάμους τού ΠαπολΞοντα" τού 'Λναστ. Παπακώστα γύρω ,- 1850, στό "Ψοπίο τού θεσσαλικού κάµπου" τού 'λθαν Παγωνη περίπου στα 1870, χα( σε σχέδιο.0ί τίτλοι των "Γέρων" καί τού "τοπίου" δεν ανήκουν στούς ζωγραφους, τούς δω- µε βάση τό θέµα. ϊτό 1838 Εχει συντελεσθεί ή δηµιουργία τού µικρού ξλληνιτού Κράτους, & πρδτος του ρνήτης είναι πιό ξήύ καί &φτό χρόνια νεκρός ζπό τό δολοφονικξ χέρια τύν &ντιπξλων. ή πρωτεύουσα Ξχει μεταφερθεί &πό τό παύπλιο στήν 'Λθήνα καί ό "Όθων µέ τούς Βαυα- , διοικούν τήν 'Ελλόξα. "Ωστόσο ή Θεσσαλία, ή "Ηπειρος, ή Μακεδονία καί πολλά νησιά .υν κάτω όπό τήν τουρκική κατοχή. Έρισκόµαστε στό Γιόννινα, τήν πρωτεύουσα τής 'Ηπεί- Have 16 χρόνια από τό θάνατο τού "Αλή Hana, τού -Ξστω καί &πό πολιτική σκοπιμότη- 8νεξίθοησκου. Υδρα "ού ύπ&ρχει τό ελληνικό Κράτος οί τούρκοι επιχειρούν νά €κτουρκί- όλους τούς ύπηκόους των γιό νδ µήν ύπόρχουν !λληνικ€ς διεκδικήσεις στό Ξδόαη πού χουν. "Η παλιό πληγή τού ήπειρωτικού Ελληνισµού, ό ξξισλαµισµός, παρουσιάζει Έντονα τάµατα ξαναζωνταν€µατος. 'Αποδίδει ή δοκιμασµένη µ!θοδος, ό συνδυασµός πιξσεων καί χΒν. "Τό θρησκευτικόν καί Εθνικόν αίσθημα λίαν ήσθενΞς συνεκρότουν τούς χριστιανούς τής πατρίους πε:εοιθήσεις, καί at figmuéaaug ξγξνοντο σωρηδόν. Είς τούτο δέ, τα μεγι- συν!τεινεν καί ή µεγαλη &µ&θεια κλήρου καί λαού, ή γενική ξλεεινή οίκονοµική κατα- ις τόν χριστιανδν καί ή πολλαπλδς όλική όνακούοισης των ξξωμούντων". "Οσο κι αν … 31) µτ΄ . ε . ι . : J & . . . . . , & . . ! . . . . .. . , .! . . ι . . …' : & . . . Ώ . - >…- . . . . - . | J J γ . . Ώ . . ' ' 3:κ . Ν | - . . . . 1 . . : ' . 5 . . . . Ν . . .! Ώ . ' - Με»; µια… , . & . . . . & . . & . ' . ., . ι … . J ε - . . '! | χο… … . . & I ι . - . . . ' Ι ο ι . . . ι . . . | | Β . . , . ι . . . . ς, . | , 24 , ο Dc , ΄ - ' 4 αι ό Εξωυ6της νπτοχριοτιανύν" -&οφαλδς ύπήρξαν καί τέτοιες περιπτωσεις κανόνας ειν ρ … : Ο , … & ' σικό και ή &ντίδραση, διάχυτη μ γίνεται σκληρό όργανο τού κατακτητή. Υπάρχει, αν , 16 6 Υ ξνη ΏΏως Οζ κάθε &ντίδραση πρός τήν 'Βξουσία, Έτσι κι &δΒ, δηµιουργειται Β' P. ανωµ . τ" 90 . Ψ ' . . υ !!- E τό &πό τόν Κοριό τ6ν'λίτωλ6, οί ΝεομΞρτυρες Κωνσταντινος από τήν Υδρα, ι κ ς , | ο . , , . - μ." 'λγιο Ααυρίντιο τού Πηλιου, Νικολαος…&π6 10 Μξ . " , . , . , . 1 6 | . > . Ο -νιαδίτης ζωγρόοος Ζήκος Μιχαήλ δεκατρείς µέρες μετ&'τό θάνατο τού Γεωργίου καί 2005- .νια πρίν τον ανακηρύξει ή 'Εκκλησία "Άγιο, τόν ζωγραφίζει με αωτοστξφανσ κα στ" ; ,αίρος τής είκόνας γράψει τό πρδτο σύντοµο Συναξάρι με τολµηρές ξκορξσεις,…:πωζδ , Ε- ίος κηρίτι τόν Χριστόν Θεόν &ληθινόν, καί δι'αύτό καταδικάζετε διό θάνατον . τα…µ … & ιου…είναι µι! υρκική πολιτική τού Εξισλαµισμού. 'Η ζωγραφιά αύτή.τοδ νεοµ&ρτυρα Ρε ργ ιραλΕα πολιτική πράξη τόσο τού ζωγρ&οιυ 600 καί 105 ΧρύσαυΞου Λαϊν8 πού τή, παρ:;γιιΐΞ;' τα &π6 αύτό, 16 εργο κατέχει σηµαντική θέση στήν ίστορία της λαϊκής µας ζω;ρ;φιταΞ Ζου είσαγει τή οουστιν!λλα στήν &γιογραοία. Βέβαια, & Ζήκος Μιχαήλ δεν τίνος. ρωκ ταν- . ν&ει τή φουστανΕλλα στό χωρο τής ξκκλησιαοτικής ζωγραφικής. Προηγείται Έσποο ζνσ νος &πδ 16 Φορτόσι τής… Ηπείρου, πού στά 1788 ζωγραφίζει "στανικως" τό λήσταρχοοσι:π6- τη Σκότουλα µ!σα'στήν…!κκλησία τής Κοίµησης τής θεο;όκζυ στό:χωριΐ ι:Ξζ;χ:;;ι; ξ;ήν :? 65 ,αύτό Ζμεινε &γνωστο στό β&Φος μι ς κκλησ ας ο | , ;:Ξ;έ ΛΞΞ.!;Ζ;λΐΐωΐΛντί8ετα, τό Εργα τοσ…χ,,νια6ίτη ζωγράφου γνωρίζει τεράστιζ"ΞιαΞοζ- ο! χιλιαδες χαλκογρεοίες καί ζωγραφικές Επαναλήψεις.'ιπανωτξς οι Εκδόσειε;χ:ι6λγ:τΞ ν σχεδόν πανοµοιότυπες με 16 Έργο τού Ζήκου, &πό τό οποίο προέρχονται: ζου ακων "τε "38, τού Κύριλλου µοναχού στά 1845, του Παναγιώτου Κ. στό 1859, τού ';ω ννουε κα; ή ,- 65. 'Bla10v1661g οί τοιχογραφίες καί οίοορητΕς είκόνες. ΚαΩιΞρόνεται ρισζι;δν τόπο κα- ορική &να4ρίβεια "& Εξ 'Ιωαννίνων" Ενω όλοι οί νεοµάρτυρες αναφερονται µ…έ… & ασ" αγωγής των καί όχι τού μαρτυρίου των. Στήν είκ6να & 'Αγιος καρουσι&ζεται ο κήτ εσ:ηπε- -υστανΕλλα καί κόκκινο οίσι. T6 φόντο είναι γαλαζοπρ&σινο καί διακόπτεται, στ Ι:ανν(- που του .υΦρυς τής είκόνας, &κ6 οριζόντια ςωνη µε σχηµατική παρίστασταση τΕν τ τνποπόί- ί τήν περίπτωση τού 1εωρχιου παρατηρείται 16 γενικότερο φαινόμενο ή…ς ι'Κ. Ο Ιανό καί ρεα- ξς Επαναλήψε.ις τό αρχικ&"&ιν ' ετων. !!! τίς διαδοχικ "του &γιογρι'ικων θεα "# ζ I "Κική ΈβδτΌΉ΄ & Χ""6 ιταλ. , "" . , "Π , ιδια &µιτ&βλητος &γιογριοικός- ξκαναλαµβαν6μενος τύπος. ……, ' Β' 5 ) ' ϊς» ? …) αν:νι Ξ)? ΄ η » . … ξ . να 3 ' ι93- * ι ι.- , . . !, α . . ;, η :. … ο". 'ν' ο, 00- 3 ο & ν|1γο,'1/| κι' ιοΙνι' ςιδιΞ If. Οι" σπ 1! ΄…ΐδ΄΄ '» ' ο, : … 25 ΝαπολΕσντα, !ργο τοσ Χιονιαδίτη :Αναστάσιου Παπακώστα-μαρινΞ, γύρω στό 1850. Κατέχει δεσπόζουσα Θέση στόν όλη διακόσμηση. T6 Θέμα προξρχεται σίγουρα όπό χαρακτικό πρότυπο πρό δέν βρέθηκε μεχρι σήµερα. 'Η σύνθεση είναι µ€σα σε ηµικύκλιο πού περιβάλλεται &π6 τό συνηθισµένο στούς χιονιαδίτες µοτίβο τΞς τραβηγμΕνης µε κορδόνια κουρτίνας καί πλαι- σιώνεται άπό πολύχρωμο σχηματοποιηµΕνο οδράνιο τόξο. '3 010106000 αδτ6 χρησιμοποιείται κυρίως στίς ξκκλησίες γιό νά περιβόλλει τόν Παντοκράτορα καί συνεπδς φανερώνει µεγάλο θαυµασμό πρός τό Ναπολέοντα. Είναι γνωστό πώς πρίν Ξπό την "Επανάσταση τοπ 1821 οί "Βλ- ληνες καρτερο6σαν τό Ναπολέοντα ώς Ελευθερωτή, 300 αίτός ξξ€ψραζτ τό πνε8µα της Γαλλικ5ς 'Βπανδστασηςι 'Ο Χριστόφορος Περραιβδς τυπώνει στην Κέρκυρα -1798- & -Υμνο εγκωµιαστ…χ6 πρός 16 "novanap1t", & Κοραής όποβάλλει 6πόµνηµα πρός τό µεγάλο Κορσικανό καί ζητάει "τήν ΕλπιζοµΕνην 6π'αδτοσ απελευθέρωσιν της 'Ελλόδος". Στό Παρίσι, όπως σηµειώνει ό ?"- σας,"µυστικη Εταιρεία συνεστη, όδεία καί !µπνεόσει 106 ΝαπολΕοντος, µονοµερ5…σκοπόν Excu— σα την &πελευο€ρωσιν της 'Ελλόδος". 'Ο 9. Κολοκοτρώνης αφηγείται πώς όταν οί…Γόλλοι κατέ- λαβαν τά 'Βπτίνησα "&πεφαρίσαμεν νά δπόγωµε είς τό Παρίσι διό νδ εδρωµε τόν Βοναπάρτε". ΄Μακρός µπορεί νδ γίνει & κατάλογος τόν ξλληνικόν ένεργειδν καί Ελπίδων μ! κξντρο 16 Na. πολξοντα.'Υπόρχσυν, όµως, καί οί &νοιχτοµότηδες πού καταλαβαίνουν πόσο µάταιες καί απο- ξπροσανατολιστικΕς είναι τετοιες Ελπίδεςα 'Ο 'Λνόνυµος "Ελληνας στήν "ΦΕλληνιχή Νοµαρχία" έτου βροντολαλείι" Τήν είσθε, Ξδελφοί µου; τόσον είκολόπιστοι....'Ιδετε καί τό τωρινό πα- ;ραδείγµατα όπου & πολυποίκιλος στροφή 13€ γαλλικης…στόσςως µες παραστΕνει. '0 δυνάσςης των μ! ταξίµατα µεγάλα καί μέ τοιαστα µ€σα &πόκτησεν όσα κατά τό παρόν ε,.τ-ζ66 'Η ζωγραφιά τοπ τσεπ€λοβου γίνεται 20 μΕ 30 χρόνια µετά τό θάνατο 106 Ναπολέοντα. Πρίν πεθάνει είχε διαφε6σει τίς Ελπίδες πού καί & γαλλικός λαός καί Ελλοη σκλαβωµΕνοι εί- χαν στηρίξει σ'αδτόν. Γιατί λοιπόν συναντοσµε στό Τσεπέλοβο αδτη τήν καθυστερηµένη εκφρα- ;ση λατρείας πρός τό Ναπολέοντα; , 'ο Κωνσταντίνος Ράδος γεννήθηκε στό ΤσεπΞλοβο στό 1875 καί Εµαθε τό πρδτα γράµµατα εστό περίφημο σχολείο του. ΐΛπό ξκεί ουνΕχισε στό Γιάννινα τίς σπουδ€ς.του, μό στά 1787 &,Εξ: ξναγκόζεται νδ φύγει γιό τό Γαλάτσι τ6ς Ρουμανίας Επειδη ό καποδς-του Βασ. Ρξδος πιάστηκε γκαί σκοτώθηκε &πό τόν 'ιλη ΠασΞ, τοδ όποίου τόν τυρρανική διοίκηση κατίκρινε καί 0010006- σε. Χτό Γαλάτσι συνεχισε τίς ξλληνικΕς σπονδξς του καί παράλληλα μάθαινε ίταλικό καί γαλ- λικ&. 'Λπό !κεί, μετά τό θάνατο τοδ πατίρα.του, πηγαίνει στην ϊίζα της 'Ιταλίας κι Εκεί &νακατεόεται στό λαϊκό Επαναστατικό κίνημα τόν καρμπονόρων. Κατά τό Ραλλορωσικό πόλεµο &- κολουθεί τίς δημοκρατικξς στρατιές τόν Γ&λλυν. Είναι & πρώτος ποθ συνίλαβε την ίδία µυστι- κής !παναστατικης όργόνωσης για την &πελευΘξρωση της 'Ελλ86ας καί τη ρίχνει στό ΣκουφΞ πού "πρώτη σορό στη !!όσχα, στό 1812, κάποιο βράδυ σ'Έναν κύκλο 'Ελληνων, όκούει τόν Κων- [" σταντίνο Ρόδο νδ µιλάει γιό Εθνικόν &γ6να".υ' 'Ο σπόρος γιό τή Φιλική 'Εταιρεία είχε πέσει. Αραστήριο μέλος της καί ό Ρόδος. Μετά την κήρυξη της 'Επανάοτασης &ναλαμβόνει συµφιλιωτι- ! Ες πρωτοβουλίες μεταξύ τδν όπλαρΧηνδν καί διορίζεται ΐπαρχος στην "Άνδρο καί την Τρίπολη. ετό την δπελευθ€ρωση γίνεται προσωρινός Διοικητής Ναυπλίας καί δύο φορές ώηφίζεται πληρες- ι ' … » Υ v | & & ο Z -‘ : γ .? : ο . ." ΄ι ! … : .νΡ' .. ι ! . ι 4* | - ' Ώ ι Ρ . | . . :: Ο'! ν ζ.»! . »; . . ; δ .. ο. ' Ψ J ι… . » " ] Ψό΄ …! 5 3 . πι ια .Ι ; .I s . " 6 "Ο ο & J -ψ . χ &. Ο .. . : : ο '- 'Ο ", ξ … ι » I- , Ψ & | 3 . : - ο . , ,! - . Δι. ι ο: . ., ς ι . ο ι . α ! v ‘r J 1 ;! …,» ! χ . | Q \ J ( ] |» , . Ώ . 3΄ .… ι ι l‘ … 26 .! Άι .ιος στή Συνέλευση τού "Άργους. nag λοιπόν Ξνας δημοκράτης σάν τό Ράδο ζωγραφίζει στό σπίτι του τή µορφή ξνός όπο- Ώ ' . τη τύν δημοκρατικδν ίδεδν; Δυστυχός ή γενική ξκτροπή τού 'Λγύνα άπό τή λαϊκή δηµο- τική του κοίτη καί οί Εξελίξεις τού.νξου ξλληνικού Κράτους παρασύρουν καί τό Ρόδο, γίνεται άντισυνταγµατικός καί μετά τό Θάνατο τού Καποδίστρια άναγκάζεται νά παραι- τ ο ,; & …ι γιατί "οί νίοι κυβερνήτες ήταν συνταγµατικών άρχδν"."8΄Ηί τ!τοια ίδεολογική Eat- Εν , _ ; ήταν φυσικό νά µήν &πογοητευθεΐ άπό τό Ναπολξοντα, τόν άνθρωπο πού θαύµαζε στά νιά- Ο". ν . , ο… . … …Ψό έργο είναι άπό τά ώραιότερα δείγµατα τής λαϊκής ζωγραφικής τού 19ου αίύνα. Στίς .? Ώ " . . ληλες όµόκεντρες ήµικυκλικίς ζωνες που.περιβάλλουν τό θεµα Εναλλάσσονται, σε διάφο- 'ι ' …" ' ' . , … . τόνους' το ώχροκοκκινο καί το γαλαζοπράσινο. Μέσα ο! ούδ!τερο γκριζοπράσινο φόντο : . | , | . " " . ! =άλλουν εντονα οί µορφές τού Βαπολ€οντα καί της 'Ιωσηφίνας, στίς όποίςς πυριαρχεζ & & σπρο τού φορέµατος εκείνης καί τού παντελονιού Εκείνον. Οί φιγούρες είναι σχετικά πές, πιάνουν τό µισό περίπου τού όσους τύς ζωγραφιάς καί τό όγδοο τού πλάτους τηςι 'Ξχουµε ξδδ τήν Εξαρση, μέ τό µεγεθος, τον κύριων προσώπων τής σύνδεσης. Οί λαϊκοί εωγράφοι, όταν τό Ξργο τους δεν Εχει άλλα στοιχεία ή πρόσωπα γιά νά φανεί ή διαφορά 'ξκας άκό τούς ήρωες, τότε τούς ξξαίρουν σχεδιάζοντάς τους µεγάλους σχετικά µξ τίς .τάσεις τού Έργου, Ετσι πού τά πόδια νά άκουμπούν στήν κάτω πλαισίωση καί τό κεφάλι λησιξζει τήν !πάνω. Κάποιαν άμΌΧανία.προκάλεσε ή Ξνταξη τού, άσφαλδς παραλληλόγραμ- &, >" : ! χαρακτικού πρότυπου στό ήµικυκλικό σχήµα τού δπανω µίσους της άΦίδας στό σπίτι τού -….,Προσο€τει δεξιά καί άριστερά δύο άσαφή καί μονόρωαα άρχιτεκτονικά µέλη, Ετσι πού 4…ύριο θεμα παραρίνει σχεδόν τετράγωνο. 'Η ξκτΕλεση είναι ξπιµελημ!νη καί µε άξιόλογη ΄μτική εύαισδησία. 'Ο λόγος τού κεφαλιού τού Πα ολΕοντα πρός τό κορµί δέν ξεπερνάει 1 πρός 5. ΄ 'ο 'ΛΘανάσιος Παγώνης, στά 1870 περίπου, διακοσµεί τό πατρικό του σπίτι στή Δράκια. δωμάτιο όποδοχής, τόν "καλόν όντά", ζωγραφίζει διάφορα µπαρόκ διακοσμητικά , τίς ωπογρ1φίες τού Ρήγα καί τού 'Υψηλάντη καί µερικά τοπία τού Θεσσαλικού κάμπου. Ψό ο…καταστράφηκε άπό τούς σεισμούς τού 1955, όταν πιά τό σπίτι ήταν ίδιοκτησία Σαραβά- . εκτός άπό µερικά τµήµατα πού διασώθηκαν καί βρίσκονται στή συλλογή Μακρή στό Βόλο. :Ξς άπασχολήσουν 865 τά τοπία τού θεσσαλικού κάµπου. Τόν ήξερε καλά ό ζωγράφος τόν το αύτό γιατί κάθε καλοκαίρι τριγύριζε στά καμποχώρια καί πουλούσε φορητίε είκόνες …τίς Ετοίμαζε τό χειμώνα. Πήγαινε µετά τόν άλωνισμό, τότε πού οί χωρικοί είχαν χρή- I, 'Ώϊως Εγραφα παλιότερα παρουσιάζοντας τήν τοιχογραφία αύτή, "ό ΄λθανάσιος Παγώνης ,…µ€ κοφτερό μάτι τό καμπίσιο τοπίο. Τά χαμηλά σπίτια τόν κολίγων µισοσκςπάζονται &- …ούς µαλκ€ύς κυματισµούς τού !δάφους. 'Η ταπεινότητά τους τονίζεται καί κ! τήν άντί- Ή…πρός τά φηλά δέντρα καί τόν πύργο τού τσιολικΞ, πού ύαώνεται άλαζονικός στήν άκρη ;…χωριού". 'Ο ζωγράφος μας Έκανε καί τίς τοιχογραφίες στό µοναστήρι της Φανερωµένης ς…χωριό Καλλιφόνι στόν κάµπο της Καρδίτσας. Οί τοιχογραφίες αύτ€ς Εχουν σχεδόν κατα- - -.' …κι- - - . ισπ.". Δ-|-,.Μ' -'ν…'.Π1ψτ*|-,-"Ψ"ιπ'γ΄ι'-ψ"…µ'"-ρ ε…! 27 -φεί άπό νεότερες οίκοδοµικές έργασίες στό καθολικό τού µοναστηριού. Είναι φυσι έζησε κάµποσον καιρό έκεί καί νά συνέλαβε τό ύφος τού τοπίου ώστε νά µπορεί νά 1 ώσει. 'Ο Κωνστ. Παπαδημητρίου, µιλόντας γιά τόν παλιό Δήµο Καλλιφωνίου γράφει επ τό 1881 µόνον ή κατοικία τού µπέη /τό Κονάκι/, διεκρίνετο άπό µακράν ώς λαμπρό )'όµηµα μετά τύν έντός τού περιβόλου άποθηκύν".69 Οί μακρινές άλλά συγκεκρξμµένες "πολιτείες τού θρύλου" στά άρχοντικά τύν βορειο- δίτικων άρχοντικύνΐίΞΞλΞίό;ΐξύξϊνές πολιτείες καί τά γνώριμα τοπία τού 19ου στό ιο, οί φανταστικές διακοσµητικές µικροτοπιογραφίες των σπιτιύν τού Ζαγοριού, έχφρά- τό πολιτιστικό κλίμα κάθε τόπου καί έποχής. 'Ο "Αθανάσιος Παγώνης ζωγραφίζει τό το- 0616 γύρω στά 1870, όταν ή νέα πόλη τού Βόλου μέ τή ζωηρή έμπορική καί βιοτεχνική κίνηση δίνει τόν τόνο τής ζωής σέ όλη τήν περιοχή. 'Η λαϊκή τέχνη τού Πηλίου είχε ίσει τή θαυμαστή άνθισή της µέ Eva πνεύµα αίσιόδοξης στροφής πρός τό οίκείο καί τό …μερινό. Τό συγκεκριµµένο, τό άπτό, τό άπευθείας γνόριµο άντικαθοστά τό µακρινό, τό ΄ δεύτερο χέρι. Στά πρωτοπόρα σχολεία τού Πηλίου έδύ καί δεκαετίες έχουν έδραιωθεί πρατήρηση καί τό πείραμα. 'Ο 'Αθ. Παγώνης παρατηρεί καί καταγράφει, όχι βέβαια µέ φυχρή ματιά τού έπιστήµονα, περιγράφει χωρίς πρόθεση μετάδοσης γνώσεων. Τό έργο του έχει µόνον άλήθεια, έχει ζωντάνια, κέφι, µέθεξη. Δέν καταγίνεται σέ λεπτομερειακές γραφές. Τά σπίτια του άποδίδονται περιληπτικά, τά ζύα του είναι µονόχρωµες σκια- ίες, τά δέντρα κρατούν µόνο τά καίρια χαρακτηριστικά τους. Βλέπει τό θεσσαλικό το- µέ κάποια είρωνική διάθεση, αγαθή όµως καί καλωσυνάτη. Μ'ύλο πού πολλά άπό τά έκ- .τικά του µέσα τά κληρονοµεί άπό τόν πατέρα του, πού ύπήρξε καί & δάσκαλός του στή ραφική, δηµιουργεί ένα άνανεωµένο ύφος. "Από τά τοπιογραφικά έργα τού πατέρα του, ς άρχές τού 19ου αίώνα, "ως τίς δικές του τοιχογραφίες µεσολαβούν άρκετές δεκαετί- "ο,τι στίς πρύτες δεκαετίες τού αίόνα άρχισε νά σχηµατίζεται, στίς τελευταίες εί- πιά µορφοποιημένο καί σταθερό. Στούς Χιονιάδες, μέσα στό ρηµαγµένο έργαστήριο τών Μαρινάδων βρέθηκε πρόσφατα, &- εσα σέ πολλά άλλα στοιχεία, καί ένα σχέδιο σέ χαρτί, διαστάσεων 33 Χ 44 έκατ. µέ παράσταση τής γέννησης τής Θεοτόκου. Κάτω άπό άπανωτά στρώµατα µολυβοκόντυλου ύπάρ- λεπτόγραμµη χαλκογραφηµένη σχεδίαση, άπόδειξη πώς ή σύνθεση άντιγράφονταν µηχανικά ς ίδιες διαστάσεις γιά φορητές είκ6νες. Τό σχέδιο δέν έχει φωτοσκιάσεις, φωτοστέφα= καί λεπτομέρειες σέ φορέματα καί σκεύη. 'Η τεχνική τής έποχής νά γεµίζονται µέ &- όχρωµη µπογιά πρύτα οί μεγάλες σχετικά έπιφάνειες καί ύστερα νά ζωγραφίζονται οί τομέρειες καί τά "φύτα", καθιστούσε Εκρηστη, άν όχι άρνητική, τήν άρχική σχεδίαση τομερειύν καί φωτοσκιάσεων. Τό χρυσό τού φωτοστέφανου έµπαινε στήν τελευταία φάση , Εργασίας μέ φύλλο καθαρού χρυσού καί τό κυκλικό του περίγραµµα σχηµατίζονταν µέ αίχρηρό διαβήτη, τό "κομπάσο". Μέ βάση τό σχέδιο αύτό έγινε ή φορητή είκόνα "Γεν- *ιον τής Θεοτόκου" πού βρίσκεται στό παρεκκλήσιο τού 'Αγίου Παντελεήμονα στή Βούρ- ανη, στίς ίδιες άκριβύς διαστάσεις καί μέ τήν έπιγραφή "1822 Χιονιάδες". Είναι σχε- ll ΛΨΛι-ι,Γ-'11πΓι|ιπι -ι ιιι ι -ιιΛΡ Ρ. ιιιιιΠιι 28 σίγουρο πώς τό σχέδιο χρησιμοποιήθηκε όχι µόνον άπό μιά γενιά ζωγράφων. '0 χειρο .ς Χαρακτήρας τής χιονιαδίτικης ζωγραφικύς έπιτρέπει τη µηχανική &ντιγραφή τού ίδι …τ0ς άπό πολλούς ζωγράφους. Δ€ µπορέσαµε νά βρούµε άλλο άντίγραφο γιά νά φανεί ή πγ ική συµβολή τού κάθε εκτελεστή στήν ποιότητα τού χρώµατος, στή σχεδίαση τών λεπτοµε , στή φωτοσκίαση καί στήν άπόδοση τού βάθους …τό σχέδιο προδίδει τρισδιάστατη άντί . "Αλλωστε καί ή σύνθεση χωρίζεται σέ τρία έπίπεδα βάθους αντίστοιχα µέ τρείς, i06- ες σχεδόν, ξπάλληλες ζώνες τΞς έπιφάνειας.Πρώτο πλΞνο…κάτω ζώνη: ή σκηνή τού λουτρού µικρής Μαρίας. Δεύτερο πλάνο-µεσαία ζώνη: ή αγία "Αννα µισοξαπλωµένη, δίπλα της 6 κείµ, τό τραπέζι καί δύο κοπέλλες. Τρίτο πλάνοοέπάνω ζώνη: ή µισανοιγμένη πολυτελής ή καί τα κτίρια. 'Ο Διονύσιος έκ ΦουρνΞ περιγράφει Ξτσι τή σύνθεση "Σπίτια καί ή &- "Αννα κειµένη έπί κλίνης μέσα είς παπλώματα, ακουµβίζουσα είς προσκεφάλαιον' καί δύο ΄τζια όπισθεν βαστάζουσιν αύτήν, καί Ξυπροσθέν της άλλο κορίτζι ριπίζον αύτήν µετά δίου΄ καί άλλα πάλιν κορίτζια έβγαίνουν άπό πύλας βαστάζοντα σαγητό, καί ύλλα πάλιν ότωθεν αύτύς καθήμενα πλύνουσι τό παιδίον είς λεκάνην' καί ύλλον πάλιν κουνεί τό ίδιον έν ώ εστί τό παιδίον". Τό σχέδιο δέ συµφωνεί µέ τήν περιγραφή, κι ές Έχουν οί νάδες στό έργαστήρι τους τήν "'Βρµηνεία" τού Διονύσιου, ήντιγραµµένη΄μέ τό χέρι ξ- &πό αύτούς. Στην περιγραφή δέν αναφέρεται ή παρουσία τού 'Ιωακείμ, ένώ στό σχέδιο 'χει. 'Αντίθετα, άπό τό σχέδιο λείπουν τά δύο κορίτσια πού κρατούν τήν "Αννα, καθώς έκείνο µέ 16 "ριπίδιον". Τέλος, & Διονύσιος µιλάει μόνο γιά σπίτια ένώ στό σχέδιο χει καί κωνική σκηνή. Ε Π Α O Γ Ο Σ " Γιά νά μπορέσουµε νά σχηµατίσουµε γενική είκόνα τύς έλληνικύς λαϊκής ζωγραφικής ι άπαραίτητο νά προηγηθούν Ξρευνες σέ όλα τά κέντρα της καί νά δηµοσιευθούν οί σχε- ς μελέτες, πού κι αύτές αργότερα µπορεί νά αναθεωρηθούν μέ βάση τή γενική είκόνα ή ιγενέστερες µονογραφίες. 'Εκείνο πού δέν πρέπει νά φοβόμαστε είναι & απόριψη & µερι- ίναθεώρηση, όπό µας τούς ίδιους € από Ξλλους, παλιότερων απόψεών µας. Στήν "Ελλάδα, ., Ψάχνουμς 01E τυφλά καί άβοήθητοι, τά ξεστρατίσµατα είναι πιθανότερα άπό άλλες χώ- ……µέ συγκροτηµένη πολιτιστική ζωή. Τώρα πού τελείωσε ή μικρή αύτή έργασία βλέπω πώς ερικές λεπτομέρειες ύπάρχει διαφορά µέ προηγούµενες θέσεις µου. Τό µόνο πού ζητώ ι τόν άναγνώστη είναι νά µού εύχηθεί ν'άξιωθώ νά &ναθεωρήσω καί τή σηµερινή έργασία. Η Α Ρ Ά Η Ο Π Π E Σ ικτωρία Ηικήτα-Σκαρτάδου, 'Ο γλύπτης Μίλιος στόν τόπο του.'Ανάτυπο άπό τό περιοδι- . "'Αρµολόι", "Οκτώβριος-Δεκέµβριος 1977 Ιϊτσος 'Α. Μακρύςν ΞΞέΞξλος."Βκδοση " "Ελληνες ζωγράφοι", έκδ. οίκου ΝΕΛΙΓ"Α, 'Αθή- να 1974, σελ. 440 Γεώργιος Παίσιος, ίερεύς, 'Αγιογραφία καί αγιογράφοι τών ξιονιάδων.'Ιωάννινα 1962 |," Ι "ΓΙ,Ι-Ι΄ΠΓΙ'ΙΙΙΙ -ι|ιιιι--ΙΠ- Ι-ΙΙΙΙ'ΙΠ" .πιτελικ6ν Γραφεΐον 'Υπουργείου των Στρατιωτικδν, 'οδΟιπορικά 'Ηπείρου καί Θεσσα ….'ΑΘήνσ, 1880, σελ. το; κογενειάρχες υποκείμενοι σε φορολογία κατά τό τελευταίο τέταρτο του 19ου αίόνα: μήτριος Ησνδρίδης, Γιώργαινα Μανδρίδη, Ζήσης Τολη, Νικόλαινα Τζουβάπα, Δημήτρης Ρ, .-ος, 'Οδυσσεύς Τζουβάπας, Θεόδωρος Σίμου, Ν. Παπαϊωάννου, "Αναστάσιος K. Ζωγράφος, εώΜ…ς Φίλος, ϊ>…6λαος Φίλος, Λάµπρος Φίλος, Ζήσης I. Μάτσα, 'Ιω6.υνης Η. Μάτσας, Ιωάννης Η. Ματσος, πιπ6λαος Δ. Ρούρης, Λημήτριος Ροδρης, Ήικδλαος Γ. "έτος, 'Ιωάν- ης Γ. Εσόρης, 'Αδάµος Δ. Έο6ρης, Δημητρης Α. Ήο6ρης, Γεώργιος Α. Ρούρης, Θανάσης K. οδλας, 'ΑγγελΞς Ι. Φίλης, Δημήτριος δίλης, !!ιχαήλ Ζωγράφος, ΘωµΞς Ήτούλας, Δημήτρης σχαλης, 'Αποστολος Ντούλας, Γεώργης Πασχάλης, Νικόλαινα Πασχάλη, Νικόλαος Δ. Διά- «ης, Γεώργης ΤζΞφος, 'Αποστολος Τζξφσς, Νικ5λας ΤζΞφος, Κώστας Θανάση, Γεώργης Η. του, Δημήτρης Η. Χρήστου, Γρηγόριος !!. Χρήστου, Νικόλας Η. Χρήστου, Δηµήτρης Άστον, '4ναστάσιος Δ. Χρήστου, 'Αποστολος π. Ζωγράφος, Υιλτιάδης Κ. Ζωγράφος, Δηµ€… ης Τόλη, '4ριστοτξλης Τόλη, 'Αποστολος Θεοδοσίου, Κώστας Παπακώστας, Χριστόδουλος νακώστας, Διονύσιος ΕξαγΞλου, Γεώργιος Βλάχος, Δηµ€τρης Σαπούλης, Κώστας Θεολ6γης, ι6τριος Η. Παϊσίου, Νικόλας N. Παπακώστας, 'Ιωάννης Παϊσίου, Κώστας Κυρζίδης, Χρι- έδουλος Κυρζίδης, Μήτσαινο Καραγιάννη, Κώσταινα ΚαραγιΞννη, Χριστόδουλος Τόλη, Σταδ- , Οίκονδυου, 'Αλ€ξιος Λξντζος, Ευάγγελος "Ξωάννου, 'ΛρσΞνιος Χριστοδούλου, Ρεύργιος . Δεντζος, Όε6ργιος Θανάση, Κώστας Τόλη, Δημήτρης Π. πόνος, Τόλης Καραγιάννης, Λη- ,ριος 'Εξ&ρχου, 'ϊωΞννης Ρ. Σπουρτης, Χαράλαµπος Ρ. Σποδρτης, Γεώργιος "Α. Δηµητρι- …ς, Δέσπω Χρήστου, πένθος πόνος, Ευθύμιος "Αργύρη, Γεωργιος Κώτας, Ξενοφών Διδασκά- υ, Θεολόγος 'Αργύρη. Κώστας Έσδλας, Τόλης Ψζέφος, Χρηστος Ρ. Κορµάζος,τ|ςΡμώ τιξ>.; µε Θεσπρωτοδ … 'ΑΘανασίου Ψαλίδα, Γεωγραφία 'Αλβανίας καί 'Επείρου."Έκδοση ΄Ετσι- ας 'Ηπειρωτικδν ΗελετΞν, 'Ιωάννινα 1964, χάρτης έκτ6ς κειµένου. …υ παραπάνω, σελ. 9 pi Θεοπρωτοσ, σελ. ??α καί 22β χειρογράφου του. … Τουρξτσογλου, Γραπτή Λµαζών ξπ "υµφαίου.΄Αρχακλογικά 'Ανάλεπτα ΄Αθηνδν, 1968/3/, ντοπίζεται το πρότυπο -'Αµαζδνα ΖΑΤΤΉΙ- τοιχογραφίας στο αρχοντικό "ιχαήλ Ν. …. -υ ρλη.- Ήικ. Φίστα,Τ6 τέλος ένος βιβλίου.Θεσσαλονίπη 1971, οπου επαναλαµβάνονται οί "τηρήσεις του 'Ι. ΤουρΞτοογλου, χωρίς αναφορά της πηγης, καί προστίθενται περισσό- -ες πληροφορίες γιέ τή ζωγραφική των αρχοντικων τού Νυµφαίου. - Ευδοκίας "Ιωάννου, Παπαγιάννης, & κλεισοΞριωτης ζωγράφος τοΞ Νυµφαίου. Περ. "Μακεδονική Ζωή", Μάϊος ΄8, τεξΧΟζ 132, σελ. 45 . οιοδιπδ " '1ρµολδι" ΛεκΞµβριος 1976, σελ. 28-30 ριοδικ6 " 'Αρµολ6ι" Δεκέµβριος 1976, σελ. 9. 'Αποστ6λου Βακαλοπούλου, 'Ιστορία του Νέου 'Ελληνισµοσ. Β΄Τουρκοκρατία 1453-1669. αλονίκη 1964, σελ. 311 γίου Παϊσίου, ίερΞως, τα σχολεία των Χιονιάδων επί Τουρκοκρατίας. ΧΆΙΙΙΙΠΣζΨµΜΏγ ΙΙΠτΠΓΙ΄ΓΙΙΠΓΙ "ΙΙΙ -ι΄ιιι--ΠΙ- Ι-ΙΙΙΙΙΠΙ| 30 Ιωάννινα 1966, σελ. 7 -. ΄Ιωάννου Λαµπρίδου, Περί τόν εν 'Ηπείρω 'Αγαθοεργηµάτων.1880, σελ. 191 …. 'Ανήκει στον κ. 'Αντώνιο Γεράση, Γοργοπ6ταµο, παλιά Φούρνοβο. -. Ευριπίδου Σούρλα, 'Η 'Αγιογραφική Σχολή τδν Χιουιάδων, 'Ξπαρχίαε Κονίτσης.Περιοδι- κό "'Ηπειρωτική 'Ηστία", 'Οκτώβριος 1954, τεδχος 30, σελ. 929-933 .. | " . …. … '. Γεωργίου Παισίου, ίερέως, 'Αγιογραφία καί Αγιογράφοι των λιονιάδων, 'ιω&ννινα, 1962, σελ. 8 !. όπου παραπάνω, σελ. 20 , '. Ηαγνητοφωνημξνη συνέντευξη µέ τον τελευταίο χιονιαδίτη ζωγράφο Θωμά Χρήστου, Α5… γουστος 1978. 'Αρχείο Κ.Α.Μακρή, Βόλος '. Ευριπίδου Σούρλα, οπου παραπάνω, σελ. 931 1. Παράδειγµα & πατέρας τοσ δάσκαλου Στέφανου Ζωγράφου. ΓεννήΘηκε στίς 13 Φεβρουαρίου 1876, παντρεύθηκε στίς 26 "Ιουλίου 1898, στίς 5 'Ιουνίου 1901 άποχτάει τήν πρώτη του κόρη 'Αγλαία, στίς 23 Δεκεµβρίου 1903 τή Μογδαλινή, στίς 14 Αύγουστου 1005 τήν 'Αρετή, στίς 30 Νοεµβρίου 1906 τό Στέφανο, τήν 1 Δεκεµβρίου 1910 τήν "Όλγα. . Χριστ. ΠερραιβοΠ, :ΞΞΞΣΞΞ:Πρ6λογος Πίκου ΒΞη, 'Επιµέλεια-σχ6λια Η.Ή.Παπαϊωάννου. 'Αθήνα 1956, σελ. 83 , . +. Κίτσου Α. Μακρή, 'Η λαϊκή τέχνη τοδ Πηλίου. 'ΑΘήνα 1976, σελ. 209 4. Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη μέ τον τελευταίο χιονιαδίτη ζωγράφο Θωμά Χρήστου, 18- γουστος 1978. 'Αρχείο Κ.Α.Μακρή, Βόλος . Κίτσου 'Α. Μακρή, Οί "φυλές" τΞν Χιονιάδων καί ή ήπειρώτικη χειροτεχνική ζωγραφι- κή.'Εφηµ. T0 ΒΗΜΑ ,15 Μαίου 1977. 'Αναδημοσίευση στο περ. "΄Αρµολ6ι", άριΘ. 4-5. Αυγουστος - Σεπτέµβριος 1977 '-. Φρειδ. "Ένγκελς, 'Η καταγωγή τής οίκογένειας, τής ατομικής ίδιοκτησίας καί το!! Κράτους.'Αθήνα 1966, σελ. 100, 103, κ. a. "?. Κίτσου 'Α. Μακρή, Γλυκειά ζωή στή Γκοντοβάσδα, 'Εφηµ. TC ΒΗΜΑ, 28 ,Ιουνίου 1979 . Δημ. Μακρή, 'ΗπειρΞτες &γιογράφοι. Περ. "Μακεδονική Ζωή", τεδχος 93, 1974, σελ. 52 .. Δημ. Μακρή, Δύο Θαυµάσια εκκλησιαστικά μνημεία τής Κλεισούρας. Περ. "παχε&ονιπή Ζωή", τε6χος 138, Ποξμβριος 1977, σελ. 34 . Δηµ. Κ. 'λγραφιώτη, ‘0 χιονιαδίτης άγιογράφος Ειχαήλ Ζήκος καί ή συντροφιά του στό Μεταξοχώρι 'Αγιάς.Περ. "'Βπειρωτική "Εστία" τεδχος 303…304, 'Ιούλιος=Λδγουστσς 1977, σελ. 507 - 521 .1. Κατάλογος χιονιαδιτΠν ζωγράφων με µία ενδεικτική χρονολογία. Κώνστας Θεοδόσι,1Τ47 - Κωνσταντίνος,1760 - Κωνσταντίνος Ήιχαήλ,1764 … 'Ιωάννης 'Α- θανασίου,1793 - 'Αναστάσιος 'Αναγνώστη,1793 - Παγώνης Κωσταντή,1801- Ήιχαήλ Κων- σταντίνου, 1802 - Μιχαήλ 'Ιωάννου,1805 - Γεώργιος Μιχαήλ,1812 … Γεώργιος,1813 - Ζήκος, 1822 - Γεώργιος Ζήκου,1828 - Γιώργις δάσκαλος Μιχαήλ,1824 - Ζήκος Ζωγράφος, -Ζξχος Γεωργίου,1828 - 'Ιωάννης Πασχάλης - Νικόλαος Πασχάλης, 1838 - Ματθαίος Γε- |' " Tn τ'ι1ι-ιι πΓ1"|ιιι -- επι . "-..Πι- ". nun-unnu- 31 Γεωργίου,1838 - Χριστόδουλος Γ. Δ. ,1846 - Κωνσταντίνος Γεωργίου, 1846 - 'Ιωάννης κου, 1857 ~ πικολαος Γεωργίου, 1847 - Ξ;;;ξλΞέη=ου, 1852 - Γεώργιος Κ.,1857 - Μιλτιξ 6ης Δ.Ε.,1857 - Αναστάσιος Κ. Παπακώστας,1856 - Νικόλαος Γ. Πασχάλης,1861 - Λιάτι 1863 - Μιχαήλ Κωνστ.Ζωγράφος,1867 - Μιχαήλ Καραγιαννίδης,1869 - 'Δναστάσιος Μιχ. Ζ. γράφος,1863 … 'Αποστολος 11ατθ. Ζωγρξφος,1872 - 'ΑΘανάσιος Κωνστ. Ζωγράφος,187Ο - Κω σταντίνος Κωνστ. Ζωγράφος - Δημήτριος "ικ. Πασχάλης,1877 - Ματθαίος Γεωργίου,1878 - 'Αναστισιος Κ. Ζωγράφος,1878 - "Αδάµ Βούρης, 1885 … Ζήσης Δηµ. Βούρης,1885 - 'Αναστά- οιος !!. Ζωγράφος,1872 - Παντελής Π. Ζωγράφος,1872 - Στέφανος Η. Ζωγράφος,1871 … ’A- στάσιος Κωνσταντίνου,1882 - Χριστόδουλος 'Αναστ. %ωγράφος,1885 -'Αθανάσιος Παγώνης, 1885 - ΠαΌλος ’I. Γιοδατάπουλος - Σωκράτης Η. &Δγράφος,1875 - 'Αλξξιος Ν.Κ.,1878 - Κωνσταντίνος ΄Ααοστ. Ζωγράφος,1892 … Νικόλαος 'Ι. Παπακώστας,1906 - Πολύκαρπος 'Αν. Ζωγράφος,1895€ξ Θωµάς 'Αν. Ζωγράφος,1923 - 'Ιωάννης,1925 - Σωκράτης Χιονιαδίτης,1926 -"ε&ργιος Η. "Έξαρχος,1932 - Θωµάς Εδαγγ. Χρήστου,1966, 'Αθανάσιος Διάτσης,1966. ϊερικΞς φορές στον κατάλογο εµφανίζεται το ίδιο 6νοµα δυό φορές καί σε κοντινές χρο- νολογίες. Στίς περιπτώσεις αύτές τό ονοµα µπήκε γιά δεύτερη φορά μόνον στον ήταν σί- γουρο πάς πρόκειται γιά δυο συνονόματους ζωγράφους. Π.χ. & Κώνστας,1747 καί & Κων- σταντίνος,1760 δέν είναι το ίδιο πρόσωπο, οπως υποθέτει & Γεώργιος Παϊσιος, γιατί τά Εργα τους Ξχουν σηµαντικές τεχνοτροπικξς διαφορές. 'Βπίσης & Γεώργιος,1813 δεν είναι & ίδιος µε το Γεώργιο Εήκου,1824 γιατί στο µοναστήρι τδν Γενεσίων τής Θεοτόκου δια- 'µάζουμε τήν επιγραφή "διά χειρός ζωγράφων Γεωργίου καί Γεωργίου ξκ Χιονιάδων τής έ- παρχίας τοπ 'λγίου Βελλάς εν Ξτει σωτηρίω 1813" καί σέ φορητή είκ6να το6 ίδιου µονα- στηριοΕ=" Δξησις τον δούλον του Θεοδ Μιχαήλ ίστοριογράφου. 'Ιστορήθη δέ διά χειρός Γεωργίου καί Γεωργίου τδν αύτοδ Ηα8ητάδων εκ Χιονιάδων". 'Ο Παδλος Γιοδατόπουλος κα- τάγεται άπό τό γειτονικό χωριό ΄Ασηµοχώρι, άλλά υπήρξε µαθητής χιονιαδίτικου εργαστή- ριου. Γεωργίου !!€γα, Σιάτιστα." Αθήνα 1963, σελ. 11 Γεωργίου Μέγα, όπου παραπάνω, σελ. 10 Βικ. Κ. "ουτσ6πουλου, Καστοριά, Τά 'Αρχοντικά.'ΑΘήνα 1962, χωρίς σελιδαρίΘμηση.οδλ- ασ 20β Κίτσου "Α. Μακρή, Δύο λαϊκοί ζωγράφοι..Β5λος 1952 -, σελ. 19 καί υποσηυεί.ωση 28 Χαρ. Χαρίτου, 'Η µονή ΄Αγίου Νικολάου Πάου 'ΑργΞλαστήε. Βόλος 1972,σελ. 61-62 Γεωργίου Παϊσίου ίερ€ως, "Αγιογραφία καί 'Αγιογράφοι των Χιονιάδων. ΄Ιωάννινα 1962, σελ. 105 'Αγγελικής Χατζηµιχάλη, Λαϊκή 'Αρχιτεκτονική καί Τέχνη.Περίληψη οµιλίας στον "Κυ- ιλο Τεχνικών" τήν 29-5-42, δημοσιευµένη στό Δελτίο του Κύκλου αήτοδ άριΘ. 28 'Αγήοορώ- ίτσονριάδη,αΈδησπί6λοςου Σβάρτς στ 'Αμπελάκια. 'ΑΘήνα 1928, σελ. 17 Αρχείο Κίτσου Α. Μακρή, Βόλος II Λ1"λΨΙ|Ι-!ΙΛΨ'ΤΠΙ| -ιιιιι-ι-Λ'- ΡΠΙΙ|Ι|Λ.| …. ΧΧ 32 fl L Άρχε ο Κίτσου '4. ΝακρΞ, Βόλος . Γιάννη Μαυρομάτη, τό ξεκίνηµα των µαστόρων της Πυρσόγιαννης ΆονΕτσης.Περιοδικ6 "' πειρωτική 'Κστία", Μαϊος…'Ιούνιος 1978, σελ.341 3. Γράμµα τοδ απογόνου τους Βασιλείου Κ. Χρήστου, γιατροδ, 1? 'Ξανουαρίου 1978. 'Δργει Κίτσου "Α. 'ακρ5 . Χάρτινος δερµατόδετος κώδικας σέ μέτρια κατάσταση, διαστάσεων 19,5 I 14 εκατ. Τελίδε 356 καί τρείς μέ μεταγενέστερα συµπληρώματα. ‘0 αριθμός των σελίδων µονος γιατί & σε- λίδα 351 είναι δυο φορές. "'Εγράφη διά χειρος Χριστοδούλου Γ.Δ. 18Δ6 απριλίου 25". "Έχει μικρές διαφορές μέ τό δηµοσιευµένο τις τον Ηαπαδ6κουλο…ΚεραρΞα κείµενο. Π ν ο,. ο , "Πίνεξ της παρούσης βίβλου" γίνεται ατ6 Χριστόδουλο "Πιναξ ακριβής της βίβλσυ". Παρα- , & , η…. α , , | ._ ,… … : " |]? , ι Ο .. . λειπει την .φιεςωεη 1η τεστοκςκαι αειπαρΘινω Lap α . …πισης παραλειπει το Πασι τοίς των ζωγράφων παισί Προγυµνασία καί Παιδαγωγία". 'Απλοποιεί καί τή γλωσσα. Γράφει κ ο ν τ & άντί π λ η ο ί ο ν, Ξ ξ ω αντί ? Γ ω & ε 9, δ ε ί ν ν 0 n ν &νςζ & ε ι- , [Κ , ι ' : , . : , κ ν υ ο υ ν, β ο 8 ι α αντι β 0 α ς, κ & µ ε αντι ποι η ο ο ν, φ α λ α κ ρ ό ς αντί ' . φ α ρ α κ λ ό ς κ.λ.π. Στην περιγραφή του Αγίου Βασιλείου παραλειπει τ6ν, &σφαλδς ακατανόητο σ'αδτόν, χαρακτηρισμό "µιξαιπ6λιος". "?χει καί µερικές προσΘΞκες π.χ. δν- ΄ " ο " λα 1 ΄ ο 5 τα" ν ΄…ι ο δν λα π ' καί τολυτελ" woof v " " 'Ο "Α τι φ ρων …μ|ρα φ ρ.µα ι …ραγε Lap ρ… ……μ ρα . … | η … ….μςτα , : ,γιος ΘεαγΞνης έν Θαλασρει ρισΘείς τελειοδται" γράφει " 'Ο αγιος Θεαγένης Ξν βάθει Θαλάσσης ' ριφΘείς τελειοσται". οι " … | ΄,ς Τέχνης, καί αι κύριαι αυτης | » n . Διονυσίου της εκ ΦουρνΞ, :Ερμηνεία τΞς Ζωγραφικ πηγα , εκδιδομΞνη µετά προλόγου νυν τό πρδτον πλΞρης κατά τό πρωτότυπον αυτΞς κείμενσν, στο τοδ 'Α. Παπαδοπούλου-ΚεραμΞως. 'Εν Πετρουπ6λει 1909 Νίνα - Μαρία 'Αθανασογλου, 'Ο ζωγράφος Γικηφ6ρος Λύτρας.'Αδηνα 1936, σελ. 10 Ι.Ν. Λαζάρεφ, 'Αντρέϊ ΡουμπλιΞΞ.ϊδσχα 1960 /ρωοικα/ ΗΙδξΕΣΞΧΧΆΧ1ΈΧΧΆΜ13 Ε.Ν. Δαζ5ρεφ, Θεοφάνης & "Ελληνας.Μ6σχα 1961 /ρωσικά/ Alum-“1".- Δημήτριος Παπαστάρος, 'Η επίδραση της Ναζαρινης σκέψης στη νεοελληνική έκκλησιαστι… . κή ζωγραφική. Αθηνα 1977, σελ. 19 . . Η , Ν . Γεγάλη 'Ξλιηνική 'Έγκυκλοπαίδεια "Πυρσου", λήµµα ΑΘΩΣ, Αθήνα 192? - ι . , . - ή . Γεωργίου Παισιου ίερ€ως, (αγιογραφία καί Αγιογράφοι των λιονιάδων. Ιωάννινα 1962, σε). . 26 , , , ο! -. l I | ,. . Δηµητριου Σ. Σαλαααγκα, ' Ηεοµάρτυς Άγιος Γεωργιος ΙωΞννίνων. Αθήνα 1924. ωτο- γραφία τοδ Ξργου στη σελ. ?, περιγραφή του στη σελ. 160 Κίτσου 'Α. ΠακρΉ, ΟΗΑΈΟΟΠΡΑΡΠΙΞΘ ΠΓΒΟΩΠΞΞ ΔΕΚ PAYS ΕΛΣΚΑΠΙΠΠΈς ΡΈΈΏλΕΨ LE XIX SIECLE. Ανακοίνωση στό Βαλκανικό Συνέδριο της Έάρνας. Θεσσαλονίκη 1976 . Κίτσου 'Α. Μακρή, "Ενα ευρωΈαϊκ6 πρότυπο βορειοελλαδίτικης τοιχογραφίας. '?φηµερίδα ' ΒΗΜΑ, 'ΑΘήνα 25 'Ιουνίου 1978 . 'πιπικπςΧεπκκκκηεΧππκκΧκκκκεκει Κίτσου ' . κακρΞ, 'Η λαϊκή τέχνη του Πηλίου. 'Αθήνα 1976, σελ. 146, 147,270 IIATAFI/F‘IflrTnll -ι an: . ι-ιιΛ- Ι.. ΙΙ ΙΙΙΛΙ| 33 "Ελλαδος, Επιµξλεια Στέλιου Παπαδόπουλου,? 1εοελλ. ,νικη Χε "(. "Έθνικηε Τρ" απεζης τις τεχνία. Κεφάλαιο "Ev λογλυπ κη Κώστα Η. Λαζαρίδη, 'Ο εθνικός ΣΙΧΧΕΧΕζΣΧΣΕΧ3ΧΣΙπξ "αγωνιστής Κωνσταντίνος Ράδος , . , καί οί ξ6νικοι ευεργέτες από τό Τσεπέλοβο. Γιάννινα 1971, σελ. 34 καί AS "| " του Κίτσου gA. Maxpfi. 'Αθήνα 1969, σελ. 62 , , | . , » Κόστα Π. Λαζαρίδη, 'Η οιαΘήκη τοπ Ευγενίου Πλακίδα κα τό Κουκούλι - Ζαγοοιου. Γι νινα 1969, σελ. 1O Δημητρίου Έ. Οίκονοµίδου, Περί ταν πρωτεργατ1ν της ρουμανικΞς λογοτεχνίας.ΐΑθηνα Κώστα !!. Λαζαρίδη, 'Ο Ξθνικός αγωνιστής ..ωνσταντινος Ραό ος καί οί εθνικοί ε6εργξ- τες από το Τσεπέλοβο. Γιάννινα 1971, σελ. 9 , . Πληροφορίες για την πνευµατικη ζωή στα Ζαγόρια1 Κ.Π.Λαζαρίδη, Φδ πνευματικό Ζαγόρι. ΄ . . … | Γιάννινα 1969. 'Βπίσης:"ανΘου Οίκονόμου, "εγξ#ςς. Αθήνα 1977 ΞλΞπε Ε χρωμες όναπαραγωγΞς στό βιβλίο ΑΤΑΥΟΞ ΓΟΞΟ!!Ο?, ΓΙ? 9ΓζνζΡΙΈ ) "ΓΟΙΚ" ΨΠΝΞΤ, Δυτική Γερµανία 1972, σελ. 265, 269. 'Επίσης ΨΌΏΥ Α"? Τ" ΓΓ"ΑΓΙλ, Βουκουρέστι 1955, .- . ".- .... .- ". ι…- .... -ι:- ..…- .. .… .... - . .. I ι . . είκόνα σΞ γυαλί &π6 την Γρανσυλβ ανία, 190ς αιώνας. Πινακας εκτός πειµξνου χωρίς &- ριτ…ο . …ιηση . Κίτσου 'Λ. ΚακρΞ, "Οταν οί "Ε.λληνες περίµεναν τό Μα ολεΟντα &. ελευθερωτ΄. 'Έφημ. το κυρα, 14 'Iovxcou 1963 . ΐτξλιου Λυδάκη, "Η ίστορία τΞξνεοελληνικΞς ζωγραφικΞΞ."Έπδοπη ΚΠΕλισπα", "Αθήνα ,» 1976, σελ. 4.29 . Κίτσου 'λ. Τακρη, 'Εζωγραφίσθη στανικδς. 'Ρφηµ. ΤΟ Τ""Λ 11 "ε …ττ Μι ΡρίΜ υ 1966 . "Ανωνύµου το!! "Ελληνας, Ελλη ικη Νοµαρχία. ?ν 'Ξταλία 1806. Ε΄"Γ ΠπΕοπη 'ΑΘήνα 1948, σελ. 165-166 . Γ. Λααπρινοδ, 'ορφές του Ει …ο ιένα. 'Αθηνα 19Δ5, σελ. 22 … - ο ο . Κώστα Π. Λαζαρίδη, O εθνικό Μ&γωνισ ης Κωνσταντινος Ράδος καί οί εθνικοί εεργΞ- τες αν 55 τό Τσεπελορο. Γιαννινα 1971, σελ. 1? , τ' , _ | | . Κωνστ. Παπαδημητριου, 'Γπαρ ία Καρδίτσης. "Θεσσαλι,κα Χρονι:15", εκνακτη εκδοση. Α- θηνα 1955, σε,. 219 II λΨλΨΙ/Ι-!ΙλΨΤΠΙΙ -ι III - ——Ilf\— Ι.. ΙΙ|Ι|Λ'|

l< \‘rtor. Α. ΜΑΚΡΗ 2' ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ TOY NEOKAAEIKIXMOY ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑ1ΚΠΖΩΓΡΑΦΙΚΗ 1880-1930 ΠΡΟΛΟΓΟΣ- O σηµερινός ελληνικός χώρος, αλλά και οι περιοχές της Βαλκανικής όπου παλιότερα δρούσαν συµπαγείς ελληνικοί πληθυσµοί, έπαψαν από το 18o αιώνα να αποτελούν τμήµατα του ευρωπαϊκού χώρου αποκοµένα οικονομικά, ιδεολογικά και καλλιτεχνικά από τον υπό- λοιπο κορµό της Ευρώπης. Η μετατόπιση του οικονοµικού και πολιτικού ενδιαφέροντος των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων προς τη Μεσόγειο, οι βαθειές αλλαγές στην οικονοµική και πο- λιτιστική δοµή του ελληνικού χώρου, η ανάπτυξη της εµπορευματικής παραγωγής, η επί- δραση των δραστήριων ελληνικών παροικιών, σπάζουν την αποµόνωση. Δηµιουργείται αξι- όλογος εµπορικός στόλος, αναπτύσσεται (Μπακ 'Κ"'µεταποιητική δραστηριότητα και ενερ- γοποιείται o μεταπγαττικός τοµέας. Βέβαια, δεν πρόκειται για αποκλειστικά ελληνικό φαινόµενο.Συµµετέχουν και άλλοι Βαλκάνιοι καθώς και Αρµένιοι, Εβραίοι και Φραγκολε- βαντίνοι. 'Ολα αυτά µέσα στις ανασταλτικές συνθήκες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με το δυσκίνητο σκουριασµένο κρατικό µηχανισμό της και την ανατολίτικη νοοτροπία. Εδώ μας ενδιαφέρει µόνον η ελληνική πλευρά. To δικό μας οµόλογο των νέων ευρωπαϊκών ι- δεών, o Ελληνικός Διαφωτισμός, έγινε αντικείμενο συστηµατικής µελέτης1. Στον τοµέα . των εικαστικών τεχνών έχει διαπιστωθεί η επίδραση του ευρωπαϊκού µπαρόκ-ροκοκό,χωρίς, όμως, να ερευνηθεί το φαινόμενο σε όλη την έκτασή του και να γίνει προσπάθεια ερµη- νείας του. Η πυκνή επικοινωνία µερικών ελληνικών περιοχών µε τη Βιέννη εντοπίζει την προέλευση του "ελληνικού μπαρόκ" αλλά δεν εξηγεί την επιλογή του και τη μεγάλη διά- δοσή του, γιατί κάθε λαός δέχεται εκείνες τις ξένες επιδράσεις που του είναι χρήσιμες για να εκφράσει τις καινούργιες του αντιλήψεις για τη ζωή και την ομορφιά και που τα παλιά εκφραστικά του µέσα δεν το μπορούσαν πιά. Ούτε έχουν διερευνηθεί οι διεργασίες αφοµοίωσης του µπαρόκ στις µεταβυζαντινές καλλιτεχνικές καταβολές. ΄Αλλωστε, το φαι- νόµενο δεν περιορίζεται µόνο στην Ελλάδα. Παραλλαγές του λεγόµενου "τουρκοµπαρόκ" εν- τοπίζονται σ'ολόΞ)ηρο το χώρο της Βαλκανικής, και ιδιαίτερα της νότιας. Εκτεταµένες έρευνες του υποφαινόμενου στην Αλβανία, τη Γιουγκοσλαβία, τη Ήουλγαρία και την Ευρω- παϊκή Τουρκία απέδωσαν εκατοντάδες στοιχείων που ίσως αξιολογηθούν, πέρα από µερικές πρόχειρες νύξεις σε ομιλίες και περιστασιακές αναφορές σε δημοσιευµένα κείμενα. Ωστό- σο, κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και τις πρώτες του 20ού σημειώνεται, έστω και περιορισμένη, επίδραση του νεοκλασσικισμού. Δεν εννοούμε εδώ τις γραπτές διακοσμήσεις των νεοκλασσικών κτηρίων της Αθήνας, της Θεσσαλονίκης, της Σύρας, της Πάτρας, του Τίρναβου, του Βόλου και άλλων πόλεων. Αυτές είτε σχεδιασθηκαν από τους 2 3 ίδιους τους αρχιτέκτονες των κτηρίων , είτε εκτελέσθηκαν από ξένους ζωγράφους ή 'Ελ- ληνες σπουδαγµένους. Με την άφιξη του νεαρού βασιλιά ΄0θωνα και τη µεταφορά της πρω- τεύουσας στην Αθήνα ο βαυαρικός νεοκλασικισµός µεταφυτεύεται στην Ελλάδα. Δίπλα στην πλειάδα των επώνυµων αρχιτεκτόνων Χάνσεν, Σίνκελ, Κλέντσε, Γκέρτνερ, Τσίλλερ, Κλεάν- θη, Καυτάνπζογλου και άλλων, κινείται και ένα πλήθος ανώνυµων αρχιµαστόρων που μετα- φέρουν το νεοκλασικό ρυθμό σε µικρότερα χτίσµατα των αθηναϊκών συνοικιών και της επαρ- χίας. Παράλληλα δραστηριοποιούνται πολλοί 'Ελληνες χειροτέχνες και βιοτέχνες που επε- ξεργάζονται -µε βάση σχέδια ή προπλάσµατα- αρχιτεκτονικά στοιχεία στο σίδερο4, την κε- τρα, το γύψο, το ξύλο και το κεραµικό. Δεν περιορίζονται πάντα στην πιστή εφαρµογή των προτύπων αλλά προχωρούν σε νέους συνδ ασµούς, απλοποιήσεις, συµπληρώσεις και προ- σαρμογές. Tn ζωγραφική διακόσμηση των νεοκλασικών σπιτιών αναλαβαίνουν είτε σπουδαγμέ- νοι ζωγράφοι είτε εμπειρικοί κοσμηματογράφοι. Κατά κανόνα η διακόσμηση περιορίζεται στην οροφή. Στούς κοσμηματογράφους είναι φανερή η διαφορά ανάµεσα στα καθαρά διακοσ- µητικά θέματα, που είναι εκτελεσµένα µε άψογη αλλά ψυχρά καλλιγραφική τεχνική, και στα παραστατικά παρεμβλήματα /μορφές, τοπία/ µε σχεδιαστικές αδεξιότητες και χρωματικές ανακολουθίες. Σε άρθρο του Ι. Ισιδωρίδη Σκυλίτση /1879/ αναφέρονται τα ονόµατα των κοσµηματογράφων Χρ. Μόσχου, Πρινόπουλου, Βασ. Γεωργίου, Π. Φαρµακίδη /ζωγράφου| και η σύνταξη του περιοδικού προσθέτει σε υποσηµείωση τους N. Σαραντίδη και Π. Χατζηαδάµ. Για την επαγγελματική τους ευσυνειδησία ο ίδιος αρθρογράφος σηµειώνειι "Των τεχνικών όσοι ευδοκιμούσιν δεν αποκάµνουσι επιζητούντες την τελειότητα της τέχνης, θηρεύοντες νέα μαθήµατα, περιεργαζόµενοι ό,τι αν πίπτη υπό τους αυτών οφθαλµούς προσοχής άξιον"5. Ο Κ. Πρινόπουλος µαζί µε τον I. Πλατύ διδάσκουν στα 1872, στα εσπερινά μαθήµατα της "Εταιρείας των Φίλων του Λαού" ιχνογραφία και κ o σ µ η μ α τ 6 γ ρ α φ ί α6. Εδώ θα αναφερθούµε σε τοιχογραφίες που κοσµούν σπίτια χτισµένα στο τοπικό παραδο- σιακό ύφος µικρών ορεινών οικισμών, όπως το Νυµφαίο |Νέβεσκα/, η Κλεισούρα, το Πάπιγκο, η Βράτυρα |Σέλιτσα/ και το Δίλοφο Ζαγορίου και είναι έργα επώνυµων ή ανώνυµων χωρικών ζωγράφων. Βέβαια, η ακτινοβολία της νεοκλασικής ελληνικής Πρωτεύουσας7 παίζει σηµαντι- κό ρόλο στη δηµιουργία αυτής της τάσης, χωρίς να παραβλέπουµε και άλλλους δρόµους, ό- πως η Κωσταντινούπολη8 και η Ιταλία. TO IAEOAOI‘IKO BAGPO 0 νεοκλασικισμός έρχεται στην Ελλάδα κυρίως από τη Βαυαρία, αλλά βρίσκει το κατάλ- ληλο ιδεολογικόκλίμα για να ριζώσει και να απλωθεί. Οι ποτισµένοι με το νεοκλασι- κό ιδεώδες Βαυαροί και ΄Βλληνες αρχιτέκτονες, πολεοδόµοι και καλλιτέχνες βρήκαν την καινούργια Πρωτεύουσα του Ελληνικού Κράτους έναν ασήµαντο και με πενιχρά χτίσµατα οι- κισµό αλλά έναν χώρο βαρύ από ιστορικές μνήµες και με τα σηµαντικότερα κλασικά μνηµεία να κυριαρχούν στο τοπίο: Ακρόπολη, στήλες Ολυµπίου Διός, Θησείο, Θέατρο Διονύσου.... 3 ΄Ετσι η Αθήνα διαµορφώνεται µε βάση το νεοκλασικισµό. Το παράδειγµα της Πρωτεύουσας ακολουθούν και άλλες πόλεις του Κράτους που είτε τότε δηµιουργούνται, όπως η Ερµούπολη της Σύρας, είτε αναπτύσσονται, όπως η Πάτρα, το Μεσολόγγι, η Καλαµάτα και άλλες. Το ί- διο συµβαίνει και σε πόλεις που τότε βρίσκονται έξω από τα όρια του µικρού Ελληνικού Κράτους, όπως η Θεσσαλονίκη, στην οποία όµως µετά την πυρκαγιά του 1917 γίνεται προσ- πάθεια να δοθεί βυζαντινός χαρακτήρας, που κατά ένα ποσοστό τον είχε και πρίν από την πυρκαγιά με τα αξιόλογα βυζαντινά χτίσµατά της. Στα 1881 ενσωµατώνεται στο Ελληνικό Κράτος η Θεσσαλία και µέρος της Ηπείρου και τότε αρχίζει η ραγδαία ανάπτυξη µερικών πόλεων. Παράδειγμα ο Βόλος που η απελευθέρωση τον βρίσκει µε 5,908 κατοίκους9 που σε λίγα χρόνια, στα 1889, γίνονται 10,029 και στα 1896 16,788. Στα 1907 οι κάτοικοι φτά- νουν τις 23,563. Καθώς κατά την περίοδο αυτή ο νεοκλασικισμός κυριαρχεί ακόµα, η και- νούργια πόλη χτίζεται στο ρυθμό αυτό."Υψηρεφή δε και καλλιµάρµαρα μέγαρα δεν θα δυσηρ- μόστουν το παράπαν επί της οδού Σταδίου" σηµειώνει στα 1886 o Αριστοτέλης Κουρτίδης στις "Οδοιπορικές Σημειώσεις" του. Από τις πόλεις η καινούργια ΕΙΧΙΣΙΙΧπΙΙΧή καλλιτεχ- νική έκφραση ακτινοβολεί και προς τους ορεινούς οικισµούς, λιγότερο στην αρχιτεκτονι- κή και περισσότερο στην εσωτερική ζωγραφική διακόσμηση. Το πολιτιστικό κλίµα είναι κα- τάλληλο. Η µικρή, πάμφτωχη και καταστραµένη Ελλάδα, με πρόσφατες τις αναµνήσεις των "σκοτεινών χρόνων της σκλαβιάς" στρέφει τα βλέµατα προς την ένδοξη Αρχαιότητα, πηγή περηφάνειας για το μίζερο παρόν και αισιοδοξίας για το αβέβαιο µέλλον. Στη γλώσσα ο καθαρευουσιανισµός, µε ακραία εκδήλωση τον αρχαϊσμό1ογίνεται το όργανο όχι µόνον της Πολιτείας αλλά και της Επιστήµης, της Τέχνης και του Τύπου. Κατακρίνεται ακόμα και ο Διονύσιος Σολωμός γιατί ντύνει µε "πτωχόν" γλωσσικό "ένδυμα" τις υψηλές του ιδέες. Πο- λιτείες και χωριά µετονομάζονται με βάση τις τότε αρχαιολογικές αντιλήψεις, κι αυτό όχι µόνο στα κακόηχα ξενικά τοπωνύμια αλλά κι εκεί όπου αυτά συνδέονται με µεγάλες ώ- ρες της νεοελληνικής ιστορίας, π.χ. η Αλαμάνα ξαναγίνεται Σπερχειός. Στα βαφτιστικά ονόματα περιορίζονται τα νεοελληνικά και πολλαπλασιάζονται τα αρχαιοελληνικά. Σε µι- κρότερη κλίμακα το ίδιο γίνεται και με τα επίθετα' ο χιονιαδίτης ζωγράφος Καραγιάννης µετονομάζεται σε Μελανίδης. Η τάση αυτή φτάνει σε απαράδεκτες υπερβολές: ο Ρήγας Βελε- στινλής γίνεται Φερραίος. Ta φαινόµενα αυτά δεν παρουσιάζονται απότοµα μετά την ίδρυ- ση του Ελληνικού Κράτους. Προύπάρχουν αλλά τότε κορυφώνονται. Δεν μένουν ανεπηρέαστοι και οι λαϊκοί ζωγράφοι. σχεδόν όλες οι επιγραφές τους είναι γραμµένες στην καθαρεύου- σα, άλλοτε σωστή και άλλοτε λαθεμένη. Παράλληλα κυριαρχεί και η τάση για μίµηση της "προηγμένης Ευρώπης". Στο Καταστατικό της "Φιλοµούσου Εταιρείας"/1814/ προβλέπεται η ίδρυση στο Πήλιο σχολείου "κατά µίμησιν των Ακαδηµιών της Ευρώπης". Το πρότυπο της Ευρώπης συχνά προβάλεται σε κείμενα τοσο των τελευταίων χρόνων της Τουρκοκρατίας, όσο 4 καιτων πρώτων του ελεύθερου εθνικού βίου. Η ιδεολογία της εποχής επικεντρώνεται στη µορ- φοκρατική επιστροφή στην Αρχαιότητα και τον εκσυγχρονισµό κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Στον τομέα της Τέχνης ο νεοακλασικισµός προσφέρει και τα δύο. 0 ΧΩΡΟΣ H νεοκλασικίζουσα λαϊκή ζωγραφική παρουσιάζεται κυρίως στις δραστήριες µεταποιητι- κές και μεταπραττικές ορεινές κοινότητες της Δυτικής Μακεδονίας, σε µερικά Ζαγοροχώ- ρια και σε λίγα χωριά του Πηλίου. Η Κλεισούρα, από όπου κατάγονται δύο σηµαντικοί νεο- κλασικίζοντες χωρικοί ζωγράφοι, ο Νικόλαος Παπαγιάννης και ο νεότερος ξάδερφός του πά- λι Νικόλαος ή Κώλτσος Παπαγιάννης11, συνοικίζεται, όπως και άλλα χωριά, από κατοίκους του κάμπου που ανεβαίνουν στα βουνά για να απαλλαγούν από την παρουσία των Τουρκικών Αρχών και να γίνουν ανεξάρτητοι από τα κεφαλοχώρια12. Μετά την καταστροφή της Μοσχό- πολης στα 1769 ένα μέρος των κατοίκων της εγκαταστάθηκε στην Κλεισούρα, γνωστή και ως Βλαχοκλεισούρα13. Είναι ένα δραστήριο κέντρο γουνοποιτας. 0 Τούρκος περιηγητής και συγγραφέας Εβλιγιά Τσελεμπή αναφέρει πως κατοικείται "από καθαρούς άπιστους γουνοποι- ούς"14. Πολλοί από τους Κλεισουριώτες ταξιδεύουν και προκόβουν στο Εξωτερικό, όπως οι 1 , 16 Δαβάρηδες 5 και η οικογένεια Σπιρτα . Είναι χαρακτηριστικό πως βιβλίο λογιστικής,"ή- τοι η τάξις των πραγματευτάδικων καταστίχων"-1794- βρισκόταν ως τον τελευταίο πόλεµο σε βιβλιοθήκη της Κλεισούρας17. Σημαντικός λόγιος της Τουρκοκρατίας είναι ο Δημήτριος N. Δάβαρης ή Δάρβαρης. Γεννήθηκε στην Κλεισούρα αλλά εγκαταστάθηκε µε τον πατέρα του στην Ουγγαρία. Σπούδασε σρην Πέστη, το Βουκουρέστι, στη Χάλλη της Σαξονίας όπου " η- κροάσθη επί τετραετίαν την φιλοσοφίαν" και εγκαταστάθηκε στη Βιέννη όπου πέθανε στις αρχές του 19ου αιώνα. 'Εγραψε και δημοσίευσε πολλά βιβλία, ανάμεσα στα οποίαι Γραµµα- τική Απλοελληνική, Βιέννη 1806 - Επιτομή Φυσικής, Βιέννη 1812, Εγκυκλοπαίδεια Απλοελ- ληνική, Βιέννη 1622. Λόγιοι ήταν και οι αδελφοί του, ιδιαίτερα ο Πέτρος ο επιλεγόμενος Πεντάδος18. Το Νυµφαίο, η παλιά Νέβεσκα, που συγκεντρώνει το µεγαλύτερο µέρος των νεοκλασικών τοιχογραφιών, ήταν κι αυτό ένα ανθηρό βλαχοχώρι, που διατηρεί ακόμα την παλιά του αρ- χοντιά. Ωστόσο και του χωριού αυτού οι κάτοικοι ξενητεύονται. Νεβεσκιώτες τεχνίτες συ- ναντούμε στις αρχές του 19ου αιώνα στο Κρούσοβο19. Κατά την Επανάσταση του 1821 πολλοί κάτοικοί του µεταναστεύουν στη Νιγρίτα20.Το Νυµφαίο, όπως και όλα τα χωριά που θα µνη- µονεύσουµε στο κεφάλαιο αυτό, διατηρούσε από το 18ο αιώνα στενή οικονοµική και πολιτι- στική επαφή με την Ευρώπη. Το Πάπιγκο, διοικητικό και δικαστικό κέντρο κατά την Τουρκοκρατία, γνώρισε κι αυτό οικονομική ακμή αλλά και μεταναστευτικό ρεύμα. Απανωτές ληστρικές επιδροµές προκαλούν σηµαντικές ΚΚΚδΙΚΚΚ υλικές ζηµίες και σκοτωμούς. Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα εκπατρί- 5 ζονται 42 οικογένειες22.Η σημαντική οικογένεια Φουρτούνα εγκαθίσταται στο TURNU SEVE- RIN, που τότε ανήκε στην Αυστρουγγαρία.΄Οπως σε όλα σχεδόν τα Ζαγοροχώρια, λειτουργού- σε στο Πάπιγκο σχολείο για τα κοινά γράµματα23. Οι Μοσχοπολίτες, που εγκαθίστανται ε- κεί, όπως και σε άλλα χωριά, δίνουν νέα ώθηση στην ανάπτυξη "µεταφέροντες παντού το πνεύµα του πολιτισμού και ιδίως την εµπειρία τους στο εµπόριο, στη βιοτεχνία και σ'άλ- λες τέχνες"24. Η Δροσοπηγή στην περιοχή της Φλώρινας, η παλιά Μπελκαμένη, από την οποία κατάγον- ται τέσσερις, συνεργαζόμενοι κατά διαστήματα, ζωγράφοι µε νεοκλασικίζον έργο, καθώς και αρκετοί άλλοι αγιογράφοι, υπήρξε κυρίως κτηνοτροφικό χωριό αλλά έβγαλε και πολλούς άξιους χτίστες25. Κατά τα µέσα του 20ού αιώνα το παλιό χωριό εγκαταλείφθηκε και χτί- στηκε καινούργιο σε άλλη θέση. H Εράτυρα, η παλιά Σέλιτσα, ανάµεσα Καστοριάς και Σιάτιστας, υπήρξε σπουδαίο κέν- τρο µεταποιητικής δραστηριότητας. Υπέφερε κι αυτή από ληστρικές επιδροµές και είχε με- γάλο μεταναστευτικό ρεύµα, παράλλ λα όμως και εγκατάσταση νέων κατοίκων από γειτονικά χωριά. Γιά ένα διάστημα, από τα 1804,ξγ…τ τΜ+Μ|Ν αχ.τ……, Ξ? ν;οψΨτΗν απο' ικ.μ.….ι, µαι|π…τ".Μαρκετούς ζωγράφους και πολλά σπίτια της είναι τοιχογραφηµένα27αλλά οι νεοκλασικές τοι- χογραφίες της είναι λίγες. Οι Χιονιάδες, το µικρό κτηνοτροφικό ηπειρώτικο χωριό με τη µεγάλη ζωγραφική παρά- δοση28, έχει κι αυτό τη μικρή του συμµετοχή στην ελληνική νεοκλασική λαϊκή ζωγραφική. Το Δίλοφο του Ζαγοριού, κτηνοτροφικό αλλά και µεταπραττικό κέάΒο, γίνεται η δεύτε- ρη πατρίδα του χιονιαδίτη ζωγράφου, του Κοσμά Βούρη που συνεργάζεται με συγγενικά του πρόσωπα στη διακόσµηση σπιτιών στο χωριό αυτό. Εδώ πρέπει να σημειώσουµε πως τα μεγάλα ορεινά κέντρα, όπως η Καστοριά, η Σιάτι- στα και τα Αμπελάκια δεν έχουν νεοκλασική ζωγραφική επειδή η περίοδος της ακµής των και της κατασκευής των μεγάλων πλούσια διακοσμημένων αρχοντικών τους ανάγεται στο 18ο αιώνα, γι'αυτό και εκεί κυριαρχεί το µπαρόκ. Μόνο στη Σιάτιστα, στις µεταγενέστερες τοιχογραφίες του σπιτιού Μούρτζου, συναντούμε κάποιες νεοκλασικές απηχήσεις. Στην εργασία µας αυτή δεν περιλαµβάνονται τα έργα που κοσμούν νεοκλασικά σπίτια χωριών, είναι διακοσμήσεις ταβανιών και μιµούνται αστικά πρότυπα, άν και οι τεχνίτες τους είναι µερικές φορές χωρικοί, όπως ο I. Καρδάσης που διακόσµησε στα 1896 το σπί- τι του µεγαλοεξαγωγέα ελιών Ιωαννίδη στον 'Αγιο Γεώργιο Πηλίου. Οι λαϊκοί νεοκλασικοί ζωγράφοι δούλεψαν, με ελάχιστες εξαιρέσεις, στις κάθετες εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων και διαµόρφωσαν ιδιαίτερο ύφος, όσο κι αν οι ρίζες της τέχνης των ξεκινούν από αστικά κέντρα. ΟΙ ΒΚΠΡ0ΣΩΠΟΙ Δεν μας είναι γνωστοί όλοι οι ζωγράφοι που φιλοτέχνησαν τις νεοκλασικές τοιχογρα- φίες σε παραδοσιακά σπίτια χωριών. Οπωσδήποτε, η δραστηριότητά τους τοποθετείται, από άλλα στοιχεία, στην περίοδο 1880 ως τα 1930. Πάντοτε η επίδραση των καλλιτεχνικών ρευ- μάτων φτάνει καθυστερημένη από τις πόλεις στα χωριά. Οι παλιότερες τοιχογραφίες του αρχοντικού Κανατσούλη στη Σιάτιστα -1811- με θέµατα από την ελληνική µυθολογία, δεν ανήκουν τεχνοτροπικά στον ελληνικό λαϊκό νεοκλασικισμό, αν και οριοθετούν το τέλος του µπαρόκ, ούτε οι ζωγραφιές του Θεόφιλου, άν και βρίσκονται μέσα στην πεντηκονταετία που ορίσαμε παραπάνω |Ερµής, Αφροδίτη, ΄Αρης στο σπίτι του Κοντού-Δνακασιά Πηλίου 1912, Σαπφώ και Αλκαίος στο σπίτι Γ. Αντίκα-Σκόπελος Γέρας Μυτιλήνης,1928, Λεωνίδας της συλ- λογής Μαστροκώστα της πηλιορείτικης περιόδου και άλλαμ To ιδιότυπο ύφος τόσο των τοι- χογραφιών στο σπίτι του Κανατσούλη, όσο και του έργου του Θεόφιλου, είναι ξένα προς το λαϊκό νεοκλασικισμό, όπως θα προσπαθήσουµε να τον ορίσουµε στην αρμόδια θέση. Πρώτος χρονολογικά από αυτούς που μας είναι γνωστοί είναι ο Νικόλαος Παπαγιάννης. Γεννήθηκε στην Κλεισούρα γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα και το κύριο επάγγελµά του ήταν η αγιογραφία. Στα 1887 διακοσµεί το αρχοντικό του Είχα Τσίρλη /Μιχαηλίδη/ στο Νυµφαίο µε νεοκλασικίζουσες τοιχογραφίες, ανάµεσα στις οποίες αντίγραφο της Αμαζόνας ΜΑΤΕΙ, που Ο είναι ρωμαϊκό αντίγραφο φειδιακού έργου29, και του ελληνιστικού "Αρίστιππου" η "Αριστο- τέλη" του παλάτσο 8ΡΑΒΑ στη Ρώµη, όπως το αποκατέστησε µε γύψο ο Ιταλός γλύπτης σπιΙπ13€ Μικρότερος εξάδελφος του Νικόλαου Παπαγιάννη, και µαθητής του για ένα διάστημα, είναι ο Νικόλαος ή Κώλτσος Παπαγιάννης, που γεννήθηκε στην Κλεισούρα το 1870 και πέθα- νε στη Θεσσαλονίκη το 1953. Κι αυτός είναι κυρίως αγιογράφος. Αγιογραφικά του έργα βρί- σκονται στο ξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου κοντά στην Κλεισούρα, στις εκκλησίες του Προφή- τη Ηλία, του Αγίου Δηµητρίου και του Αγίου Νικολάου στο ίδιο χωριό, στο μοναστήρι της Παναγίας έξω από την Κλεισούρα, στον Ταξιάρχη Αετού Φλώρινας,δωρεά Μίχα Τσίρλη, στον 'Αγιο Νικόλαο Νυμφαίου και σε πολλές άλλες εκκλησίες. Σύμφωνα µε τη δική του κλίση, αλ- λά και τις προτιµήσεις της πελατείας του, διακοσµεί πολλά σπίτια µε αρχαιοελληνικά θέ- µατα και νεοκλασική τεχνοτροπία, όπως τα σπίτια των συγχωριανών του Παρτάλλη, Κεφαλά, Τσούκα και Μπέζου, καθώς και προσκλητήρια γάμων, κατά το τοπικό έθιµο, με αγγελάχια-ερω- τιδείς, που είναι ελεύθερα αντίγραφα από λιθογραφικό πρότυπο που βρισκόταν στο αρχείο του31. Πολλές διακοσμήσεις σπιτιών έκανε και στο Νυμφαίο' του Δώδου, του Ναϊδένη, του Μίσιου -1925- και άλλων, καθώς και στο ξενοδοχείο "Σπλέντιτ" στη Θεσσαλονίκη. Από τους απογόνους του αποδίδονται σ'αυτόν και οι τοιχογραφίες του σπιτιού Κωνστ. Σωσσίδη στο Νυµφαίο, αλλά διασταυρωµένες μαρτυρίες, καθώς και τεχνοτροπικά κριτήρια, προσγράφουν το έργο σε οµάδα ζωγράφων από την κοντινή Δροσοπηγή. Βέβαια, στα κατάλοιπα του Κώλτσου Παπαγιάννη βρέθηκε έγχρωµο επιστολικό δελτάριο με το"χορό των Νυμφών" του Τζούλιο Ρομά- νο απο τη GALLERIA PITTI στη Φλωρεντία.3Ξντίστοιχη τοιχογραφία υπάρχει και στο σπίτι του Κ. Σωσσίδη. Επίσης αναφέρεται πως πίνακάς του με τό ίδιο θέµα βρίσκεται τώρα στο ? σπίτι του γιού του στην Αµερική33.Αλλά το θέµα αυτό κατά τις πρώτες δεκαετίες του αιώ- να μας αναπαράγεται πάµπολλες φορές σε ποικίλες τεχνικές και ύλες.΄Ρτσι, το συναντούµε σε λιθογραφία /σπίτι Γώργ. Χατζηλάκου-Δάρισα, καφενείο Παπαϊωάννουξ!!εοχώρι Πηλίου/, σε κέντημα σταυροβελονιά /Δηµοτικό Ωδείο Λάρισας. πουσείο Μήλου, "ουσείο Εράτυρας, συλλο- Υ…,ε:1΄.,ι…Μ=-ζ- 16ι|(…ω… 1 Λι…. …. γή Κ. Α.Μακρή-Βόλος/, σε ζωγραφική /καφΕνείο στο Πικέρµι, ελαιογραφία από τη Μυτιλήνη Μη µιλά… d Μάρω; που, .:.κθεση νησιώτικης τέχνης-Αθήνα 1983/, σε υφαντά κεντητά στον αρ- γαλειό /σπίτι Στέα-Ήονοδέντρι Ζαγορίου, Λαογραφικό Μουσείο Πάτρας/, σε σταµπάτο /σπίτι Αντρέα ΤόναξΦούρκα Γρεβενών/.... Η τοιχογραφία του "Χορού των Νυµφών" δηµοσιεύθηκε ασ- πρόµαυρη από το "εβεσκιώτη γιατρό Νικ. Φίστα χωρίς να σημειώνεται ο τεχνίτης του3Λ. Συγ κρίνοντας τη φωτογραφία εκείνη με τη σημερινή κατάσταση του έργου διαπιστώνουμε τις ση- µαντικές φθορές του από απολέπιση μέσα σε δεκατρία χρόνια. Από τη Λροσοπηγή Φλώρινας, την παλιά Μπελκαµένη, κατάγονται πολλοί αγιογράφοι, µε- ρικοί από τους οποίους έκαναν και νεοκλασικές τοιχογραφίες σπιτιών. Χαρακτηριστική εί- ναι η περίπτωση της οικογένειας Ζωγράφου. Πατριάρχης της ο ΣτυλΒνός Ζωγράφος, που αρχι-' κά λεγόταν Στυλιάδης και αργότερα πήρε το επαγγελµατικό επίθετο Ζωγράφος. Ξεκίνησε από ράφτης στο ΄Αγιον 'Ορος μα νωρίς στράφηκε στην αγιογραφία. Κοντά του πήρε τον πρωτότο- κο γιό του Στέργιο κι αργότερα τα άλλα δύο παιδιά του Παύελή και Θωµά35 . Πέθανε εξηντά- χρονος περίπου στα 1910. To οικογενειακό αυτό εργαστήρι, που βρισκόταν στις Καρυές, έ- στελνε φορητές εικόνες στη Ρωσία. Γιός του Στέργιου Ζωγράφου είναι ο Λεωνίδας που γεννή θηκε στα 1890, εργάσθηκε ως αγιογράφος στην Αλβανία, όπου και πέθανε στα 1955. Θετ6ς γιός του Θωμά Ζωγράφου είναι ο Νικόλαος, που γεννήθηκε στα 1929 και ασκεί το επάγγελµά του στη Αροσοπηγή και τη Φλώρινα. Γιός του Νικολάου είναι ο Θωμάς Ζωγράφος που σπουδά- ζει στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας. Πρόκειται για τυπική περίπτωση οικογε- νειακού εργαστήριου ζωγραφικής που διαρκεί πάνω από έναν αιώνα σε τέσσερες γενιές, αλλά που στο χρονικό αυτό διάστηµα δεν µένει ανεξέλικτο. Ξεκινάει, γύρω στα 1880 µε τη μορφή κλειστού οικογενειακού εργαστήριου στο ΄Αγιον ΄Ορος, η δεύτερη γενιά µετά την εκµάθηση της τέχνης διασπάται σε ατομικές επαγγελματικές δρασηριότητες, η τρίτη πάλι μαθητεύει κοντά στη δεύτερη και ανεξαρτοποιείται ενώ η τέταρτη αισθάνεται την ανάγκη συστηματικής σπουδής και εγγράφεται στην Α.Σ.Κ.Τεχνών. Στο ΄Αγιον ΄Ορ0ς έµαθε την αγιογραφία και ο Μάρκος Στυλιάδης ή Στύλος /1856 - 1926/ κι εκεί δημιούργησε εργαστήριο όπου µαθήτεψαν τρείς ζωγράφοι που συνεργάσθηκαν αρµονικά σ'ολόκληρη τη ζωή τους. Είναι o γιός του Ανα- στάσιος, o Χαρίσιος Χαρίσης και o Κωνσταντίνος Τζιάτζιος. Ο Αναστάσιος Στυλιάδης γεννή- θηκε το 1886 στη Λροσοπηγή και πέθανε στη Φλώρινα το 1966. Για την εποχή του ήταν αρκε- τά µορφωμένος, αφού είχε φοιτήσει στο Γαλλικό Κολλέγιο Μοναστηριού και στο Γυµνάσιο Τσο τυλίου. Στα 1913 παντρεύτηκε τη Δέσποινα Κ. Ναούμ κι απόχτησε τρείς κόρες κι ένα γιό. ΄Ξµαθε τη ζωγραφική στο εργαστήρι του πατέρα του στο ΄Αγιον ΄Ορος. Αργότερα έφυγε από εκεί και δούλεψε στο χωριό του µαζί με τους Κ. Τζιάτζιο και Χ.Χαρίση. Ο Κωνσταντίνος Τζιξτζιος γεννήθηκε στη Δροσοπηγή το 1885 και πέθανε στις 21 Ιουνίου 1965. τελείωσε µόνο το Δηµοτικό Σχολείο. Παντρεύτηκε τη Ζαχαρία Στυλιάδη, κόρη του δασκάλου του. Λέ- γεται ότι οι συνεργάτες του αναγνώριζαν την τεχνική υπεροχή του, γι'αυτό πριν παραδο- θούν τα έργα, εκείνος έβαζε "το τελευταίο χέρι". ο Χαρίσιος Χαρίσης γεννήθηκε στη Δρο- σοπηγή το 1883 και πέθανε το 1970. οι τρείς αυτοί συνεργάσθηκαν σ'όλη τη διάρκεια της επαγγελματικής τους δραστηρι6- τητας.΄Αλλωστε, εκτός από τη συγγένεια και την κοινή μαθητεία, ήταν και συνοµήλικοι, αφού γεννήθηκαν μέσα σε τρία χρόνια /1883-1886/ και πέθαναν μέσα σε πέντε χρόνια/1965- 1970/. Τοιχογράφησαν πολλές εκκλησίες και φιλοτέχνησαν άπειρες φορητές εικόνες. ΄Εργα τους βρίσκονται στις εκκλησίες της Δροσοπηγής, της Φλώρινας, του Δισπηλιού Καστοριάς, του Αμύνταιου, στο µοναστήρι των Αγίων Αναργύρων Καστοριάς και γενικά στις περιοχές Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας και στην ΄Ηπειρο. Φορητές εικόνες έστελναν στη Ρωσία και στην Ελληνική Κοινότητα του ΄Αµστερνταµ. Βέβαια, εκτός από τις κοινές εργασίες τους, καθένας έκανε και δικές του φορητές εικόνες. Ο Κωνσταντίνος Τζιάτζιος διακοσμούσε και σεντούκια για προίκες κοριτσιών. Μαζί τους συνεργάσθηκε για ένα διάστηµα και o συντο- πίτης τους Θωµάς Ζωγράφος. Φαίνεται πως κι αυτός είχε κάποια συγγένεια µε τους άλλους γιατί η μητέρα του Μαρία ήταν το γένος Ψζιάτζιου. Γεννήθηκε στα 1888 και πήγε µόνο στο Δηµοτικό Σχολείο. Στα 1913 παντρεύτηκε την Ευφροσύνη |Ι'ίτε, ένα χρόνο µετά την επι- στροφή του από το ΄Αγιον ΄Ορος. Παιδιά δεν έκανε αλλά υιοθέτησε το Νικόλαο, γιό του αδελφού του Δηµήτριου. Εκτός από την αγιογραφία, ασχολήθηκε και με τη διακόσµηση σπι- τιών. Στα 1924-25 συνεργάζεται µε το Τζιάτζιο, το Χαρίσιο και τον Στυλιάδη στη διακόσ- μηση του αρχοντικού Κωνσταντίνου Σωσσίδη στο Νυµφαίο. Πρόκειται, ασφαλώς, για το επι- βλητικότερο τοιχογραφικό σύνολο της νεοκλασικίζουσας λαϊκής µας ζωγραφικής. Εκτός από τη µεγάλη σύνθεση του "Χορού των ΧΙΙπΠΙΧ πονούν", υπάρχουν απεικονίσεις του Παρθενώνα, του Θησείου, αλληγορίες των Εποχών του ΄Ετους, ζωγραφικές αποµιμήσεις αγαλµάτων, παρα- στάδων με ανθρωπόµορφα επίκρανα, κυμάτιων, άλλων αρχιτεκτονικών στοιχείων και πλήθος διακοσµητικών θεµάτων. Επειδή, όµως, το έργο έγινε πολλές δεκαετίες µετά το χτίσιµο του αρχοντικού, είχαν προηγηθεί απανωτά ασβεστώματα των τοίχων και οι τοιχογραφίες απολεπίζονται µε γρήγορο ρυθµό. Αναφέρεται, ακόµα, το όνομα του ζωγράφου Στέφανου από τη Δροσοπηγή, στονοποίο αποδίδεται μια ζωγραφική αποµίμηση αγάλµατος "Αμαζόνας" πάνω από το τζάκι στο σπίτι του Παπαδόπουλου |Νυμφαίο 19ο1|. Δεν βρέθηκε, όμως, κανένα άλλο στοιχείο γι'αυτόν και τον αγνοούν τόσο οι γέροντες του χωριού όσο και εκείνοι που μου έστειλαν γραπτές πλη- ροφορίες για το χωριό και τους ζωγράφους του. Από τους Χιονιάδες της Ηπείρου κατάγονται οι Αδελφοί Αναστάσιος και Κοσμάς Ρ, Βού- ρη που στα 1898 στολίζουν µε τοιχογραφίες το σπίτι του Βασιλείου Γ. Παλαιού στο Δίλοφο Ζαγορίου. Στο δωμάτιο υποδοχής, εκτός από το ταβάνι όπου στο κέντρο ζωγραφίζουν στεφά- νι µε πολύχρωμα λουλούδια και ανά δύο ΄Ερωτες με φαρέτρα και αγγελάκια, στην επάνω ζώ- νη των τοίχων απλώνουν διακοσμητική φρίζα. Στο κέντρο κάθε πλευράς υπάρχουν στενόµακρες τοπιογραφικές συνθέσεις. Στη µία πλευρά εικονίζεται νησί µε τρία υφαίστεια σε δράση ε- νώ μπροστά του είναι αραγµένο πολεµικό πλοίο,στην άλλη τοπίο µε γέφυρα, στην τρίτη θα- λασσογραφία με δύο ιστιοφόρα και ένα τροχοφόρο πλοίο και στην τέταρτη τοπίο pa χωριό και περιτειχισµένο µοναστήρι. Σε δύο αντικρυστούς τοίχους αποµιμήσεις αγαλµάτων. Από τη μια μεριά ο "Προµηθεύς" σίγουρο αντίγραφο του συµπλέγματος του Προµηθέα του Γερμανού γλύπτη Εδουάρδου Μύλλερ /1828—1895/ δηµοσιευµένου σε ξυλογραφική απόδοση στην "Καλλι- τεχνική Πινακοθήκη της ΕΣΤΙΑΣ"36 και απέναντι ένας άντρας που καλλιεργεί τη γη pa την επιγραφή "Εργάζου". Στο έργο υπογράφουν "Αδελφοί Γ. Βούρη εκ Χιονιάδων" αλλά τα ονόµατά τους µας είναι γνωστά από άλλες πηγές. Ο Αναστάσιος μαζί με τον αδελφό του Αδάµο ζωγρά- φισαν το 1885 στο Δίλοφο το σπίτι του Βακόλα37. To πατρικό τους σώζεται ακόμα στους Χιο- νιάδες. Ο Αναστάσιος εγκαταστάθηκε στο χωριό Μανασή και ο Κοσμάς στο Δίλοφο, που τότε λεγόταν Σωποτσέλι. Εκτός από τη ζωγραφική, άσκησαν και το επάγγελμα του µαραγκού. Υπήρ- ξαν στην εποχή τους τεχνίτες φηµισµένοι για την ευσυνειδησία τους. "νθιτφ?ρουσες νεοκλασικές τνικογρ…οεες υπάρχουν και στο σπίτι της "μαντάμ άθσ" "το "€- ταξσκόςι 1γιάς. την παλιά Ώέταανη. " Ττ€φανΐ, ΥαλΣιΚύς καταγωγής σύζυγος ταν "λ'€τθδ ιομή Άννυ και µεγαλοκτηµατία Ευγένιου "άβρ, έζησε πάνω από Α5 χρόνια στο 'εταξοχόρι ως to θάνατό της στα 1913… Ο ;υγένιος Φόβο αυτοκτόνησε στα 1892 πέφτ0Ψτ!!6 στον Πηνειό. Η τεφανί, ωραιότατπ, καθώς είκνουν τα πορτραίτα της. είχε πολυτάραχη €ρ"ΐιΐή ζωή αλ… λά και φιλελληνική δράση, κυρίως κατά την Ππανάνταση του 1878 και την πρόσκαιρη τουρ- κική κατοχή της θεσσαλίας στα 1897. To αρχοντικό της χτίστηκε στα 1876. To 8Lau6opnra µε τοιχογραφίες ο Κικόλαος Αργυρό ουλος από το "εμπεγλέρ, τη σηµερινή "ίκαια του ϊσµού .άρισας. μκτός από ρωµαντικά τοπία και σκηνές κυνηγιού, θέµατα παρµένα από γαλλικά πρό- τυπα, ο αργυρόπουλος διακόσμησε τα ταβάνια με αλληγορίες / Αστρονοµία, Έωγραφική../, αγ γελάκια-ερωτιδείς και κάνιστρα. Το αρχοντικό, ακατοίκητο εδώ και πολλά χρόνια, έχει ape πωθε[ και μόνο µέρος από τις τΟιΧ0ΥΡαΨΐΈζ του σώζεται. Ο ικόλαος Αργυρόπουλος έκανε και αγιογραφίες στη Λάρισα και στον 'Ανω …όλο, καθώς και ελαιογραφίες σε µουσαμά µε κοσµικά θέµατα, πολλές από τις οποίες σώζονται σε σπίτια της Αγιάς. ΔΈλι… Μψαυ)Μψχ υ Άνν»… , ότι…-λε να μµ.; …; 1400 ω… βρω…. Αίτια… έ…… '… (:… Λ"'ΨΌ 8 E M A T A έχων mama-1.701874 θαυµα "…"Ν0Ή" ΜΜΜ " &"… --Ώπ-ζ-ω ζ…Ξν…δ μυαλο µας… οι.» Μ……- …." αν")… τον… …… Ο λόγιος νεοκλασικισµός έλκεται βέβαια από τα αρχαιοελληνικά και ρωμαϊκά θέματα, αλ- λά δεν περιορίζεται µόνο σ'αυτό. Είναι καλλιτεχνική Σχολή και όχι θεµατικός κύκλος. Αν ο γαλλικός νεοκλασικισμός απογειώνεται pa τον "΄0ρκο των ορατίων" του Λουδοβίκου Ιάκωβου Νταβίντ, έργα του ίδιου ζωγράφου είναι και "0 Ναπολέων στο βουνό του Αγίου Βερνάρδου", "H κυρία Ρεκαμιέ", "Ο κύριος Σεριζιά" και άλλα. Σκηνές της ελληνικής Επανάστασης στολί- ζουν το νεοκλασικό Μόναχο του Λουδοβίκου. To αριστούργημα της ελληνικής νεοκλασικής γλυ- πτικής, η "Κοιµωμένη" του Γιαννούλη Χαλεπά, παριστάνει τη νεαρή νεκρή Σοφία Αφεντάκη. Και στη ζωγραφική διακόσµηση σπιτιών της περιόδου αυτής δεν λείπουν τα νεοελληνικά θέµατα. To Ρήγα Φεραίο ζωγραφίζει πάνω από την είσοδο του νεοκλασικού σπιτιού Ιωαννίδη o Ιωάννης Καρδάσης στο χωριό 'Αγιος Γεώργιος Πηλίου. Στο σπίτι του Γαλαντή στη Σύρα συναντούμε ήρω- ες του 21 /Μπότσαρης, Μιαούλης...|, το ίδιο και σ'άλλα σπίτια. Ta παραδείγµατα θα μπορού- σαν να πολλαπλασιασθούν Οι λαϊκοί νεοκλασικίζοντες ζωγράφοι περιορίζονται σχεδόν αποκλειστικά σε θέµατα που είναι ή τα νοµίζουν αρχαιοελληνικά. Σε έξη κατηγορίες μπορούμε να τα χωρίσουµε, στα κοσ- µήματα, στις απομιμήσεις αρχιτεκτονικών στοιχείων ή αγαλµάτων, στα µυθολογικά, στα ιστο- ρικά, στα τοπία -πραγµατικά ή φανταστικά-, στις αλληγορίες και στα χαριτωµένα. Βέβαια, αυ- τα που από μεθοδολογική ανάγκη τα ξεχωρίσαμε σε κατηγορίες, στην πραγµατικότητα πολλές 10 φορές συγχέονται ή συνυπάρχουν. Η Αµαζόνα π.χ. είναι µυθολογικό θέμα, εμφανίζεται όμως με τη μορφή ζωγραφικής απομίμησης αγάλµατος.Τα τοπία, μικρών συνήθως διαστάσεων, αποτε- λούν αναπόσπαστα τμήµατα διακοσμητικών συνόλων. Το ίδιο συμβαίνει και με μερικά avari— πινα πρόσωπα, θεατρικές μάσκες και μετάλλια. Τα κ o σ μ ή p a τ α στολίζουν οροφές αλλά και τοίχους. Απαρτίζονται από ευθείες, καμπύλες και τεθλασμένες γραµμές, από μαίανδρους, έλικες, πλοχμούς, ρόδακες, πουλιά και σχηματοποιημένα φυτικά μοτίβα. κυριαρχούν τα χρώματα χοντροκόκκινο, ανοιτό και βαθύ γα- λάζιο, μαύρο και άσπρο. Σ'αυτά είναι φανερή η προέλευση από τυπωμένα πρότυπα. ΄Αλλωστε, στο Αρχείο μου υπάρχουν πολλά τέτοαιέγχρωμα τυπωμένα πρότυπα -δωρεές απογόνων των ζωγρά- φων- pa επιγραφές ευρωπαϊκών τυπογραφείων. Τα λαϊκά ζωγραφικά κοσμήματα χαρακτηρίζονται από άνεση στην εκτέλεση και καλλιγραφική διάθεση. Οι α π 0 p ι p ή σ ε ι ς, pa ζωγραφικά μέσα, αρχιτεκτονικών στοιχείων και αγαλμά- των έ%άσσονται στο φαινόµενο της "επίφασης πολυτέλειας", της απομίµησης, δηλαδή, ακρι- βών και απρόσιτων υλών και τεχνικών από άλλες φτηνές και προσιτές. Από παλιότερα γινό- ταν σε εκκλησίες και σπίτια ζωγραφική απομίμηση ορθομαρμάρωσης. Στο σπΐ. του Γεωργίου Σβάρτς /Αμπελάκια 1787/ ένας τοίχος καλύπτεται από μίμηση επίστρωσης pa ζωγραφιστά πλα- κάκια. Το ίδιο και στο σπίτι του Νανζή /Καστοριά 1796/. 0 ζωγράφος Παγώνης κάνει στο παράσπιτο Τριανταφύλλου απομίμηση πλουµιστής µεσάντρας |Δράκια Πηλίου 1832/. Στο νεο- κλασικισμό, κυρίως της περιφέρειας, στη θέση μαρμάρινων αγαλµάτων μπαίνουν κεραμεικά αντίγραφα. Το ίδιο γίνεται και pa άλλα αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως τα φορούσια, τα επί- κρανα, τα κάγκελα /σπίτι Χατζηκυριαζή στο Βόλο, θέατρο Πάτρας, σπίτι Μαλούχου στην Τρί- πολη/. Συχνή είναι και η χρήση σοβά που µιμείται µαρμάρινες παραστάδες /σπίτι Κούκιου στο Βόλο, Νοσοκοµείο Πάτρας/, πολυτελή λαξευτή ισοδομική τοιχοποιία /σπίτι Αντωνόπου- λου στο Βόλο/ ή χοντοπελελημένες τετράγωνες πέτρες/Βλληνικό Γυμνάσιο στο Ναύπλιο,1833/. Στο εσωτερικό των σπιτιών υπάρχουν ζωγραφικές απομιμήσεις φατνωμάτων /σπίτι Μαρέδη στο Βόλο/ και ανάγλυφων διακοσμητικών στοιχείων /Εργατικό Κέντρο Σύρας/. Τις περισσότερες φορές είναι τόσο τέλεια η εκτέλεση που δημιουργεί την ψευδαίσθηση όγκου. Στο λαϊκό νεοκλασικισμό είναι πολύ συχνές οι φευδοκόγχες και οι απομιμήσεις είτε αγαλμάτων είτε -σπανιότερα- ορθομαρμάρωσης /σπίτι Παπαδόπουλου στο Νυμφαίο, σπίτι Τσίρ- λη στο Νυμφαίο, σπίτι Γκέκη στο Πάαιγκο, σπίτι Παλαιού στο Δίλοφο..../. Τα p υ θ o λ o γ ι κ ά θέματα κατέχουν σημαντική θέση στο λόγιο νεοκλασικισμό. Χτυπητό και προσιτό παράδειγμα τα αγάλματα της Αθηνάς και του Απόλλωνα, καθώς και το κεντρικό αέτωμα στην Ακαδηµία Αθηνών, έργα του Λεωνίδα Δρόση. Στη ζωγραφική παραδείγ- ματα είναι το Δωδεκάθεο του σπιτιού Κοή στη Σάρα, η Αθηνά και ο Ερμής στο σπίτι του Ι- ωαννίδη στον ΄Αγιο Γεώργιο Πηλίου. Μυθολογικά θέματα σπάνια εµφανίζονται παλιότερα στη λαϊκή μας τέχνη, όπως στη ζωγραφική του σπιτιού Κανατσούλη που το προαναφέραμε, και 11 κένταυροι σε τέμπλα, αν κι αυτοί πρέπει να προέρχονται από το σύμβολο του αστερισμού του Τοξότη, όπως το συναντούµε και σε πολλές αγιογραφήσεις εκκλησιών. Στη λαϊκή νεοκλα- σικίζουσα ζωγραφική, όπως είναι φυσικό, δεν είναι σπάνια η εμφάνιση µυθολογικών θεμά- των/ Αθηνά-Καρυάτιδα και Αισώπιοι µύθοι στο σπίτι του Γκ΄εκη-Πάπιγκο, Αθηνά, Δίας, 'Αρης, Μνηµοσύνη στο σπίτι του Σωσσίδη-Νυμφαίο, Αµαζόνες σε πολλά σπίτια και άλλα/. Από τα πάµπολλα ι ο τ ο ρ ι κ ά θέµατα της λόγιας νεοκλασικής τέχνης αναφέρουµε γενικά τους αντριάντες ηρώων της Επανάστασης του 21, παλιών πολιτικών ανδρών και ευεργε- τών καθώς και ζωγραφικές απεικονίσεις πολεµικών και άλλων σκηνών. Παράδοση στο είδος έχει και η λαϊκή μας τέχνη. Ενδεικτικά αναφέρουμε την εικονογράφηση των Απομνημονευμά- των του στρατηγού Μακρυγιάννη από τον Παναγιώτη Ζωγράφο και τους γιούς του, τις σκηνές από τους πολέµους και τους γάμους του Ναπολέοντα στο σπίτι του Ρόδου στο Τσεπέλοβο, έρ- γα του Κωσταντίνου Παπακώστα-Μαρινά |µέσα 19ου αιώνα/. Στη λαϊκή νεοκλασικίζουσα ζωγρα- φική σηµειώνουμε το Λεύκιππο στο σπίτι του Θεόδωρου ΤσίρληηΝυμφαίο, τον Αριστοτέλη στο ίδιο σπίτι, του Περικλή στο σπίτι του Δ. Γκέκη-Πάπιγκο και του Δηµοσθένη στο σπίτι του Νικ. Τσίρλη-Νυμφαίο. Μορφές αρχαίων σοφών εμφανίζονται και στην παλιότερη αγιογραφία 39. Τα τ o π ί α, πραγµατικά ή φανταστικά, εμφανίζονται συχνά στη λαϊκή νεοκλασικίζου- σα ζωγραφική και είναι συνήθως µικρά πλαισιωμένα ενθέµατα μέσα σε διακοσµητικά σύνολα, ενώ στη μπαρόκ ζωγραφική είναι µεγάλες αυτοτελείς χππκπκκιφκκκ απεικονίσεις ξακουστων πολιτειών | Βενετιά, Κωσταντινούπολη, Μαδρίτη, Φραγκφούρτη/. Μόνο στο σπίτι του Σωσσί- δη-Νυμφαίο συναντήσαµε τον Παρθενώνα και το Θησείο σε µεγάλη κλίμακα. Οι α λ λ η γ ο ρ ί ε ς περιορίζονται κυρίως στις "Τέσσερες Εποχές" τόσο στη λόγια, |σπίτι Βασαρδάνη-Βόλος| όσο και στη λαϊκή νεοκλασ. ζωγραφική /σπίτι K. Σωσσίδη-Νυμφαίο, σπίτι Μούρτζου-Σιάτιστα/. To θέμα εµφανίζεται συχνά και στην παλιότερη αγιογραφία4ο. Βέ- βαια, το θέμα έχει εντελώς διαφορετικό νόημα στις δύο περιπτώσεις. Στην αγιογραφία pa τις "Τέσσερες Εποχές" "ιστορίζεται ο μάταιος βίος του κόσμου τούτου" κατά την έκφραση του Διονύσιου εκ Φουρνά41. Αντίθετα, στην κοσμική ζωγραφική είναι ένας ύµνος στη χαρά της ζωής, στην οµορφιά της εναλλαγής των εποχών του΄Ετους pa τα δώρα καθεµιάς τους προς τον άνθρωπο. Στο σπίτι του Κ. Σωσσίδη εμφανίζονται σαν θελκτικές αρχαιοντυµένες νέες που κρατούν στα χέρια τους τα προϊόντα κάθε εποχής. Στο σπίτι του M ούρτζου η 'Ανοιξη είναι νέα γυµνή γυναίκα που κρατάει λουλούδια, το Θέρος γυμνό παληκάρι που κρατάει δρεπάνι και στάχυα, το Φθινόπωρο ντυμένη γυναίκα που προσφέρει τσαμπιά σταφυ- λιών και ο Χειμώνας ασπροµάλλης αλλά θαλερός γέροντας µέσα σε γυμνό τοπίο. Γυναικεία µορφή που βρίσκεται στο σπίτι του Βακόλα/Δίλοφο Ζαγορίου/ και με το ένα χέρι της κρατάει επάνω στο κεφάλι κάνιστρο µε λουλούδια ενώ από το άλλο της κρέμεταικαλαθάκι pa κλαδί οπωροφόρου δέντρου, πρέπει να συµβολίζει την Πρόοδο, την Ευημερία ή κατι παρόµοιο γιατί στο βάθος δεξιά υπάρχει εργοστάσιο µε ψηλή καμινάδα και αριστερά ατµοκίνητα τροχοφόρο 12 πλοίο. Παραλλαγή της υπάρχει και στον απέναντι τοίχο του δωµάτιου. Σε συνδιασμό με τις "Τέσσερες Εποχές" εμφανίζονται η Μέρα και η Νύχτα στο σπίτι του Μούτςου-Σιάτιστα. Η Μέρα είναι απροντυμένη pa κόκκινο επώµιο και φοράει στο κεφάλι αχτινωτό στέµα. H Νύχτα, pa αυστηρή φυσιογνωµία, φοράει µαύρο επώμιο και καλύπτρα. Η Μέρα και η Νύχτα να στρέφουν τον "Κύκλο της Ζωής" εµφανίζονται και στην παλιότερη αγιογραφία/΄Αγιος Νικόλαος Τσαριτσάνης, Μονή Ρεντίνας, Ταξιάρχες Μηλεών/. Τα χ α ρ ι τ ω p έ ν α θέµατα δίνουν κάποιο τόνο χαράς και χάρης στο χώρο. Είναι συνήθως μικροί ΄Βρωτες µε φαρέτρα ή αγγελάκια-ερωτιδείς/σπίτι Παλαιού-Δίλοφο/. Στη λό- για νεοκλασική ζωγραφική της Ελλάδας εµφανίζονται πολύ συχνά, είτε ξεµοναχιασµένα είτε σε οµάδες, αλλά δεν είναι πάντοτε έργα Ελλήνων ζωγράφων /Αχίλλειο Κέρκυρας, Εργατικό Κέντρο Σύρας, Πολιτιστικό Κέντρο Σύρας.../. Στα χαριτωμένα θέµατα μπορούμε να κατατά- ξουµε και τις ανθοδέσµες επάνω σε µονόχρωμο φόντο /σπίτι Βακόλα-Δίλοφο|. Το θέµα εµφα- νίζεται από την εποχή του ελληνικού μπαρόκ /σπίτι Αϊβαζή-Καστοριά, Κανατσούλη-Σιάτιστα, Καλέα4Νεγάδες Ζαγορίου, Καραγιαννόπουλου-Βυζίτσα Πηλίου, Νανζή-Καστοριά/. Το συνήθιζαν και οι χιονιαδίτες ζωγράφοι /σπίτια Γώγολου-Τσεπέλοβο, Μάου-Τσεπέλοβο.../. TEXNO’I‘POHIKH AIEPEYNHYH Πριν προχωρήσουμε στην εξέταση των δύο τεχνοτροπιών,µε τις οποίες εργάζονται οι λαϊκοί ζωγράφοι που μελετούµε, πρέπει να αντιµετωπίσουµε ένα πρόβλημα. Πώς αυτοί που υπήρξαν όλοι τους αγιογράφοι και, εκτός από δύο εξαιρέσεις, έμαθαν την τέχνη τους στο ΄Αγιον ΄ορος, έφτασαν να γίνουν εκφραστές μιάς εντελώς διαφορετικής κοσμοαντάληΦης. Αν- τί για κήρυκες της περιφρόνησης στη "ματαιότητα των εγκοσµίων" γίνονται τραγουδιστές της ομορφιάς του ανθρώπινου κορµιού, της γυµνής γυναικείας σάρκας, της ελεύθερης πτύ- χωσης των φορεμάτων. Βπαναλαµβάνουν, pa άλλα µέσα, τα παγανιστικά αγάλµατα, τα "είδω- λα", αυτοί που κάπου στις αγιογραφίες τους θα παράστησαν τον "΄Αγιον θραύοντα τα είδω- λα". Τουλάχιστον για έναν από αυτούς, το Νικόλαο Παπαγιάννη, το ξέρουµε. Σημειώσαμε πα- ραπάνω τη διαφορά του μηνύματος στις αγιογραφικές και στις κοσµικές "Τέσσερες Εποχές". Βέβαια,στα χρόνια της μαθητείας των, το δεύτερο µισό του 19ου αιώνα, η αγιογραφία των αγιορείτικων εργαστηρίων έχει πια ξεφύγει από την αντιφυσιοκρατική €χηµατοποίηση της βυζαντινής παράδοσης. Κάτω από την επίδραση του δυτικού "νατουράλε", που οι ίδιοι το λέγαν "αναγεννησιακό", της τέχνης των Ναζαρηνών και της νεορωσικής αγιογραφίας, η νεο- ελληνική εκκλησιαστική ζωγραφική χαρακτηρίζεται από γλυκερή φυσικότητα. ΄Ενας χειρόγρα- φος οδηγός ζωγραφικής γραµµένος αυτή την περίοδο, συγκεκριμμένα στα 1855, συµβουλεύει: "'Οταν, λοιπόν, σχεδιάζεις σώματα ανθρώπων, σχεδίαζε αυτά γυμνά και έπειτα ένδυνε δια να μη λανθάνεις το µέτρο"42. Σε άλλο σηµείο ο άγνωστος κωδικογράφος δίνει οδηγίες γιά το σκιοφωτισµό &...πρόσεχε να κόμης όλας τας εικόνας τα ισκιώµατα από το ένα µέρος και 13 το φως να βλέπει όλο από ένα μέρος". Το παλιό πνευµατικό φως αντικαθίσταται από το φυ- σικό φως που έχει συγκεκριµµένη πηγή. Πολύ παλιότερα, στα 1726, o Παναγιώτης Δοξαράς συμβουλεύει να σχεδιάζουν "τον βραχίωνα εις την άρμωσιν καλλά σχηματισµένον από σάρκα μεστήν, το στήθος γεμάτο, υποκάτω εις ταις μασχάλαις να κόµης συκοµένους μετρίως τους µαστούς, λεπτούς τους εγκοφούς...". Αυτά, βέβαια, στα προωθημένα Εφτάνησα. Ωστόσο το χειρόγραφο του Δοξαρά τυπωνεται για πρώτη φορά στην Αθήνα το 187143, σε επιστημονική έκδοση, βέβαια, αλλά που είναι πιθανό να έφτασε και στα χέρια κάποιων ζωγράφων. Πρόκει- ται για βιβλίο µικρού σχήματος και 90 μόνον σελίδων, από τις οποίες οι µισές είναι Πρό- λογος του Σπ. Λάµπρου. 'Αλλωστε, από παλιότερα και σ'ολόκληρη την Ελλάδα πολλές φορές, στις απεικονίσεις αμαρτωλών γυναικών, και η αγιογραφία αποδίδει pa κάποιον εξιδανικευ- τικό ρεαλισμό το γυναικείο κορµί." Το επάνω μέρος του κορμιού των είναι γεµάτο, µαλακά πλασµένο pa μεγάλους φουσκωτούς μαστούς pa θηλές χοντρές σαν ρώγες σταφυλιού, τα πρό- σωπα ωραία pa λαμπερά μάτια. Πλούσια λυμένη κόµη πέφτει στούς ώμους και στις πλάτες κυ- ματιστή"4η. Εκτός από αυτά, αγιογραφία και νεοκλασικισμός έχουν µερικά κοινά χαρακτηρι- στικά, την πειθαρχία, την έλλειψη πάθους, τη συµμόρφωση σε πρότυπα, το σηµαντικό ρόλο του περιγράμματος. Με αυτές τις προύποθέσεις και κάτω από την επίδραση των ιδεολογικών τάσεων της εποχής, που επηρεάζουν τις προτιμήσεις της πελατείας, ωρισμένοι λαϊκοί ζω- γράφοι στρέφονται προς το νεοκλασικισμό. … . Ξ ** 0 λαϊκός νεοκλασικισµός δεν είναι αμιΥής. Μέσα του επιβιώνουν παλιότερα παραδοσι- ακά θεµατικά και τεχνοτροπικά στοιχεία. Π.Χ. στις µικρές πλαισιωµένες τοπιογραφίες που αποτελούν τµήματα διακοσμητικών συνόλων, αντί για τα ρωμαντικά τοπία της αντίστοιχης λό- γιας ζωγραφικής συναντούµε τα γνώριµα, από παλιότερα έργα, απλοικά τοπία με τα κάστρα και τα γεφύρια τους, τα δέντρα, τα λογής πλεούμενα, όλα αυτά σε κλίµα θαυµασμού. Η σύν- θεσή τους είναι απλή'συχνά στηρίζονται στη συµμετρία γύρω από ένα νοητό κάθετο άξονα. ΄οχι σπανια εμφανίζεται η τριαδική παράθεση θεμάτων: τρία καράβια, τρείς κρατήρες ηφαί- στειου, τρεις καµάρες σε γέφυρα...Λιτά στο χρώµα, pa όχι περισσότερα από δύο-τρία κύ- ρια χρώµατα. Σε µερικές περιπτώσεις επιβιώνουν στοιχεία του μπαρόκ, όπως στη διακόσµη- ση του σπιτιού Μιχαηλίδη/Νυμφαίο/, που τώρα είναι ερειπωμένο, όπου υπάρχουν µερικά ανή- συχα περιστρεφόμενα φυτικά θέματα που θυµίζουν αντίστοιχα των αρχοντικών της Καστοριάς, της Σιάτιστας και των Αµπελακίων. 'Αλλοτε πάλι μπαίνουν σύγχρονα σποιχεία της µικροα- στικής ζωής. Π.χ. επάνω στην αποµίμηση αγάλματος του Προμηθέα, η υπογραφή-αφιέρωση τωνι Αδελφών Βούρη γράφεται σε τετράγωνο χαρτάκι. Το κρατάει χέρι pa µανίκι, κάτω από το οποίο προβάλλει το µανικέτι του πουκάμισου. Τέτοια χέρια ήταν πολύ συνηθισμένα σε επι- στολικά δελτάρια της εποχής'το χαρτάκι είχε καλλιγραφημένες αισθηµατικές φράσεις ή ή- ταν αποµίμηση κλειστού φάκελλου, έτσι που να σηµαίνει περισσότερα. Μερικές φορές, από ΄. ;ξώ πρέπει να τονίσουµε πως ο λαϊκός νεοκλασικισµός εκφράζει την τάση αποµάκρυνσης από [τα βυζαντινά-ονατολίτικα πρότυπα, από την περιφρόνηση του κοµμιοώ και την καταδίκη της |πμάταιηΒ" ζωής και στρέφεται πρός την αρµονική σ6νεεση πνευµατικής και σωµατικής ομορ- φιάς. "π"Ρεΐ να ξέρουµε την προέλευσή του και τα κανάλια περάσµατός του προς την ορει- νή Ελλάδα. όµως η αποδοχή του εκεί σημαίνει πως εξέφραζε άλλη νοοτροπία, αυτή που απορ- Ρίπτει τον "οίκτο", το πελεος" και την ταπειυωσύνη και καµαρώνει τη λεβεντιά, τη δημ…- ουργία και την καλοπέραση, αυτή που εύχεται "πλουθυγείαν...δόξαν, Ήΐντωµ αγαθών Ρ0ήυ" /σπίτι Ράδου στο Τσεπέλοβο/, "χαράν, υγείαν και πόντων αγαθών αψθ…νίσν" /σπίτι Τζιαρ- τζή στη Λράκια/, κάνει αναφορές στην αρχαία µυθ"ΌΥΐα "Του Άσιδάλου είυ'η τΞΧνη εις ταύ την την οικοδοµήν" και µνηµονεύει τη φύση θα στ0ιΧΓ-ι΄Ο σι΄Η|΄ΧΓ|ι.ι'΄Όζ με την τέλνηινγ…αι 1…) τέχ- νη επιμήθη φύσεως την καλλονήν" /πάλι στο σπίτι του Ράδου|- Αυτή που εκτιΗάει τις τρείς κύριες πηγές δύναμης των καινούργιων κοινωνικών δυνάµεων που βγήκαν €10 προσκήνιο " τα άρματα, τα ΥΡόσια και τα γοάυµατα" κατά το γιαννιώτικο δίστιχο. ΄Ώλα αυτό, βέβαια, μέ- . σα σε πιά κοινωνία όπου λειτουργεί ακόμα, σε κάποιο Βαθμό, η ανασχαιτικη δύναμη της παράδοσης. , ' 1.µι 9(Μ 6ΐή€,&ζ΄ 66λ' 13 ά.':/ζ*.(ά…ς ότι": ίδια.; Η…… 14 1.5apxac του αιώνα μας και δώθε, τα διακοσμητικά θέµατα έχουν και κάποιες επιδράσεις από την "αρ νουβώ". Οι χωρικοί ζωγράφοι, αν και ξεκινούν pa την ευνόητη πρόθεση να πλάσουν το αύΈώπι- νο κορµί κατά την εξιδανικευµένη φυσικότητα των προτύπων τους,δεν το πετυχαίνουν γιατί είναι ποτισµένοι pa τη στατική και σχηµατική λαϊκή αντίληψη. Επίσης παραλείπουν, τρο- ποποιούν ή προσθέτουν στοιχεία. Αυτό συμβαίνει όταν τα στοιχεία που υπάρχουν στο πρό- τυπό τους δεν ανακαλούν τίποτα από τη µνήμη του5ή, άν τους είναι γνωστά, βρίσκονται σε αδικαιολόγητη γι'αυτούς θέση.΄Ετσι, μία περικεφαλαία που είναι στο κεφάλι την κατα- λαβαίνουν γιατί σ'αυτή τη φυσική της θέση την είδαν σε εικόνες της Αθηνάς, τον Περικλή, του ΄Αρη... Μία περικεφαλαία, όμως, στο δάπεδο τους είναι ακατανόητη. Την παραλείπουν και στη θέση της βάζουν αγγείο που θυμίζει το γνώριµο κουμάρι. Είναι χαρακτηριστικές, και δικαιολογηµένες από την πλευρά του, οι παρατηρήσεις αρχαιολόγου για την "Αµαζόνα" του αρχοντικού Μιχαήλ N. Τσίρλη στο Νυµφαίο, "...η σύνθεσις τελικώς δεν παύει να κατέ- χεται υπό τινος ακαμψίας εξωτερικός, εσωτερικός δε να υποφέρη από έλλειψιν ζωοδόχου πνοής". και προσθέτει παρακάτω " Εκ των υπό του Ρωμαίου αντιγραφέως εις το µαρµάρινον έργον προστεθέντων επί της πλίνθου και του κορμού του δένδρου παρά την Αµαζόνα όπλων, το µεν κράνος αποδίδεται ως πρόχους, ης η λαβή ελλείπει κατά το μεσαίον αυτής τµήμα, 45 o δε διπλούς πέλεκυς ουδόλως έχει απεικονισθεί" . Στο Δίλοφο οι Αδελφοί Βούρη αφαιρούν από το σύμπλεγµα του Προµηθέα, προφανώς γιά λόγους σεμνοτυφίας, το τολµηρό γυναικείο γυμνό που κείτεται pa προτεταμένους τους µαστούς κάτω από τα πόδια του Προμηθέα, αλλά- ζοντας έτσι τη σύνθεση του Μύλλερ.Μερικές φορές η ελευθερία του ζωγράφου από το πρότυ- πό του φτάνει ως την αλλαγή του φύλου. Από το πρότυπο της "Αµαζόνας MATEI" στο σπίτι του Νάνσυ Σωσσίδη γίνεται έργο με αντρική µορφή. ΄Αλλοτε παίρνουν μία µορφή από πολυ- πρόσωπη σύνθεση και την αποµονώνουν, τροποποιόντας την για να προσαρμοσθεί στη νέα της θέση και λειτουργία. ΄Ετσι, ο ζωγράφος που διακόσμησε το σπίτι του Γκέκη στο Πάπιγκο παίρνει τη µορφή του Περικλή από τη σύνθεση του Γερµανού ζωγράφου Φος " 0 Περικλής αγο- ρεύει στην Πνύκα" και την κάνει ανθρωπόµορφη κολόνα. Στο πρότυπο το χέρι του Αθηναίου πολιτικού απλώνεται μπροστά. O ζωγράφος µας, όμως, το προσαρµόζει στη νέα του λειτουρ- γία, λυγίζει το χέρι, που τώρα καλύπτεται σχεδόν από το φάρδος του κορµιού κι έτσι δια- τηρειται το ισόπαχο της κολόνας. To έργο του Φος κυκλοφόρησε ευρύτατα στην Ελλάδα σε ιστορικά και διδακτικά βιβλία καθώς και σε επιστολικό δελτάρια pa πολύχρωμη ή μονόχρω- μη εκτύπωση.΄Βνα από τα δελτάρια αυτό, έκδοση Πάλλη και Κοτζιά Νο 416, είναι μονόχρωµη και έχει πλάγια τον τίτλο " ο Περικλής από της Πνυκός, δικαιολογών τας χάριν της Ακρο- πόλεως δαπάνας", το ίδιο και σε γαλλική μετάφραση. Κάτω υπάρχει η σημείωση "Εκ του βι- βλίου Γ. Φιλαρέτου Περικλής και Ασπασία". Αντίγραφα του έργου του Φος στολίζουν το Αρε- 15 ταίειο Νοσοκομείο στην Αθήνα, το σπίτι της Καλλιόπης Βαλυράκη στο Ρέθυµνο, το Αναγνωστή- ριο Καλύμνου "Λι Μούσαι", ίσως και άλλα κτήρια. Από την άποψη της τεχνικής οι νεοκλασικίζοντες λαϊκοί ζωγράφοι ακολουθούν δύο pa- θόδους, τη µονόχρωμη απόδοση αρχιτεκτονικών μελών και αγαλµάτων και την πολύχρωμη ζωγρα- φική. Παρακάτω θα σηµειώσουµε αλληλοδιεισδύσεις των δύο αυτών τεχνοτροπιών. Η μονόχρωμη απόδοση αρχιτεκτονικών µελών /παραστάδες, επίκρανα, κόγχες, φατνώµατα, κυµάτια, έκτυπα πλαίσια...| προσπαθεί να δημιουργήσει pa διαβαθμίσεις του τόνου την αίσ- θηση όγκου. Στόχος η οφθαλμαπάτη pa την προσπάθεια όσο γίνεται πιστότερης και πειστι- κότερης απόδοσης. Στις οροφές, τα φατνώματα pa ανάγλυφους ρόδακες, κυµάτια, γεισώματα... αποδίδονται κατά κανόνα pa τις σκιές προς την αντίθετη πλευρά της κύριας πηγής φωτός |%αράθυρο, πόρτα pa τζαµαρία/. Σ'αυτά συχνά υπάρχει και κάποιο άλλο χρώµα, συνήθως γαλά- ζιο στο φόντο. Επειδή τα σχήματα είναι απλά και επαναλαµβανόμενα και βρίσκονται σε τέ- τοια θέση που ο θεατής δεν έχει την ευχέρεια να τα παρατηρεί pa άνεση, η ψευδαίσθηση είναι ολοκληρωτική. Για τις αποµιμήσεις αγαλµάτων οι συνθήκες διαφέρουν. Αυτές βρίσκον- ται στους τοίχους και στο ύφος περίπου του µατιού όρθιου ανθρώπου, η απόσταση του θεατή από το έργο είναι δυνατό να µειωθεί στο ελάχιστο. Κι ακόµα, καθώς ο θεατής κινείται μέ- σα στο δωµάτιο, θα έπρεπε, αν το άγαλμα ήταν αληθινό, ωρισµένα σηµεία του να µην είναι πιά ορατά κι άλλα να αποκαλύπτονται καθώς αλλάζει η οπτική γωνία. Για ν'αποφύγουν αυτό τον κίνδυνο οι λαϊκοί ζωγράφοι πρόβλεφαν και είτε τοποθέτησαν τις μορφές αυτές πίσω από την προεξοχή του τζακιόυ είτε μέσα σε φευτοκ6γχες, έτσι που να µειώνεται πολυ η αίσθη- ση αλλαγής της οπτικής γωνίας και η οφθαλµαπάτη γίνεται σε µεγαλύτερο ποσοστό πειστική. Μ'αυτόν τον τρόπο τα αγάλµατα παρουσιάζονται σαν αναπόσπαστα στοιχεία της αρχιτεκτονι- κής. Αυτό γίνεται περισσότερο έκδηλο στο σπίτι του Γκέκη -Πάπιγκο- όπου δίνουν στα αγάλ ματα τη μορφή και τη θέση "Καρυάτιδων" που στηρίζουν τοξοστοιχία και χρωµατίζουν γαλά- ζιο το φόντο για να δίνει την αίσθηση πως στο βάθος είναι ύπαιθρο και τ'αγάλµατα στηρί- ζουν την άκρη της οροφής. Δεξιά και αριστερά τους τοποθετούν αποµιµήσεις µαρµάρινων αγ- γείων σε τετράγωνες βάσεις. Για να τονίσουν τη λειτουργηκότητα των αγγείων αυτών τοπο- θετούν στο λαιµό τους κλαριά µε φύλλα και λουλούδια" αυτά όµως pa χρώµατα για να δίνουν την εντύπωση πως πρόκειται για φυσικά. ΄Εγχρωµα είναι, επίσης, τα λουλούδια της εσωτερι- κής επιφάνειας της ζωγραφιστής τοξοστοιχίας, σε θέση, δηλαδή, που από την εποχή του µπα- ρόκ έµπαιναν συχνά φυτικά θέματα. 'Αλλωστε, η ζωγραφική αποµίμηση τοζοστοιχίας συνηθί- ζεται στη Βόρεια Ελλάδα από το 18ο αιώνα/σπίτι Σβάρτς στ΄Λµπελάκια, Νανζή και Τσατσαπά στην Καστοριά, Καλέα στούς Νεγάδες.../.΄Οταν, όµως, τα µαρµάρινα ανθοδοχεία της νεοκλα- σικίζουσας λαϊκής ζωγραφικής τοποθετούνται µέσα σε ψευτοκόγχες, τότε και τα λουλούδια ζωγραφίζονται σαν µαρµάρινα, αφού το σύνολο αποτελεί µίµηση αρχιτεκτονικού στοιχείου 16 /σπίτι 0. Τσίρλη, Νυμφαίο/. Σε μερικά σημεία αντί για "Καρυάτιδες" ζωγ63ίζουν κίονες. ΄Ετσι γίνεται περισσότερο αισθητό πως οι "Καρυάτιδες" είναι "φέροντα" στοιχεία της οι- κοδοµής. Αυτή η μονόχρωμη σκ ιφωτισμένη απομίµηση αγαλμάτων δεν έχει καμμιά σχέση pa την ιχνογραφία, παρά τις εξωτερικές οµοιότητες. Δεν πρόκειται για ιχνογραφικά έργα που απο- δίδουν κάποιο άγαλµα αλλά για αποµιμήσεις που αντικαθιστούν, can θέση του, το γλυπτό. Ούτε µπορούµε να αποδώσουµε το φαινόμενο στην επίδραση των μονόχρωμων χαρακτικών πρό- τυπων γιατί είναι πολλά τα έργα πολύχρωμων τοιχογραφιών που προέρχονται από εξακριβω- µένα χαρακτικά πρότυπα, είτε τοπία είναι αυτά46, είτε προσωπογραφίες4? ?ε πολύχρωμη ζωγραφική είναι εκτελεσμένα πολλά διακοσµητικά ταβανιών και τοίχων. Στοχεύουν στην αρµονία θερµών και ψυχρών χρωµάτων και στην άψογη εκτέλεση. Είναι βέβαιο πως χρησιµοποιήθηκαν βοηθητικά όργανα σχεδίασης/διαβήτης, χάρακας.../. To χέρι κινείται pa σιγουριά και ακρίβεια. Είναι πολύ πιθανό να χρησιμοποιήθηκαν για τη σχεδίαση και διάτρητα χαρτιά, κάτι σαν τα ανθίβολα των αγιογράφων'ή χαρτόνια κοµµένα στο σχήμα του διακοσμητικού θέµατοα.Πολύ συχνά συνυπάρχουν pa µονόχρωμες απομιµήσεις αρχιτεκτονικών στοιχείων. Πάντοτε πολύχρωµα είναι ταέκθετα μικρά τοπία. Οι δύο Χιονιαδίτες Αδελφοί Βούρη στο σπίτι του Παλαιόν -Δίλοφο- μεταχειρίζονται στα φανταστικά τοπία έντονα χρώ- paia, κατακόκκινα και ζωηρά γαλάζια σπίτια, χτυπητά πράσινα στη βλάστηση, ενώ στις θα- λασσογραφίες χρησιµοποιούν χαµηλότερους τόνους, όπως και στη διακόσµηση του ταβανιού pa το λουλουδοστέφανο, τους ΄Βρωτες και τ'αγγελάκια. Στο σπίτι του Κ. Σωσσίδη η χρωμα- τική κλίμακα των μεγάλων ανεξάρτητων τοπίων είναι λιτή και χαµηλότονη' κυριαρχούν το ανοιχτό γαλάζιο και το καφεγκρίζο. Αντίθετα, οι ίδιοι ζωγράφοι στις αλληγορίες των Επο+ύ χών µεταχειρίζονται έντονα χρώματα, κόκκινο, πράσινο, καφέ σκούρο... Θυμίζουμε πως το έργο έγινά στα 1924-25 από τους Δροσοπηγιώτες ζωγράφους Κωνστ. Τζιάτζιο, Χαρίσιο Χαρί- ση, Μάρκο Στυλιάδη και Θωμά Ζωγράφο. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, από την άποψη του χρώµατος, είναι η ζωγραφική του σπιτιού Μούρτζου /Σιάτιστα, πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας/. Η σύνθεση των Εποχών αποτελείται …! από πέντε κύκλους και δύο γυναικείες όρθιες µορφές. Ο κεντρικός κύκλος απεικονίζει τη σφαίρα της Γης. Είναι φανερό πως το πρότυπό της ανήκει σε κάποιο επιστημονικό βιβλίο ή διδακτικό πίνακα γιατί σημειώνονται έντονα οι παράλληλοι και µεσηµβρινοί κύκλοι, κι αυτό είναι αταίριαστο για τη ζωγραφική απόδοση της γήινης σφαίρας. Η θάλασσα αποδίδε- ται pa γαλάζιο ανοιχτό και η στεριά, καθώς και το στρογγυλό πλαίσιο, pa λίγο σκουρότε- ρο γαλάζιο. To φόντο είναι γαλαζοπράσινο. ΄Ετσι τονίζεται o ζωηρός χρωματισμός των τεσ- σάρων κύκλων pa τις Εποχές, καθώς και των διακοσμητικών που συνδέουν τους πέντε κύκ- λους. H διάταξη αυτή δίνει την εντύπωση πως οι Εποχές περιστρέφονται γύρω από τη Γη και την κίνηση τη δίνουν η Μέρα και η Νύχτα, όρθιες γυναικείες μορφές στα πλάγια. Γε- 1? νικά, η διακόσµηση αυτού του σπιτιού χαρακτηρίζεται από τη λαµπρότητα του χρώματος, εκ- τός από το µεγάλο παραλληλόγραμµο pa άποψη της Κωσταντινούπολης. Σκόρπια νεοκλασικά θέµατα συναντούμε σε πολλά ζωγραφισµένα σπίτια αυτής της περι- όδου, κυρίως αμφορείς-ανθοδοχεία, όπως στο σπίτι του Παπαθεοδώρου |Εράτυρα/ έργο της δεκαετίας 1865-75, στο σπίτι του N. Σταμάτη |Αρίστη Ζαγορίου/, έργο του Χιονιαδίτη Γ. Νικολάου στα 1863, στο σπίτι του Νατσιόπουλου |Δίλοφο Ζαγορίου/ και άλλα. Βέβαια, το θέµα του ανθοδοχείου έχει μακριά ιστορία στην ελληνική λαϊκή ζωγραφική. Είναι πο συνη- θισµένο την εποχή του µπαρόκ, η διατύπωση, όµως, είναι διαφορετική' σ'αυτή εμφανίζεται με τη µορφή είτε ευρωπαϊκού είτε σύγχρονου λαϊκού βάζου /σπίτι Σβάρτς στ'Αµπελάκια, πο- διές τέµπλου Αγίας Μαρίνας Κισσού, σπίτι Πούλκως στη Σιάτιστα.../ και μερικές φορές ακουμπυζα σε ευρωπαϊκά έπιπλα. Στη νεοκλασική εποχή είναι αρχαιότροπα. Και µια ακόµα διαφορά, ενώ στα μπαρόκ ανθοδοχεία το κύριο θέµα είναι τα λουλούδια, στα νεοκλασικί- ζοντα είναι το δοχείο. Κλείνοντας θα πρέπει να κάνω δύο διεΙΐ.υκρινίσεις. Η πάρουσίαση µιας πλευράς της λαϊκής µας ζωγραφικής δε σημαίνει και πρόθεση να ανακηρυχθούν αριστουργήµατα τα έργα που την εκπροσωπούν. Μ'όλο που υπάρχουν αρκετά αξιόλογα , θα πρέπει να παραδεχθούμε ότι η νεοκλασικίζουσα λαϊκή ζωγραφική δεν ανήκει, στο σύνολό της, στις καλλίτερες εκ- φάνσεις της λαϊκής μας τέχνης. Η δεύτερη διευκρίνιση αφορά στα πρότυπα που δεν είναι απαραίτητο να ανήκουν στην κλασική αρχαιότητα ή να είναι έργα νεοκλασικών καλλιτεχνών. Μπορεί να έχουν άλλη προέλευση, όπως ο "Χορός των Μουσών" του Τζούλιο Ροµάνο ή τα "αρ νουβω" τυπωμένα πρότυπα. Η σύντομη αυτή εργασία δεν κολακεύεται πως εξάντλησε το θέµα. Είναι πολύ πιθανό πως υπάρχουν και άλλα σπίτια χωριών µε νεοκλασικίζουσες λαϊκές ζωγραφιές. Ούτε θεωρεί οριστικές τις ερµηνείες που δίνει. Ευτυχώς, για κάθε κοινωνικό φαινόµενο υπάρχουν πολ- λές απόψεις των οποίων η διασταύρωση προωθεί τη σωστή κατανόηση. Πάντως, pa την εργα- σία αυτή παρουσιάζεται για πρώτη φορά µια άλλη πλευρά της παραδοσιακής μας ζωγραφικής, κι αυτό είναι, ίσως, µια κάποια προσφορά στην εθνική μας αυτογνωσία. Τελειώνοντας, θέλω να ευχαριστήσω θερμά όλους τους ιδιοκτήτες σπιτιών που αναφέ- ρονται στο κείμενο, την κυρία Πολυξένη Ματσούκα για τις πληροφορίες, τις φωτογραφίες, τα σχέδια και τα πρότυπα του πατέρα της Κώλτσου Παπαγιάννη, τους κυρίους Μάρκο Στυλι- άδη, Γεώργιο Φζιάτζιο και Νικόλαο Ζωγράφο για τις φωτογραφίες και τα βιογραφικά στοι- χεία των προγόνων τους, τονκύριο και την κυρία Μακρυγιώργου για την ευγενική τους φι- λοξενία στο τοιχογραφηµένο σπίτι τους, τον κ. Στέφανο Ζωγράφο για τις πληροφορίες που μου έστειλε, τον κ. Λάκη Παπαστάθη που µου έδωσε για φωτογράφηση τη δυσεύρετη "Καλ- 18 λιτεχνική Πινακοθήκη της ΕΣΤΙΑΣ", το συνταξιούχο ιερέα της Δροσοπηγής αιδ. Στέργιο Γκέ- λια για τις μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις τους. Η Α Ρ Α Π Ο Μ Π E Σ 1. Κ.Θ.Δημαράς= Ο Ελληνικός Διαφωτισµός, Αθήνα 1964. Ι.Μ.Χατζηφώτηςε Ο ΕλλήνΙϊ6ς Δια- φωτισµός, Αθήνα 1971. Επίσης αξιόλογες μελέτες στο περιοδικό Ερανιστής. 2. Δηµήτριος Παπαστάμος= ΞΕνΞΞτΞΞ;ΞΞΞλλΞρ, Αθήνα 1973. Πίνακες 83,84,85,86,87,88,89, 9o και 91. 3. Ιωάννης Τραυλός - Αγγελική Κύκκου: ξρΕούπΞλη, Αθήνα 1980. Πίνακες 106 και 107.Ιτα- λος είναι ο ζωγράφος του σπιτιού Γαλαντή στην Ερμούπολη, πιθανότατα και άλλων σπι- τιων. Στην Αθήνα εργάζονται πολλοί ξένοι ζωγράφοι, όπως οιΞΏ. LEBIEDZKY, V. πλακα, CHP. σΒΙΒΡκπκΕΒι. Βλέπε σχετικά; Εµπορικής Τραπέζης της Ελλάδος: Νεοκλασική Αρχιτε- κτονική στην Ελλάδα, με πρόλογο Ι.Τραυλού, Αθήνα 1967. Πίνακες 29,30,31,32,45,46. 4. Κίτσος Α. Μακρής: Νεοκλασικές Σιδεριές.΄Βκδοση Ε.Ο.Μ.Μ.Β.Χ. Αθήνα 1981. 5. I. Ισιδωρίδης Σκυλίσσηςι Η παρ'ηµίν κοσµηματογραφία. Περιοδ. Παρ!ΞΞΞόΞ, τόµος Γ; A- θήνα 1879, σελ. 702 και 703. 6. Περιοδικό ΠαρθΞΣΞΣ, Αθήνα 1872, σελ. 1085. 7. Ζαχαρίας Παπςµτωνίουτ 10393, Αθήνα 1934, σελ. 215-221. 8. Νίκος Μουτσόπουλος= Θεσσαλονίκη 1900 - 1917. Θεσσαλονίκη 1981, σελ. 48. 9. Υπουργείον Εσωτερικών: Πίνακες των Επαρχιών Ηπείρου και Θεσσαλίας κατά την Απογρα- ΞΞ! του 1881αΛθήνα 1884, σελ. 60 10. 0 Φίλιππος Ιωάννου µεταφράζει σε αρχαΐζουσα γλώσσα δημοτικά ή δημοτικοφανή τραγού- δια. Παράδειγμα: το "Μάνα σου λέω δε µπορώ τους Τούρκους να δουλεύω.." το μεταφρά- ζει "Μήτερ εμή τριφίλητ'ωµόφροσιν ουκέτι Τούρκοις δουλεύειν δύναµαι". Παναγ. Πατρι- αρχέα: Φίλιππος Ιωάννου, Αθήνα 1935, σελ. 43. 11. Ευδοκία Ιωάννου: 0 Κλεισουριώτης Ζωγράφος του Νυμφαίου. Περιοδ. !!ΞκΞδονική Ζωή, τεύ- χος 132, Μάϊος 1978, σελ. 45. 12. Απόστ. Βακαλόπουλος: Ιστορία του Νέου Ελληνισµού. Β΄Τουρκοκρατία 1453- 1669, Θεσσα- λονίκη 1964, σελ. 83. 13. Απόστ. Βακαλόπουλος: Ιστορία της Μακεδονίας 1354 - 1833, Θεσσαλονίκη 1969, oak.3o5. 14. Βασίλης Δηµητριάδης: Η Κεντρική και Δυτική Μακεδονία κατά τον Εβλιγιά Τσελεµπή , Θεσσαλονίκη 1973, oak. 176. 15. H Οικονομική Δομή των Βαλκανικών Χωρών. Επιμέλεια: Σπύρος Ασδραχάς, Αθήνα 1979, σελ.323. 19 16. ΙΟΑΝΝΙΞ Α. ΡΑΡΑΏΕΙΑΝ05: DIE SPIRTAS. ΕΣΝΕ FAMILIE KLISSURIOTISSER AUSWANDER IN DER JUGOSLAWISCHER ΘΕΑ… 295111 πππυ1υπε 18 UND 19 JAHBHUNDE‘RTS. Ανάτυπο από τις BALKAN STUDIES 16,1, Θεσσαλονίκη 1975. 17. Αντ. Σιγάλας: Από την Πνευµατική Ζωή των Ελληνικών Κοινοτήτων της Μακεδονίας.Α'Αρ- χεία και Βιβλιοθήκαι Δυτικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1939, σελ. 136 - 138. 18. Κωνσταντίνος Σάθας: Νεοελληνική Φιλολογία. Βιογραφίαι των εν τοις Γράμµασιν Διαλαμ- ψάντων Ελλήνων 1453-1821 , Αθήνα 1868, σελ 564. Γεώργιος Ιωάννου Ζαβίρας: Νέα Ek- -ι-,-τ--ιιω λάς ή Ελληνικόν Θέατρον, που εκδόθηκε από τον Γεώργιο Π.Κρέµο, Αθήνα 1872, σελ. 283. 19. Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1969, σελ. Χ]! 451 ,477. 20. Αποστολος Βακαλόπουλος, όπου παραπάνω, σελ.477 21. Ιωάννης Λαµπρίδης : Ζαγοριακά, τόµος Α΄Αθήνα 1889, σελ. 42 22. Ιωάννης Παπαϊωάννου: Το Πάπιγκο, τόµος πρώτος, Θεσσαλονίκη 1977, σελ. 36 κ.ε. 23. Κώστας Λαζαρίδης: Το Πνευµατικό Ζαγόρι στα Χρόνια της Τουρκοκρατίας, Γιάννινα 1969. 24. Φάνης Μιχαλόπουλος: Μοσχόπολις. Αι Αθήναι της Τουρκοκρατίας. 1500 - 1769, Αθήνα 1941, σελ. 45 25. Μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις pa το συνταξιούχο οικοδόμο Κωνστ. Ρούμπο και το συντα- ξιούχο ιερέα Στέργιο Γκέλια. ΑρΧέίο Κ.Α.Μακρή, Βόλος. Τα Αρχεία της Κοινότητας έχουν καταστραφεί. 26. Γρηγόριος Π. Βέλκος: Η Εξαγορά της Σέλιτσας /Εράτυρας|, 1979. 27. Κίτσος Α. Μακρής: Οι Τοιχογραφίες των σπιτιών της Εράτυρας /Σέλιτσας/. Διάλεξη στο Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας στις 16 Νοεµβρίου 1984. Ετοιμάζεται η έκδοσή της. 28. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδί;ες Ζωχρά!ςι, Αθήνα 1981. 29. I. Τουράρσογλου : ΄ραπτή Αμαζών εκ Νυµφαίου. Αρχαιολογικά Ανάλεκτα Αθηνών, τόμος 3ος, Αθήνα 1968, σελ. 307. 30. Γεωργίου Σπυρ. Δοντά: Εικόνες Καθηµένων Πνευµατικών Ανθρώπων εις την Αρχαίαν Ελληνι- κήν Τέχνην, Αθήνα 1960, πιν. 21β και 21γ. 31. Τώρα βρίσκεται στο Αρχείο Κ.Α.Μακρή. 32. Αρχείο Κ.Α.Μακρή. 33. Ευδοκία Ιωάννου: 0 Κλεισουριώτης Ζωγράφος του Νυµφαίου, περ. Μακεδονική Ζωή, τεύχος 132, Μάϊος 1978, σελ. 4το 34. Νικ. Φίστα: Το Τέλος ενός Βιβλίου, Θεσσαλονίκη 1971, σελ. 116 35. 0 Στέργιος Ζωγράφος |1870-1915| παντρεύτηκε τη Βασιλική Θεοδώρου και απόχτησε πέντε , Λ'ζΞιΈ3 γιούς και μία κόρη. Αγιογραφία διδαξε µόνο στον πρωτότοκο γιό του΄γίατι πέθανε νέος. 0 Παντελής /1885-1950/ δεν έκανε οικογένεια. 36. "Καλλιτεχνική Πινακοθήκη της ΕΣΤΙΑΣ" Α΄φυλλάδιο, Ελληνική Αρχαιότης, Αθήνα 1887. 20 Ο Γιόχαν-΄Εντσυαρ Μύλλερ σπούδασε στην Ακαδημία της Αμβέρσας και στα 1854 πήγε στη Ρώμη, όπου διορίστηκε καθηγητής στην Ακαδηµία του Αγίου Λουκά. Η επισήμανση του πρότυπου έγινε χάρη στη γνωμάτευση του Ξστορικού της Τέχνης κ. Στέλιου Λυδάκη ότι πρόκειται οπωσδήποτε για έργο Γερμανού νεοκλασικιστή γλύπτη του τέλους του 19ου αι- ώνα. ΄Ετσι περιορίστηκε το πεδίο των ερευνών µου. Το δύσκολο ήταν να βρεθεί το προ- σιτό στους Χιονιαδίτες ζωγράφους χαρακτικό έργο στο οποίο το άγαλμα να εικονίζεται από την ίδια οπτική γωνία. Για τον Αρίστιππο ή Αριστοτέλη του Νυμφαίου ξέρουµε ότι προέρχεται από το Παλάτζο Σκόντα, χωρίς όµως να γνωρίζουμε και το πρότυπο που είχε στα χέρια του o λαϊκός ζωγράφος. H φωτογραφία που δηµοσιεύει στο βιβλίο του "Εικόνες Μαθη- µένων Πνευµατικών Ανθρώπων εις την Αρχαίαν Ελληνικήν Τέχνην" o Γ. Δοντάς είναι από δι- αφορενική γωνία παρμένη. ΄Ετσι δε µπορούµε να ξέρουµε pa ακρίβεια πόσο πιστός έµει- νε στο πρότυπό του o λαϊκός ζωγράφος. 37. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι, Αθήνα 1981, πίνακες 4o, 41. 38. Κίτσος Α. Μακρής: H Ξυλογλυπτική του Πηλίου, Βόλος 1958, σελ. 10. 39. Κωνσταντίνος Σπετσιέρης: Εικόνες Φιλοσόφων εις Εκκλησίας, Αθήνα 1964. Σωτ. Ι. Δά- καρης: Οδηγός Νήσου Ιωαννίνων, Αθήνα 1959, σελ. 19. Κίτσος Α. Μακρής: Η Τσατιτσά- νη και τα Μνηµεία της, Αθήνα 1967, σελ. 13 κ.ε. 40. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι, Αθήνα 1981, πίνακες 27,28. 41. Διονύσιος εκ Φουρνά : Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης, Πετρούπολη 1909 | Ανατύπωση βιβλιοπωλείου Σπανού-Αθήνα/ σελ. 213. 42. Κίτσος Α. Μακρής: "Εντεύθε αρχήζωμε μαθήµατα της ζωγραφικής", ένας ΄Αγνωστος Κώδι-.ι κας που εκφράζει τις τάσεις της ελληνικής ζωγραφικής στον 19ο αιώνα, Βήματα, Αθή- να 1979, σελ. 289. 43. Παναγιώτης Δοξαράς : Περί-ΞωγΞαφΞαΞ, Χειρόγραφον του ΑΨΚΣΤ: Νυν το πρώτον 1131183 1111! µετά προλόγου εκδιδόµενον υπό Σπυρίδωνος Π. Λάµπρου, Αθήνα 1871. 44. Σταύρος Ν. Μαδεράκης: Αναζητήσεις των Κρητικών Αγιογράφων στην Παράσταση του Γυ- µνού στο Θέµα των Ποινών σε Τρείς Εκκλησίες των Χανίων, Χανιά 1984,Χανιά 1984,σελ. 82. 45. I Τουράτσογλου, όπου παραπάνω, σελ. 309. 46. Κίτσος Α. Μακρής:΄Ενα Ευρωπαϊκό Πρότυπο Βορειοελλαδίτικης Τοιχογραφίας, ξέρατε, Αθήνα 1979, σελ. 367. Μίλτος Γαρίδης: Καινούργια Χαλκογραφικά Πρότυπα για την Κοσ- µική Ζωγραφική το 10ο και 19ο Αιώνα, Μακεδονικά, τόµος 22ος, Θεσσαλονίκη 1982, σελ. 1. 47. Κίτσος Α. Μακρής: H Λαϊκή Τέχνη του Πηλίου, Αθήνα 1976, σελ. 270.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ. H εργασία αυτή επιχειρεί να παρουσιάσει µιά συνοπτική εικόνα της τέχνης των Βλάχων ζωγράφων της Σαµαρίνας από τα τέλη του 18ου αιώνα ως τις αρχές του 200ύ. Βέβαια, οι χειροτέχνες ζωγράφοι του ορεινού αυτού χωριού δεν δηµιούργησαν κάποια ιδιαίτερη "Σχολή", πράγμα που συµβαίνει µε όλους τους οµότεχνους που κατάγονται α- πό διάφορα χωριά όχι µόνο της περιοχής αλλά ολόκληρου του ηπειρωτικού κορμού της Ελλάδας. Ξεκινούν όλοι από κοινές ρίζες, δέχονται τις ίδιες περίπου επιδράσεις, ερ- γάζονται κάτω από παραπλήσιες συνθήκες, κινούνται στον ίδιο χώρο, καλύπτουν συγγε- νικές ανάγκες και εκφράζουν την ίδιαν ιδεολογία. Ωστόσο, οι υπερβολικές γενικεύσεις είναι επικίνδυνες επειδή υπάρχουν και ιδιαιτερότητες που, όσο κι αν δεν διαφοροποι- ούν ριζικά τις δραστηριότητες που ακτινώνονται από πολλά κέντρα, προσφέρουν μιά γο- ητευτική ποικιλία αποχρώσεων, βοηθούν στην επισήμανση των διαθλάσεων που προκαλεί το πολιτιστικό µικροκλίµα κάθε τόπου και προσφέρουν στοιχεία στο μελλοντικό μελετη- τή που θα επιχειρήσει µιά συνθετική µελέτη της νεοελληνικής ζωγραφικής παράδοσης. Η αγιογραφία των ζωγράφων της Σαµαρίνας αρχικά συµπορεύεται με την αγιογραφία των Χιονιαδιτών ζωγράφων1. Υπάρχει όµως μιά στιγµή, χοντρικά γύρω στα 1860, που παρατη- ρείται σηµαντική απόκλιση. Οι Χιονιαδίτες ζωγράφοι τρέπονται και σε άλλες μορφές ζωγραφικής, στο τοπίο, στη νεκρή φύση, στην ιστορική σκηνή, στην προσωπογραφία. Η ανανεωτική πίεση που υφίστανται από την αλλαγή του πολιτιστικού κλίματος διοχετεύε- ται κυρίως στην "κοσμική"ζωγραφική κι έτσι παραµένουν συντηρητικότεροι στην, από τη φύση της βραδυκίνητη, αγιογραφία. Οι Σαµαρινιώτες, όµως, ζωγράφοι περιορίζονται απο- κλειστικά στην αγιογραφία και η ανανεωτική πίεση διοχετεύεται µε τόλμη στο είδος αυ- τό της τέχνης, όπως θα δούμε όταν θα εξετάζουμε το έργο τους.΄Οσο κι αν η κοινωνία των χωριών όπου ζούν και εργάζονται είναι παραδοσιακή και η οικονοµία τους αγροτο- κτηνοτροφική, "o µεσολαβητικός ρόλος αυτών των στρωµάτων |μεταπρατική αστική τάξη και διανοούµενοι| στην παραδοσιακή και θεµελιακά αγροτική ελληνική κοινωνία, τείνει να τη διαφοροποιήσει, δηµιουργόντας τους όρους που θα επιτρέψουν με το πέρασμα του χρόνου, την οικονομική και πολιτιστική συσωμάτωση του ελληνισμού στο δυτικό κόσµο"2. Στη ζωγραφική, καθώς και στις άλλες τέχνες, φτάνουν, έστω και καθυστερηµένα και εξα- σθενηµένα, τα ρεύµατα της ευρωπαϊκής τέχνης όπως το μπαρόκ και ο νεοκλασσικισµ6ς. Και δεν αναφερόμαστε εδώ στο "λόγιο" νεοκλασσικισμό των µεγάρων της Αθήνας, της λύ- ρας, της Θεσσαλονίκης, της Καλαµάτας, της Πάτρας και άλλων αστικών κέντρων, ούτε στο "λαϊκό" των ταπεινών χτισµάτων στις συνοικίες τους, αλλά στις νεοκλασσικές ζω- γραφιές σε σπίτια ορεινών παραδοσιακών οικισμών, όπως το Πάπιγκο, το Νυµφαίο, η Κλει- σούρα.... Ας σημειώσουµε εδώ ότι η Σαµαρίνα δεν ήταν μόνο μεγάλο κτηνοτροφικό χωριό 2 αλλά και δραστήριο µεταποιητικό και εµπορικό κέντρο. Η µελέτη της σαµαρινιώτικης αγιογραφίας θα στηριχθεί στους πιό αντιπροσωπευτι- κούς ζωγράφους κάθε φάσης της εξέλιξής της, στο γενικό πολιτιστικό κλίµα των βλάχι- κων ορεινών οικισµών αλλά και στην ιδιοµορφία της ζωής του χωριού αυτού. Δεν πρέπει να ξεχνούµε πως η Σαµαρίνα ερηµώνεται τελείως από το Φθιπόπωρο ως την ΄Ανοιξη και οι κάτοικοί της σκορπίζονται είτε στα κτηνοτροφικά χειµαδιά είτε σε αστικά κέντρα, παλιότερα σχεδόν αποκλειστικά στα Γρεβενά, τα Τρίκαλα και τη Λάρισα, αργότερα όµως και σ'άλλες µεγάλες πόλεις όπως η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη και ο Βόλος. Αυτό είχε, βέβαι- α, σοβαρές συνέπειες στη διαμόρφωση της ιδεολογίας των.Από παλιά οι ?αµαρινιώτες συμβιώνουν μόνο µερικούς µήνες. Τους υπόλοιπους είναι σκορπισµένοι σε πολιτείες, χω- ριά και λιβάδια. Είναι κτηνοτρόφοι, έμποροι, βιοτέχνες, μικροεπαγγελματίες, επιστή- µονες, υπάλληλοι, δηλαδή έχουν ενταχθεί σε ποικίλες επαγγελματικές-ταξικές ενότητες. ΄Εχουν συχνές επιγαµίες με ελληνόφωνους.΄Ετσι, δεν έχουν κοινά έθιµα Χριστουγέννων, δοξασίες γιά το Δωδεκαήµερο κ.λ.π. Εποχιακά μετακινούµενοι πληθυσμοί ήταν και οι δα- ρακατσάνοι, αλλά αυτοί, την περίοδο που µελετούμε, ήταν αποκλειστικά κτηνοτρόφοι µε σταθερή µορφή κοινωνικού βίου στηριγµένη στην κτηνοτροφική µονάδα, το τσελιγγάτο, ενιαία ιδεολογία και κοινές μορφές του υλικού βίου. ΄Οπως σηµειώνει η Αγγελική ξα- τζηµιχάλη,"..ενώ οι Κουτσόβλαχοι, σαν αποκαταστημένοι ημινοµάδες, εκµεταλλεύθηκαν και βιοτεχνικά το κτηνοτροφικό επάγγελµα και οι περισσότεροι ασχολούνταν, όπως είναι γνωστό, με τις τέχνες και το εµπόριο, οι Σαρακατσάνοι ποτέ δεν εκμεταλλεύθηκαν βιο- τεχνικά τα προϊόντα τους και κανένας δε σκέφθηκε να φτιάσει ένα αντικείµενο γιά με- ταπώληση"3. 11άµοι *αρακατσάνων με Βλάχους ή Γραικούς ήταν σπανιότατοι.΄Ολα αυτά, βέ- βαια ως τον δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο. ΒΣτούς Σαμαρινιώτες σηµαντική βαρύτητα έχουν τα έθιμα του Δεκαπενταύγουστου, όταν γιορτάζει η κεντρική εκκλησία του χωριού, η Με- γάλη Παναγιά, την πρώτη µέρα µε το γιορταστικό ψήσιμο σουβλισμένου αρνιού, όπου συγ- κεντρώνεται το συγγενολόγι, και τη δεύτερη µε τη γενική σύναξη στην ευρύχωρη αυλή της εκκλησίας, όπου χορεύεται ο "τσιάτσιος". Δεν πρόκειται για καθαυτό χορό αφού δεν έχει ούτε χορευτικό ρυθµό ούτε ποικίλους βηµατισµούς. Ουσιαστικά είναι πολυάνθρωπη πα πυκνή αλυσσίδα που κινείται αργά. Θα έλεγε κανένας πως εκείνη την ώρα αισθάνονται ότι αποτελούν ένα σ ύ ν ο λ ο που σµίγει ύστερα από πολύµηνο χωρισµό και χαίρονται αυτό το σµίξιμο. " διαδικασία αυτού του ανταµώµατος συντελείται σε τρείς ευρυνόµε- νους κύκλους= τις παραµονές συγκεντρώνεται η οικογένεια, που µερικές φορές είναι σκορ πισµένη σε διάφορα μέρη /παιδιά που εργάζονται σε τόπους µακρινούς, ξενοπαντρεμένα κορίτσια.../, τη µέρα της γιορτής ανταμώνουν γύρω από τα σφαχτά συγγενείς και στε- νοί φίλοι και την επόμενη µέρα ολόκληρο το χωριό στον "τσιάτσιο". Θα πρέπει να ση- 3 µειώσουµε ότι o πανυγηρισμός της 16ης Αυγούστου γίνεται χωρίς ΨαΥοπότι, που πάλι θα χώριζε τη σύναξη σε µικρές ομάδες. Μέσα στο πυκνό πλήθος ακούγονται από παντού χαρού- µενα συναπαντήματα, φωνές έκπληξης γιά το αγόρι που χνούδιασαν τα µάγουλά του,γιά το κορίτσι που φούσκωσε ξαφνικά σε γυναίκα, για το καινούργιο βρ(φος της οικογένειας, γιά το πόσο καλά "κρατιέται" ο παππούς. Ανταλλάσσονται τα νέα της χρονιάς και οι ευχές γιά την επόμενη συνάντηση. Μικρότερες γιορτές γίνονται στις 26 Ιουλίου, της Αγίας Πα- ρασκευής, που θεωρείται προστάτρια των κτηνοτρόφων. ΄Εξω από το χωριό υπάρχει το µο- ναστήρι της Αγίας Παρασκευής. ?ε πολλά βλάχικα χωριά η κεντρική εκκλησία τιµάται στο όνοµα αυτής της Αγίας. To έργο των αντιπροσωπευτικών ζωγράφων της Σαµαρίνας θα έδειχνε µετέωρο αν, παράλ- ληλα μ'αυτό,δεν μας απασχολούσε και η συνεισφορά των ταπεινών ομότεχνών τους που είτε προετοίµασαν τις διαδοχικές φάσεις πρίν αυτές βρούν την πληρέστερη έκφρασή τους στο έργο των προικισµένων, είτε επωφελήθηκαν από την αξιοποίηση και κωδικοποίηση που οι ταλαντούχοι έκαναν στις µικρές και, μερικές φορές, αδιόρατες συνεισφορές των πολλών. Η συγκέντρωση του υλικού γιά την εργασία αυτή συνάντησε πολλές δυσκολίες. Ta έρ- γα είναι σκορπισμένα σε μεγάλη έκταση, μέσα και έξω από τα σύνορα της Ελλάδας και σε πολλές περιπτώσεις σε μέρη δυσπρόσιτα. Οι πρόσφατες εθνικές περιπέτειες εξαφάνισαν το μεγαλύτερο μέρος από τα χειρόγραφα και τα άλλα στοιχεία που θα ήταν χρήσιμα γιά την πλαισίωση των πληροφοριών που παρέχουν οι ζωγραφιές και η βιβλιογραφία. Αλλά και δύο χειρόγραφα που υπάρχουν στη Μητρόπολη Γρεβενών και τα είχε επισηµάνει παλιότερα φίλη ερευνήτρια στάθηκε αδύνατο να τα συµβουλευθούµε γιατί δεν μας το επέτρεψε ο Μητροπο- λίτης Γρεβενών κ. Σέρϊος. Ta χειρόγραφα αυτά περιέχουν πληροφορίες γιά τη Υχολή Ζω- γραφικής, µάλλον το εργαστήριο μαθητείας, που λειτουργούσε στο μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής Σαµαρίνας. Δεν µας παρηγορεί το γεγονός ότι ΧΚΚΧάΧΧΒΚτην ίδιαν άρνηση αντι- μετώπισαν και άλλοι ερευνητές, αξιότεροι από µας, όπως ο αξέχαστος Λίνος Πολίτης που ο ίδιος Μητροπολίτης δεν του επέτρεψε την τελική παραβολή των τυπογραφικών δοκιµίων με το χειρόγραφο του Λεξικού του Φωτίου, που το είχε φωτογραφίσει όταν Μητροπολίτης Γρεβενών ήταν ο προκάτοχος του σημερινού, αλλά οι φωτογραφίες είχαν μερικές ασάφειες. Επίσης δεν µας επιτράπηκε η φωτογράφιση μερικών εκκλησιών της περιοχής, μ'όλο που εί- χαµε τη νόμιμη άδεια και σύσταση της ιρµόδιας Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Ευτυ- χώς μερικοί φίλοι µας πρόσφεραν φωτογραφίες τραβηγµένες πρίν από πολλά χρόνια. Πολύτιµη συμπαράσταση βρήκαμε από πολλούς Ταµαρινιώτες και περισσότερο από την οικογένεια Μάνθου Παπαζήση, ιδιαίτερα από τη φιλόλογο κόρη του Μάχη, τον κ. Μιχάλη Ποντίκα, το συνταξιούχο δάσκαλο κ. Μιλτιάδη Παπαθανασίου, τον καθηγητή κ. Φάσο Δουζέ- νη, τον ιστοριοδίφη κ. Δημήτριο Μακρή, το γιατρό κ. Ζήµ Γιώτσα, τον κ. Γεώργιο Τσού- 4 ρη, τον κ. Τάκη Ταμπούκα και το Σύλλογο Σαµαριναίων Λαρίσης και Περιχώρων. Tong ευχα- ριστώ θερµά, όπως και την κυρία Βικτωρία Νικήτα που µου παραχώρησε αρκετές φωτογρα- φίες που είχε από παλιότερες έρευνές της.Έντελώς ιδιαίτερα θέλω να ευχαριστήσω το Ινστιτούτο Λαϊκού Πολιτισµού της Αλβανίας και το Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικών και Ζωγρα- φικών μνηµείων της Γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας που όχι µόνον επέτρεψαν αλλά και βοή- θησαν σημαντικά τις εκτεταμένες έρευνές μου και µου έδωσαν πολύτιµες πληροφορίες.Στή Βουλγαρία συνάντησα απροθυµία και δυσπιστία από τις αρµόδιες υπηρεσίες. ΣΚΑΡΙΦΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ" ΤΗ? Σ'ΑΤ'ΑΡΙ*ΤΑΣ Το θέµα της ίδρυσης και της παλιότερης ιστορίας της Σαµαρίνας συνδέεται µε το πρό- βληµα της προέλευσης των βλαχικών πληθυσµών στην Ελλάδα, ένα πρόβληµα γιά το οποίο προτείνονται διάφορες λύσεις που ο υποφαινόµενος δεν έχει αρµοδιότητα να ελέγξει και να αξιολογήσει. Ακόµα και η λέξη B λ ά χ ο ς δεν έχει γιά όλους τους ερευνητές τό ίδιο περιεχόμενο.΄Αλλωστε είναι σκορπισµένοι σ'δλόκληρη την Ελλάδα και πολλά είναι τα χωριά που έχουν σαν πρώτο συνθετικό του ονόματός των τη λέξη Βλάχος, χωρίς να εί- ναι σίγουρο πως αυτό έχει κάποιο εθνολογικό νόηµα ή είναι δηλωτικό ποιµενικής κοινω- νίας: Βλαχοκάτουνο Δωρίδας, Βλαχοκερασιά Μαντινείας, Βλαχοµάντρα Ναυπακτίας, Βλαχο- πουλάτικα Παξών, Βλαχοπούλι Πυλίας, Βλάχος Γορτυνίας, Βλαχοράφτη Γορτυνίας, Βλαχοχώ- ρι Λακεδαίμονος, Βλαχιά Χαλκίδας, Βλαχογιάννη Ελασσόνας, Βλαχολίβαδο ΟΧύµπου, Βλαχο- μαχαλάς /΄Αλλη Μεριά/ Πηλίου και άλλα4. Εδώ μας ενδιαφέρει η ζωή της Σαμαρίνας όπως έχει διαμορφωθεί από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου ως τις πρώτες του 2Οού αιώνα. Δεν παραβλέπουµε, βέβαια, τη δύναµη επιβίωσης που έχουν παλιότερα στοιχεία στην παρα- γωγική διαδικασία κυρίως των κτηνοτροφικών προϊόντων όσο και στην κοινωνική ζωή και την τέχνη.΄Οπου συναντήσουμε σίγουρα τέτοια στοιχεία θα τα σηµειώσουμε. Πάντως η προ- έλευση του ονόµατος του χωριού από το Σάντα Μαρίνα5 δεν φαίνεται πιθανή γιατί στις περιπτώσεις που ένα χωριό έχει όνοµα Αγίου αυτό προέρχεται από την κεντρική, ή τη μό- νη, εκκλησία του χωριού και στη Σαµαρίνα δεν υπάρχει εκκλησία Αγίας Μαρίνας. Και στην περίπτωση ξαναχτισίματος ναού, ο δεύτερος παίρνει το όνοµα του παλιού, πολύ περισσό- τερο όταν αυτός είναι ο κεντρικός του χωριού. Βέβαια υπάρχουν και σπάνιες µετονομα- σίες ναών, µα κάτι τέτοιο είναι εδώ εντελώς απίθανο γιατί το όνοµα Μαρίνα δεν συνηθί- ζεται στη Σαµαρίνα. Κι αυτό έχει σηµασία γιατί το όνομα του Αγίου που τιµάται ιδιαί- τερα σ'έναν τόπο δίνεται συχνά στίς βαπτίσεις. Αυτό αποκλείει την πιθανότητα ύπαρξης παλιότερης εκκλησίας μετο όνοµα αυτό γιατί σε τέτοια περίπτωση θα έπρεπε να υπάρχουν πολλές Μαρίνες, αφού κατά κανόνα σχεδόν απαράβατο, η πρωτεγγονή παίρνει το όνομα της γιαγιάς της. Αυτό που μπορούµε να θεωρήσουμε βέβαιο είναι πως η Σαμαρίνα δηµιουργείται, μάλλον 5 κατά την Φουρκοκρατία, από τη συνένωση µικρών οικισμών που τους αποτελούσαν κτηνοτρο- φικές φόσες. Φαίνεται, όμως, ότι αντιμετώπισαν προβλήματα υπερπληθυσµού και, εδώ και μερικές εκατονταετίες, σημειώνονται οµαδικές µετοικεσίες πρός τον Όλυμπο. Υπάρχει µιά τέτοια παράδοση στα βλάχικα χωριά του Ούμπου, την οποία o Απόστολος Βακαλόπου- λος6 βρίσκει αξιόπιστη γιατί υπάρχουν πολλές οµοιότητες ανάµεσα στα ονόματα, στη γλώσ- σα, στην προφορά, στα ήθη και τα έθιµα των Βλάχων του Ολύμπου και της Πίνδου/Σαµαρί- νας κ.ά./. ΄Οπως είναι φυσικό, στην αρχή επικρατεί καιστη Σαµαρίνα η ιδεολογία της κλειστής πατριαρχικής φάρας. μερικά στοιχεία της επιβιώνουν ως τα τέλη του 19ου αιώ- να. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι για το γάµο δεν ζητούσαν τη γνώμη των μελΙόνυμφων που, άλλωστε, δεν είχαν καμμιά προσωπική επαφή. 'Ολα τα κανόνιζαν οι γονείς µε τη με- σολάβηση προξενητή7. η σ υγκρότηση μεγάλου χωριού δημιούργησε την ανάγκη και άλλων δραστηριοτήτων, εµ- πορικής, μεταποιητικής και επισκευαστικής καθώς και της προσφοράς υπηρεσιών. Καθώς μεγαλώνει η παραγωγή κτηνοτροφικών και υλοτοµικών προϊόντων είναι πιά απαραίτητη η ύπαρξη οργανωμένου εµπορίου για τη διάθεσή τους σε άλλες αγορές. Η ανάπτυξη της οικο- νομίας και το φυσικό της επακόλουθο, το ανέβασµα του βιοτικού επιπέδου, προκαλούν ζήτηση ειδών που δεν παράγονται επιτόπια. Πρέπει να θργανωθεί και ο μηχανισµός µετα- φορών, σύμφωνος µε τις συγκοινωνιακές συνθήκες της εποχής. Οι Γαμαρινιώτες, όπως και οι κάτοικοι των άλλων χωριών της περιοχής "ασχολούνται µε την υφαντουργίαν, την υλο- τομίαν, το εµπόριον, την κτηνοτροφίαν, την ελληνορραπτικήν, τσαρουχοποιίαν, ορειχαλτ κουργικήν, μαχαιροποιίαν, σαγµατοποιϊαν. Πλείστοι επίσης είναι κυρατζήδες /αγωγιάται/ και τυροκόμοι"8. Δημιουργείται έτσι µία "πολυπληθής αστική τάξις"9. Οργανώνεται μάλι- στα ετήσια εμποροπανήγυρη "ειδικευμένη στο ζωεµπόριο και τα ζωοκομικά προϊόντα"1Ο. 'Ενα µέρος των εμπόρων ξενιτεύεται και εγκαθίσταται σε βαλκανικά εμπορικά κέντρα και φτάνει ακόμα ως την θυγγαρία11. Βέβαια, η τοπική δραστηριότητα σταµατάει τους χειμε- ρινούς μήνες. Πιθανότατα η εμποροπανήγυρη γινόταν γύρω στο Δεκαπενταύγουστο. Είναι η καταλληλότερη εποχή γιά το κλίµα της Σαμαρίνας αλλξ και γιατί τότε γιορτάζει η κεντρι- κή εκκλησία του χωριού, η Μεγάλη Παναγιά. Σχεδόν πάντοτε τα εμπορικά πανηγύρια συνδιά- ζονται µε τις θρησκευτικές γιορτές. Η δημιουργία, όµως, τάξης εµπόρων και βιοτεχνών προκαλεί ρήγµατα στην παλιά ιδεολογία χωρίς να την εξιφανίζει.Οι γεωργοκτηνοτροφικοί πληθυσμοί στηρίζονται κυρίως στην προγονική πείρα. !! καλλιέργεια των κτηµάτων και οι διάφορες κτηνοτροφικές εργασίες καθορίζονται από το απόσταγµα μακροχρόνιας πείρας, σχεδόν αµετάβλητης. Αυτό διαµορφώνει πολύ συντηρητική νοοτροπία. Αντίθετα, η εργασία του βιοτέχνη και του έμπορου προυποθέτει συνεχώς ανανεούμενη γνώση. O βιοτέχνης πρέ- πει να προσαρμόζεται στις νέες κατασκευαστικές μεθόδους, στις αλλαγές της ζήτησης των προΐόντων του. Χτυπητό παράδειγµα από ένα άλλο βλαχοχώρι είναι η εισαγωγή της τεχνι- κής του φιλιγκράν στη ασηµουργία του Συρράκου. O έμπορος πρέπει να ξέρει να γράφει και να λογαριάζει, να ενηµερώνεται για τις διακυµάνσεις των τιµών και την ισοτιµία των νομισµάτων. Υποχρεώνεται να ταξιδεύει και πολλές φορές να εγκαθίσταται µόνιµα ή για κάποιο μεγάλο διάστημα σε πολιτείες της ξενητειάς. Αυτά τον κάνουν περισσότερο πληροφορημένο σε ό,τι συµβαίνει στον "έξω κόσµο", πρόθυμο δέκτη νέων ιδεών και συγχρο- νων µορφών ζωής και τέχνης. 'Ολα αυτά, βέβαια, µέσα στη σχετικότητα του τόπου και της εποχής. Οι ζωγράφοι της Σαµαρίνας εργάζονται σε μεγάλη γεωγραφική περιοχή που αρχίζει από τη σηµερινή νότια Γιουγκοσλαβία και τη Βουλγαρία και φτάνει ως την Πελοπόννησο12. Σ'αυτούς, όμως, υπάρχει µιά ιδιοµορφία" οι ζωγράφοι των άλλων χωριών εκτελούν τις τοι- χογραφικές εργασίες κυρίως τους ανοιξιάτικους ή καλοκαιρινούς μήνες και το χειµώνα επι- στρέφουν στα χωριά τους, όπου κατασκευάζουν νικρές φορητές εικόνες ή εκτελούν παραγγε- λίες δεσποτικών εικόνων είτε σε κάποιο χώρο του σπιτιού τους είτε σε ανεξάρτητο εργα- στήριο. Π Σαμαρίνα, όµως, ερηµώνει κατά τους χειµερινούς μήνες και συνεπώς κάπου αλ- λού έπρεπε να έχουν το εργαστήρι τους ενώ το καλοκαίρι εκτελούσαν τις τοιχογραφικές εργασίες είτε στον τόπο τους είτε σε άλλα χωριά. Είναι χαρακτηριστικό πως η αγιογρά- φηση της Μεγάλης Παναγιάς τελειώνει στις 30 Ιουλίου 1829 και της Αγίας Παρασκευής στις 15 Οκτωβρίου 1818. O πληθυσµός της Σαµαρίνας, φυσικά κατά τους θερινούς µήνες, είναι πολυάριθµος. 0 Κώστας Κρυστάλλης στα 1891 τον υπολογίζει χοντρικά σε 5,ΟΟΟ13. Λίγα χρόνια νωρίτερα το Επιτελικό Γραφείο του ελληνικού Υπουργείου Στρατιωτικών δημοσιεύει τον αριθµό 3,170 κατοίκων1Δ. Στα 1913, µετά την προσάρτησή της στην Ελλάδα, η Σαμαρίνα έχει 4,198 κα- τοίκους15.Ψα αποτελέσματα των κατοπινών απογραφών εξαρτώνται από την εποχή που έγιναν. Επειδή το χειµώνα αδειάζει εντελώς και µένουν μόνον δύο ως τέσσερες φύλακες, και από την άνοιξη αρχίζουν να ανεβαίνουν πρός το χωριό οι κάτοικόί του, ο πληθυσµός κυµαίνε- ται εντυπωσιακά. ΄Ετσι, στα 1928 η Σαµαρίνα παρουσιάζεται με 603 κατοίκους, στα 1940 µε 1,175 και στα 1953 µόνον με 416.Η εικόνα που παρουσιάζει το χωριό αυτό κατά τους θερινούς µήνες ακόµα και τώρα δικαιολογεί το χαρακτηρισμό του Κώστα Κρυστάλλη "μεγά- λη βλαχική κωµόπολις"17. Στοάς τόπουςτης χειµερινής τους εγκατάστασης η Σαµαρινιώτες αναπτύσσουν σηµαντική δραστηριότητα. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε πως στη συνοικία Αγίας Μονής των Τρικάλων Θεσσαλίας υπάρχει δραστήριος Γεωργικός Βιοτεχνικός Συνεταιρισμός Σαµαρίνας µε πάνω από 120 µέλη και πολυάριθμα συνεργαζόμενα άτομα. ΄Εχει ιδιόκτητες εγκαταστάσεις με καλό τεχνικό εξοπλισµο18. Τα τελευταία, όµως, χρόνια δοκιμάζει τις δυσάρεστες συνέπειες της κρίσης στη φλοκάτη.Αξιόλογος αντίστοιχος συνεταιρισµός υπάρ- χει και στη Λάρισα. "εγάλη ακίνητη περιουσία είχαν και σε άλλα µέρη. Στο Πραιτώρι ανα- , φέρεται πως το μισό χωριό ήταν τσιφλίκι Σαµαριναίων τσελιγγάδων. Κατά το 18ο αιώνα ήταν ιδιοκτησία της οικογένειας Χατζημπύρου19. Οι δύο μεγάλες κοινωνικές ομάδες της Σαµαρίνας, όπως και των άλλων βλάχικων χωριών µε παρόμοια σύνθεση, οι κτηνοτρόφοι και οι εµποροβιοτέχνες, δεν είναι αυτές που καθο- ρίζουν την κοινωνική διαστρωµάτωση. Υπάρχουν πλούσιοι κτηνοτρόφοι, οι τΞΞλιγγάδΞς,µε πολυάιθµα κοπάδια, αλλά και οι µικροκτηνοτρόφοι, καθώς και φτωχοί που εργάζονται στα κοπάδια με ιδιότυπη σχέση εξαρτηµένης εργασίας, οι ΕπιΞΞικΞΞ. To ίδιο ισχύει και για τους εµπόρους που άλλοι είναι πλούσιοι και άλλοι ασχολούνται με το λιανεµπόριο για κά- ποιες πενιχρές απολαυές. Οι βιοτέχνες κατά κανόνα ανήκουν στη µεσαία τάξη. Περιθωρια- κό τµήµα του πληθυσμού είναι οι "Γύφτοι", οι περισσότεροι σιδεράδες που κατασκευάζουν ή επισκευάζουν µεταλλικά εργαλεία και σκεύη για γεωργική, κτηνοτροφική, µεταποιητική και οικιακή χρήση. Αμοίβονται σε είδος2ο. Μερικοί από αυτούς τρέπονται και σε άλλα επαγγέλµατα, γίνονται αγωγιάτες και οργανοπαίχτες. Πολές φορές έχουν το επάγγελμα του οργανοπαίχτη σαν συµπληρωµατικό γιατί δεν τους εξασφαλίζει µόνιµη απασχόληση. Οι περισ- σότεροι αγωγιάτες είναι βλάχοι και μερικοί από αυτούς πλούσιοι µε εκατοντάδες υποζυγί- ων ο καθένας και πολυάριθµο υπηρετικό προσωπικό.΄Ενας από τους πλουσιότερους αγωγιάτες της Σαµαρίνας είναι ο Χατζηπύρος. Λεν κάνουν µόνον μεταφορές εµπορευμάτων αλλά και εµ- πόριο για λογαριασµό τους, χρηµαταποστολές, μεταφορά αλληλογραφίας και ταξιδιωτών. Συνή- θως κάθε καραβάνι έχει σταθερές δυό-τρείς διαδροµές που τις εκτελεί κατά διαστήµατα, όχι πάντα σταθερά.Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού οι τακτικές δια- δροµές των σαµαρινιάτικων καραβανιών έφταναν ως την Κορυτσά, τη Φλώρινα, τη Βέροια, τη Λάρισα, την Καρδίτσα και την Ηγουµενίτσα, όπως πιό αναλυτικά φαίνεται στο σχεδιάγραµµα που συνοδεύει το κείµενο. Μέσα στους πόρους των κατοίκων πρέπει να αναφέρουµε και τη ληστεία, την οποία δεν πρέπει να αντιµετωπίζουµε µε σημερινά ηθικά κριτήρια. Οι τΩαΧ€ι- ές συνθήκες διαβίωσης, η κυριαρχία του ένστικτου, η αντίθεση µε τους Τούρκους και τους Κοτζαυπάσηδες έτρεψαν πολλούς πρός τον κλέφτικο βίο που συχνά εναλλάσσεται µε του αρ- µατολού τη δράση. Είναι γεγονός πως "όσοι δεν ήταν ικανοί να κερδίσουν τη ζωή τους με το εµπόριο στράφηκαν προς τη ληστεία"21.Μέσα στην περίοδο που µας απασχολεί η δράση των κλεφτών αρχίζει να αποχτάει εθνικό αντιστασιακό περιεχόμενο. Ο Σαµαρινιώτης καλό- γερος Δημήτριος συµµετέχει στα επαναστατικά κινήματα του Θύμιου Βλαχάβα και βρίσκει μαρτυρικό θάνατο στα Γιάννινα από τον Αλή Πασά22. Ανάμεσα στις δύο µεγάλες κοινωνικές οµάδες υπάρχουν µερικές διαφορές. Οι κτηνοτρό- φοι ζουν στις παρυφές του οικισμού, και είναι φυσικό αυτό επειδή χρειάζονται μεγάλη έκταση γης για την εργασία τους και ευκολότερα µετακινούν τα ζώα τους. Οι έµποροι και ο 2 , οι βιοτέχνες κατοικούν και εργάζονται στα κεντρικότερο σημεια του χωριού 3. Η διαφορά εκφράζεται και με το χρώμα της φορεσιάς τους, που είναι άσπρο για τους κτηνοτρόφους και µαύρο για τους αστούς24. Αρχουσα τάξη είναι οι µεγαλέμποροι και οι πλούσιοι τσελιγγάδες. Από αυτούς προέρ- χονται και οι προεστοί, κοτζαμπάσηδες ή µουχτάρηδες και δηµογέροντες. Τη μεσαία τάξη αποτελούσαν οι βιοτέχνες και µερικοί µικρέμποροι, καθώς και οι μικροκτηνοτρόφοι. Ψην κατώτερη οι µπιστικοί, οι υπάλληλοι των εμπόρων και των βιοτεχνών και οι υπηρέτες των µεταφορέων, τα κΞπΞλια.Τις ταξικές αυτές διαφορές φρόντισαν να τις κατοχυρώσουν και µε την ανάλογη ιδεολογική κάλυψη. Καθιερώνεται σαν κοινωνική αρετή o σεβασµός προς τις αρχοντικές οικογένειες, που σ'ένα άλλο βλαχοχώρι µε την ίδια περίπου κοινωνική δοµή, στό Μέτσοβο, φτάνει ως την απαγόρευση της κυκλοφορίας των φτωχών στην κεντρική πλατεία και σε διπλανό δρόµο25. Γενικά στη Σαµαρίνα είναι έντονος ο διαχωρισµός του κοινωνι- κού συνόλου cc ιδιαίτερες οµάδες κατά φύλο, επάγγελµα και ηλικία.Αυτό εκφραζόταν ως τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας στο µεγάλο κυκλικό χωρά του Δεκαπενταύγοσστου, τον "Τσιάτσιο", όπου οι χορευτές σχηµατίζουν δύο ομ6κεντρα ηµικύκλια, το εξωτερικό με τις γυναίκες και το εσωτερικό με τους άντρες. Μα και κάθε ημικύκλιο ειναι χωρισµένο σε μι- κρότερα τόξα με ομοιογενείς ομάδες το καθένα τους: γέροντες, πρώτη ομάδα τραγουδιστών, ] άντρες ντυµένοι σε άσπρα, άντρες ηλικιωµένοι, δεύτερη οµάδα τραγουδιστών, άντρες νεό- τερης ηλικίας, γερόντισοες, ηλικιωµένες γυναίκες, γυναίκες µτυµένες βλάχικα, γυναίκες νεότερης ηλικίας, όπως φαίνεται και σε δηµοσιευµένο σγεδίασµα26. Επιβεβαιώνεται και από φυτογραφία του 1906, που συνοδεύει το κείμενο τούτο, όπου ξεχωρίζει η ομάδα των ασπροντυµένων κτηνοτρόφων. Στούς εµποροβιοτέχνες και υπάλληλους έχει πιά από τότε κυ- ριαρχίσει η ευρωπαϊκή φορεσιά. Δεν πρέπει να είναι εντελώς τυχαίο που ο συντάκτης λί- θινης επιγραφής, που θα τη συναντήσουµε στο κεφάλαιο για την τέχνη της λαμαρίνας, όταν καλεί στην εκκλησία. τους κατοίκους του χωριού τους ξεχωρίζει σε γέροντες, άντρες νέ- ους, γυναίκες και παρθένες. Από τα τέλη του 19ου αιώνα η οικονομία της Σαµαρίνας ξαναγυρίζει σχεδόν αποκλειστι- κά στην πρωτογενή παραγωγή, ενώ µεγαλώνει το ποσοστό των Σαµαριναίων, όπως και όλων των Ελλήνων, που ασχολούνται µε τη µεταποίηση και την προσφορά υπηρεσιών. Αυτό έγινε γιατί οι έµποροι και οι βιοτέχνες,πΚΧΚπΚδΚΞπου το χειμώνα µετέφεραν τις έδρες των σε αστικά κέντρα, από την ώρα που οι πόλεις αρχίζουν να µονοπωλούν την οικονοµική δραστη- ριότητα, βρήκαν ασύµφορη τη διακοπή της επαφής των με πελάτες και προµηθευτές. Οι υφάν- τριες, που είναι πολλές εκατοντάδες,είναι οργανωµένες στούς Τυνεταιρισµούς της πόλης διαµονής των οι οποίοι διαθέτουν, καθώς είδαµε, σύγχρονες τεχνικές εγκαταστάσεις για το λανάρισµα, τη βαφή κ.τ.λ. των μαλλιών. Πολλοί αποχτούν μόρφωση και διορίζονται δηµό- σιοι ή ιδιωτικοί υπάλληλοι, μερικοί σπουδάζουν και ασκούν την επιστήµη τους µακριά από ορεινή πατρίδα. Για όλους αυτούς η Σαμαρίνα παραµένει ρόπος οικογενειακού παραθερισ- µού. Στοχωριό ανεβαίνουν µόνον όσοι εξυπηρετούν τις παραθεριστικές ανάγκες, μανάβη- δες,µπακάληδες, κρεοπώλες, φητοπώλες, εστιάτορες, καφετζήδες...΄Ετσι, παρά την επι- στροφή της οικονοµίας στην πρωτογενή παραγωγή, σχεδόν αποκλειστικά στην κτηνοτροφία και την υλοτοµία, οι ιδέες και τα ήθη επηρεάζονται όλο και βαθύτερα από τα αστικά κέντρα. Αντίθετα, παρατηρείται φανατική προσήλωση σε ορισμένα έθιµα, όπως ο "Ψσιά- τσιος", η δηµοπρασία για τη φιλοξενία της εικόνας της Αγίας Παρασκευής, μερικές ιδιο- µορφίες στη μαγειρική κ.α. που λειτουργούν σαν ακατάλητα από το πέρασμα του χρόνου σηµεία κοινής συναισθηµατικής αναφοράς των χιλιάδων Έαµαριναίων που συγκεντρώνονται στό χωριό από κάθε γωνιά της ελληνικής γης, ακόµα και από το Ρξωτερικό. "πορούυε να θεωρούµε πιθανό πως τα σαµαρινιώτικα έθιµα θα είχαν χαθεί οριστικά χωρίς αυτή τη µά- ζωξη τόσων ανθρώπων µε κοινές ρίζες αλλά κάθε ηλικίας, ποικίλου επίπεδου μόρφωσης και προκοπής. Ανθρώπων εγκλωβισμένων στο τσιµέντο των πόλεων, ξερριζωµένων και τραγικά µόνων, που κάποιαν ώρα του έτους αισθάνονται πως ανήκουν σε κάποιαν ανθρώπινη κοινό- τητα µε δική της φυσιογνωµία, µε παρελθόν όπου εντάσσονται και οι δικές τους οικογε- νειακές µνήμες, µε τα παιδιά να διαβάζουν έκπληκτα το ονοµατεπώνυµό τους σε κάποιες επιγραφές µε παλιές χρονολογίες - και νάναι του παππού ή του παραπαππού. ΠΟΛΙΤΙΤΤΙΚΗ ΖΩΗ-ΨΞΧΠΗ Οι κάτοικοι της "αµαρίνας, σ'όλη την περίοδο που µελετούµε, είναι δίγλωσσοι΄ υι- λούν και τα ελληνικά και τα βλάχικα. 'Ολες, όµως, οι επιγραφές σε εκκλησίες, σπίτια και βρύσες είναι γραµμένες στην ελληνική γλώσσα, ενώ αλλού, όπως σε επιγραφή του Κλει- νοβού υπάρχει µετάφραση στίχων στα βλάχικα, αλλά µε ελληνικούς χαρακτήρες24, Ας θυμί- σουμε εδώ πως η γλώσσα αυτή δεν έχει δική της γραφή. Δεν ξέρουµε από πότε ακριβώς από πότε λειτουργούν ελληνικά σχολεία στη Ταµαρίνα. άν κρίνουμε από τις επιγραφές σε τοιχογραφίες και λιθανάγλυφα µπορούµε να συµπεράνουµε ότι από τις αρχές του 19ου αι- ώνα η εκπαίδευση βρισκόταν σε ικανοπΐητικό επίπεδο. Στα 1874 ιδρύεται Αδελφότητα για τη βελτίωση των σχολείων του χωριού. Σρα 1891 υπάρχουν τέσσερα σχολεία. Πάντως, τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας τα σχολεία της ΐαµαρίνας δίνουν γερές βάσεις για ση- µαντική πνευµατική ανάπτυξη μερικών μαθητών τους. Παράδειγµα 0 Μίλων Σακελλαρίδης, που γεννήθηκε εκεί στις αρχές του αιώνα και φοίτησε στο σχολείο του χωριού. Συνέχισε στο Γυµνάσιο της Κοζάνης και ύστερα στο Πανεπιστήµιο της Αθήνας. ΄Ηξερε άριστα την ελληνική και λατινική φιλολογία, τα Γαλλικά και τα Γερµανικά. Μετέφρασε διάφορα φι- λοσοφικά συγγράµµατα. Δίδαξε τα Ελληνικά στην Αλβανία, την΄Ηπειρο και τη Θεσσαλία. , - Ο 28 , Πέθανε στις 6 Αυγούστου 1895 στη Σαµαρινα και του έγινε επιβλητική κηδεια . Προσπα- 10 θεια, στα 1880, για ίδρυση σχολείου "αρωµούνικης" γλώσσας απέτυχε γιατί συνάντησε έν- τονη αντίδραση των κατοίκων, μ'όλο που είχαν παρασυρθεί και µερικά µέλη της εκπαιδευ- τικής Αδελφότητας. Ιδρύθηκε, όμως, στο γειτονικό Περιβόλι και σε άλλα χωριά. Γράµµατα µάθαιναν και αρκετές γυναίκες, μερικές από τις οποίες συνέχισαν την εκπαίδευση έξω από το χωριό και έγιναν δασκάλες. Φα τραγούδια του χωριού είναι άλλα βλάχικα και άλ- λα ελληνικά, όπως τα "Μιά κόρη απ'την Ανατολή", "0 Ζήτρος κάνει τη χαρά", "Έβγάτε α- γόρες στο χορό"...Στους γάμους ποτέ δε µεταχειρίζονται βλάχικα τραγούδια29.Ο ρυθμός του στίχου προσαρµόζεται στη δοσμένη μελωδία που κι αυτή ανταποκρίνεται στο είδος του τραγουδιού:χορευτικό, επιτραπέζιο, της δουλειάς, µοιρολόϊ. Ειδικότερα στον "Ψσιάτσιο", ο ρυθµός του χορού επέβαλε εξωτερικές προσθήκες -βρε γιέ µ'- που κόβουν το στίχο &- πειτα από ορισμένες συλλαβές έστω και κόβοντας στη µέση τη λέξη. Οι Βηματισµοί του χορού δε συγχωρούν καμµιά μετρική παράβαση για χάρη της ακεραιότητας των λέξεων. Έκ- τός από αυτό, ανάµεσα στούς αφηγηματικούς στίχους του τραγουδιού παρεμβάλονται και άλλοι με βλάχικα επιφωνήµατα, "όλελε", "λέλε" και με ελληνικές τιµητικές προσφωνήσεις "αντριωμένε", "αγρήγορε". Αν αφαιρεθούν οι εξωτερικές προσθήκες και οι επαναλήψεις συλλαβών, από τους δώδεκα στίχους του τραγουδιού παραμένουν τρείς: 0 Τσιάτσιος εκατέβαινε, ο Τσιάτσιος κατεβαίνει. - Τσιάτσιο υ'αµπούθε έρχεσαι, αµπούθε κατεβαίνεις; - Από τη Φούρκα έρχοµαι, στη Σαμαρίνα πάνω. Μα και στους δύο πρώτους στίχους η εσωτερική τοµή χωρίζει δύο ταυτόσηµες και σχεδόν όµοιες φράσεις. Στον πρώτο αλλάζει ο χρόνος του ρήματος και στο δεύτερο χρησιμοποι- ούνται παραπλήσιας σηµασίας ρήματα, από τα οποία το "έρχεσαι" επαναλαµβάνεται στον τρίτο στίχο αλλά σε πρώτο πρόσωπο. Ολόκληρο το τραγούδι αποτελείται από δεκατέσσερες λέξεις, τρία ρήµατα, τρία κύρια ονόµατα, δύο επίθετα, δύο προθέσεις, δύο άρθρα, ένα επίρρημα και μία αντωνυµία. Κατά κανόνα την ίδια φτώχεωιπαρουσιάζει και η µουσική των τραγουδιών, που αποτελείται από µία ή δύο επαναλαµβανόμενες µουσικές φράσεις, όπου και ο αµύητος διακρίνει βυζαντινές καταβολές.0ι ίδιες καταβολές διαπιστώνονται και στην εκτέλεση, όπου "πάντες μεν κρατούσι το µ π ά σ ο ν /ίσον/, είς δε, ο καλλι- φωνότερος, ψάλλει το άσµα εν θλιβερωτάτω και θρηνώδη ήχω", κατά τον Κρυστάλλη. Η αντίθεση πρός τον Τούρκο κατακτητή εκδηλώνεται κυρίως µε τη φανατική προσήλωση στην Ορθοδοξία και µε ατομικές ανταρσίες από τα "κλεφτόπουλα οαιδιά απ'τη Σαμαρίυα" κατά το γνωστό δηµοτικό τραγούδι. Από τις αρχές, όµως, του 19ου αιώνα η κλεφτουργιά αρχίζει να παίρνει το χαρακτήρα δυναµικής ένοπλης αντιστασιακής πάλης. 0 τραγουδημέ- νος από τη λαϊκή Μούσα Γιάννης Πρίφτης και o Μίχος 30παλιότερα, ο Λεωνίδας Χατζηπύρ- ρος, πλούσιος και τελειόφοιτος του Γυµνασίου Ιωαννίνων, 0 Φλώρος και άλλοι αργότερα, 11 γίνονται φόβητρα των Τούρκων. Βέβαια, δεν πρέπει να ωραιοποιούµε τις καταστάσεις. Ra- σικό κίνητρο παραμένει το οικονοµικό. Λε δείχνει, ασφαλώς, αναπτυηµένο εθνικό φρόνη- µα το ότι " ο Γιάννης Παπάς/Πρίφτης/ είχε κατορθώση µε τη συµµορία του να καταστή ο φόβος και τρόμος των πάντων και για να αφήνη τους αλβανούς κακοποιούς να περνούν από την περιφέρειά του ανενόχλητοι τους υποχρέωνε να του δίνουν το 1/3 από τα πλιάτσικα που έκαναν"31.Αν υπολογίσουμε τη θέση της ?αμαρίνας εύκολα καταλαβαίνουµε ότι το δρο- μολγιο επιστροφής των "κακοποιών" προς την Αλβανία ξεκινούσε από κάποια ελληνική πε- ριοχή. Η ανάμνηση ενός σπουδαίου αντιστασιακού γεγονότος, της νικηφόρας καταδίωξης του Βελή-Μπέη από το Ηπουκουβάλα μέχρι τη Σαμαρίνα διατηρήθηκε στο όνοµα της "βρύσης του "πουκουβάλα"32. Ανάλογο υπήρξε το πνεύµα και σε άλλα βλαχοχώρια. Ας θυμηθούµε πρόχειρα το ?ιωργάκη Ολύµπιο από το Βλαχολίβαδο και το Γρηγόρη Διακατά από τον Κλει- νοβό. To αντιστασιακό πνεύµα συνδέεται και µε αρχαιοελληνικές µνήµες, και αυτό του δίνει μιάν εντελώς ιδιαίτερη απόχρωση. Κατά το 19o αιώνα µαζί µε τα χριστιανικά ονό- µατα συχνά εµφανίζονται και άλλα που προέρχονται από προσωπικότητες της Ελληνικής Αρχαιότητας, Λεωνίδας, !!ιλτιάδης, Ευρυπίδης, Μίλων..Ρενικά η αναδροµή στο ηρωικό πα- ρελθόν χαρακτηρίζει ξυπνηµένο αντιστασιακό πνεύµα. O Λεωνίδας Χατζηπύρρος "εσεµνύνε- το τη από του αρχαίου Πύρρου και του Μεσαιωνικού Μερκουρίου Μπούα καταγωγή του". Ο Μερκούριος "πούας, ελληνοαλβανός γεννηµένος στο Ναύπλιο, έδρασε ηρωικά κατά το 16ο αιώνα και τα κατορθώµατά του ύµνησε σε ανούσιους στίχους o Ιωάννης Κορωναίος. Ο δοµημένος χώρος της Γαµαρίνας, σε υψόμετρο 1,400 µέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας, απλώνεται γύρω από την κεντρική πλατεία, όπου υπάρχουν καταστήµατα εµπορι- κά και καφενεία. Παλιότερα εκεί βρισκότανε και το χάνι του χωριού, γι αυτό και σήµε- ρα ακόµα η πλατεία ονοµάζεται "Χάνι"ιΟ µητροπολιτικός, όµως, ναός του χωριού δε βρί- σκεται μέσα ή δίπλα στην πλατεία, όπως συμβαίνει συνήθως στα ελληνικά χωρία. Τόσο αυτός, όσο και οι τρείς άλλοι ναοί του χωριού βρίσκονται στις τέσσερες άκριες, με προφανή την αποτρεπτική πρόθεση33. Είναι η Μεγάλη Παναγιά, η Μικρή Παναγιά, 0 Αγιος Αθανάσιος και o Προφήτης Ηλίας'ο τελευταίος, για να είναι κανονικότερη η συμµετρία, θα έπρεπε να είναι διακόσια περίπου µέτρα βορειοδυτικά από τη θέση του, αλλά λειτούρ- γησε η δέσµευση της παράδοσης που θέλει τις εκκλησίες του Προφήτη Ηλία στην κορυφή λόφου, To παλιό νεκροταφείο του χωριού βρίσκεται στη νότια πλευρά της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου, στην παρυφή του χωριού, από το οποίο το χωρίζει πικρό ρέμα. Αυτό δεν πρέπει να είναι τυχαίο. Παρατηρείται και σε άλλα χωριά της ελληνικής'ύπαίθρου. Στα 730/0 των χωριών της Αττικής ανάµεσα στον οικισμό και τό νεκροταφείο υπήρχε κά- ποιο µικρό ποτάµι ή ρέμα. Η ίδια σχέση παρατηρήθηκε σποραδικά και σε νησιά των Κυ- κλάδων και της Δωδεκανήσου, επίσης σε πολλές περιπτώσεις της Δυτικής Θράκης και της 12 Γαμοθράκης. Σχετίζεται µε πανάρχαιες δοξασίες κατά τον Γ. Δημητροκάλη, που μελέτησε το φαινόμενο3Λ. Από τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα χρησιµοποιείται ΚΚ ως νε- κροταφείο και το βόρειο τμήµα της αυλής της Μεγάλης Παναγιάς. Φα παλιότερα χρονολογηµένα σπίτια της λαµαρίνας είναι του Χατζηδήυου /11 Ιουλίου 1847. και του Ηητσιοµπούνα /30 Μαίου 1873/ που έχουν λίθινες επιγραφές µε εξώγλυφους χαρακτήρες και προφυλακτικό σταυρό. Παρόµοια είναι και άλλα, αχρονολόγητα, που όμως με σιγουριά µπορούµε να τα τοποθετήσουµε γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα. Τα σπίτια δεν αντέχουν στο πέρασμα του χρόνου όσο οι εκκλησίες και µάλιστα στις τραχειές κλιµατολο- γικές συνθήκες του χωριού. Π τοιχοποιία τους είναι ευτελέστερη και το ύψος τους µεγα- λύτερο από το εμβαδόν της έδρασης ενώ στις εκκλησίες συµβαίνει το αντίθετο. Είναι µε- γάλα, διόροφα, χτισμένα με γκρίζα ντόπια πέτρα και πλακοσκέπαστα. ?ήµερα σχεδόν το σύ- νολο των σπιτιών η σχιστολιθική κάλυψη της στέγης έχει αντικατασταθεί από αυλακωτές λαµαρίνες. To ίδιο έγινε και σε εκκλησίες, πράγμα που αλλοίωσε τη γενική όψη του χω- ριού, γι αυτό και οι πιό ευαίσθητοι κάτοικοί του λένε µε πικρή ειρωνεία πως χάθηκε πιά η παλιά όµορφη λαµαρίνα και κατάντησε Λαμαρίνα. Σημαντικά χάλασε το χαρακτήρα του χω- ριού η πρόσφατη οικοδομική δραστηριότητα µε τα "τυρολέζικα" σπίτια και τις κακές απο- μιμήσεις από βίλλες των αθηναϊκών προαστείων. 0 Κώστας Κρυστάλλης στο µελέτηµά του για τη Σαµαρίνα, αλλά σε σηµείο που αναφέρεται γενικά στα βλαχοχώρια, γράφει πως "έχουσι οικίας λιθοκτίστους και λιθοσκεπάστους,ευρυχώρους και υψηλάς, πλήρεις ωραιότητος έξω- θεν, έσωθεν δε κοµψοτάτας και πλουσίας. Περικοσµούνται δε αι οικίαι των υπό εκτενών κή- 35 πων ευφορωτάτων"΄ . Η κάτοψή τους είναι τερράγωνη ή δε σχήμα Γ. ΄Εχουν µικρά και λίγα σιδερόφραχτα παράθυρα. ?ε λίγες περιπτώσεις υπάρχει στην πρόσοψη ανοιχτός εξώστης στον οποίο ακουµπάει, παράλληλα προς τον τοίχο, ανοιχτή ξύλινη σκάλα που οδηγεί στον επάνω όροφο. “to ισόγειο βρίσκονται άνετοι χειµωνιάτικοι χώροι με τζάκια και µεντέρια. Στη λαμαρίνα η ανάγκη θέρμανσης δεν παρουσιάζεται µόνον κατά τους μήνες του ηµερολογιακού χειµώνα. Γενικά, τα σπίτια είναι προσαρµοσµένα στο µεγάλο υψόµετρο του χωριού και στο τραχύ του κλίµα. Στη Σαµαρίνα δε συνηθίζεται στην είσοδο του σπιτιού εσοχή, άλλοτε κα- µαροσκέπαοτη και άλλοτε µε επίπεδη οροφή, όπως συµβαίνει στα γειτονικά χωριά Φούρκα και Φιλιππαίοι, άν και είναι αρχιτεκτονικό στοιχείο πολύ εξυπηρετικό γιατί προστατεύει την είσοδο από ανέµους.βροχή και χιόνια. Λιτό είναι και το εσωτερικό των σπιτιών, χωρίς ξυπ- λόγλυπτη ή ζωγραφική διακόσµηση. Tov τόνο της αρχοντιάς, αυτό που ο Κρυστάλλης ονοµάζει "κοµψότητα", δίνουν κυρίως τα άφθονα "κεντητά στον αργαλείό" πολύχρωµα υφαντά, έργα των γυναικών από το γνέσιμο του µάλλινου νήµατος ως τη βαφή /παλιότερα/ και την ύφανση. Στα χαμηλώματα του χωριού υπήρχαν τα υδροκίνητα"µαντάνια" όπου γινότανε το χτύπηµα των υφαν- 13 των. Μπατανίες, μαξιλάρια, καρπέτες, µπουχαροσκούτια, χαλιά, όλα είναι καταστόλιστα από πολύχρωμα σχηματοποιηµένε φυτικά διακοσµητικά θέµατα /λουλούδια και κλαδιά/ επά- νω σε κόκκινο ή σκουρογάλαζο κάµπο. Η βαφή γινότανε άλλοτε µε δυτικές χρωστικές ύλες αλλά τώρα χρησιμοποιούνται χηυικές βαφές του εμπορίου. "ητροπολιτικός ναός του χωριού είναι η Μεγάλη Παναγιά /Κοίµηση της Θεοτόκου/. Έκ- κλησίες µε τ'όνοµα "Μεγάλη Παναγιά" υπάρχουν και άλλες στην Ελλάδα36. 7τη νότια πλευ- ρά της υπάρχει υπόστεγο με χτιστούς κίονες και τοξοατοιχία. ανατολικά καταλήγει σε παρεκκλήσι. Από τον τοίχο του ιερού προέχει µόνον μία µεγάλη κόγχη, οι δύο µικρότερες, της πρόθεσης και του διακονικού, εγγράφονται στο πάχος του τοίχου, πράγµα που παρατη- ρείται και σε άλλες µεγάλες εκκλησίες του χωριού και της περιοχής. Ρπανω στη στέγη της κόγχης φύτρωσε ένα βουνίσιο πεύκο που µεγάλωσε σιγά=σιγά και τώρα είναι κανονικό δέντρο. ?ε φωτογραφία βγαλµένη πριν από τα 1912 παρουσιάζεται λίγο μικρότερο. Η µεγά- λη Παναγιά χτίστηκε στα 1818 και αγιογραφήθηκε δέκα χρόνια αργότερα. Εξωτερικά, και κυρίως γύρω από τη νότια πύλη, έχει ρνδιαφέροντα λιθανάγλυφα µε φυτικά διακοσµητικά, πουλιά, ανθοδοχεία, τον ήλιο και το φεγγάρι, τον ΄Αη Γιώργη, τους Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη µε το σταυρό ανάµεσά τους ελάφια και µερικά κτηνοτροφικά ζώα, βόδι και πρό- βατο. Τα λιθανάγλυφα αυτά ανήκουν σε δύο τεχνίτες, ίσως και σε δύο εποχές αν, όπως υποθέτουµε, στη θέση της σηµερινής εκκλησίας υπήρχε άλλη παλιότερη , της οποίας χρη- σιµοποιήθηκε µέρος του οικοδοµικού υλικ ύ, φαινόµενο πολύ συνηθισµένο. Αντίστοιχη πε- ρίπτωση, βεβαιωµένη από τις επιγραφές, παρουσιάζεται, όπως θα ιδούμε, στη "ικρή πανα- γιά. Πάντως, το λιθανάγλυφο του ΄Αη Γιώργη και µερικά πουλιά που βρίσκονται κάτω από την παράστασή του χαρακτηρίζονται από δύσκαµπτο σχέδιο και έντονη αναγλυφικότητα ενώ στα υπόλοιπα κυριαρχεί η ευκίνητη γραμµή και µιά καλλιγραφική αντίληψη του σχεδίου που τείνει πρός τη χάρη. Το ψηλό ξυλόγλυπτο τέµπλο της εκκλησίας είναι δουλεμένο με την τεχνική των "κεν- τητών" ή "σκαλιστών στον αέρα", όπου είναι φανερή η επίδραση του ευρωπαϊκού µπαρόκ. Οι μορφές είναι έντονα ανάγλυξες με πολλά διαµπερή κενά ανάµεσά τους, η σύνθεση πυκ- νή και ανήσυχη. "έσα σε πλέγµατα φυτικών διακοσμητικών θεµάτων φίδια, λιοντάρια, πε- ριστέρια και άλλα ζώα του Παραδείσου συνωστίζονται σε όλη την έκταση του τέμπλου. Ανά- μεσά τους προβάλλουν ανθρώπινες μορφές και συνθέσεις: άγγελοι, αρχάγγελοι, οι Πρωτό- πλαστοι, ο κυυτικός Δείπνος, η Σταύρωση, η Ανάσταση, η Αποκαθήλωση, η Αποτοµή του Ιω- άννου, ο Ευαγγελισµός, ευαγγελιστές, η Παναγία βρεφοκρατούσα...όλες στο ύφος της επο- χής, των πρώτων δεκαετιών του 180υ αιώνα. Συχνή και η παρουσία της διακοσµητικής αχι- βάδας. To έργο έγινε πιθανότατα από µετσοβίτες τεχνίτες. Η εκκλησία έχει ευρύχωρο γυ- ναικωνίτη που τώρα Χρησιμοποιείται σαν πρόχειρο ΨΟυσ€ΐ0 τοπικής €χΚλησιαστι%ής τέχνης. 14 H υγρασία του χώρου και οι άλλες δυσμενείς συνθήκες δεν ευνοούν καθόλου τη συντήρηση των έργων που φιλοξενούνται. H μικρή Παναγιά πρωτοκτίστηκε στα 1799, όπως αναφέρει λιθόγλυφη επιγραφή που σή- µερα είναι εντοιχισμένη δίπλα στη νότια πύλη του ναού: Ξ- ΠΛΝΑΤ'ΙΑ ΘΈΌΨΟΚ? ΈΟΙΘΙ?Ε' ΤΕΣΤ ΔδΛδΣ' … Σδ Τδ|7' ΚΑΤΙΚΉΓΑ? E ΤΙ ΧΩΡΑ '?Α.…"Ι'Ι ΑΡΧΙ- ΕΡΑ'?ΕΒδΨΟΣ FAB/PPM Ψ?) ΠΑΝΙΕΡΟΤΛΤδ ΚΕ ΘΕΟΠΡΟΒΔΙΤ΄ό ΤΙΣ ΑΓΙδΦΑΨΠΣ I :ΡάγΟΝ Τ--ΐΙ'Τ""ΡΟΠΟ- m0): 0 I‘PEBENON ΕΞΑΡΧΕ ΔΙΑ ΕΞΟΔδ ΓΕ??ΓΙΑΝΙ | ΕΝ E’I‘I 1799 ΕΤΑΚ) ? ζισιµος 'Οταν η παλιά εκκλησία έπεσε από καθίζηση του εδάφους στη θέση της περίπου ξαναχτίστη- κε η σηµερινή. Η σχετική λιθόγλυπτη επιγραφή πανω από την πύλη αναφέρει ότι: H ?… KAI ΤΙΜΗ ΠΑΟΣ ΤΗΣ Π.ΌΤΔΓΙΑΣ ΠΕΡΙ΄ΒΛΕΠ'ΙΌΣ 0‘-'T0£ ΠΟΛΗ! ΓλΜΑΡΙΗΑΣ/ AAA KAI AVQI? ΕΙΡ Υ.Ώ?"ηΤ ΑΤ…ΙΐΘΗ. AH ΔΟΞΑ ΘΡΩ ΤΩΝ ΟΛΩΝ. Ι΄."ΐΡΑΡΧΠΥΝΨ0Τ ψη," Η'…" …ΑΡΧΙΑΣ" ?΄"ιΕΓ*ΥΟΥ Ι?ΨΑΔΙΟΥ ΜΗΝ)? η]? ΤΈ/ ΈΟΦΙΑΣ ΕΠΡ-Π%ΕΙΑ ΔΕ ΠΟΛ… '"???Α πως»? τη… ΕΞΑΡ- xo‘: mun): ΧΑΝΘ-Μ ποτ. Έκτοτε. mom}: ΑΝΔΡΕΣ σε τα…, που…" Μπηκα. ΕΔΩ ρ/ ΠΑΡΘΕΝΟΙ ΚΑΙ ΠΝΣ'Κ΄ζΝΗ"ΓΈΤ ΘΕΩ ΨΩ ΟΥΡΑπΈΩ ΠΙ (DOES? ΨΥΧΉΣ ΚΑΙ/ ΚΑΡΔΙΑΣ Η? WEI MK 1865 AVTUYTTTOY 2 ΜΑΥΤΌΡΑΣ ΓΙΑΝΉΣ΄ H διαφορά των δύο επιγραφών στην ορθογραφία και τη σύνταξη είναι ενδεικτική της ανό- δου της Παιδείας στη Σαµαρίνα κατά τον 19ο αιώνα. Η παράλειψη ενός από τα δύο συνεχό- μενα όµοια σύµφωνα, σε µερικές λέξεις, προέρχεται πιθανότατα από λάθος αντιγραφής του λιθογλύπτη. Αυτό είναι συνηθισµένο φαινόμενο σε όσους σχεδιάζουν το κείµενο µιάς επι- γραφής. Μερικά λιθανάγλυφα της πρώτης εκκλησίας, µέτριας τέχνης, χρησιµοποιούνται ως οικοδομικό υλικό της νεότερης, όχι πάντα σε κανονική θέση. Η "ικρή Παναγιά /Γέννηση της Θεοτόκου/ είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη μονόκογχη βασιλική, χωρίς εσωτερικές τοιχογραφίες. To τέμπλο της τυπικό δείγμα κουφυτού ξύόγλυπτου του τέ- λους του 180υ αιώνα ή της αρχής του 19ου. Φαίνεται πως έγινε από τους ίδιους τεχνίτες που σκάλισαν και το τέµπλο της Μεγάλης Παναγιάς. Ο ναός του Αγίου Αθανασίου είναι κι αυτός σε ρυθμό τρίκλιτης ξυλόστεγης πλακοσκέ- παστης βασιλικής, κάπως βαρειάς εξωτερικά και χωρίς υπόστεγα. Πρέπει να χτίστηκε προς τα τέλη του 18ου αιώνα. "αζί με την εκκλησία, ή λίγα χρόνια αργότερα έγινε και το 15p- πλο της, ωραίο δείγμα ηπειρώτικης ξυλογλυπτικής. Τα διακοσμητικά θέματα και οι παρα- στάσεις του θυµίζουν τα τέµπλα από τις δύο Παναγιές, Μεγάλη και Μικρή. Συγγένεια υπάρ- χει, ακόμα, στη συνθετική αντίληψη και στην αίσθηση της φόρµας, αλλά η τεχνική εδώ εί- ναι περισσότερο επιμεληµένη. Πι σηµαντικότερες διαφορές παρουσιάζονται ανάµεσα στα τέµ- πλα Μεγάλης Παναγιάς και Αγίου Αθανασίου, παρά την ύπαρξη πολλών κοινών στοιχείων ό- πως η αχιβάδα, οι ζώνες με εναλλασσόμενους ρόδακες και ρόµβους, το ίδιο σκάλισµα στα πλαίσια από τις ποδιές. Οι ποδιές στη Μεγάλη Παναγιά έχουν !ΠΕξ µεγαλύτερο πλάτος από 15 από το ύψος τους, το ανάγλυφο είναι χαµηλό και αφίνει να φαίνεται πολύ ο επίπεδος κάµπος, τα θέματα ζώα και αυτό σε σύνθεση που στηρίζεται στην αντίστροφη συµµετρία pa κέντρο έναν νοητό κάθετο άξονα. Στο τέµπλο του Αγίου Αθανασίου οι ποδιές έχουν ύ- ψος μεγαλύτερο από το πλάτος τους, το ανάγλυφο είναι έντονο και πυκνό, τα θέµατα σκηνές από την Αγία Γραφή και χωρίς απόλυτη συµμετρία. Σε δεσποτική εικόνα του τέμ- πλου υπάρχει ενθύµιση, γραµµένη από το ζωγράφο, χαρακτηριστική του πολιτιστικού κλί- µατος της Σαμαρίνας. Ενώ κατά κανόνα οι ενθυµίσεις καταγράφουν τοπικά γεγονότα, εδώ έχουµε προσπάθεια να περιγραφεί με στοιχεία η σιτοδεία που χτύπησε τη νότια Βαλκανι- κή στα 1793. "’Hv έτη 1793 έστορίθησαν έίκόνες δηά έξόδου τών χριστιανών της πολιτεί- ας ταύτης. Τόν αύτόν καιρόν έγηνεν άκρήβεια μεγάλη σέ όλα τά μέρη, "ορέα 'λρΒανητιά Λάρισα Ψρίκαλα. Τό φόρτομα στη Λάρισα πάησεν γρόσια 40, στά Τρίκαλα γρόσια 50, 'Ανα- σελήτζα Γρεβενό τά όµοια ήχεν, παρέξ της Βουλγαρίας τό µέρος τό λεγόµενον Σάπη XE Σκόπια. Κουβαλούσαν τό καρβάνια σάν τή µέλησα κέ έπροφθάσθηκεν & τουνιός και γράφο- μέν το μεταγενεστέ διά ένθήµηση". Φις πληροφορίες της εικόνας αυτής, των Ψριών Ιεραρ- χών, επιβεβαιώνει αντίστοιχη ενθύµιση στο τέµπλο της Αγίας Μαρίνας Κισσού, στο Ανατο- λικό Πήλιο: "είς τους 1793 έγινεν µεγαλοτάτη άκρίβεια όπου έπολίθη τό σιτάρι πρός 8 γρόσια τό κόσκινο"37. Η εκκλησία του Προφήτη Ηλία /΄Αη Λιά| αναφέρεται σε στίχο δημοτικού τραγσυδιού του 1750 για τον Τόσκα "Έόηθ'&η λιά του Μπαρµπουτζό κι από τη ΐαµαρίνα". To πρώτο εί- ναι το σηµερινό Επταχώρι του Νομού'Καστοριές, για το οποίο o Χριστόφορος Περραιβός υποσηµειώνει "Χωρίον πλησίον του οποίου κείται βουνόν, εις δε την κορυφήν αυτού υπάρ- χει Ναός του Προφήτου Ηλιού, ομοίως και εις το χωρίον λαµαρίνα, του οποίου την βοή- θειαν επικαλείται ο Τόσκας προ της µάχης"38. To τέμπλο του ναού, ασφαλώς μεταγενέστε- ρο από τα προηγούµενα, έχει αδρότερη τεχνική με μορφές μεγαλύτερες, σε έντονο ανάγλυ- φο και µε κάποια τάση πρωτόγονου ρεαλισμού. Ιδιαίτερα ενδιαφέροντα είναι τα µεγάλα κεφάλια, σχεδόν σε φυσικό μέγεθος, µε ωραίο πλάσιμο και ζωντάνια στην έκφραση. Epi- σκονται στις κολόνες, στο ύφος των κάτωκεταµπέδων. Οι ποδιζξς του τέμπλου αυτού δεν είναι σκαλισμένες' την επίπεδη επιφάνειά τους κοσμούν ζωγραφιστό ανθοδοχεία σε τυπι- κή, όµως, απόδοση και pa κάποια καλλιγραφική αντίληψη αν και έχουν χρωµατική ευαισθη- σία. Απέχουν από τα αντίστοιχα έργα σε ποδιές του Πηλίου ή σε τοιχογραφίες αρχοντικών στό Πήλιο, τ'Αµπελάκια, τη Σιάτιστα, την Καστοριά και τα Ζαγοροχώρια. To βηµόθυρο εί- ναι εντελώς ασκόλιστο και καταλαµβάνεται ολόκληρο από µεγάλη ζωγραφική σύνθεση του Ευαγγελισµού. Στο αριστερό ημίφυλλο ο ΄λγγελος και στο δεξιό η Παναγία. Η σκηνή έχει στο βάθος απεικόνιση πολιτείας µε πυκνό ψηλά κτήρια. Οι τέχνες που εξετόσαµε ως τώρα, αρχιτεκτονική, λιθογλυπτική και ξυλογλυπτική, εί- 16 ναι επαγγελματικές απασχολήσεις ξενόφερτων μαστόρων. ?'αυτόν λοιπόν τον τοµέα η Τα- µαρίνα δεν προσφέρει κάτι δικό της. Η συμµετοχή των κατοίκων της περιορίζεται στην επιλογή των µαστόρων και στην αποδοχή των έργων τους, πράγµα που σηµαίνει ότι τα έρ- γα αυτά τους εκφράζουν. Και αυτό είναι το σηµαντικό.΄Αλλωστε, η ,πάντα ποριορισµ€νη, ιδιοµορφία κάθε τ τικής πολιτιστικής ενότητας, εκφράζεται σε ωρισµξνες μόνον µορφές αποκλειστικής δηµιουργίας και σε παραλλαγές γενικότερων τύπων.΄Οπως έγραφα και παλιό- τερα, "όσο θα προχωρεί η έρευνα, που τώρα άρχισε, τόσο πιό διάτρητα θα γίνονται τα στεγανά των τοπικών τεχνών. Θα ήτανε σωστότερο να µιλούμε όχι για "αυτόχθονα" στοι- χεία αλλά για τα ε π ι κ ρ « τ έ σ τ ε ρ α κάθε περιοχής, αυτά που έγιναν κοινωνι- 39 κώς αποδεκτά, χωρίς να ξεχνούμε πως δεν αποτελούν προνόμιο και αποκλειστικότητά της!! "Ισως η κατηγορηµατικότητα της διατύπωσης αυτής να δίνει την εντύπωση µιάς γενικής και ανελαστικής εφαρµογής της, κι αυτό δεν είναι σωστό. Η συνοπτικό περιγραφή τηε πο- λιτιστικής ζωής και της τέχνης της Σαµαρίνας δεν γίνεται εδώ για να αναδειχθεί η μο- ναδικότητα της αλλά για να καθορισθεί το πλαίσιο µέσα στο οποίο διαμορφώθηκαν και ερ- γάσθηκαν οι ζωγράφοι της.΄Αλλωστε αυτοί δούλεψαν σε βλαχοφώρια και σε άλλα γεωργοκτη- νοτροφικά χωριά. ΐίναι χαρακτηριστικό πως δεν έγιναν αποδεκτοί στα Έφτάνησα και στα ορεινά ηυιαστικά κέντρα της Σιάτιστας και της Καστοριάς, για να περιοριστούμε μόνον σε τόπους που δεν απέχουν ποιό από τη Σαµαρίνα. Από τη ντόπια παραγωγή δεν αφορούν το Θέμα μας τα προϊόντα της κτηνοτροφίας, της υλοτομίας, της ελληνορραπτικής, της τσαρουχοποιίας και της σαγµατοποιίας. Για τα υφαν- τά υιλήσαµε παραπάνω. ΄Οπως σε όλα τα κτηνοτροφικά χωριά, η ποιµενική µικρογλυπτική είχε μεγάλη διάδοση στη Σαµαρίνα pa τη µορφή της ερασιτεχνικής απασχόλησης των βοσκών. Με πολύ απλά εργαλεία φιλοτεχνούσαν χέρια από γκλίτσες,ρόκες, σφοντύλια, κουτάλια, πη- ρούνια και φλογ€ρες. Αυτές οι "δημιουργίες της µοναξιάς"είναι έργα επιμονής και υπο- μονής. 'Ολα αυτό τα αντικείμενα έχουν τα ίδια βασικά σχήματα και παρόµοια διακοσµητι- κά Θέµατα pa τα αντίστοιχα των άλλων κτηνοτροφικών χωριών. To φίδι, το πουλάκι, ο δρά- κοντας, τα γεωμετρικά διακοσμητικά, αποδίδονται pa µικροτεχνική επιµέλεια αλλά και pa κάποια "αρχαϊκ6τητα" στην αντίληψη της µορφής40. H τεχνική είναι συνήθως επίπεδη, η σύνθεση απλή, χωρίς συμπλέγµατα µορφών.Από τα αντικείµενα χαλκουργίας ιου συναντούµε σήαερα στο χωριό είναι πολύ δύσκολο να ξεχωρίσουµε ποιά έγιναν στον τόπο και πιά αγο- ράστηκαν στα μέρη της χειµερινής διαμονής των Σαµαριναίων. Ώίναι σκεύη οικιακής και επαγγελματικής χρήσης απλά, µε τη λειτουργικότητα που τους έδωσε η μακροχρόνια παρά- δοση, χωρίς πλούσιο χαραχτό ή ανάγλυφο διάκοσμο. Σήμερα η τοπική φορεσιά, αντρική και γυναικεία, έπαψε πιά να φοριέται στην καθη- µερινή ζωή και εµφανίζεται µόνο σε παραδοσιακές κοινωνικές εκδηλώσεις από οργανωµέ- 17 νους χορευτικούς οµίλους. Τη φορούν νέοι και νέες των οποίων το βάδισµα και οι κινή- σεις έχουν διαµορφοθεί από το σύγχρονο τρόπο υπόδησης και αµφίεσης. π αντρική φορεσιά είναι ένε είδος μάλλινου επενδύτη χωρίς µανίκια και pa πολλές πιέτες, τα λαγκιόλια,στο κάτω µισό, που, καθώς περιζώνεται στη µέση από φάρδειά ζώ- νη, µοιάζει με φουστανέλλα. To πουκάμισο είναι φαρδοµάνικο. 7το κεφάλι φοριέται φέ- σι χωρίς φούντα και στα πόδια μάλλινες κάλτσες που κουµπώνουν πίσω στη γάµπα, οι βλαχόκαλτσες,και τσαρούχια pa ηµισφαιρική φούντα στη μύτη. To χειμώνα προστίθεται --.." πανωφόρι, η φλοκάτα.Ρια τους, περισσότερο εκτεθειµένους στις δύσκολες καιρικές ovv— ') τήκες, µοσκούς απαραίτητη είναι η χοντρη από τραγόµαλλο πάπα pa κουκούλα, Η µαύρη φορεσιά των εµποροΒιοτεχνών και η άσπρη των κτηνοτρόςων διαφέρουν μόνο στο χρώµα. Η γυναικεία φορεσιά αποτελείται από άσπρο πουκάμισο και το κύριο ένδυμα, τα σιγκούνια ή τσιπούνια, κλειστά στο στήθος, pa κεντήματα από κόκκινο µεταξωτό γαϊτά- νι, πλούσια στο στήθος και απλούστερα στον ποδόγυρο και τις άλλες παρυφές. Η µέση τονίζεται pa χρυσή ή επίχρυση ζώνη. για τις φτωχότερες γυναίκες αρκεί μιά δερμάτινη ζώνη µε επάργυρη πόρπη, την ΞεκάΞα.Τα στολίδια συµπληρώνονται από σειρές χρυσών ή επίχρυσων φλουριών, τα γιορντάνια, που κρέµονται στο στήθος. 7το κεφάλι οι νέες γυ- ναίκες φορούν κόκκινο χρυσοκέντητο φεσάκι με µακριά φούντα και σειρές από φλουριά. Οι ηλικιωμένες φορούν στο κεφάλι απλό σκουραγάλαζο µαντήλι και σπανιότερα το-ΞΞέλ- co, σκουρόχρωµο µαντήλι δεμένο pa περίπλοκο τρόπο. To χειµώνα προστίθεται βαρειά κεντητή φλοκάτη με τα φλόκια στην εσωτερική επιφάνεια. Φα έντονα απλά φυτικά σχηµατοποιημένα μοτίβα που κυριαρχούν επάνω στο μονόχρω- p0 φόντο των υφαντών, o ένας τραγουδιστής που συνοδεύεται από το επίπεδο "ίσο" των πολλών άλλων, η έλλειψη συμπλεγμάτων στα ποιμενικό ξυλόγλυπτα, εκφρΕζουν την ιδεο- λογια της πατριαρχικής φόρας, αρχικού κύτταρου της σαµαρινιώτικης κοινωνίας. Ο αρ- χηγός καθορίζει τα πάντα στην ισοπεδωμένη μικροκοινωνία τυ τσελιγγάτου, όπου "6- ποιος είναι στο ίδιο τσελιγγάτο έχει τις ίδιες υποχρεώσεις και μπαίνει κάτω από τον ίδιο αυστηρό νόμο της κοινής δουλειάς"41, pa βάση απλούς κανόνες καθαγιασµέ- νους από το χρόνο, χωρίς αµφισβητήσεις και επικαλύψεις αρµοδιοτήτων. H υφαντική, το τραγούδι, ο χορός και η µικρογλυπτική είναι οι κύριες εκφράσεις της κτηνοτροφι- χήε κοινωνίας. Η ΖΩΓΡΑΦ1΄Κ οι ρίζες της σαµαρινιώτικης αγιογραφίας δεν είναι δυνατό, για την ώρα να εντο- πισθούν µε απόλυτη σιγουριά. Πολύ βαθειές τις υπολογίζει ο Κώστας Υρυστάλλης."Από των μεσαιωνικών χρόνων η Σαµαρίνα εξήγαγΩ πλείστους ζωγρξφους, αγιογράφους µάλλον Α΄) ειπείν, της Ελληνικής χερσονήσου"". οι άµεσες µαρτυρίες του ηπειρώτη βουκολικού 18 ποιητή είναι ακλόνητες, αλλά οι Θεωρητικές του κατασκευές δεν έχουν την ίδια αντοχή στον έλεγχο. Επιχειρεί τεχνοτροπικές συγκρίσεις των τοιχογραφιών του Αγίου Νικολάου Συρράκου -που τις θυμάται πριν καεί η εκκλησία αυτή και τις αποδίδει σε ?αµαριναίο ζωγράφο- pa τις µισοσβυσµένες τοιχογραφίες που είδε στο εσωτερικό του Παρθενώνα και που έγιναν όταν ο αρχαίος ναός είχε µετατραπεί για ένα διάστηµα σε χριστιανική εκκλη- σία της Αγίας Σοφίας. Ας σηµειωθεί πως αυτό έγινε γύρω στα 450 και pa αρκετές αλλοιώ- σεις της αρχιτεκτονικής του. Στα 1206 µετατρέπεται σε καθολική εκκλησία. Κατά το διά- στηµα αυτό έγιναν οι τοιχογραφίες. Στα 1453 γίνεται μουσουλµανικό τέµενος και στα 1687 καταστρέφεται από τα πυροβόλα του "οροζίνι. Αυτές, λοιπόν, τις τοιχογραφίες Θεωρεί ο Κρυστάλλης έργα του ίδιου ζωγρόδου "ή εάν όχι, θα είναι µαθητής τούτου ο τον ναόν του Αγίου "ικολόου ιστορίσας Σαμαριναίος". Ας σηµειωθεί ότι τις καταστραµµένες από την πυρ- καγιά αγιογραφίες του χωριού του υπολογίζει καµωµένες "πολύ προ της Επαναστάσεως", φρά- ση που, βέβαια, δε µπορεί να σημαίνει χίλια ή και περισσότερα χρόνια. Πιθανότερη είναι η υπόθεση πως η ανάπτυξη της σαµαρινιώτικης αγιογραφίσς συνδέεται µε την ίδρυση του μοναστηριού της Αγίας Παρασκευής που πρέπει να την τοποθετήσουμε στις τελευταίες δεκαετίες του 180υ αιώνα, ίσως στα 1771. Σκόρπιοι Βλάχοι ζωγράφοι ap- φανίΚονται και νωρίτερα, όπως ο Σαμαρινιώτης Ήιχαήλ που µαζί pa τον Ηλία από το Boug- βουτσικό ζωγραφίζουν το µοναστήρι της Θεοτόκου στο χωριό Σπήλαιο στα 165843. οι τοιχο- γραφίες αυτές έχουν υποστεί μεταγενέστερες επιζωγραφίσεις που τους έδωσαν τα στοιχεία που διέκρινε ο Ενισλείδης και που χαρακτηρίζουν την σαμαρινιώτικη αγιογραφία των τε- λευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα. Πρόσφατα έγιναν συστηµατικές εργασίες καδσρισμού, αφαίρεσης των επιζωγραφίσεων και συντήρησης αλλά η καταστροφή ήταν προχωρηµένη από την υγρασία των τοίχων. 0 Αναγνώστης Δημήτριος από το Ψέτσοβο μαζί pa τον ιεροµόναχο Σερα- φείµ το Χίο τοιχογραφούν την εκκλησία του Αγίου Ρεωργίου Ρεντίνας στα 1?19Λ|. 0 Δηµή- τριος Ζούκης συνεργάζεται με το μαΘητή του Γεώργιο στο νάρθηκα της νπαπαντής "ετεώρωνιξξ /1Τ8Λ/Ά5."ίναι ο πρώτος Υαµαρινιώτης ζωγράφος στο έργο του οποίου διακρίνονται στοιχεία της τοπικής αγιογραφίας όπως αυτή εµφανίζεται στα τέλη του 18ου αιώνα και συνεχίζει, οτε ίδιο ύφος ως τα µέσα περίπου του επόμενου. Υέντρο της αγιοέςΐΐίκής δραστηριότητας Θεωρείται το αοναστήοι της Αγίας Παρασκευής. Π Χ. Ρνισλείδης διατυπώνει την άποψη πως , ισως οι πρώτοι που δίδαξαν την αγιογραφία στη Ταµαρίνα είναι οι ντόπιοι ιέρυτές του μοναστηριού Υικηφόρος και Διονύσιος, που έµαθαν την τέχνη στο 'Αγιον ΄ΠροςΛ6. Η άποψη καπιτΧλεττκχακ€ακκπγκατήπκεκκκπΩκτκίαικ&κκκκαεκίκχαχτκκκθκτκτείΧκακίτκππ αυτή έχει πολ- λές πιθανότητες να έναι σωστή γιατί συµφωνεί pa την τοπική παράδοση αλλά και γιατί το έργο των ζωγράφων της εποχής αυτής δείχνει επηρεασµένο από το σύγχρονό του αγιορείτικο, , , οι , Ο 47 Υ # ο που κι αυτο εχει δυτικοευρωπαικές και νεορωσικες επιδρασεις . % δικη µας αποψη πως η 19 λειτουργία εργαστήριου µαθητείας στο μοναστήρι δε µπορεί να τοποθετηθεί νωρίτερα από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα βασίζεται σε δύο γεγονότα. To πρώτο είναι η ανυπαρξία πληροφοριών που να καθιστούν αν όχι σίγουρη, τουλάχιστον πιθανή την ύπαρξη τέτοιου εργαστήριου. To δεύτερο είναι η διαπίστωση πως η ανάπτυξη χωριών-ζωγραφικών κέντρων είναι φαινόμενο των µέσων του 18ου αιώνα, όταν ζωογόνηση της οικονοµίας και η άνοδος του πολιτιστικού επιπέδου δηµιούργησαν τις προύποθέσεις τοιχογραφικής δια- κόσµησης σπιτιών και περισσότερων από πρίν εκκλησιών.Την εποχή αυτή εµφανίζονται τα οικιακά εργαστήρια των Χιονιάδων. T6ta δηµιουργείται στο Φουρνά των Αγράφων το εργα- στήριο μαθητείας του Διονύσιου48. 0 Διονύσιος ασχολήθηκε pa τη διδασκαλία της ζωγρα- φικής από την εποχή που μόναζε στις Καρυές του Αγίου ΄Ορους'έγραψε και την πολύτιµη "Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης". H λειτουργία του εργαστήριου στο Φουρνά πρέπει να τοποθετηθεί ανάµεσα στα 1133, οπότε ο Διονύσιος επιστρέφει και μένει -με κάποιες δια- κοπές… στο χωριό του, και στο θάνατό του που υπολογίζεται γύρω στα 1750, λίγα χρόνια μετά την αποπεράτωση του µοναστηριού που έχτισε. Στα 1744 "θα ήταν γύρω στα εβδοµήν- τα του χρόνια' τα τελευταία αυτά, πολύ ταραγµένα και ίσως όχι απαλλαγμένα από ασθέ- νειες, επόμενο ήταν να τον έχουν καταβάλει ώστε μπορούµε να πιστέψουµε ότι δεν επέζη- 49 σε πολύ..." . To ότι υπάρχουν και µερικοί παλιότεροι Σαμαρινιώτες ζωγράφοι δεν επι- βεβαιώνει την ύπαρξη εργαστηρίου µαθητείας γιατί σκόρπιοι ζωγράφοι από πάµπολλα χω- ριά υπάρχουν από παλιότερα. To µόνο που µπορεί να σημαίνει είναι το ότι υπήρχαν στο χωριό οι προύποθέσεις για την ίδρυση κάποιου αγιογραφικού εργαστήριο! καί όχι σχολής όπως γράφει ο Ρ.Θ.Λυριτζής50. Υπήρχαν ασφαλώς νέοι µε κάποιαν έφεση προς τη ζωγραφική, μερικοί και ατομικούς ή οικογενειακούς δεσµούς µε την Εκκλησία. Εκτός από τους κληρι- κούς αγιογράφους, πολλών άλλων τα επώνυμα φανερώνουν οικογενειακή εκκλησιαστική παρά- δοση, όπως Παπαϊωάννου, Παπαδάµος /µε πρώτο συνθετικό τη λέξη Παπάς|, Αναγνώστου /από τους κατώτερους εκκλησιαστικούς βαθμούχους ή και κοσμικούς που διαβάζουν τις ιερές γραφές στο εκκλησίασµα/, Οικονοµίδης /από το Οικονόμος, αξίωµα έγγαμου παπά που καθο- ρίστηκε από τη Ζ΄Οικουµενική Σύνοδο/. Στο εργαστήριο αυτό οι νέοι µάθαιναν την τέχνη αρχίζοντας από τις απλές βοηθητικές εργασίες και προχωρούσαν προς τις περισσότερο υ- πεύθυνες ώσπου να τελειοποιηθούν. Η ίδρυση, λοιπόν, του εργαστήριου στο µοναστήρι έρ- χεται να καλύψει μιαν ανάγκη που υπάρχει. Εδώ θα πρέπει να σηµειωθεί πως η λειτουργία του εργαστηρίου δεν πρέπει να προσγραφεί στις αγαθοεργές δραστηριότητες του µοναστη- ριού. Η εκµάθηση της τέχνης αποτελεί ένα είδος αµοιβής για τις υπηρεσίες που προσφέ- ρει ο νέος στον έμπειρο τεχνίτη. Βοηθόντας τον µαθαίνει να τρίβει τα χρώµατα στο "τρι- βίδι", να τ'ανακατώνει στις σωστές αναλογίες µε τις κόλλες, να πετυχαίνει οµοιόµορ- φες χρωµατικές επιφάνειες και σιγά-σιγά pa την πρακτική εξάσκηση τελειοποιείται και 20 γίνεται έτσι πιό χρήσιμος στο "δάσκαλο". Η παραγωγή μεγάλου αριθµού φορητών εικόνων στο εργαστήριο όσο και η εκτέλεση μεγάλων τοιχογραφικών συνόλων απαιτούν την ύπαρξη βοηθών. Στα εργαστήρια αυτά η µαθητεία διαφέρει ριζικά από την εκπαιδευτική διαδικα- σία μιάς σχολής.Αυτό δημιουργεί άλλους κανόνες ελέγχου. δεν υπάρχει το μαθητικό δο- κίµιο που κρίνεται pa επιείκεια, διορθώνεται αιτιολογηµένα και επαναλαµβάνεται. 0 pa- θητευόµενος είναι από την αρχή επαγγελματίας, η καλή ή κακή απόδοσή του επηρεάζει το επίπεδο παραγωγής του εργαστηρίου, η πρόοδός του παρακολουθείται και ελέγχεται από τον αρχιτεχνίτη. Η προαγωγή του σε ποό υπεύθυνες εργασίας εξαρτάται τόσο από τη δική του ικανότητα και επιµέλεια όσο και από τις ανάγκες του εργαστήριου. Από τα μέσα σω- φρονισμού των σχολείων της εποχής το µόνο πουχρησιμοποιείται στα εργαστήρια είναι η σωµατική ποινή. Πέρα από την εκμάθηση της τεχνικής, ο νέος εξοικειώνεται pa to "εί- δος" των Αγίων, με το αγιογραφικό πρόγραµμα του ορθόδοξου ναού και αποθησαυρίζει σχέ- δια και ανθίβολα χρήσιµα για την κατοπινή ανεξάρτητη επαγγελματική του σταδιοδροµία. ΄Ισως θα µπορούσαμε να μιλήσουμε µε περισσότερα στοιχεία αν 0 'Αγιος Γρεβανών µας εί- χε επιτρέψει να συµβουλευθούμε τα σχετικά παλιά χειρόγραφα της Μητρόπολης, χειρόγρα- φα που δεν είναι προσωπική του περιουσία και θα έπρεπε να είναι στη διάθεση των ερευ- νητών, pa τις αναγκαίες, βέβαια, προφυλάξεις. Αργότερα, η ύπαρξη δύο ή περισσότερων γενεών σε οικογένειες ζωγράφων δείχνει πως και στη ?αμαρίνα λειτουργεί το σύστημα της ενδοοικογενειακής µαθητείας. H ευλάβεια, η κλίση και η οικογενειακή παράδοση προσανατόλιζαν προς τη ζωγραφική ιην πιεστική ανάγκη επαγγελματικής απασχόλησης. Η μετανάστευση, η μεταποίηση και άλ λα επαγγέλµατα -ανάµεσα σ'αυτά η ζωγραφική- ανακούφιζαν τον πληθυσμό του χωριού από τα πλεονάσµατα κΧεργατικού δυναµικού που άφηνε η κτηνοτροφία και η υλοτομία. Από ε- κεί και πέρα τα φυσικά προσόντα έκαναν τη διαλογή σε καλούς και μέτριους ζωγράφους. Η παραδοσιακή αγιογραφία µαθαίνεται όπως η γραφή, χωρίς βέβαια η εκµάθηση της γρα- φής μόνη της να δηµιουργεί λογοτέχνες. Εκείνο που χαρακτηρίζει το έργο όλων των pa— στόρων της παραδοσιακής µας τέχνης είναι το μεράκι. Αν σ'αυτό προσθέσουμε τη στέρεη βάση που προσφέρει στους τεχνίτες ο μόχθος των γενιών που προηγήθηκαν καταλαβαίνου- pa γιατί η λαϊκή δηµιουργία έχει πάντα ποιότητα. Κι εδώ όμως είναι επικίνδυνες οι γενικεύσεις. Υπήρξαν Σαμαρινιώτες ζωγράφοι που το μεράκι τους δεν έφτανε ως το ση- µείο να γεµίζουν pa πυκνές µορφές τις συμφωνηµένες επιφάνειες, όταν η αµοιβή δεν ή- ταν ανάλογη. Είναι χαρακτηριστικό το περιστατικό που µνηµονεύει o Μιχ. Καλινδέρης51. 'Οταν δύο Σαµαρινιώτες ζωγράφοι διαπραγµατεύονταν την τοιχογράφήση της εκκλησίας Κα- τάκαλης Γρεβενών και η αμοιβή που τους προσφερόταν ήταν χαµηλή, ο ένας ρωτάει συνθη- ματικά τόν άλλο αν θα ζωγραφίσουν τους Αγίους "αλά Τσιάτσιου ή αλά κλεϊφτόπουλα", 21 πράγµα που σήμαινε "πυκνά ή αραιά," επειδή στο χρό Ψσιάτσιο οι χορευτές είναι κολλητά o ένας στον άλλο ενώ τα κλεφτόπουλα, για λόγους τακτικής του κλεφτοπόλεµου, αραίωναν. Τκληρ6ς ήταν ο ανταγβνισμός pa τους ζωγράφους άλλων περιοχών. Χτην περιοχή Τρικάλων είχαν οργανώσει ολόκληρο δίκτυο ανθρώπων που φρόντιζαν να πληροφορούνται τις εκκλησί- ες στις οποίες θα γινόταν αγιογραφικές εργασίες και έσπευδαν να πληροφορήσουν, όχι µό- νον από πατριωτισµό, τους συγχωριανούς των ζωγράφους. Κέντρο αυτού του δίκτυου ήταν η συνοικία Αγίας "ονής που "κατοικείται από Υαμαριναίους, ως επί το πλείστον ασχολου- . 2 µένους ιδιως εις την εριουργίαν"5 . Πριν από το δεύτερο παγκόσμιο πόλεµο το δηµοτικό σχολείο της Αγίας "ονής είχε 151 µαθητές, κι αυτό φανερώνει πολυάριθµη σαμαρινιώτικη παροικία. Γέροντες της συνοικίας αφηγούνται, σε µαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις,53 πε- ριστατικά που άκουσαν από τους γονιούς των και αναφέρονται στα µέσα -όχι πάντα άψογα- που χρησιµοποιούσαν για να αποκλείσουν από τις παραγγελίες άλλους ζωγράφους προς όφε- λος των συμπατριωτών τους. Υπάρχει, ακόμα, ένα σχετικό γράμμα άγνωστης χρονολογίας, μα που πρέπει να στάλθηκε γύρω στα 1890 pa 1900: 'Αγαπιτέ φίλε Γεώργιε, Εύχοµαι ή παρούσα µου νά σάς εύρη έν ύγεία. Μανθάνω ότι θα κοσμίσουν τήν έκκλη- σίαν τού Ξ ΄Αγίου Δηµητρίου ένταύθα και διαπραγµατεύονται μέ ήπειρώτας ζωγράφους έκ Χιονιάδων. Είπον είς τούς έπιτρόπους ότι αύτοί είναι κακότεχνοι καί νά άνα- µείνουν προσφοράν και΄έκ μέρους καµαριναίων ζωγράφων οίτινες είναι άριστοι είς τήν τέχνην των. Σπεύσε, τό λοιπόν, νά έλθης ένταύθα διά νά προλάβωµεν, ώς έγινε καί κατά τό παρελθόν. 'Η έργασία είναι µεγάλη καί ύπάρχουν χρήματα an δορεών έξ 'Αμερικής. "Εμαθον ότι έβρίσκεσαι είς Γρεβενά καί άπευθύνω τήν παρούσαν μου μέσω του φιλτάτου συµπατριώτου Νικολάου Μητσιοµπούνα. Σέ άσπάζομαι 'Ιωάννης Ποντίκας T6 λόγιο ύφος του γράμµατος, οι σχετικά λίγες ανορθογραφίες και, προπαντός, η διαφορά του γραφικού χαρακτήρα της υπογραφής από το κείμενο δείχνουν ότι ο αποστολέας ανέθεσε σε κάποιον γραμµατισµένο του χωριού το γράψιµο της επιστολής. Ωστόσο, οι συνθήκες παραγγελίας και πληρωµής των Ελλήνων λαϊκών ζωγράφων δεν επη- ρεάζουν την ποιότητα της δουλειάς των. Ακόμα και σε περιπτώσεις κατά τις οποίες ο ζω- γράφος υποχρεώνεται κάτω από την πίεση ωµής βίας, "στανικώς" να κάνει κάποια ζωγραφιά, αυτή έχει την ίδια ποιότητα και γνησιότητα pa to υπόλοιπο έργο του54. Η παράδοση, της οποίας o ζωγράφος είναι φορέας, η ηλικία του, το κοινωνικό πλαίσιο, το πολιτιστικό ύφος της εποχής και του τόπου, είναι καθοριστικοί παράγοντες. Εδώ θα πρέπει να κάνου- pa μία καίρια παρατήρηση. Βέβαια, η ζωγραφικοί και περισσότερο η αγιογραφία εντάσσον- 22 ται μέσα στα πλαίσια του παραδοσιακού πολιτισµού, όπου η ατοµική προσφορά απορροφιέ- ται από τη γενική διαµορφωτική πορεία. Αυτό συµβαίνει π.χ. και µε το δημοτικό τραγού- δι όπου η ομαδική κατεργασία από στόµα σε στόµα και από γενιά σε γενιά του δίνουν τη µορφή στην οποία το κατέγραψε ο λαογράφος. Ta διαδοχικά στάδια από τα οποία πέρασε, τα δάνεια από προηγούμενα χαµένα τραγούδια, οι άνθρωποι-συντελεστές των διεργασιών είναι στοιχεία που αγνοούµε. Στη λαϊκή ζωγραφική, όµως, έχουµε χρονολογίες, συγκεκριµ- µένους χώρους, ονόµατα και άλλες πληροφορίες που πλαισιώνουν τις ζωγραφιές. Για να ε- πιχειρήσουμε έναν τολµηρό παραλληλισµό, είναι σα να είχαμε από ένα δημοτικό τραγούδι καταγραφές του σε μαγάλη χρονική περίοδο µε χρονολογίες, τους τόπους και τις συνθήκες κάθε εκτέλεσης, τα ονόµατα και άλλα στοιχεία των τραγουδιστών κι ακόµα τη χροιά της φωύής τους, την προφορά τους, το ρυθµό εκτέλεσης. Λιγοστές είναι οι περιπτώσεις γνω- στών ποιητών δηµοτικών τραγουδιών55µέσα στα οποία έχει συγχωνευθεί η παράδοση στη γλώσσα, στο ρυθμό, στους εκφραστικούς τρόπους/άσκοπα ερωτήµατα, το θέµα του αδυνάτου, προσωποποιήσεις,.../ και άλλα. Λείπει, όµως, από αυτά η μεταγενέστερη λαϊκή επεξεργα- σία. H λαϊκή ζωγραφική επιτρέπει στον µελετητή να ανιχνεύει, σε µεγάλο ποσοστό, την πο- ρεία της μέσα από το έργο επώνυμων δηµιουργών. Αυτό ισχύει, ως ένα βαθμότκαι για τη γλυπτική. Πολλές φορές έχουμε και άλ α στοιχεία τους. Αυτό είναι ένα σηµαντικό πλεονέ- κτηµα για το μελετητή της λαϊκής ζωγραφικής, όταν δεν τον παρασύρει στον κατακερµατισ- μό της γενικής της ροής σε ανεξάρτητες ατοµικές πεάπτώσεις. ?ξάλλου, η ζωγραφική αφί- νει ευρύτερα περιθώρια στην προσωπική έκφραση ή έστω στην πληρέστερη διατύπωση του το- πικού ιδιώματος της ζωγραφικής γλώσσας σε συγκεκριµμένη χρονική περίοδο, πράγμα που είναι αδιόρατο σε άλλες τέχνες, όπως το κέντημα και η υφαντική. Σημειώνουμε εδώ πως η ύπαρξη ορισμένων τοπικών κέντρων ζωγραφικής δραστηριότητας, pa κάποιες ελαφρές ιδιομορ- φίες, δεν καταργεί την ενότητα της ελληνικής παραδοσιακής ζωγραφικής, όπως τα τοπικά ιδιώµατα δεν θρυματίζουν την ενότητα της ελληνικής γλώσσας. ΄Αν σήµερα αντιµετωπίζουμε το πρόβλημα των πηγών της σαμαρινιώτικης ζωγραφικής µε εικασίες, μπορούμε pa ακρίβεια και χωρίς χάσματα να παρακολουθήσουµε την τέχνη αυτή κα- τά την περίοδο της µεγάλης της ανάπτυξης, από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα ως τις πρώτες του ΖΟού. H εξέλιξη της αγιογραφίας των Σαµαριναίων ζωγράφων -όλης της ελληνικής αγιογραφίας- δεν είναι µιά "εσωτερική υπόθεσή" των καλλιτεχνών. Πολλές φορές στα συμφωνητικά καθορίζεται το υλικό της ζωγραφική,…"να είναι του λαδιού", "πΚεπί µου- σιαµάδων", "επί σανίδος" αλλά και η τεχνοτροπία, "ακολουθούντες βυζαντινόν ρυθμόν μετά τ του φυσικού"56. Ειδικότερα στην τοιχογραφία ο τεχνίτης εράζεται κάτω από το συνεχή κοι- νωνικό έλεγχο. Οι επίτροποι, οι παπάδες παρακολουθούν καθηµερινά την πρόοδο της εργασί- ας. “a κάθε έξη µέρες δουλειάς αντιστοιχεί µιά γενική θεώρηση του έργου από το σύνολο 23 σχεδόν των κατοίκων κατά την Κυριακάτικη Λειτουργία. ΄Ολοι αυτοί εγκρίνουν ή επικι νουν. 0 ζωγράφος δεν µένει ανεπηρέστος από όλα αυτά. To ευτράπελο "θέλοντας ο Βλάχ και µη θέλοντας o ζωγράφος...." της λαϊκής παροιμίας μπορεί να είναι υπερβολικό, α λά κρύβει αλήθεια. H Σαµαρίνα εµφανίζεται ως ζωγραφικό κέντρο σε περίοδο µεγάλης δραστηριότητας τι Ελλήνων ζωγράφων όχι μόνον στην αγιογραφία αλλά και στην τοιχογραφική διακόσμηση σπι- τιών της Δυτικής Μακεδονίας, της Ηπείρου και της Θεσσαλίας. Στην τελευταία αυτή δραστηριότητα δεν συμμετέχουν οι Σαµαρινιώτες. H περιοχή στην οποία κυρίως κινούνται, η περιφέρεια Γρεβενών, δεν έχει παράδοση στο "αρχοντικό", το μεγάλο και πλούσια δια- κοσμημένο pa ξυλόγλυπτα και τοιχογραφίες σπίτι.΄Οχι μόνο δεν έχουµε μαρτυρημένα τέτοι έργα Σαµαριναίων, αλλά ούτε pa τεχνοτροπικά κριτήρια µπορούμε να αποδώσουμε σ'αυτούς κάποιες "κοσµικές" τοιχογραφίες. Ακόμα και οι λίγες µεταγενέστερες τοιχογραφίες που υπάρχουν στο γειτονικό χωριό Φούρκα είναι έργα ξενόφερτου ζωγράφου. Νοµίζω πως το φαι… νόμενο δεν είναι ανεξάρτητο και από τη µεγάλη επιβολή που ασκούσε το δραστήριο αγιο- γραφικό κέντρο του μοναστηριού της Αγίας Παρασκευής, επιβολή τεχνική αλλά και πνευ- ματική. Πρέπει να περάσουν πολλά χρόνια, να κλείσει το εργαστήριο του µοναστηριού, να χαράξουν δικούς τους δρόµους οι ζωγράφοι του χωριού γιά να εμφανισθούν, στις αρ- χές του αιώνα µας, μερικές περιορισµένες προσπάθειες τοπιογραφίας, πάντοτε όµως µέσα στο χώρο του ναού. 'Αν είναι βάσιμη η εικασία του Χρήστου Ενισλείδη πως ιδρυτές του αγιογραφικού εργαστήριου είναι οι κτήτορες του μοναστηριού Νικηφόρος και Διονύσιος θα µας ήταν χρήσιμη η γνώση του έργου των. Δυστυχώς ούτε υπογραφή τους συναντήσαµε ούτε άλλο πει- στικό στοιχείο βρήκαμε. Θα µπορούσαμε να αποδώσουμε σ'αυτούς τις τοιχογραφίες του κα- θολικού της Αγίας Παρασκευής επειδή είναι πολύ πιθανό οι κτήτορες, αν ήταν ζωγράφοι, να έχουν κοσµήσει με την τέχνη τους το ναό που ίδρυσαν αλλά και γιατί σ'αυτές συναν- τούμε στοιχεία που δίνουν την κάποια ιδιαιτερότητα στη σαµαρινιώτικη αγιογραφία. H µορφή του Παντοκράτορα στον τρούλο και τα τάγµατα των αγγέλων που την περιβάλλουν µπορούν να θεωρηθούν, τόσο στο πλάσιμο όσο και στο χρώµα, τυπικά δείγματα της σαµα- ρινιώτικης ζωγραφικής. Αλλά η χρονολογία που υπάρχει σ'αυτό τον τρούλο, 1821, καθι- στά εντελώς απίθανη την υπόθεση να ζωγραφίστηκε από ανθρώπους που πρίν από µισόν αι- ώνα είχαν ιδρύσει το μοναστήρι και ίσως το εργαστήριό του. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες, αλλά ανυπόγραφες και αχρονολόγητες είναι οι τοιχογραφίες που σώζονται, σε όχι καλή κατάσταση, στην εκκλησία του Προφήτη Ηλία. Θαυµαστή είναι η "Κοίµηση της Θεοτόκου". Πρέπει να έγιναν κατά τα µέσα του 180v αιώνα. Στο νάρθηκα του ναού µερικές µικρές τοιχογραφίες, όπως του Χριστού και της Παναγίας, είναι τυπικά δείγματα της τοπικής | 24 ζωγραφικής κατά τα τέλη του 19ου αιώνα. Πρώτο υπογραμµένο έργο που προέρχεται σίγουρα από µέλος του εργαστηρίου της Α γίας Παρασκευής είναι οι τοιχογραφίες στο καθολικό του µοναστηριού Αγίων Αποστόλων, κοντά στον Κλεινοβό Καλαμπάκας. Επιβλητικό σύνολο, έργο του "ευτελούς και αµαρτωλού Μιχαήλ Αναγνώστου Δημητρίου, τον καιρό που αρχιερέας Σταγών /Καλαμπάκας/ ήταν ο Κύ- ριλλος από την Κοζάνη pa συνδροµή των "εύλογημένων ίεροµονάχων πατέρων Κυπριανού και Θεοκλίτου δι'έπιστασίας κυρού Χρίστου Σακελλαρίου προεστώτος". H επιγραφή τελειώνει pa tn φράση "κατά μήνα Δεκέµβριον έτελειώθη Δόξα τώ 'Αγίώ Θεώ", χωρίς να αναφέρει χρο νολογία, που όμως πρέπει να είναι 1789. Λεν φαίνεται να χρησιµοποιεί τα ίδια πρότυπα pa to ζωγράφο του Προφήτη Ηλία. Η παράσταση π.χ. της "Κοίμησης της Θεοτόκου" παρουσι- άζεται στις δύο εκκλησίες όχι µόνο µε σηµαντικές διαφορές στο χρώµα αλλά κυρίως pa σύνθεση διαφορετική στο σύνολο και στις λεπτομέρειες. To έργο του Προφήτη Ηλία χαρα- κτηρίζεται από χαμηλή χρωµατική κλίμακα σε ώχρες, φαιά, καφετιά, γκρίζα, γκριζογάλα- ζα. 0 Μιχαήλ στο µοναστήρι του Κλεινοβού µεταχειρίζεται έντονα χρώµατα, κόκκινα, πρά- σινα, κίτρινα. H atapétnta των προτύπων δεν διαπιστώνεται πΙστο χρώμα επειδή οι χαλ- κογραφίες ή τα σχέδια που μεταχειρίζονται σαν πρότυπα είναι ασπρόμαυρα και κάθε ζωγρά- φος =εσµεύεται µόνο στη σύνθεση, αλλά το ευρύτατο πεδίο της χρωµατικής επένδυσης εί- ναι ανοιχτό γι'αυτόν. Επί αρκετές δεκαετίες η σαµαρινιώτικη ζωγραφική θα χαρακτηρίζε- ται από έντονα και φωτεινά χρώματα και ροδαλές µορφές. Θα πρέπει να υπολογίσουμε ότι το έργο έχει επιζωγραφισθεί σε μερικά σηµεία. H σηµαντικότερη αλλοίωση έγινε στο χρώ- pa tou φόντου που από σκουρογάλαζο έγινε γαλάζιο, πράγµα που ανατρέπει κάπως την το- νική ισορροπία. Επειδή το πέρασμα του µεταγενέστερου χρώματος έγινε pa φαρδύ πινέλλο άφησε γύρω από τις λέξεις και ανάμεσα στα γράµματα των επιγραφών το αρχικό σκούρο χρώ- μα. Ευτυχώς στις φιγούρες οι επεμβάσεις είναι ασήμαντες. H σύνθεση, όµως, στα δύο έρ- γα pa κοινό θέμα είναι διαφορετική. Στον Προφήτη Ηλία είναι στενόµακρη ενώ στον Κλει- νοβό πολύ πιό φαρδειά. Στον πρώτο, µπροστά στο σκ ήνωµα της Παναγίας 0 άγγελος γέρνει πρός τα εµπρός και ο Ιεδονίας είναι γονατιστός ενώ στο δεύτερο το σώμα του αγγέλου έ- χει κλίση προς τα πίσω και ο Ιεφονίας είναι καθιστός. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες είναι οι μορφές των Αρχαγγέλων Γαβριήλ και "ιχαήλ στις δύο πλευρές της δυτικής θύρας στο µοναστήρι του Κλεινοβού. 0 Γαβριήλ έχει ήρεµη στά- ση, καθώς γράφει µε φτερό στο ειλητάριο που ανεµίζει ελεύθερο. 0 Μιχαήλ, µε τα άκρα του σε ζωηρή φυγόκεντρη κλίνηση, τους ανήσυχους κυµατισμούς του χιτώνα, τη δυναμική λοξή γραµμή του ξίφους, έχει μιά θεατρικότητα που προδίδει ιταλίζον πρότυπο. Και οι πο- λυπρόσωπες συνθέσεις έχουν έντονη κίνηση. Ta πολλά ειλητάρια pa αρκετά µακροσκελείς επιγραφές δείχνουν πως η "EpnnvaCa" του Διονύσιο… εκ Φουρνά έχει κάποιαν επίδραση.Πάν- 25 τως δεν τηρείται πιστά το αγιογραφικό πρόγραμµα της "Ερµηνείας". Οι 'Αγιοι Απόστολοι Κλεινοβού, εκτός από το έργο του Μιχαήλ, έχουν και άλλες µεταγενέστερες τοιχογραφίες και κυρίως επιγραφές pa μεγάλη σηµασία γιά την οστορία της Τουρκοκρατίας57. Δύο Γαμαρινιώτες ζωγράφοι, ο "ιχαήλ και ο Γεώργιος, ςωγραφίζουν στα 1803 την εκ- κλησία του Αγίου Γεωργίου στο χωριό Χακοπλεύρι Καλαµπάκας. Ο Μιχαήλ αυτός είναι οπωσ- δήποτε άλλος από το ζωγράφο των λγίων Αποστόλων Κλεινοβού. θα κενά ανάµεσα στα εγκόλ- πια είναι μονόχρωμα γαλάζια χωρίς των πλούσιο φυτικό διάκοσµο που συνήθως τα περιβά- λει. Οι μορφές είναι στατικές, κάπως βαρειές, η χρωματική κλίμακα πλουσιότερη. Διαφέ- ρουν, ακόµα, και τα γράμµατα και τα συμπλέγματα των επιγραφών. ?κτός από την τοιχογραφική δραστηριότητα, σηµαντική είναι και η παραγωγή δεσπο- τικών εικόνων και μικρών φορητών εικόνων καθώς και τρίπτυχων. ‘Eva από τα τρίπτυχα αυτά, µικρών διαστάσεων /25,Δ Χ 37,5 αναπτυγµένο/ έργο του 1813, στο αριστερό φύλλο και σε τρείς απανωτές ζώνες έχει τους Αγίους Παρασκευή, Χαράλαµπο, Αναστάσιο και Γεώρψι γιο έφιππο, στο στέλεχος τους Αγίους Πάντες σε κυκλική σύνθεση και κάτω τον Παράδεισο και στο δεξιό φύλλο τον Προφήτη Ηλία και τους Αγίους Νικόλαο, Στυλιανό και Δηµήτριο έφιππο. Σε τόσο μικρό χώρο 34 µορφές, από τις οποίες δύο έφιππες και µία ένθρονη, εί- ναι απόδειξη της ικανότητας του αγιογραφικού εργαστήριου της Σαµαρίνας να ετοιμάζει τεχνίτες όχι µόνο για μεγάλα τοιχογραφικά σύνολα αλλά και για µικρογραφικές επιτεύξεις. Οι αδελφοί Δηµήτριος και "ιχαήλ Αναγνώστου, ο δεύτερος είναι ο ζωγράφος του Κλει- νοβού, μαζί µε τον Αναγνώστη Παπαϊωάννου τοιχογραφούν στα 1819 την εκκλησία της "ετα- µόρφωσης του Σωτήρα, κοντά στο µοναστήρι της Αγίας Παρασκευής. Πολλά από τα πρότυπά τους είναι τα ίδια pa του Κλεινοβού, όπως και σε πολλά σηµεία η ίδια διάταξη των θε- µάτων επάνω στους τοίχους. ΄Γχουν περάσει όµως τριάντα χρόνια. Τώρα η ζωγραφική εί- ναι πιό ώριµη, το χρώμα σε συνδιασµούς κυρίως γαλαζοπράσινου και κόκκινου, έχει λάµ- ψη. Πλήθος µορφών ολόσωμων ή σε προτοµή, απανωτές πολυπρόσωπες συνθέσεις, ποικίλα δι- ακοσμητικά, δηµιουργούν εντυπωσιακό σύνολο. Ηερικές συνθέσεις, όπως τα θαύματα του Αγίου Πικολάου, ο Ιησούς που κρίνεται από τον Πιλάτο και η "εταμέλεια του Ιούδα είναι έργα υψηλής ζωγραφικής ποιότητας. Τα θαύματα του Αγίου Νικολάου ανήκουν στα λαµπρότε- ρα επιτεύγµατα της νεοελληνικής θαλασσογραφίας.΄Αλλον ζωγράφο pa το επώνυµο Αναγνώ- στου, τον Αθανάσιο, θεωρεί 0 "ιλτιάδης Παπαθανασίου ως Σαμαρινιώτη58. Ωστόσο, n τεχνο- τροπία και οι ανορθογραφίες του, στα µέσα του 190v αιώνα, δεν καθιστούν πιθανή την &- ποψη αυτή. Δέκα χρόνια αργότερα, στα 1829, οι αδελφοί Χρήστος, ιερέας, και Αντώνιος Παπαϊω- άννου κάνουν τις τοιχογραφίες της Μεγάλης Παναγιάς. Είναι σίγουρα αδελφοί του Αναγνώ- στη α=λά δεν συνεργάζονται μαζί του. Οι τοιχογραφίες της Μεγάλης Παναγιάς έχουν δια- 26 φορές από της Μεταμόρφωσης, αν και είναι φανερή η προέλευση των ζωγρλαφων από το ίδιο εργαστήρι. Εδώ το κόκκινο χρώµα έχει µεγαλύτερη ένταση, καθώς µάλιστα γειτονεύει µε µε το πράσινο, και πιάνει μεγαλύτερη επιφάνεια. Οι συνθέσεις και οι µορφές που γεµί;΄ ! ζουν πυκνά τις µεγάλες επιφάνειες των τοίχων δεν έχουν, βέβαια, το σίγουρο σχέδιο και την άρτια σύνθεση της Μεταµόρφωσης. Εκτός από τη λαμπρή ποιότητα του χρώµατος, οι τοι- χογραφίες έχουν λαϊκή αφηγηµατική διάθεση και μερικά ενδιαφέροντα ευρήµατα. Γενικά, το έργο δηµιουργεί ατµόσφαιρα γιορταστικής οικειότητας. H επιγραφή είναι µικρογράμµατη και γράφηκε από τον ιερέα Χρήστο, αφού τον ίδιον ακριβώς γραφικό χαρακτήρα συναντούµε σε επιγραφή έργου που το έκανε µόνος του. Πρόκειται γιά τις τοιχογραφίες στην εκκλη- σία του Αγίου Νικολάου στο χωριό Βασιλική, ανάµρσα Τρικάλων και Καλαμπάκας. Η εκκλησία αυτή "ανεκαινίσθη εκ θεμελίων" στα 1818 από τη γυναίκα του Αλή Πασά κυρά Βασιλική και τ'αδέλφια της Γεώργιο, Νικόλαο, Δήµο και Ιωάννη59. Ώε-ξ;1ο τελείωσε στ?ζ 22 "αρτίου 4829τ δαίνεται.πως,ο &ρήστος Παπαϊωάννου δούλ&υτ"πΞράλληλα Ετις δύο τκκλησίες,"το κα- λοκαίρτ…στήν ορεινή Σαμαρίνα και,το χειµώνα στην πεδινή…Έασιλική, που τότε λεγστανε , ΕοΞβόδα……λεν εΞναι δυνατό-μέσα σε εκατό µέρες να τελείωσε ένα τόσο µεγάλο τοιχογραφι- κό σύνολο, όπως…της-Πεγάλης Παναγιάς,.που ολοκληρώνεται…στις…39-Ιουλίου τις ίδιας χρο- µαµάς. Οι τοιχογραφίες έχουν υποστεί σοβαρή φθορά από την υγρασία. Ένδιαφέρουσα είναι η µορφή του νεομάρτυρα Γεωργίου, αυτής της λεβέντικης μορφής Ρωμιού φουστανελλά, η ο- ποία γνώρισε τόση διάδοση στην ελληνική Αγιογραφία µέσα ος,λίγα χρόνια. ϊηαεθώνσύρε πωςνο…?εώφγέ6ς μαρτύρησε'ν;α"Γιάννινα.την'προηχούμέΉΏ*Χρόντά /]838/. Τον Αντώνιο Πα- παϊωάννου συναντούµε να ζωγραφίζει στα 1833 την εκκλησία του Αγίου Δηµητρίου στο χω- ριό Λαμασούλι€ΟΟ Αντώνιος επαναλαμβάνει χαλαρά το ζωγραφικό ύφος του αδελφού του Χρή- στου. Από µέλος της εικογένειας Παπαϊωάννου προέρχεται ασφαλώς η εικόνα σε σανίδι του Αγίου Στεφάνου, έργο του 1846, που βρίσκεται σε προσυνητάρι του καθολικού Αγίου Στεφά- νου Πετεώρων και υπογράφεται συντοµογραφικά="χείρ Π.Π.'Ιω. σ.μ.ρ." δηλαδή Παπαϊωάννου Σαμαριναίου. Ακολουθεί µιά σειρά µέτριων ζωγράφων, όπως ο Μ.Γ. Χώτος που έργα του βρίσκονται στον 'Αγιο Βασίλειο Ανταρτικού /1844/, καθώς και µιά εικόνα του στο γυναικωνίτη της Μεγάλης Παναγιάς Σαμαρίνας. Τρείς ζωγράφοι συνεργάζονται στο µοναστήρι Ταξιαρχών Γρε- βενών, ο Βασίλειος, ο "ικόλαος και o Ιωάννης /18Δ8|. &… Μέσα στη μέτρια παραγωγή της περιόδου αυτής εντελώς ιδιαίτερο ενδιαφέρονξοι τοι- χογραφίες στην εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής Καρδίτσας /1853/, έργα σύο ζωγράφων από τη Σαµαρίνα που υπογράφουν µόνο µε τ΄αρχικά Α - Θ. Οι συνθέσεις έχουν την αφελή αφηγηµατι- κότητα εικονογραφήσεων λαϊκών μυθιστορημάτων. Στη "Βρεφοκτονία" όλη η επιφάνεια γεμί- ζει από πολλές μορφές σε ανήσυχη κίνηση. Γυναίκες pa ξέπλεκα µαλλιά και τραβηγμένα από 27 τον πόνο χαρακτηριστικά αγωνίζονται να σώσουν τα παιδιά τους από άγριους υωμαίους στρατιώτες µε σπαθιά. 'Αλλες τραβούν απελπισµένες τα µαλλιά τους, άλλες σηκώνουν α) φιασµένες τα χέρια. Μιά νέα pa γυμνό το πλούσιο στήθος της παλεύει pa σκυθρωπό στρο τιώτη που κατεβάζει ορµητικά το σπαθί του ενώ µε το δεξί του την αδράχνει από την κώµη. To παιδάκι της λουφάζει έντρομο πίσω από το µητρικό κορµί. Έρέήη σφαγμένα στο έδαφος. To βαθύ κόκκινο χρώµα του αίµατος, σκορπισµένο σε όλη τη σύνθεση εντείνει την ατµόσφαιρα ταραχής, αγριότητας και φρίκης. H περιγραφή της ζωγραφιάς αυτής θα α- πέδιδε το ύφος του έργου αν ήταν γραµµένη στην αδέξια και µεγαλόστομη καθαρεύουσα των λαϊκών αναγνωσµάτων της εποχής. Οι τρείς "κήρυκες θεοφόροι"…µιάς άλλης σύνθεσης … ανήκουν στη γενιά των καβαλάρηδων της λαϊκής μας, όμαιµοι των κυνηγών στα σπίτια του Ζαγοριού. 'Ενας άλλος Γαμαρινιώτης τεχνίτης υπογράφει pa τ'αρχικά Α.Α. την εικόνα " 0 Ba— σιλεύς των Βασιλευόντων"|1857/ που ανήκε σε παλιό ναό της Κορυφής Βοΐου61. Ο 'Ιωάν- νης ". σαμαρινέος" υπογράφει στις 4 Ιουνίου 1864 µιά λιγοπρόσωπη και γλυκερή εικόνα της Κοίµησης στην εκκλησία της Θεοτόκου ΒελανιδιάςαΝομού Κοζάνης. Αναφέρονται, ακόμα, τα ονόµατα μερικών Σαµαριναίων αγιογράφρν, του Ζήση Χατζή /γύρω στα 1860., του Νικό- λαου Ασηµένιου /1840—1919/, Ζήση Παπαγεωργίου, Ζήση πούλη και Βασ. Βούλγαρη, που ερ- γάσθηκαν στη Θεσσαλία62. Στο µοναστήρι της Παναγίας Γρανίτσας πάνω από το εσωτερικό υπέρθυρο επιγραφή µας πληροφορεί ότι " ΄Ιστορήθη ξερά εκκλησία τής Θεοτόκου κοιµήσεως Δευ"?π ΠλΌΘΕ"ΤΠΥ του στρέλα. Επιτροπεύων τής΄έκκλησίας Γεωργίου Θύµνιου "άστου.1860 Φεβρουαρίου 2. Δια χειρός Ζς και "ιχαήλ Γεωργίου 'Ιωάννου εκ κώμης αμαρίνης"63. Στο µοναστήρι της Παναγίας και στο χωριό ΄Αλωνα της Φλώρινας υπάρχουν επίσης εικόνες των ζωγράφων Ζήση και Μιχαήλ. ?την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου Αγναντιάς Καλαμπάκας εικό- να του αγίου Γεωργίου καβαλάρη έγινς"Διά συνδροµής καί Λαπάνης τών κ.κ. Κωνσταντίνου Ζτράλια Κωνσταντίνου γκάλουρη έστω είς Βοήθειάν των : 1888 μαρ. 26. 'Εφηµερεύοντος Ιω. 'Ιερέως Επιστασία Νικολάου µοναχού Διδάσκαλος Κ:Ν. Λουσαίτης= εκ Καστανές χ/ειρ/ Καργιούκου Γαμαρινέος". Κάτω από εικόνα των Αγίων Πάντων υπογράφει ο "Ζήσης 'Ιω. "t6- βα Σ.µ.ρ.". Στον 'Αγιο Αθανάσιο ΣπηλαίουνΓρεβενών ο Γ. Οικονοµίδης ζωγράφισε σε θύρα του τέµπλου τον ΄ιρχοντα Μιχαήλ /1869/ έργο χαµηλής τέχνης' στο ίδιο επίπεδο είναι και τα έργα του στο Μεσολούρι/1883/. *Αλλοι Σαµαρινιώτες ζωγράφοι της εποχής αυτής είναι o Ιωάννης Παπαδάµ /Σµίξη 1870, o Συμεών /µοναστήρι Προδρόμου Καισάρειας στο "ο- µό Κοζάνης 1874/64, ο Ζήσης Χατζή του Γεωργίου /1873, εικόνα Αγίου Νικολάου στην εκ- κλησία της Κοίµησης στη θέση Λάσδα Καναλίων Καρδίτσας|, ο Κυριάκος και ο Γεώργιος που τοιχογραφούν to µοναστήρι του χωριού Zappa στα 1880650 Ζήσης "ούλας / 'Αγιος "ι- κόλαος Κοπάνων στα Γιάννινα/. 0 Ιωάννης και o Τυμεών Παπαδάµ συνεργάζονται στα 1867 28 στην αγιογράφηση του καθολικού του µοναστηριού Αγίας Τριάδας Γιαννωτών και αμείβονται pa 4,600 γρόσια, όπως αναφέρει επιγραφή στο εσωτερικό υπέρθυρο της δυτικής θύρας του ινού. 0 7αµαρινιώτης ιστοριογράφος Δημήτριος Μακρής σηµειώνει, ακόµα, τα ονόµατα των ζωγράψυν Ιωάννη Κράτα, Νικόλαου πούλη, Δημήτρη Σακελλαρίου/185Ο/ και Ηλία Ζωγράφου66. Η επεξεργασία των εικόνων του τέμπλου Αγίου Νικολάου στο Κρούσοβο "ανετέθη εις τους εκ ?αµαρίνης ζωγράφους Μιχαήλ και τους υιούς αυτού Δανιήλ, πρωτοσύγκελον του Αγίου Πε- λαγονίας και Νικόλαον, οι οποίοι είχαν µετοικήσει ολίγον πρό της ανεγέρσεως"67. 0 Δα- νιήλ πριν γίνει καλόγερος λεγότανε Δηµήτριος και, μαζί μετον αδελφό του πικόλαο, βοη- θάει τον πατέρα του σε αγιογραφικές εργασίες του μοναστηριού Αγίου Πικολάου "πίγκορ- σκι στα 1831. Λεν περιορίζεται µόνο σε βοηθητικές εργασίες αλλά εκτελεί και υπογράφει δικές του εικόνες, όπως της Θεοτόκου, της Σύναξης των Αγγέλων και των Τριών Ιεραρχών. ?την τελευταία γράφει σε πρώτο πρόσωπο:" ΔΙΑ ΧΕΙΓΟΟ ΕΠΟ? TOY TAHFIHOY AHVHTPIOY.."’0— λες οι επιγραφές στις εικόνες είναι σλάβικες ενώ οι υπογραφές πάντα ελληνικές. Ο Νικό- λαος ήταν και ξυλογλύπτης, σκάλισε το βημόθυρο του τέµπλου στο µοναστήρι Ιωακείµ Οσο- γκόρσκυ. Ο "ιχσήλ pa to Δημήτριο εργάστηκαν στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο χω- ριό Ραϊτσίτσα, κοντά στο Ντέμπαρ. 0 Μιχαήλ είναι ονομαστός ζωγράφος της εποχής του γι'αυτό του αναθέτουν εργασίες σε εκκλησίες της πόλης Μοναστήρι /"πίτολα/ και στο ξα- κουστό µοναστήρι της Ρίλας στη Βουλγαρία. O ηιχαήλ Και οι γιοί του δρουν σε μιάν επο- χή µέτριας αγιογραφίας. Διακρίνονται, όµως για την επιµέλεια της δουλειάς των και για την επιµονή στην απόδοση των λεπτοµερειών. Οι θρόνοι του Χριστού και της Παναγίας απο- δίδονται pa αξιοσημείωτη δεξιοτεχνία σε όλες τις λεπτοµέρειες της ξυλογλυπτικής και των ΧΚΧΧΞµικρογραφιών που τους κοσμούν, οι φορεσιές pa ta σχέδια της ύφανσης και τα λογής κεντίδια, τα ευαγγέλια και τα άμφια των Τριών Ιεραρχών pa θαυµαστή ακρίβεια, 0 θώρακας του Αρχάγγελου Μιχαήλ µε όλο τον πλούτο των σφυρήλατων διακοσµητικών θεμάτων του. Τα πρόσωπα, όμως, έχουν τυπική και ουδέτερη διατύπωση, η προσπάθεια φυσικότητας στις πτυχώσεις των υφασμάτων δεν είναι αποτελεσµατική.΄Ατονη η χρωµατική κλίµακα. H εµφάνιση της οικογένειας Πιτένη, από τα 1872 και πέρα, δίνει καινούργια πνοή στη σαµαρινιώτικη ζωγραφική, την ανανεώνει τεχνοτροπικά και θεµατολογικά, την αποσπά- ει από τη µακαριότητα στην οποία είχε βυθισθεί. Ενά:φαίνεται να συνεχίζει τους ζωγρά- φους της προηγούµενης γενιάς, κατά έναν περίεργο τρόπο µεταβάλει σε προτερήματα τα ελαττώµατά τους. ο πατέρας Δημήτριος Αδάµ Πιτένης εμφανίζεται, από όσα µας είναι γνω- στά, στο ναό του Αγίου Δημητρίου "ηλιάς N. Κοζάνης, όπου εργάζεται κατά διαστήµατα α 6 τα 1872 ως τα 189168. To έργο του δραστήριου αυτού ζωγράφου είναι τεράστιοδ9και άνισο.Θα σταθούμε σε µερικές µόνο από τις ζωγραφιές του, εκείνες του εκφράζουν πλη- ρέστερα την ανανεωτική πνοή που χάρισε, αυτός αλλά και τα παιδιά του, στη σαµαρινιώ- 29 τικη ζωγραφική. Στην εκκλησία της Θεοτόκου, στο Πυλωρί Βέντσιων, κατά την επιγραφή "'Ιστορίθη ούτος δ Τέµπλος έν έτει 1883 1Οβρίου 20/ Διά συνδροµής καί δαπάνης παπα Γεωργίου άπό χωρίον Παλεο/χώρι καί Κωνσταντίνου Γρίββα καί τού λοιπού χωρίου δι έπι/ τροπής δέ Ιωάννου Δ. Βλάχου καί 'Αθανασίου µοναχού/ Αίωνάι τους ή µνήµη: Διά χειρός Δηµητρίου 'Α. Πιτένη/ ΐαµαριναίος". 7τις ποδιές του τέμπλου, αντί για τα συνηθισμένα ανθοδοχεία ή µπαρόκ διακοσµητικά, ο Πιτένης ζωγραφίζει τοπία. Μα η πρωτοτυπία του δε βρίσκεται εκεί, τοπία, έστω και σπάνια συναντούµε και σε άλλες ποδιές τέμπλων, όπως π.χ. στο ναό του Αγίου Κωνσταντίνου στο χωριό Αγία Σωτήρα Βοΐου /1867/ και στον ΄Αγιε Αθανάσιο Διδυµοτείχου. Αυτό που είναι η μεγάλη του καινοτοµία είναι ο λιτός και αυσττ ρός τρόπος pa τον οποίο τα αποδίδει, η μεταφυσική ατμόσφαιρα που αποπνλεουν. Πολύ πρίν από το Ψζιόρτζιο ντε Κύρικο ζωγραφίζει μπροστά από έναν γαλαζοπράσινο ουρανό πα- ράξενο µοναχικά κτίρια, σιωπηλά και µυστηριακά. 'Ενα µονόχρωμο παραπέτασµα µε βαρειά πτυχώσεις σκεπάζει µεγάλο μέρος της ζωγραφικής επιφάνειας. Ta ΐάΞΞΐ& απροσδιόριστα, λιτά στο χρώµα, pa αφιδωτά στρόγγυλα και τετράγωνα ανοίγματα που χάσκουν άδεια και άφωνα pa μιά σιγή γεµάτη μυστικά µηνύµατα. Κανένα δέντρο ή λουλόυδι δε γλυκαίνει το τοπίο. Υτα 1901 - 2 ζωγραφίζει την εκκλησία των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στους Φι λιππαίους, χωριό κοντά στη Σαµαρίνα. Εδώ το ζωγραφικό κλίµα είναι διαφορετικό. 0 Δηµ Έιτένης συνδέει την αγιογραφία pa τις καλλίτερες επιτεύξεις της σύγχρονής του κοσµι- κής λαϊκής ζωγραφικής.Αν η αγιογραφία είναι, όπως την είπαν, "ψαλµωδία pa χρώµατα" Ο) δ1 γίνεται "δημοτικό τραγούδι pa χρώµατα". 0 καβαλάρης 'Αγιος Ευστάθιος παραπέμπει στον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο ή στο Μεγαλέξανδρο που την ίδιαν εποχή ο φουστανελλάς Θεόφιλος φιλοτεχνούσε πάνα στούς τοίχους των πηλιορείτικων σπιτιών. Παραπέµπει, ακό- pa στούς στίχους που περιγράφουν έναν άλλον καβαλάρη "Αγιο, τον Γεώργιο="..γριβοκα- βαλάρη, αρµατωμένος pa σπαθί και µ'αργυρό κοντάρι". Η Κοίµηση της Θεοτόκου, αν και ξεκινάει από παλιότερα πρότυπα, είναι περισσότερο ένα συγκινητικό χωριάτικο ξόδι. Μερικά κεφάλια γυναικών έχουν την αφέλεια αλλά και τη δύναµη των λαϊκών προσωπογρα- φιών της εποχής. Φυσικά, ο Δηµ. Πιτένης δεν είναι ένα φαινόμενο ξεμοναχιασμένο από τον κοινωνικό του περίγυρο. Ζεί και εργάζεται σε παραδοσιακή κοινωνία που αποδιοργα νώνεται, δεν είναι όμως ακόμα έτοιμη να παραδεχτεί και να αφομοιώσει τις βαθειές κο νωνικές µεταλλαγές που την ελκύουν και τη φοβίζουν. Αισθάνεται πως μπαίνει σ'έναν κόσμο άγνωστο και προσπαθεί να γαντζωθεί σε όσα της είναι οικεία και δοκιµασµένα στ χρόνο. ΄Ετσι, ίσως, πρέπει να ερµηνεύσουμε τις ταλαντεύσεις του Δημ. πιτένη από το φόβο του άγνωστου στη σιγουριά του κοντινού και γνώριμου. οι δύο γιοί του, Γεώργιος και Νικόλαος, τοιχογραφούν στα 1905 την εκκλησία τηε 30 Θεοτόκου Κνίδης, στα Βέντσια. Επάνω σε γαλάζιο φόντο όρθιοι ΄Αγιοι στέκονται pa ύφος χωρικών µπροστά στο φυτογραφικό φακό. Ανάµεσά τους ενδιαφέρουσες µορφές o φουστανέλ- λάς Νεομ΄αρτυρας Γεώργιος "εξ Ιωαννίνων" και o 'Αγιος Χριστόφορος pa το μικρό Ιησού στον ώµο του. 'Αλλοι 'Αγιοι σε εγκόλπια, τα οποία περιβάλλονται από π έγµατα κλιµατί… δας σε χρωματική απόδοση που σκοπεύει στο διακοσµητικό αποτέλεσµα χωρίς να δεσµεύεται από τους φυσικούς χρωματισμούς. Αν και οι τοιχογραφίες είναι σχετικά πρόσφατες, έχουν υποστεί σημαντικές φθορές. Στα 1909 επανέρχονται στην εκκλησία της Θεοτόκου στο Πυλω- ρί. 7υνεχίζουν pa επιτυχία την πατρική παράδοση του λαϊκού καβαλάρη, pa τα ίδια ίσως πρότυπα αλλά σε άλλη, ζεστότερη.χρωµατική απόδοση. πιά "υπερρεαλιστική" σύνθεση βρί- σκεται στο γυναικωνίτη. Πρόκειται για " Τό παγκόσμιον καί άδέκαστον Κριτήριον τού Κυ… ρίου καί Σωτήρος ήµών 'Ιησού Χριστού". Είναι µιά σύνθεση όπου κυριαρχούν το γαλάζιο σε δύο τόνους, το καφέ-γκρίζο και το κίτρινο. 'Ενας πελώριος αυγόσχημος ήλιος με αν- θρώπινο πρόσωπο δεσπόζει στη σύνθεση. Θολό ποτάµι χωρίζει δύο οµάδες ανθρώπων. Αριστε- ρά, χοντρή αλυσσίδα περιζώνει την οµάδα των αµαρτωλών, ενώ η δεξιά ομάδα είναι ελεύ- θερη. τέσα στο ποτάµι παρασύρονται από το ορµητικό νερό "οι άσεβείς", οι "πόρνοι" κ. λ.π. και όλοι οι "μιαροί καί άκάθαρτοι και προ πάντων οι άγνώµων 'Ιουδαίοι γραµματείς και φασισαΐοι", όπως τους χαρακτηρίζουν επιγραφές σκόρπιες στο νερό. Τα ψυχρά χρώµατα, η µεγάλη κίτρινη κηλίδα του παραμορφωµένου,από κάποιαν άγνωστη πίεση, ηλιακού δίσκου, οι χοντρές αλυσσίδες, δηµιουργούν ατμόσφαιρα φόβου και µυστηρίου. Ο Γεώργιος Δηµ. Πιτένης, που τον συναντούµε να ζωγραφίζει από τα 1883 στην Καρυ- δίτσα, τοιχογραφεί στα 1911 το νεότερο τµήμα του καθολικού Κοίμησης της Θεοτόκου στο Σπήλαιο Γρεβενών. ?ε σχήµα αψίδας φιλοτεχνεί την Κοίµηση, σύνθεση λαϊκής φαντασίας, όπου ο Χριστός δέχεται την ψυχή της Παναγίας µέσα σε νεφέλη δόξας καφετιά pa γκριζό- μαυρο περιθώριο. Τον ουρανό γεµίζουν µορφές αγγέλων και Αγίων πάνω σε συννεφάκια΄ δε- ξιά και αριστερά των ιεραρχών δύο αγγελούδια ιταλικού ύφους. Τα κτίρια στο βάθος θυ- μίζουν εκείνα που βρίσκονται στις ποδιές του τέμπλου της Θεοτόκου στο Πυλωρί. Οι αραι- οί όρθιοι ΄Αγιοι προβάλλουν σε φόντο που µιµείται τοίχο χτισµένο ισοδομικά pa µεγάλους μαρμάρινους κυβόλιθους. Η κάτω σειρά των κιβόλιθων έχει χρώµα ώχρας µε καφετιά νερά, οι επάνω ανοιχτογάλαζοιι pa σκουρογάλαζα νερά. κεν πρόκειται για τη συνηθισµένη απο- µίµηση ορθομαρµάρωσης που συνατούµε στη χαµηλή ζώνη τοιχογραφημένων εκκλησιών, δηλα- δή γιη αντικατάσταση pa τη φτηνή ζωγραφική της δαπανηρής επικάλυώης του τοίχου pa pap- μάρινες πλάκες. Κύριο χαρακτηριστικό αυτών των αποµιμήσεων είναι οι οµόκεύΈοι ρόμβοι που σχηματίζουν τα νερά του µαρµάρου, όπως γινότανε συνήθως και στις πραγµατικές ορ- θσµαρµαρώσεις με την κοπή σε φέτες του µαρµάρου και την τοποθέτησή τους αντικουστά, κάθετα και οριζοντια. Στον Πιτένη άλλοι κιβόλιθοι έχουν οριζόντια νερά, άλλοι κάθετα 38 & λοξά, χωρίς συμµετρία. ΄Αλλωστε, δεν θα ήταν νοητή η αγιογράφηση επάνω σε ορθομαρµά- ρωση. Εδώ ο Πιτένης αποσπά τους Αγίους από τη µεταφυσική αποµόνωσή τους µεσα σ'ένα χρώμα -το γαλάζιο των Σαμαριναίων, κι όχι μόνον αυτών, ανακαλεί την απεραντωσύνη του ουρανού- και τους εντάσσει σε συγκεκριµμένο περιβάλλον που δίνει, μάλιστα, την αίσθη- ση της υλικής βαρύτητας. '0σο κι αν δεν ξέρουμε τις προθέσεις του ζωγράφου, το γεγο- νός της αποδοχής του έργου από τον επίτροπο της εκκλησίας Ιωάννη Ζήση και από τούς κατοίκους του χωριού φανερώνει πως pa την αλλαγή της ιδεολογίας ακόμα και η συντηρη- τική αγιογραφία μπορεί να δεχθεί σηµαντικές καινοτοµίες. Και µιά παρατήρηση για την επιγραφή. Σ'αυτή ο ζωγράφος µνημονετει πως το έργο τελείωσε στις 19 Αυγούστου 1911 και συµπληρώνει:" ΛΏΧΓ3ΡΑ'ΡΠΥΟΝΨΟΣ TOY HANIFPCTATCY ΑΓΙΟΥ Γ…ΨΩΝ Κ: Κ: λΙ"΄΄ΙΛΙΜ…ν ΛΑ7ΑΡΙΔΗ". Λίγο αργότερα, την 1η Οκτωβρίου του ίδιου χρόνου ο Αιυιλιανός, σφοδρός επικριτής της ανθελληνικής πολιτικής των "εοτούρκων, συλλαμβάνεται από αυτούς και σκοτώνεται στο χωριό Σχίνοβο. !! δολοφονία αυτή ξεσήκωσε ζωηρές διαµαρτυρίες των βλ- λήνων αντιπροσώπων στην τουρκική Εθνοσυνέλευση και παράλληλα οργανώνονται σε πολλά µέρη μνηµόσυνα και οµιλίες. Τότε σβύνεται από την επιγραφή η λέξη ΛΑΖΑΡΙΔΗ και στη θέση της γράφεται με πεζά γράµµατα η λέξη "'Εθνοµάρτυρος". 0 γρφικός χαρακτήρας δείχ- νει πως την έγραψε o Πιτένης. Θα µπορούσε κανένας να παρατηρήσει πως η αντικατάσταση αυτή)ύά γίνει από το ζωγράφο pa τα ίδια κεφαλαία γράμµατα κι έτσι να διατηρηθεί η ο- µοιογένεια της επιγραφής. αλλά η ηµερομηνία της είναι προγενέστερη από το μαρτυρικό θάνατο του λιµιλιανού, κι αυτό έπρεπε να φαίνεται. Είναι πιθανό η αλλαγή να έγινε σε μερικούς µήνες, όταν πιά είχε ελευθερωθεί η περιοχή. Παράλληλα pa τους Πιτένηδες δρά και μιά άλλη οικογένεια ζωγράφων με αργηγό τον Αδάµο Χρ. Κράγια, που εργάζεται άλλοτε pa βοηθό το γιό του Δηµήτριο και άλλοτε τον ανεφ€ό και µαθητή του Ζήση Ι. Ζήβα70. Στα 1875 ζωγραφίζει την εκκλησία του Αγίου Ιω- άννου Καρυδίτσας Νοµού Κοζάνης µαζί pa το µαθητή του ". Αδάµ, που πιθανό να είναι κι αυτός γιός του. ΄Αλλωστε και ο Δημήτριος Αδ. Κράγιας, που αναλαβαίνει και μόνος του εργασίες, μερικές φορές υπογράφει ως Δηµήτριος 'Αδάμου υιός, όπως στην εκκλησία Παλαιοχωρίου Γρεβενών στα 1870, άλλοτε βάζει ολόκληρο το πατρώνυμο.ΧΧΝΠήΕΙόξΧΧΧΚΙΙ!Ι Ωι παραγωγικότατοι αυτοί ζωγράφοι δεν φαίνεται να ενδιαφέρονται πάντοτε για την ποι- ότητα της ζωγραφικής των ούτε για την αντοχή των υλικών που χρησιµοποιούν. Δύο άλλοι ζωαγάφοι, ο Δημήτριος ?ίμου και ο Δημήτριος Ιω. Ιακουµάνος τοιχογρα- φούν στα 1902 την εκκλησία του Προφήτη Ηλία στο Δρυµό Ελασσόνας. Τυπικά δείγματα της σαµαρινιώτικης ζωγραφικής ΚΗΒνων αρχών του αιώνα µας, αυτής που δεν συμµετέχει στο ανανεωτικό κίνηµα των Πιτένηδων. Γαλάζιο φόντο, µορφές στρογγυλές, επιγραφές pa πε- ζούς χαρακτήρες που εδώ έχουν εντονότερη την καλλιγραφική αυξοµείωση του πλάτους των 32 γραμµών τους. Οι ολόσωμοι 'Αγιοι είναι κοντόχοντροι, οι πολυπρόσωπες σκηνές στατικές, τα φυτικά διακοσµητικά ανάμεσα στα εγκόλπια χωρίς τη συνηθισµένη ευλυγισία. άι εδώ ζωγραφίζεται ο ιδρυτής της µονής Ζάβερδας 'Αγιος Νικάνωρ, όπως συμβαίνει συχνά σε εκ- κλησίες κτηνοτροφικών χωριών. ΄Όήως 0 'Αγιος 1όδεστος, o 'Αγιος Νικάνωρ Θεωρείται προστάτης της κτηνοτροφίας, αν και η βιογραφία του δεν αναφέρει τίποτα σχετικό pa ία- ση ή άλλη ευεργετική επίδραση στα ζώα71. λε εικόνες του τέµπλου της "ονής Δεκατσά συναντούμε την υπογραφή του "Σαµαρινέως" Αθανασίου Τσούκα και τη χρονολογία 191672. Μία εικόνα του Νεομάρτυρα Γεωργίου, που βρίσκεται στο Μουσείο της Μακρινίτσας, pa την υπογραφή "χείρ Χ΄Ι= και Οίκ: Σ.µ.ρ.ν.υ." µας δίνει την ευκαιρία να διαλύσουμε την αρκετά διαδεδομένη πλάνη ότι οι Σαµαριναάιοι ζωγράφοι "είναι οι µόνοι που εφιλο- τέχνησαν pa φουστανέλλα τον ΄Αγιο Γεώργιο, τον νεοµάρτυρα τον εξ Ιωαννίνω"γ3. Μερικοί αποδίδουν σε σαµαρινιώτες ζωγράφους ανυπόγραφες εικόνες ή και τοιχογραφικά σύνολα αρ- κεί να συναντήσουν τη μορφή του Γεωργίου. Πρώτος που τον ζωγράφισε, δεκατρείς µόλις μέρες µετά το µαρτυρικό του θάνατο, είναι o Χιονιαδίτης Ζήκος Μιχαήλ και το έργο του αυτό έγινε πρότυπο για απανωτές εκδόσεις χαλκογραφιών από τις οποίες προέρχονται πάµ- πολλα άλλα έργα. Από τα 1838, χρονολογία του Θανάτου του, οι Χιονιαδίτες δεν έπαψαν να απεικονίζουν τον ταπεινό ιπποκόµο από το ΤσούρχλιΤΔ. Εκτός από τους Χιονιαδίτες, και άλλοι ζωγράφοι από χωριά και από τα Γιάννινα, ζωγράφισαν το ίδιο θέµα που το συ- ναντούµε από το Πήλιο /εκκλησία Ψαξιαρχών ηηλεών/ µέχρι τη Φιλιππούπολη75. Χωρίς αξιώσεις εξαντλητικής καταγραφής των ζωγράφων της Σαµαρίνας, σηµειώνουµε µερικά ακόμα ονόµατα που τα συναντήσαµε µόνο σε δημοσιευµένα κείµενα: Γεώργιος Τάµπου- ρας, "άστακας, Ψίκζας, Δόντας76, καθώς και ο " Δηµήτριος ax κώμης Γαμαρίνης"?7 που δεν πρέπει να είναι ένας από τους τρείς Δημήτριους που ξέρουµε, τον Πιτένη, το Σίμου και το Ρακουμάνο, γιατί αυτός ζωγραφίζει εικόνα στα 1856 και εκείνοι υπογράφουν έργα τους ως τις αρχές τών 2006 αιώνα. Στα έργα της σαµαρινιώτικης ζωγραφικής μπορούμε pa σιγουριά να προσθέσουµε και µερικά ανυπόγραφα του έχουν αναµφισβήτητη τη σφραγίδα της τέχνης της, όπως είναι οι τοιχογραφίες στις κόγχες του ιερού στις εκκλησίες του Αγίου Θωµά Ανθούσας και Ψαξιαρ- χών Αιανής. Ανακεφαλαιόνοντας σύντοµα την πορεία της σαµαρινιώτικης ζωγραφικής σηµειώνουµε πως ξεκινάει από τα αγιογραφικά εργαστήρια του Αγίκπ)΄Ορους γιατί η πιθανοί ιδρυτές του τοπικού εργαστήριου εκεί έµαθαν την τέχνη τους αλλά και γιατί τα τεχνοτροπικά χα- ρακτηριστικά των πρώτων εκπροσώπων φανερώνουν έντονη επίδραση της νεορωσικής αγιογρα- φίας που κηδεµονεύει την αγορείτικη ζωγραφική από το 18ο αιώνα. To φαινόμενο δεν είναι 34 κή" ζωγραφική, µ'όλη την αντιπάθεια που τρέφει ο συγγραφέας του βιβλίου αυτού προς τέτοιυ είδους ταυτίσεις. Εδώ, όµως, είναι τόσο εντυπωσιακή η αντιστοιχία που είναι χρήσιμη η αναφορά σε µορφές σύγχρονης τέχνης γνωστές στο μέσο αναγνώστη. Οι Σαµαρινιώτες ζωγράφοι δεν είναι οι µόνοι που κατάγονται από τη Βορειοδυτική Ελλάδα. Πολλά είναι τα χωριά καταγωγής των ταπεινών αγιογράφων= Καλαρρότες, Λιγκιάδες, Τσεπέλοβο, Κορύτιανη, Λοζέτσι, Μπαµποόρι, Δραγοµή, Ρονοδέντρι, Γρεβενίτι, Μέτσοβο, Πάργα, *Ανω Σουδενά, Φανερωμένη, Πηγές, Πωγωνιανη, Zappa, ππππππ Κριµήνι, η πόλη Γιάν- νινα...Ιδιαίτερη επίδοση στην αγιογραφία είχαν το Καπέσοβο, το Φορτόσι και οι γνωστοί µας Χιονιάδες. Η αγιογράφηση των εκκλησιών δεν γινότανε πάντα µονοµιάς. Πολλές φορές μεσολαβού- σαν αρκετά χρόνια από τη μία φάση των εργασιών ως την επόµενη, που δεν είχε αναγκα- στικά τους ίδιους εκτελεστές. Στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας δεν ήταν καθόλου εύκολη η συγκέντρωση του ποσού που χρειαζόταν αν και οι αµοιβές των αγιογράφων κάθε άλλο παρά υψηλές αποδεικνύονται από τα στοιχεία που κατέχουµε. Εικόνα των επίμονων και µακροχρόνιων προσπαθειών για να ολοκληρωθεί η αγιογράφηση µιά" εκκλησίας µας δί- νει απόσπασµα από "ενθύμηση" εκκλησιάς της Κόνιτσας: "..καί πάλιν µετά πολλά έξοδα Επι: Εφτιασαν τόν άρθηκα καί έζωγράφησαν έν πρώτοις τόν άρθηκα καί δστερα τό άγιο βημα καί διά νά µήν είναι τίποτα κλισιαστικό διά νά δώσουν τό χάπζι των ζωγράφωβ καί εβαλεν 6 Παπά ΜανΘέος 6 πνευµατικός καί έγραψαν πρόΘεδι τό κάθε όνοµα πρός γρόσια έκατό. καί έγραφεν όνόματα σαράντα εξ δστερα µέ χρόνους έχειριτονήθηκα έγώ 6 ταπεινός νικόλαος ίερε6ς άπό χύ αχιβ /1612/ καί έγινεν πάλιν συνδρομή καί την άποστόρισαν ...καί μετά ταύτα έγράφτη 6 Νίκος 6 γραµματικός δι άσπρα έννεακόσια καί ίστορίθη καί τό κάτω µέ- ρος της έκκλησίας΄ καί τόν τοίχον τόν άλλον τόν ίστόρησε 6 νι....µπέκιου καί 6 µιχά- Ana" 79. 35 ΠΑΌΑΠΟ"ΠΕΣ 1. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι. Αθήνα 1981, σελ. 29 κ.ε. 2. πίκος Γ. Σβορώνος; Ανάλεκτα Νεοελληνικής Ιστορίας και Ιστοριογραφίας. Αθήνα 1951, σελ. 383. 3. Αγγελικής Χατζηµιχάλη: ?αρακατσάνοι.Τόμος πρώτος, µέρος α: Αθήνα 1953. σελ. ρδ'. 4. Περισσότερα στοιχεία για παράγωγα, υποκοριστικά, τοπωνύμια, σύνθετα, στη µελέτη του Δηµητρίου I. Γεωργαντή = Περί των ?αρακατσαναίων. Αρχείον του Θρακικού Ααογρα- φικού και Γλωσσικού Υλικού.Αθήνα 1947-48, σελ. 221. 5. Χρήστου !!. Ενισλείδη= Η Πίνδος και τα Χωριά της.Β'έκδοση. Αθήνα 1851, σελ. 87. Την άποψη αυτή υποστηρίζ1υν και άλλοι. Βλέπει Ι.Α.Θωμόπουλουι Φα Τοπωνυμικά μας.Θεσ- σαλονίκη 1958, σελ. 48. 6. Απόστολου Βακαλόπουλουτ Ιστορία του Νέου Ελληνισμού. Τόµος Β΄Τουρκοκρατία 1453-1669 Θεσσαλονίκη 1964, σελ. 84. 7. Στέργιου Z. Παπαγεωργίου: Φα κατά τον Ράμον 'Πθιµα εν ?αµαρίνα της "ακεδονίας. Λαο- γραφία.Τόμος Β; τεύχος Β΄- Γ΄. Αθήνα 1910, σελ. 432. 8. Τάκης ?. Κανδηλώρου='ΛήμαςΒλάχοι. μ΄εγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Πυρσού. Αθήνα 9. Τηλέµαχοη Ρ. Κατσουγιάννη: Περί των Βλάχων των Ελληνικών Χωρών,Έ΄Γκ του Βίου και και της Ιστορίας των Κουτσοβλάχων επί Τουρκοκρατίας. Θεσσαλονίκη 1966, σελ. 14. 1Ο.Εκδοτικής Αθηνών; Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόµος ΙΑ΄. Αθήνα 1975, σελ. 173. 11. ΨΡΑΙΑΝ 9ΤΟΙΑ?Ο?ΙτΗι ΠΔΚατακτητής Ορθόδοξος Βαλκάνιος ΄Ρµπορος. 7τον τόμο Σπ. Ασ- δραχά /Έισαγωγή - Έπιλογή Κειμένων/: Η Όικονοµική Δομή των Βαλκανικών Χωρών. 15ος- 19ος Αιώνας.Λθήνα 1979, σελ. 310. 12. Απόστολος Βακαλόπουλος: όπου παραπάνω, σελ.215. 13. Kfiatag Κρυστάλλης: ΄Απαντα. Επιμέλεια Γ. Βαλέτα. "όρος Έ". Αθήνα 1959, Oak. A73. 14. Οδοιπορικά Ηπείρου και Θεσσαλίας,υπ6 του παρά τω γπουργείω των ?τρατιωτικών Έπι- τελικού Γραφείου. Αθήνα 1880. 15. "ιχαήλ Χουλιαράκης = Γεωγραφική και Πληθυσμιακή Ρξέλιξις της Έλλάδος, 1881 — 1959. Φόρος Β΄. Αθήνα 1975, σελ. 89. 16. “Ea Παγκόσµια Εγκυκλοπαίδεια, Τόμος 2όος. Αθήνα. ?το λήμα Ταµαρίνα. 17. Κώστας Κρυστάλλης: όπου παραπάνω, σελ. 425. 18. Κίτσος Α. "ακρ6ς= Η Χειροτεχνία εν Θεσσαλία. Λάρισα 1966, σελ. 12. 19. Γρηγόριος Π. Βέλκος= Η Ήπισκοπή Δοµενίκου και Ελασσόνος. Ελασσόνα 1980, σελ.1Οί. 36 20. Βασιλική Ρόκου : To Καµίνι. Ανάτυπο από τα Ηπειρωτικά Χρονικά.Γιάννινα 1982, σελ. 347. 21. τοπ… απόσπασμα. όπου παραπάνω, σελ.Χπκ 31o. 22. LOUISA Μπητ… & Μαιου… αιώνας των… τοσα… να τα καπου… αυτό… η"… να L’ ΕΠ… Η… το… ΙωΠΟΠΘΠΑΡΗΙΕ./Ανάτυπο/. 7"όφια 1966. Λεπτοµέρεια του παρτυρτου του µεταφέρει από τον Πουκεβίλ ο Κ. Γάθας /Ψουρκοκρατουµένη Ελλάς,Αθήνα 1869, σελ. 592 - 594/ όπου όμως δίνεται άλλη άποψη για τη στάση του Δηµήτριου, όχι και τόσο κολακευτική= "διέτρεξε κατά τας θυελώδεις εκείνας ηµέρας τας διηρεθισμένας επαρχίας ίνα κατευνάσει τα πνεύματα, και επαναγάγει τους ανθρώπους υπό τον ζυγόν της υπα- ιιής. ηλην καταγγελθείς ως δηµεγέρτης συνελήφθη μετά του Έλαχάβα και πλήρης αλύσεων εσύρθη προ του σατράπου των Ιωαννίνων". 23. Κώστας Κρυστάλλης: ΄Απαντα.Εισαγωγή - Κατάταξη - Σχόλια Κ. Πορφύρη. Αθήνα, σελ.3Ό1. 24. Κώστας Κρυστάλλης : όπου παραπάνω, σελ. 300. 25. To Σηµειωµατάριο ενός Ρετσοβίτη 1871-1943.Έπιµέλεια - Προλεγόµενα Γεωργίου Πλατά- pn- Αθήνα 1972, σελ. 11. 26. ". Θωμάς: "ία Γϊηματική Παράσταση που δείχνει τη Διάταξη με την οποία πορεύεται o "Τσιάτσιος". Εφηµ.-Η Ωραία Σαµαρίνα, Σεπτέµβριος-Οκτώβριος 1981. 27. Κίτσος Α. Μακρής: To τ'οιιαστήρι του Κλεινοβού και οι Επιγραφές του. Ρήματα. Αθήνα 1979, σελ. 252. 28. Γεώργιος Κ. Γάγαρηςι Δωδώνη, Εικονογραφημένον Ηπειρωτικόν Ηµερολόγιον.΄Έτος Α'. Αθήνα 1896, σελ. 174. 29. Κώστας Κρυστάλληςι όπου παραπάνω, σελ. 315. 30. n. Αραβαντινούι Συλλογή Δηµωδών Ασμάτων της Ηπείρου.Αθήνα 1880, σελ. 45. 31. Γ. Βαβαρέτοςι 0 Αλή Πασάς από την άλλην πλευράν./διάλεξη/ Αθήνα 1930, σελ. 5 32. Κώστας Κρυστάλλης: όπου παραπάνω, σελ. 318 33. Δημ. Λουκάτος= Λαογραφική Αποστολή στα Θεσσαλικά 'Αγραφα. Επετηρίδα του Λαογραφι- κού Αρχείου της Ακαδηµίας Αθηνών.Ψόμος 11-12, 19585959. Αθήνα 1960, σελ.295-312. Αποτρεπτική και φυλακτική ενέργεια έχουν και τα "υψωµένα" δέντρα στα τέσσερα ση- µεία του ορίζοντα/ Ρ. Αικατερινίδης: Ραρινά ΄Ρθιµα από την Περιοχήν των Τερρών. Πρακτικά Α΄Συµποσίου Λαογραφίας του Βορειοελλαδικού Χώρου. Ι.Μ.Χ.Α. Θεσσαλονίκη 1975, σελ. 17 - 19. 34. Γ. Αηµητροκάληςι Θρησκειολογικές και Λαογραφικές Παρατηρήσεις στην Πολεοδοµική Διάρθρωση Θρακικών Όικισμών. Πρακτικά Ε'ΣυµπσσόουΛΑασαρφφάας του Βορειοελλαδικού Χώρου.Θεσσαλονίκη 1979, σελ. 199 - 231. 35. Κώστας Κρυστάλλης= όπου παραπάνω, σελ. 209 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49- 50- 51. 52. 37 A. Evyy6noukoq: Μεγάλη Παναγιά. Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος.Τόμος 8ος. Αθήνα 1923, σελ. 121. Κίτσος Α. Μακρής: H Ξυλογλυπτική του Πηλίου. Βόλος 1958, σελ. 15. Χριστόφορος Περραιβός: Ιστορία του Σουλίου και της Πάργας.Αθήνα 1857, σελ. 35. Κίτσος Α. Μακρής: Ελληνική Καλλιτεχνική Παράδοση και Σύγχρονη Χειροτεχνία. Αθήνα 1981, σελ. 9. Κίτσος Α. Μακρής: Συναπάντημα στους Αιώνες. Περιοδ. Δίαυλος.Τεύχος 2ο. Βόλος 1967. Αγγελική Χατζηµιχάλη: ΞαρακατσάνΞι.Τόμος πρώτος, μέρος Α΄. Αθήνα 1957, oak. ρπέ. Κώστας Κρυστάλλης: ΄ΑπανΞα: Εισαγωγή - Κατάταξη - Σχόλια Κ. Πορφύρη. Αθήνα, σελ. 303- Χρήστος Μ. Ενισλείδης: H Πίνδος και τα Χωριά της.Β΄΄Πκδοση. Αθήνα 1951.σξΐο ζφή- λαιο Γρεβενών εργάσθηκαν και άλλοι Σαµαρινιώτες ζωγράφοι. Δημήτριος Σισιλιάνος= 'Ελληνες Αγιογράφοι μετά την ΄Αλωσιν. Αθήνα 1935, oak.76. Δημήτριος Σισιλιάνος: όπου παραπάνω, σελ. 85. Χρήστος Ενισλείδης= όπου παραπάνω, σελ. 92. Κίτσιπς Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι.Αθήνα 1981, σελ. 33. Πάνος Βασιλείου: Ευγένιος Γιαννούλης ο Αιτωλός.Αθήνα 1977, σελ. 102. Θεοφάνης εξ Αγράφων : Βίος Διονυσίου του εκ Φουρνά.Εισαγωγή και Σηµειώσεις Κ. Θ. Δημαρά. Αθήνα 1938, σελ. 32. Εηώήγροος0ΣιαυριάΠ6ς: όποαγααρατάύω;ηαεΧαµ65ίνας Δηµήτριος ο Νεοµάρτυς και Θεόδω- ρος ο Εθνοκήρυκας.Κοζάνη 1968, σελ. 6. Μιχαήλ Αθ. Καλινδέρης= Απόσπασμα ΔΘδαχήε Κοσμά του Αιτωλού.Θεσσαλονίκη 1965, σελ. 16. Ιωάννης Παπασωτηρίου: Επαρχία Τρικάλων. Θεσσαλικά Χρονικά.Πανηγυρικός τόµος. Αθή- παπι: να 1935, σελ. 291. Αν και ο τόµος έχει χρονολογία έκδοσης 1935, τυπωθηκε πόύ αρ- γότερα, αφού αναφέρει γεγονότα ως τα 1938. 53. 54- 55- 56. 57. 58. Αρχείο Κίτσου Α. Μακρή. Εγγραφές 1960 και 1962. Κίτσος Α. Μακρής: Εζωγραφίσθη στανικώς. ΞήΒαΞα.Αθήνα 1979, oak. 220. Νικόλαος Ρ. Πολίτης: Γνωστοί ποιηταί Δηµοτικών Ασμάτων. ΑαογραφΞα, τόµος Έ: τεύ- χος Δ΄. Αθήνα 1916, σελ. 489. Γεώργίος ΠΖΙΕάζΠαίσιος: Αγιογραφία και Αγιογράφοι των Χιονιάδων.Γιάννινα 1962, σελ.1Ο4, 107, 110. Κίτσος Α. Μακρής: To Μοναστήρι του Κλεανοβού και οι Επιγραφές του. ΞήραΞα.Αθήνα 1979, σελ. 252. Μιλτιάδης Παπαθανασίου: Σαµαριναίοι Ζωγράφοι. Εφημ.-ΞαΕαρΞΞα. Αθήνα , 38 59. Κίτσος Α. Μακρής: Η Εκκλησία της Κυρά-Βασιλικής και το Λαϊκό Ποτραίτο της Ορθό- δοξης Γυναίκας του Αλή Πασά. Βήµατα.Αθήνα 1979. oak. 193. 60. Γρηγ. Π. Βέλκος: Η Επισκοπή Δοµενίκου και τ*λασσώνος.]";λασσόνα 1980, σελ. 192. 61.Λάζαρος Α. Παπαϊωάννου: Η Κορυφή Βοϊου.Θεσσαλονίκη 1973, σελ. 51. 62. Φώτης !!. Βογιατζής, Η Θεσσαλική Ζωγραφική. Αθήνα 1980, σελ. 53. 63. Σπύρος Μουσελίµης: Αρχαιότητες της Θεσπρωτίας.Γιάννινα 1980, σελ. 245. 64. Δηµήτριος Μακρής: Σαµαριναίοι Ζωγράφοι του Νοµού Κοζάνης. Περ. Μακεδονική Ζωή. Τεύχος 84, Μάϊος 1973, oak. 21. 65. Χαρ. Ρεµπέλης: Η Ιερά Πονή Ζέρµας. Ηπειρωτικά Χρονικά. ΄Ετος 5, τεύχος Α-Ή. Γιάν- νινα 1930, σελ. 25. 66. Επιστολή του της 10. 10. 1983. Αρχείο Κ.Α.Μακρή. Περιέχει 21 ονόµατα ζωγράφων, από τα οποία τα 17 αναφέρονται σε άλλα σηµεία του κειµένου. 67. Νικόλαος Μπάλλας: Ιστορία του Κρουσόβου. Θεσσαλονίκη 1962, σελ. 24. 68. Δηµήτριος Μακρής: όπου παραπάνω, σελ 22. 69.1872: τοιχογραφίες Αγίου Δηµητρίου Ασπρούλας. 1877: εικόνα Αγ. Γεωργίου, εκκλησία Αγ. Γεωργίου Αιανής "Διά συνδροµής τού Ασύλου σου στεργιώπκου συνβείας καί ΧΚΙΧΧ τών τέκνων. αίωνία τους η µνήμη. 1877 Μαρτίου:10". 1878: Μέγας Αρχιερεύς στο δεσ- ποτικό θρόνο Αγ. Γεωργίου Αιανής "Διά συνδρομής καί Δαπάνης τόν δούλον τού θεού στερ- γίου κύρινας καί τέκνων αύτού 'Ιωάννου καί Τζότζα έστω είς µνημόσυνον αίώνιον. 1878 'Απριλίου 27". 1880: 'Αγιος Ιωάννης Δευκοπηγής. 1888: τοιχογραφίες Προφήτη Ηλία /Χαµηλού Ηλία/ Κοζάνης. 1888: Μεταµόρφωση Κοζάνης. 1891: Εσταυρωµένος στο ναό Ταξιαρχών Χρωµίου. 70. "... Αδάµος Χρ. Κράγιας. Ο τελευταίος φέρεται ζωγραφίσας εις τον Παόν του Αγίου Δηµητρίου εις το "εσολούρι, χορηγούντων των οπλαρχηγών Τότσικα και Γώγου "Λιά χειρός 'Αδάµου Χρ. Κράγια, μαθητής δε Ζήσης Ι. Ζόβας. Μεσολούρι 1867, Οκτωβρίου 17". Χρ. Ενισλείδου: Η Πίνδος και τα Χωριά της. Αθήνα 1951, oak. 91. 71. Λουΐζα Συνδίκα - Λαούρδα= Μία Εικόνα του Αγίου Πικάνορος. Ανάτυπο από τα Μακεδο- νικά.Θεσσαλονίκη 1958, σελ. 427. 72. Σπύρος Μουσελίµης: Αρχαιότητες της Βεσπρωτίας. Γιάννινα 1980, σελ. 222. 73. Μιλτιάδης Παπαθανασίου: ΄Εκλεισαν 150 Κρόνια από την Αγιογράφηση της Η. Παναγιάς. Εφημ. Η Ωραία Σαµαρίνα. Αθήνα, Ιούλιος - Αύγουστος 1979, σελ. 3 74. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι.Αθήνα 1981, σελ. 45 και εικόνα 31. 75. KITSOS Λ. MAKPIS: CHALCOGFAPHIES GFECGUES AUX PAYS Β.ΑΙ.ΠΑΝΙΟΠ?9 ΌΈΤΝΌΑΝΤ Ι.Κ.… XIX SIECLE. Ανακοίνωση στο Συνέδριο Βαλκανινών Σπουδών Έάρνας./ Ανάτυπο/. Θεσσαλο- νίκη 1976. 39 76. "ιλτιάδης Παπαθανασίου: ΄Ξκλεισαν 150 Χρόνια από την Αγιογράφηση της "* Παναγιάς. Εφηµ. Η Ωραία Σαµαρίνα. Αθήνα, Ιούλιος - Αύγουστος 1979, σελ. 3. 77. Αοιίζα Συνδίκα- Λαούρδα: "ία Εικόνα του Αγίου "ικάνορος. Ανάτυπο από τα "ακεδο- νικά.Θεσσαλονίκη 1958, σελ. 427. 78. Κίτσος Α. "ακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι.Αθήνα 1981, oak. 31. 79. Αθηναγόρας, "ητροπολίής Παραµυθιάς και Πάργας: “to; Κουβαράς. Ηπειρωτικά Χρονικά, ΄Ήτος 4o, τεύχος Α και B . Γιάννινα 1929, σελ. 14. 80. …σε - ωστοσο… πιο". πο…… στο Με Έπαψε. Λονδίνο 1914. E58 Στο κλείσοµο του VII κεφάλαιου " Η Ιστορία της Σαµαρίνας".

ωΓΓέΦοι Έ ωµά… c .'ο & ν ||. &! J» ν |. - --…--"-"----ωµ ? εργασία αυτή επιχειρεί να παρουσιάσει µιά σινοπτική εικόνα της τεχνης των Βλάχων ζωγράφων της Σαμαρίνας από τα τ€λη του 1δου αιώνα ως τις αρχ!ς του 2006. Βεβαια, οι χειροτίχνες ζωγράφοι του ορεινού αυτού χωριού δεν δημιούργησαν κάποια ιδιαίτερη "Σχολή", πράγμα που συμβαίνει µε όλους τους οµότεχνους που κατάγονται α- πό διάφορα χωριά όχι µόνο της περιοχής αλλά ολόκληρου του ηπειρωτικού κορµού της Ελλάδας. Ξεκινούν όλοι από κοινός ρίζες, δ!χονται τις ίδιες περίπου επιδράσεις, ερ- γάζονται κάτω από παραπλήσιες συνθήκες, κινούνται στον ίδιο κάρο, καλύπτουν συγγε- van: agfiyxcc και εκφράζουν την ίδιαν ιδεολογία. Ωστόσο, οι υπερβολικ!ς γενικεόσεις είναι επικίνδυνες επειδή υπάρχουν και ιδιαιτερότητες που, όσο κι αν δεν διαφοροποι- σάν ριζικά τις δραστηριότητες που ακτινόνονται από πολλά κόντρα, προσφερουν µιά γο… ητευτική ποικιλία αποχρώσευν, βοηθούν στην επισήµανση των διαθλάσεων που προκαλεί το πολιτιστικό µικροκλίµα κάθε τόπου και προσφερουν στοιχεία στο µελλοντικό µελετη- τή που θα επιχειρήσει μιά συνθετική µελέτη της νεοελληνικής ζωγραφικής παράδοσης. Η αγιογραφία των ζωγράφων της Σαμαρίνας αρχικά συµπορε6εται με την αγιογραφία των Χιονιαδιτόν ζωγράφων1. Υπάρχει όµως µιά στιγµή, χοντρικά γύρω στα 1860, που παρατη… ρείται σημαντική…απόκλιση. Οι x ονιαδίτες ζωγράφοι τρέπονται και σε άλλες µορφές υγραφικής. …το τοπίο, στη νεκρή φάση, στην ιστορική σκηνή, στην προσωπογραφίαι H ανανεω,ική πιεση που υφίστανται από την αλλαγή του πολιτιστικοδ κλίματος διοχετεύε- ται κυρίες =:ην "κοσµική"ζωγραφική κι έτσι παραµξνουν συντηρητικότεροι στην? από τη μέση της βραδυκίνητη, αγιογραφία. Οι ϊ…µαρινιάτες, όμως, ζωγράφοι περιορίζονται απο… κλειστικά στην αγιογραφία και η ανανεωτική πίεση διοχετεύεται με τόλμη στο είδος απ… τό της τέχνης, όπως θα δούμε όταν θα εξετάζουµε το Εργο τους.΄Οσο κι αν η κοινωνία των χωριών όπου ζούν και εργάζονται είναι παραδοσιακή και η οικονοµία τους αγροτο… πτηνοτροφική "ο µεσολαβητικός ρόλος αυτών των στρωμάτων |μεταπρατική αστική τάξη και διανοοίµ…νοι/ στην παραδοσιακή και θεµελιακά αγροτική ελληνική κοινωνία, τείν'… να τη διαηεσοποιήσει, δηµιουργόντας τους όρους που θα επιτρίψουν µε το πέρασµα το" χρ5νου, την …;κονομική και πολιτιστική συσωµάτωση του ελληνισµού στο δυτικό κόσμο"ΐ… Στη ζωγραφική, καθώς και στις άλλες τέχνες, φτάνουν, Εστω και καθυστερημίνα και εξα- σθενημίνα, τα ρεύματα της ευρωπαϊκής τ!χνης όπως το µπαρόκ και ο νεοκλασσικισµόςο Και δεν αναφερόμαστε εδώ στο "λόγιο" νεοκλασσικισμό των µεγάρων της Αθήνας, της λύ- ρας, της Θεσσαλονίκης, της Καλαµάτας, της πάτρας και άλλων αστικών κόντρων, οδτε στο "λατκό" των ταπεινόν χτιοµάτων στις συνοικίες τους, αλλά στις νεοκλασσικ€ς ζω- γραφιές σε σπίτια ορεινών παραδοσιακών οικισµών, όπως το πάπιγκο, το Νυμφαίο, η Κλει- σούρα.... Ας σημειώσουµε #64 ότι η Σαμαρίνα δεν ήταν µόνο µεγάλο κτηνοτροφικό χωριό z αλλά και δραστήριο μεταποιητικό και εμπορικό κέντρο. Η µελότη της σαµαρινιώτικης αγιογραφίας θα στηριχθεί στους πιό αντιπροσωπευτι- κούς ζωγράφους κάθε φάσης της εξόλιξής της, στο γενικό πολιτιστικό κλίμα των βλάχι- κων ορεινών οικισμών αλλά και στην ιδιοµορφία της ζωής του χωριού αυτού. Λεν πρεπει να ξεχνούµε πως η Σαμαρίνα ερηµύνεται τελείως από το Φθιπόπωρο ως την ΐινοιζη και οι κάτοικοί της σκορπίζονται είτε στα κτηνοτροφικά χειμαδιά είτε σε αστικά κόντρα, παλιότερα σχεδόν αποκλειστικά στα Γρεβενά, τα Τρίκαλα και τη Λάρισα, αργότερα όµως και σ'άλλες µεγάλες πόλεις όπως η Λθήνα, η Θεσσαλονίκη και ο Βόλος. λυτό είχε, βεβαι- α, σοβαρός συνόπειες στη διαµόρφωση της ιδεολογίας των.Δπό παλιά οι Σαµαρινιύτες συµβιώνουν μόνο μερικούς µήνες. τους υπόλοιπους είναι σκορπισµόνοι σε πολιτείες, χω- ριά και λιβάδια. Είναι κτηνοτρόφοι, Εμποροι, βιοτόχνες, µικροεπαγγελµατίες, επιστή- µονες, υπάλληλοι, δηλαδή Εχουν ενταχθεί σε ποικίλες επαγγελµατικός-ταξικός ενότητες. ΄Βχουν συχνός επιγαμίες µε ελληνόφωνους.'Ετσι, δεν Εχουν κοινά όθιμα Χριστουγόννων, δοξασίες γιά το Δωδεκαήμερο κ.λ.π. Εποχιακά μετακινούµενοι πληθυσµοί ήταν και οι Σα- ρακατσάνοι, αλλά αυτοί, την περίοδο που μελετούμε, ήταν αποκλειστικά κτηνοτρόφοι µε σταθερή μορφή κοινωνικού βίου στηριγμόνη στην κτηνοτροφική μονάδα, το τσελιγγάτο, ενιαία ιδεολογία και κοινός μορφές του υλικού βίου. ΄Οπως σηµειώνει η Αγγελική ξα- τζηµιχάλη,"..ενώ οι Κουτσόβλαχοι, σαν αποκαταστημόνοι ηµινομάδες, εκμεταλλεύθηκαν και βιοτεχνικά το κτηνοτροφικά επάγγελρα και οι περισσότεροι ασχολούνταν, όπως είναι γνωστό, με τις τόχνες και το εµπόριο, οι έαρακατσάνοι ποτό δεν εκμεταλλεύθηκαν βιο- τεχνικά τα προϊόντα τους και κανόνας δε σκέφθηκε να φτιάσει ίνα αντικείμενο γιά με- ταπά>ληση"3ο Γάμοι ΐαρακατσάνων µε Βλάχους ή Γραικούς ήταν σπανιότατοι.΄Ολα αυτά, βό- βαια ως τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Στούς Σαµαρινιύτες σημαντική βαρύτητα Εχουν τα Εθιμα του Δεκαπενταύγουστου, όταν γιορτάζει η κεντρική εκκλησία του χωριοά, η Με- γάλη Παναγιά, την πρώτη μέρα με το γιορταστικό ψήσιµο σουβλισµόνου αρνιού, όπου συγ-, κεντρόνεται το συγγενολόγι, και τη δεύτερη με τη γενική σύναξη στην ευρύχωρη αυλή… της εκκλησίας, όπου χορεύεται ο "τοιάτσιος". Δεν πρόκειται για καθαυτό χορό αφού δεν έχει ούτε χορευτικό ρυθμό ούτε ποικίλους βηματισμούς. Ουσιαστικά είναι πολυάνθρωπη πυκνή αλυσσίδα που κινείται αργά. Θα ελεγε κανόνας πως εκείνη την ώρα αισθάνονται ότι αποτελούν όνα σ ύ ν ο λ ο που σμίγει ύστερα από πολύµηνο χωρισµό και χαίρονται αυτό το σµίξιμο. Η διαδικασία αυτού του ανταμόματος συντελείται σε τρείς ενρυνόµε- , | νους κύκλους: τις παραµονός συγκεντρώνεται η οικογένεια, που μερικ€ς φορές ειναι σκορ- πισµόνη σε διάφορα μόρη |παιδιά που εργάζονται σε τόπους µακρινούς, ξενοπαΐτρεµόνα κορίτσια.../, τη µέρα της γιορτής ανταμόνουν γύρω από τα σφαχτά συγγενείς ΐαι στε- νοί φίλοι και την επόµενη µόρα ολόκληρο το χωριό στον "ΐσιάτσιο". θα πρόπε να ση- μειώσουµε ότι o πανυγηριψµός της 16ης Αυγούστου γίνεται χωρίς φαγοπότι, που πάλι θα χώριζε τη σύναξη σε μικρές ομάδες. Μέσα στο πυκνό πλήθος ακούγονται από παντού χαρού- µενα συναπαντήματα, φωνές έκπληξης γιά το αγόρι που χνούδιασαν τα μάγουλά του,γιά το κορίτσι που φούσκωσε ξαφνικά σε γυναίκα, για το καινούργιο βράφος της οικογένειας, γιά το πόσο καλά "κρατιέται" ο παππούς. Ανταλλάσσονται τα νέα της χρονιάς και οι ευχές ψ γιά την επόµενη συνάντηση. Μικρότερες γιορτές γίνονται στις 26 Ιουλίου, της Αγίας Πα- ρασκευής, που θεωρείται προστάτρια των κτηνοτρόφων. "Έξω από το χωριό υπάρχει το μο- ναστήρι της Αγίας παραακευής. Σε πολλά βλάχικα χωριά η κεντρική εκκλησία τιμάται στο όνοµα αυτής της Αγίας. To έργο των αντιπροσωπευτικών ζωγράφων της Σαµαρίνας θα έδειχνε µετέωρο αν, παράλ- ληλα µ'αυτό,δεν µας απασχολούσε και η συνεισφορά των ταπεινών οµότεχνών τους που είτε προετοίμασαν τις διαδοχικές φάσεις πρίν αυτός βρούν την πληρέστερη έκφρασή τους στο έργο των προικισμένων, είτε επωφελήθηκαν από την αξιοποίηση και κωδικοποίηση που οι ταλαντούχοι έκαναν στις µικρές και, μερικές φορές, αδιόρατες συνεισφορές των πολλών. Η συγκέντρωση του ύλικού γιά την εργασία αυτή συνάντησε πολλές δυσκολίες. Ta έρ- γα είναι σκορπισµένα σε µεγάλη έκταση, µέσα και έξω από τα σύνορα της Ελλάδας και σε πολλές περιπτώσεις.σε μέρη δυσπρόσιτα. Οι πρόσφατες εθνικές περιπέτειες εξαφάνισαν το μεγαλύτερο μέρος από τα χειρόγραφα και τα άλλα στοιχεία που θα ήταν χρήσιμα γιά την πλαισίωση των πληροφοριών που παρέχουν οι ζωγραφιές και η βιβλιογραφία. Αλλά και δύο χειρόγραφα που υπάρχουν στη Ρητρόπολη Γρεβενών και τα είχε επισημάνει παλιότερα φίλη ερευνήτρια στάθηκε αδύνατο να τα συμβουλευθούµε γιατί δεν μας το επέτρεψε o Μητροπο- λίτης Γρεβενών κ. Σέθιος. Ta χειρόγραφα αυτό περιέχουν πληροφορίες γιά τη Σχολή Ζω- γραφικής, µάλλον το εργαστήριο μαθητείας, που λειτουργούσε στο µοναστήρι της Αγίας Παρασκευής Σαµαρίνας. Δεν μας παρηγορεί το γεγονός ότι . την ίδιον άρνηση αντι- μετώπισαν και άλλοι ερευνητές, αξιότεροι από µας, όπως ο αξέχαστος Λίνος Πολίτης που ο ίδιος Μητροπολίτης δεν του επέτρεψε την τελική παραβολή των τυπογραφικών δοκιµίων με το χειρόγραφο του Λεξικού του Φωτίου, που το είχε φωτογραφίσει όταν !!ητροπολίτης Γρεβενών ήταν o προκάτοχος του σημερινού, αλλά οι φωτογραφίες είχαν μερικές ασάφειες. Επίσης δεν μας επιτράπηκε η φωτογράφιση μερικών εκκλησιών της περιοχής, μ'όλο που εί- χαµε τη νόμιμη άδεια και σύσταση τη; αρμόδιας Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Ευτυ- χώς µερικοί φίλοι μας πρόσφεραν φωτογραφίες τραβηγμόνες πρίν από πολλά χρόνια. Πολύτιµη συµπαράσταση βρήκαμε από πολλούς Σαµαρινιώτες και περισσότερο από την οικογένεια Μάνθου Παπαζήση, ιδιαίτερα από τη φιλόλογο κόρη του Μάχη, τον κ. Μιχάλη Ποντίκα, το συνταξιούχο δάσκαλο κ. Μιλτιάδη Παπαθανασίου, τον καθηγητή κ. Φάσο Δουζέ- νη, τον ιοτοριοδίφη κ. Διµήτριο Μακρή, το γιατρό κ. Ζόν,Γιώτσα, τον κ. Γεώργιο Τσού- ρη, τον κ. Τάκη Ψαµπούχα και το Σύλλογο Σαµαριναίων Λαρίσης και Περιχώρων. Τους ευχα- ριστώ θερµά, όπως και την κυρία Βικτωρία Νικήτα που μου παραχώρησε αρκετές φωτογρα- φίες που είχε από παλιότερες έρευνές της.Εντελώς ιδιαίτερα θέλω να ευχαριστήσω το Ινστιτούτο Λαϊκού Πολιτισμού της Αλβανίας και το Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικών και Ζωγρα- φικών µνημείων της Γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας που όχι µόνον επέτρεψαν αλλά και βοή- θησαν σηµαντικά τις εκτεταµένες έρευνές µου και μου έδωσαν πολύτιµες πληροφορίες.Στή Βουλγαρία συνάντησα απροθυµία και δυσπιστία από τις αρμόδιες υπηρεσίες. Αισθάνοµαι ευγνωμοσύνη προς τον κ. Πάνο Καραγιώργο που έθεσε στη διάθεσή μου την ανέκ- δοτηµετάφρασή του του έργου: οι Πομάδες της Πίνδου)των WAGE και THOMPSON. Σ Κ Α Ρ I Φ Η Η Α I Σ T O P I A Σ T H Σ Σ Α Ρ Α Ρ I N Α Σ To θέμα της ίδρυσης και της παλιότερης ιστορίας της Σαμαρίνας συνδέεται με το πρό- gin α της προέλευσης των βλαχικών πληθυσμών στην Ελλάδα, ένα πρόβλημα γιά το οποίο προτείνονται διάφορες λύσεις που ο υποφαινόµενος δεν έχει αρμοδιότητα να ελέγξει και ΄ να αξιολογήσει. Ακόµα και η λέξη Β λ ά χ ο ς δεν έχει γιά όλους τους ερευνητές τό ίδιο περιεχόμενο.'Αλλωστε είναι σκορπισμένοι σ'δλόκληρη την Ελλάδα και πολλά είναι τα χωριά που έχουν σαν πρώτο συνθετικό του ονόματός των τη λέξη Βλάχος, χωρίς να εί- ναι σίγουρο πως αυτό έχει κάποιο εθνολογικό νόηµα ή είναι δηλωτικό ποιμενικής κοινω- νίας: Ελαχοκάτουνο Δωρίδας, Βλαχοκερασιά µαντινείας, Βλαχομάντρα Ναυπακτίας, Βλαχο- πουλάτικα Παξών, Βλαχοπούλι Πυλίας, Βλάχος Γορτυνίας, Βλαχο:ά…τη Γορτυνίας, Βλαχοχώρ οι Λακεδαίμονος, Βλαχιά Χαλκίδας, Έλαχογιάννη Έλπσ ένας, EX ν'΄?αδο Ολύµπου, Βλαχο- µαχαλάς |΄Αλλη Μεριά/ Πηλίου και άλλα4. Εδώ µας ενδιαφέρει ζ-ή "αμαρίνας όπως έχει διαµορφωθεί από τις τελευταίες δεκαετίες του 1Θου &, .. πρώτες του ?Όού αιώνα. Δεν παραβλέπουμε, βέβαια, τη δύναμη επιβίωσης που έχουν παλιότερα στοιχεία στην παρα- γωγική διαδικασία κυρίως των κτηνοτροφικών προϊόντων όσο και στην κοινωνική ζωή και την τέχνη.΄0που συναντήσουμε σίγουρα τέτοια στοιχεία θα τα σηµειώσουµε. Πάντως η προ- έλευση του ονόµατος του χωριού από το Σάντα Μαρίνα5 δεν φαίνεται πιθανή,γιατί στις περιπτώσεις που ένα χωριό έχει όνοµα Αγίου αυτό προέρχεται από την κεντρική, ή τη μό- νη, εκκλησία του χωριού και στη Σαμαρίνα δεν υπάρχει εκκλησία Αγίας Μαρίνας. Και στην περίπτωση ξαναχτισίµατος ναού, ο δεύτερος παίρνει το όνοµα του παλιού, πολύ περισσό- τερο όταν αυτός είναι o κεντρικός του χωριού. Βέβαια υπάρχουν και σπάνιες μετονομα- σίες ναών, µα κάτι τέτοιο είναι εδώ εντελώς απίθανο γιατί το όνομα Καρίνα δεν συνηθί- ζεται στη Σαμαρίνα. Κι αυτό έχει σημασία γιατί το όνομα του Αγίου που τιμάται ιδιαί- τερα σ'έναν τόπο δίνεται συχνά στίς βαπτίσεις. Αυτό αποκλείει την πιθανότητα ύπαρξης παλιότερης εκκλησίας μετο όνοµα αυτό γιατί σε τέτοια περίπτωση θα έπρεπε να υπάρχουν πολλές Μαρίνες, αφού κατά κανόνα σχεδόν απαρά9το, … "ουτεγγονή παίρνει το όνοµα της γιαγιάς της. . δζψ€|. ‘ Γ';κιγι.,α 'ων'… Η…) ." 7»… ΐι΄.Γα;…γ ό'ΛΓΜ»Ν'΄ω το… Χ φ(΄|"λ)α' 5 κατά την Τουρκοκρατία, από τη συνένωση μικρών οικισμών που τους αποτελούσαν κτηνοτρο- φικές φάρες. Φαίνεται, όµως, ότι αντιμετώπισαν προβλήµατα υπερπληθυσμού και, εδώ και μερικές εκατονταετίες, σημειώνονται οµαδικές µετοικεσίες πρός τον Όλυμπο. Υπάρχει μιά τέτοια παράδοση στα βλάχικα χωριά του σύμπου, την οποία o Λπόστολος Βακαλόπου- λος6 βρίσκει αξιόπιστη γιατί υπάρχουν πολλές οµοιότητες ανάμεσα στα ονόµατα, στη γλώσ- σα, στην προφορά, στα ήθη και τα έθιµα των Βλάχων του Ολύμπου και της Πίνδου/Σαμαρί- νας κ.ά./. '0πως είναι φυσικό, στην αρχή επικρατεί καύστη Σαμαρίνα η ιδεολογία της κλειστής πατριαρχικής φόρας. Εερικά στοιχεία της επιβιώνουν ως τα τέλη του-19ου αιώ- να. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι για το γάµο δεν ζητούσαν τη γνώμη των μελ όνυμφων που, άλλωστε, δεν είχαν καμµιά προσωπική επαφή. 'Ολα τα κανόνιζαν οι γονείς µε τη με- σολάβηση προξενητή7. Η σ υγκρότηση μεγάλου χωριού δημιούργησε την ανάγκη και άλλων δραστηριοτήτων, εμ- πορικής, μεταποιητικής και επισκευαστικής καθώς και της προσφοράς υπηρεσιών. Καθώς μεγαλώνει η παραγωγή κτηνοτροφικών και υλοτομικών προϊόντων είναι πιά απαραίτητη η ύπαρξη οργανωµένου εμπορίου για τη διάθεσή τους σε άλλες αγορές. Η ανάπτυξη της οικο- νοµίας και το φυσικό της επακόλουθο, το ανέβασµα του βιοτικού επιπέδου, προκαλούν ζήτηση ειδών που δεν παράγονται επιτόπια. Πρέπει να οργανωθεί και ο µηχανισμός µετα- φορών, σύµφωνος µε τις συγκοινωνιακές συνθήκες της εποχής. Οι Σαµαρινιώτες, όπως και οι κάτοικοι των άλλεν χωριών της περιοχής "ασχολούνται με την υφαντουργίαν, την υλοζ τοµίαν, τε εµπόριον ". =τνοτροφίαν, την ελληνορραπτικήν, τσαρουχοποιίαν, ορειχαλ. κουργικήν, υαχαιΛΛ…Πιΐα σαγγ:τ΄ε;ΐαν, Πλείστο, επίσης είναι κυρατζήδες /αγωγιάται/ και τυροκόµοι"8. δηµιουργείται έτσι µία "πολυπληθής αστική τάξις"9. Οργανώνεται µάλι- στα ετήσια εμποροπανήγυρη "ειδικευµένη στο ζωεµπόριο και τα ζωοκομικά προϊόντα"10 I 'Ενα μέρος τα: εμπόρων ξενιτεύεται και εγκαθίσταται σε βαλκανικά εμπορικά κέντρα και φτάνει ακόμα ως την Ουγγαρία. . Βέβαια, η τοπική δραστηριότητα σταματάει τους χειμε- ρινούς µήνες. Πιθανότατα η εμποροπανήγυρη γινόταν γύρω στο Δεκαπενταύγουστο. Είναι η καταλληλότερη εποχή γιά το κλίµα της λαµαρίνας αλλά και γιατί τότε γιορτάζει η κεντρι- κή εκκλησία του χωριού, η Μεγάλη Παναγιά. Σχεδόν πάντοτε τα εμπορικά πανηγύρια συνδιά- ζονται µε τις θρησκευτικές γιορτές. Η δηµιουργία, όµως, τάξης εµπόρων και βιοτεχνών προκαλεί Ρύτματα στην παλιά ιδεολογία χωρίς να την εξιφανίζει.0ι γεωργοκτηνοτροφικοί πληθυσµοί στηρίζονται κυρίως στην προγονική πείρα. H καλλιέργεια των κτημάτων και οι διάφορες κτηνοτροφικές εργασίες καθορίζονται από το απόσταγμα μακροχρόνιας πείρας, σχεδόν αμετάβλητης. Αυτό διαµορφώνει πολύ συντηρητική νοοτροπία. Αντίθετα, η εργασία του βιοτέχνη και του έμπορου προυποθέτει συνεχώς ανανεούμενη γνώση. Ο βιοτέχνης πρέ- πει να ,…»αα,Ρ,ς…Ήη 61γς «(sq κατασκευαστικές µεθόδους, στις αλλαγές της ζήτησης προτόντων του. Χτυπητό παράδειγμα από ένα άλλο Ελατοχώρι είναι η εισαγωγή της τεχνι- κής του φιλιγκράν στη ασημουργία του Συρράκου. O έμπορος πρέπει να ξέρει να γράφει και να λογαριάζει, να ενηµερώνεται για τις διακυμάνσεις των τιμών και την ισοτιµία των νοµισµάτων. Υποχρεώνεται να ταξιδεύει και πολλές φορές να εγκαθίσταται μόνιμα ή για κάποιο µεγάλο διάστημα σε πολιτείες της ξενητειάς. Αυτά τον κάνουν περισσότερο πληροφορηµένο σε ό,τι συµβαίνει στον "έξω κόσμο", πρόθυµο δέκτη νέων ιδεών και συγχρο- νων μορφών ζωής και τέχνης. 'Όλα αυτά, βέβαια, µέσα στη σχετικότητα του τόπου και της εποχής. οι ζωγράφοι της Σαμαρίνας εργάζονται σε µεγάλη γεωγραφική περιοχή που αρχίΈει από τη σημερινή νότια Γιουγκοσλαβία και τη Βουλγαρία και φτάνει ως την Πελοπόννησο12. Σ'αυτούς, όµως, υπάρχει μιά ιδιοµορφία" οι ζωγράφοι των άλλων χωριών εκτελούν τις τοι- χογραφικές εργασίες κυρίως τους ανοιξιάτικους ή καλοκαιρινούς µήνες και το χειµώνά επι- στρέφουν στα χωριά τους, όπου κατασκευάζουν µικρές φορητές εικόνες ή εκτελούν παραγγε- λίες δεσποτικών εικόνων είτε σε κάποιο χώρο του σπιτιού τους είτε σε ανεξάρτητο εργα- στήριο. Η Σαμαρίνα, όµως, ερημώνει κατά τους χειμερινούς µήνες και συνεπώς κάπου αλ- λού έπρεπε να έχουν το εργαστήρι τους ενώ το καλοκαίρι εκτελούσαν τις τοιχογραφικές εργασίες είτε στον τόπο τους είτε σε άλλα χωριά" Είναι χαρακτηριστικό πως η αγιογρά- φηση της Μεγάλης Παναγιάς τελειώνει στις 30 Ιουλίου 1829 και της Αγίας Παρασκευής στις 15 Οκτωβρίου 1818. 0 πληθυσμός της Σαμαρίνας, φυσικά κατά τους θερινούς µήνες, είναι πολυάριθµος. 0 Κώστας Κρυστάλλης στα 1891 τον υπολογίζει χοντρικά σε 5,ΟΟΟ13. Λίγα χρόνια νωρίτερα ' '; * Γ'ττεί… του ελληνικού Υπουργείου Στρατιωτικών δημοσιεύει τον αριθµό 3,170 « κατοίκων΄Δ. Στα 1913, μετά την προσάρτησή της στην Ελλάδα, η Σαμαρίνα έχει 4,198 κα- τοίκους15.Ψα αποτελέσματα των κατοπινών απογραφών εξαρτώνται από την εποχή που έγιναν. Επειδή το χειμώνα αδειάζει εντελώς και µένουν μόνον δύο ως τέσσερες φύλακες, και από την άνοιξη αρχίζουν να ανεβαίνουν πρός το χωριό οι κάτοικοί του, ο πληθυσμός κυµαίνε- ται εντυπωσιακά. ΄Ετσι, στα 1928 η 8αµαρίνα παρουσιάζεται με 603 κατοίκους, στα 1940 με 1,175 και στα 1953 µόνον µε 416.Η εικόνα που παρουσιάζει το χωριό αυτό κατά τους θερινούς μήνες ακόμα και τώρα δικαιολογεί το χαρακτηρισμό του Κώστα Κρυστάλλη "µεγα- λη βλαχική κωµόπολις"17. Στούς τόπουττης χειμερινής τους εγκατάστασης ; Σαµαρινιώτες αναπτύσσουν σημαντική δραστηριότητα. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε πως στη συνοικία Αγίας Μονής των Τρικάλων Θεσσαλίας υπάρχει δραστήριος Γεωργιπός Βιοτεχνικός Συνεταιρισµός Σαμαρίνας µε πάνω από 120 µέλη και πολυάριθµα συνεργαζόµενα άτομα. 'Εχει ιδιόκτητες εγκαταστάσεις με καλό τεχνικό εξοπλισμο18. Τα τελευταία, όμως, χρόνια δοκιμάζει τις δυσάρεστες συνέπειες της κρίσης στη φλοκάτη.Αξιόλογος αντίστοιχος συνεταιρισµός υπάρ- χει και στη Αάρισα. µεγάλη ακίνητη περιουσία είχαν …η σε άλλα μέρη. Στο Πραιτώρι ανα- 1 φέρεται πως το µισό χωριό ήταν τσιφλίκι Σαµαριναίων τσελιγγάδων. Κατά το 180 αιώνα ήταν ιδιοκτησία της οικογένειας Χατζημπύρου19. Οι δύο µεγάλες κοινωνικές ομάδες της Σαμαρίνας, όπως και των άλλων βλάχικων χωριών µε παρόμοια σύνθεση, οι κτηνοτρόφοι και οι εμποροβιοτέχνες, δεν είναι αυτές που καθο- ρίξουν την κοινωνική διαστρωμάτωση. Υπάρχουν πλούσιοι κτηνοτρόφοι, οι τσελιγγάδες,µε πολυάφθµα κοπάδια, αλλά και οι μικροκτηνοτρόφοι, καθώς και φτωχοί που εργάζονται στα κοπάδια με ιδιότυπη σχέση εξαρτημένης εργασίας, οι ΕπιστικΞΞ. To ίδιο ισχύει και για τους εμπόρους που άλλοι είναι πλούσιοι και άλλοι α χοΠούνται με το λιανεµπόριο για κά- ποιες πενιχρές απολαυές. Οι βιστέχνες κατά κανόνα ανήκουν στη µεσαία τάξη. Περιθωρια- κό τµήµα του πληθυσµού είναι οι "Γύφτοι", οι περισσότεροι σιδεράδες που κατασκευάζουν ή επισκευάζουν µεταλλικά εργαλεία και σκεύη για γεωργϊκή, κτηνοτροφική, µεταποιητική και οικιακή χρήση. προίβονται σε είδος2ο. Μερικοί από αυτούς τρέπονται και σε άλλα επαγγέλματα, γίνονται αγωγιάτες και οργανοπαίχτες. Πολές φορές έχουν το επάγγελμα του οργανοπαίχτη σαν συµπληρωματικό γιατί δεν τους εξασφαλίζει μόνιµη απασχόληση. Οι περισ- σότεροι αγωγιάτες είναι βλάχοι και μερικοί από αυτούς πλούσιοι µε εκατοντάδες υποζυγί- ων o καθένας και πολυάριθµο υπηρετικό προσωπικό.΄Ενας από τους πλουσιότερους αγωγιάτες της Σαμαρίνας είναι o Χατζηπύρος. Δεν κάνουν μόνον µεταφορές εμπορευµάτων αλλά και εμ- πόριο για λογαριασμό τους, χρηματαποστολές, μεταφορά αλληλογραφίας και ταξιδιωτών. Συνή- θας κάθε καραβάνι έχει σταθερές δυό-τρείς διαδροµές που τις εκτελεί κατά διαστήματα,. όχι πάντα σταθερά.Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού οι τακτικές δια- δρορές των σαµαρινιάτικων καραβανιών έφταναν ως την Κορυτσά, τη Φλώρινα, τη Βέροια, τη Λάρισα, την Καρδίτσα και την Ηγουµενίτσα, όπως πιό αναλυτικά φαίνεται στο σχεδιάγραµµα που συνοδεύει το κείµενο. Μέσα στους πόρους των κατοίκων πρέπει να αναφέρουµε και τη ληστεία, την οποία δεν πρέπει να αντιμετωπίζουμε με σημερινά ηθικά κριτήρια. Οι τραχει- ές συνθήκες διαβίωσης, η κυριαρχία του ένστικτου, η αντίθεση µε τους Τούρκους και τους Κοτζαµπάσηδες έτρεφαν πολλούς πρός τον κλέφτικο βίο που συχνά εναλλάσσεται με του αρ- ματολού τη δράση. Είναι γεγονός πως "όσοι δεν ήταν ικανοί να(;ερδίσουν τη ζωή τους µε το εμπόριο στράφηκαν προς τη ληστεία"21.Ηέσα στην περίοδο που μας απασχολεί η δράση των κλεφτών αρχίζει να αποχτάει εθνικό αντιστασιακό περιεχόµενο. Ο Σαµαρινιώτης καλό- γερος Δηµήτριος συμµετέχει στα επαναστατικά κινήµατα του Θύµιου Βλαχάβα και βρίσκει 22 µαρτυρικό θάνατο στα Γιάννινα από τον Αλή Πασά % Ανάμεσα στις δύο µεγάλες κοινωνικές ομάδες υπάρχουν μερικές διαφορές. οι κτηνοτρό φοι ζουν στις παρυφές του οικισμού, και είναι φυσικό αυτό επειδή χρειάζονται μεγάλη έκταση γης για την εργασία τους και ευκολότερα μετακινούν τα ζώα τους. Οι έμποροι και οι βιοτέχνες κατοικούν (u; εργάζονται στα κεντρικότερο σηµεία του χωριο623. Η διαφορά εκφράζεται και με το χρώμα της φορεσιάς τους, που είναι άσπρο για τους κτηνοτρόφους και μαύρο για τους αστούς24. Αρχουσα τάξη είναι οι µεγαλέµποροι και οι πλούσιοι τσελιγγάδες. Από αυτούς προέρ- χονται και οι προεστοί, κοτζαμκάσηδες ή µουχτάρηδες και δημογέροντες. Tn µεσαία τάξη αποτελούσαν οι βιοτέχνες και µερικοί μικρέμποροι, καθώς και οι μικροκτηνοτρόφοι. την κατώτερη οι µπιστικοί, οι υπάλληλοι των εµπόρων και των βιοτεχνών και οι υπηρέτες των µεταφορέων, τα κοΞΞλια.Τις ταξικές αυτές διαφορές φρόντισαν να τις κατοχυρώσουν και µε την ανέπογή'ιδεολογική κάλυψη. Σαθιερώνεται σαν κοινωνική αρετή o σεβασµός προς τις αρχοντικές οικογένειες, που σ'ένα άλλο βλαχοχώρι µε την ίδια περίπου κοινωνική δοµή, στό Μέτσοβο, φτάνει ως την απαγόρευση της κυκλοφορίας των φτωχών στην κεντρική πλατεία και σε διπλανό δρόμο25 . Γενικά στη Σαµαρίνα είναι έντονος ο διαχωρισµός του κοινωνι- κού συνόλου σε ιδιαίτερες ομάδες κατά φύλο, επάγγελμα και ηλικία.Αυτό εκφραζόταν ως τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας στο μεγάλο κυκλικό χωρό του Δεκαπενταύγουστου, τον "Τσιάτσιο", όπου οι χορευτές σχηµατίζουν δύο οµόκεντρα ηµικύκλια, το εξωτερικό με τις γυναίκες και το εσωτερικό µε τους άντρες. Ma και κάθε ηµικύκλιο ειναι χωρισμένο σε μι- κρότερα τόξα µε ομοιογενείς ομάδες το καθένα τουςι γέροντες, πρώτη ομάδα τραγουδιστών, l άντρες ντυµένοι σε άσπρα, άντρες ηλικιωμένοι, δεύτερη ομάδα τραγουδιστών, άντρες νεό- τερης ηλικίας, γερόντισσες, ηλικιωμένες γυναίκες, γυναίκες ντυµένες βλάχικα, γυναίκες νεότερης η*ικίας, όπως φαίνεται και σε δημοσιευµένο σχεδίασµα26. Επιβεβαιώνεται και από φρτογραφία του 1906, που συνοδεύει το κείµενο τούτο, όπου ξεχυρίζει η οµάδα των ασπροντσρένων κτηνοτρόφων. Στούς εμποροβιοτέχνες και υπάλληλους έχει πιά από τότε κο- ριαρχίσει η ευρωπαϊκή φορεσιά. Δεν πρέπει να είναι εντελώς τυχαίο που ο συντάκτης λί- θινης επιγραφής, που θα τη συναντήσουµε στο κεφάλαιο για την τέχνη της Σαµαρίνας, όταν καλεί στην εκκλησί τους κατοίκους του χωριού τους ξεχωρίζει σε γέροντες, άντρες νέ- ους, γυναίκες και παρθένες. Από τα τέλη του 1θου αιώνα η οικονομία της Σαμαρίνας ξαναγυρίζει σχεδόν αποκλειστι- κά στην πρωτογενή παραγωγή, ενώ µεγαλώνει το ποσοστό των Σαμαριναίων, όπως και όλων των Ελλήνων, που ασχφλούνται με τη μεταποίηση και την προσφορά υπηρεσιών. Αυτό έγινε γιατί οι έµποροι και οι βιοτέχνες,πΙΧΙΠΙΙΙΙπου το χειμώνα µετέφεραν τις έδρες των σε αστικά κέντρα, από την ώρα που οι πόλεις αρχίζουν να µονοπωλούν την οικονομική δραστη- ριότητα, βρήκαν ασύµφορη τη διακοπή της επαφής των με πελάτες και προμηθευτές. Οι υφάν- τριες, που είναι πολλές εκατοντάδες,είναι οργανωμένες στούς Συνεταιρισμούς της πόλης διαμονής των οι οποίοι διαθέτουν, καθώς είδαμε, σύγχρονες τεχνικές εγκαταστάσεις για το λανάρισμα, τη βαφή κ.τ.λ. των μαλλιών. Πολλοί αποχτούν μόρφωση και διορίζονται δηµό- σιοι ή ιδιωτικοί υπάλληλοι, µερικοί σπουδάζουν και ασκούν την επιστήµη τους μακριά από ορεινή πατρίδα. Για όλους αυτούς η Σαμαρίνα παραμένει τόπος οικογενειακού παραθερισ- µού. Στοχωριό ανεβαίνουν μόνον όσοι εξυπηρετούν τις παραθεριστικές ανάγκες, μανάβη- δες,μπακάληδες, κρεοπώλες, φητοπώλες, εστιάτορες, παφετζήδες...΄Βτσι, παρά την επι- στροφή της οικονοµίας στην πρωτογενή παραγωγή, σχεδόν αποκλειστικά στην κτηνοτροφία και την υλοτοµία, οι ιδέες και τα ήθη επηρεάζονται όλο και βαθύτερα από τα αστικά κέντρα. Αντίθετα, παρατηρείται φανατική προσήλωση σε ορισμένα έθιμα, όπως ο "Φαιά- τσιος", η δηµοπρασία για τη φιλοξενία της εικόνας της Αγίας Παρασκευής, µερικές ιδιο- µορφίες στη µαγειρική κ.α. που λειτουργούν σαν ακατάλητα από το πέρασμα του χρόνου σημεία κοινής συναισθηµατικής αναφοράς των χιλιάδων Σαµαριναίων που συγκεντρώνονται στό χωριό από κάθε γωνιά της ελληνικής γης, ακόµα και από το Εξωτερικό. Επορούμε να θεωρούμε πιθανό πως τα σαμαρινιώτικα έθιμα θα είχαν χαθεί οριστικά χωρίς αυτή τη µά- ζωξη τόσων ανθρώπων με κοινές ρίζες αλλά κάθε ηλικίας, ποικίλου επίπεδου μόρφωσης και προκοπής. Ανθρώπων εγκλωβισμένων στο τσιμέντο των πόλεων, ξερριζωµένων και τραγικά μόνων, που κάποιαν ώρα του έτους αισθάνονται πως ανήκουν σε κάποιαν ανθρώπινη κοινό- τητα με δική της φυσιογνωµία, µε παρελθόν όπου εντάσσονται και οι δικές τους οικογε- νειακές µνήμες, µε τα παιδιά να διαβάζουν έκπληκτα το ονοµατεπώνυμό τους σε κάποιες επιγραφές με παλιές χρονολογίες - και νάναι του παππού ή του παραπαππού. HOAITIXTIKH ZQH-TEXNH_ Οι κάτοικοι της Παραρίνας, σ'όλη την περίοδο που µελετούµε, είναι δίγλωσσοι' μι- λούν και τα ελληνικά και τα βλάχικα. 'Ολες, όµως, οι επιγραφές σε εκκλησίες, σπίτια και βρύσες είναι γραµµένες στην ελληνική γλώσσα, ενώ αλλού, όπως σε επιγραφή του Κλει- νοβού υπάρχει μετάφραση στίχων στα βλάχικα, αλλά µε ελληνικούς χαρακτήρες21. Ας θυμί- σουµε εδώ πως η γλώσσα αυτή δεν έχει δική της γραφή. Δεν ξέρουµε από πότε ακριβώς από πότε λειτουργούν ελληνικά σχολεία στη Σαμαρίνα. Αν κρίνουμε από τις επιγραφές σε τοιχογραφίες και λιθανάγλυφα μπορούμε να συμπεράνουμε ότι από τις αρχές του 19ου αι- ώνα η εκπαίδευση βρισκόταν σε ικανοάΐητικό επίπεδο. Στα 1874 ιδρύεται Αδελφότητα για τη βελτίωση των σχολείων του χωριού. Σρα 1891 υπάρχουν τέσσερα σχολεία. Πάντως, τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας τα σχολεία της Ξαµαρίνας δίνουν γερές βάσεις για ση- µαντική πνευµατική ανάπτυξη µερικών μαθητών τους. Παράδειγµα 0 Μίλων Σακελλαρίόης, που γεννήθηκε εκεί στις αρχές του αιώνα και φοίτησε στο σχολείο του χωριού. Συνέχισε στο Γυμνάσιο της Κοζάνης και ύστερα στο Πανεπιστήµιο της Αθήνας. ΄Ήξερε άριστα μην ελληνική και λατινική φιλολογία, τα Γαλλικά και τα Γερμανικά. Γετέφρασε διάφορα φι- λοσοφικά c ,γοάµµατα. Δίδαξε τα Ελληνικά στην Αλβανία, την'Ηπειρο και τη Θεσσαλία. Πέθανε στι, 6 Αυγούστου 1895 στη Σαμαρίνα και του έγινε επιβλητική κηδεία28. Στά 1879 αν ιδρύεται στη Καµαρίνα "αρωμούνικο" σχολείο που στην αρχή είχε μαγάλτ επιτυχία. & ντο- νισµένες, όµως, προσπάθειες καταφέρνουν να το συρρικνώσουν και το αυντριπτικά μεγαλρ- τερο ποσοστό των µαθητών πηγαίνει στα ελληνικά σχολεία. Πάντως και το "αρωµούνικο" λει τουφγεί γιά πολλές δεκαετίες, έστω και µε περιωρισμένο αριθμό μαθητών. Η µαρτυρία του Κρυστάλλη ότι δεν ιδρύθηκε ποτέ εκεί τέτοιο σχολείο, άν και είχε παρασυρθεί µέρος της φιλεκπαιδευτικής Αδελφότητας, είναι ανακριβής. Στις αρχές της δεκαετίας του 1910 οι WAGE και THOMPSON το βρίσκουν σε λειτουργία.φ1ς 513 ηςΘ;Πον Μι… …τιξ… . Γράμµατα µάθαιναν και αρκετές γυναίκες, µερικές από τις οποίες συνέχισαν την εκπαίδευση έξω από το χωριό και έγιναν δασκάλες. Τα τραγούδια του χωριού είναι άλλα βλάχικα και άλ- λα ελληνικά, όπως τα "Μιά κόρη απ'την Ανατολή", "0 Ζήτρος κάνει τη χαρά", "Εβγάτε α- γόρες στο χορό"...Στους γάμους ποτέ δε μεταχειρίζονται βλάχικα τραγούδια29.Ο ρυθµός του στίχου προσαρµόζεται στη δοσμένη μελωδία που κι αυτή αυταποκρίνεται στο είδος του τραγουδιούιχορευτικό, επιτραπέζιο, της δουλειάς, μοιρολόΐ. Ειδικότερα στον "…σιάτσιο" ο ρυθμός του χορού επέβαλε εξωτερικές προσθήκες -βρε γιέ μ'- που κόβουν το στίχο έ- πειτα από ορισμένες συλλαβές έστω και κόβοντας στη µέση τη λέξη. Οι βηματισμοί του χορού δε συγχωρούν καµµιά µετρική παράβαση για χάρη της ακεραιότητας των λέξεων. Έκ- τός από αυτό, ανάµεσα στούς αφηγηματικούς στίχους του τραγουδιού παρεμβάλονται και άλλοι µε βλάχικα επιφωνήματα, "όλελε", "λέλε" και µε ελληνικές τιμητικές προσφωνήσεις "αντριωµένε", "αγρήγορε". Αν αφαιρεθούν οι εξωτερικές προσθήκες και οι επαναλήψεις συλλαβών, από τους δώδεκα στίχους του τραγουδιού παραµένουν τρείς: Ο Τσιάτσιος εκατέβαινε, o Τσιάτσιος κατεβαίνει. - Τσιάτσιο μ'αμπούθε έρχεσαι, αµπούθε κατεβαίνεις; - Από τη Φούρκα έρχομαι, στη Σαμαρίνα πάνω. Μα και στους δύο πρώτους στίχους η εσωτερική τοµή χωρίζει δύο ταυτόσημες και σχεδόν όμοιες φράσεις. Στον πρώτο αλλάζει ο χρόνος του ρήματος και στο δεύτερο χρησιµοποι- ούνται παραπλήσιας σημασίας ρήµατα, από τα οποία το "έρχεσαι" επαναλαμβάνεται στον τρίτο στίχο αλλά σε πρώτο πρόσωπο. Ολόκληρο το τραγούδι αποτελείται από δεκατέσσερες λέξεις, τρία ρήµατα, τρία κύρια ονόματα, δύο επίθετα, δύο προθέσεις, δύο άρθρα, ένα επίρρημα και μία αντωνυµία. Κατά κανόνα την ίδια φτώχειιπαρσυσιάζει και η μουσική των τραγουδιών, που αποτελείται από μία ή δύο επαναλαμβανόμενες μουσικές φράσεις, όπου και ο αμύητος διακρίνει βυζαντινές καταβολές.0ι ίδιες καταβολές διαπιστώνονται και στην εκτέλεση, όπου "πάντες μεν κρατούσι το μ π ά σ o ν /ίσον/, είς δε, ο καλλι φωνότερος, ψάλλει το άσμα εν θλιβερωτάτω και θρηνώδη ήχω", κατά τον Κρυστάλλη. Η αντίθεση πρός τον Τούρκο κατακτητή εκδηλώνεται κυρίως με τη φανατική προσήλωση στην Ορθοδοξία και µε ατομικές ανταρσίες από τα "κλεφτόπουλα Παιδιά απ'τη Σαµαρί α" κατά το γνωστό δημοτικό τραγούδι. Από τις αρχές, όµως, του 19ου αιώνα η κλεφτουργιξ αρχίζει να παίρνει το χαρακτήρα δυναμικής ένοπλης αντιστασιακής πάλης. 0 τραγουδημξ- νας από τη λαϊκή Μούσα Γιάννης Πρίφτης και ο Μίχος'30παλιότερα, ο Λεωνίδας Χατζηπύρ- _\ -.΄-. -- ο ,.-. --κ-.Χ…….:…ρ «Inn Πιιιι…αι΄Λιι Tmnuul‘umu n άλµατα! ναι άλλεν Η΄….νΑτ|Λπ 11 (ίνονται φόβητρα των Τούρκων. Βέβαια, δεν πρέπει να ωραιοποιούμε τις καταστάσεις. Ρα- σικό κίνητρο παραμένει το οικονοµικό. Δε δείχνει, ασφαλώς, αναπτυ µένα εθνικό φρόνη- µα το ότι " ο Γιάννης Παπάς/Πρίφτης| είχε κατορθώση µε τη συμµορία του να καταστή o φόβος και τρόµος των πάντων και για να αφήνη τους αλβανούς κακοποιούς να περνούν από την περιφέρειά του ανενόχλητοι τους υποχρέωνε να του δίνουν το 1/3 από τα πλιάτσικα που έκαναν"31.Αν υπολογίσουμε τη Θέση της Σαµαρίνας εύκολα καταλαβαίνουµε ότι το δρο- µολγιο επιστροφής των "κακοποιών" προς την Αλβανία ξεκινούσε από κάποια ελληνική πε- ριοχή. Η ανάµνηση ενός σπουδαίου αντιστασιακού γεγονότος, της νικηφόρας καταδίωξης του Βελή-Ηπέη από το ύπουκουβάλα µέχρι τη Σαµαρίνα διατηρήθηκε στο όν.µα της "βρύσης του νπουκουβάλα"32. Ανάλογο υπήρξε το πνεύµα και σε άλλα βλαχοχώρια. Ας θυµη90ύμε πρόχειρα το Γιωργάκη Ολύμπιο από το Βλαχολίβαδο και το Γρηγόρη Λιακατά από τον Κλει- νοβό. To αντιστασιακό πνεύμα συνδέεται και µε αρχαιοελληνικές μνήμες, και αυτό του δίνει µιάν εντελώς ιδιαίτερη απόχρωση. Κατά το 190 αιώνα µαζί με τα χριστιανικά ονό- ματα συχνά εµφανίζονται και άλλα που προέρχονται από προσωπικότητες της Ελληνικής Αρχαιότητας, Λεωνίδας, Μιλτιάδης, Ευρυπίδης, Μίλων..Γενικά η αναδροµή στο ηρωικό πα- ρελθόν χαρακτηρίζει ξυπνημένο αντιστασιακό πνεύµα. Ο Λεωνίδας Χατζηπύρρος "εσεμνύνε- το τη από του αρχαίου Πύρρου και του Μεσαιωνικού Μερκουρίου Μπούα καταγωγή του". 0 chnofipLoc Υπούας, ελληνοαλβανός γεννηµένος στο Ναύπλιο, έδρασε ηρωικά κατά το 16o αιώνα και τα κατορθώματά του ύµνησε σε ανούσιους στίχους o Ιωάννης Κορωναίος. 0 δουημένος χώρος της Σαμαρίνας, σε υψόμετρο 1,ΔΟΟ µέτρων από την επιφάνεια τχς Θάλασσας, απλώνεται γύρω από την κεντρική πλατεία, όπου υπάρχουν καταστήματα εµπορι- κά και καφενεία. Παλιότερα εκεί βρισκότανε και το χάνι του χωριού, γι αυτό και σήμε- ρα ακόµα η πλατεία ονομάζεται "Χάνι".Ο μητροπολιτικός, όµως, ναός του χωριού δε Βρί- σκεται µέσα ή δίπλα στην πλατεία, όπως συμβαίνει συνήΘως στα ελληνικά χωρία. Φόσα αυτός, όσο και οι τρείς άλλοι ναοί του χωριού βρίσκονται στις τέσσερες άκριες, με προφανή την αποτρεπτική πρόθεση33. Είναι η Μεγάλη Παναγιά, η μικρή Παναγιά, o Αγιος Αθανάσιος και 0 Προφήτης Ηλίας'ο τελευταίος, για να είναι κανονικότερη η συµµετρία, Θα έπρεπε να είναι διακόσια περίπου μέτρα βορειοδυτικά από τη Θέση του, αλλά λειτούρ- γησε η δέσμευση της παράδοσης που Θέλει τις εκκλησίες του Προφήτη Ηλία στην κορυφή λόφου, T0 παλιό νεκροταφείο του χωριού βρίσκεται στη νότια πλευρά της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου, στην παρυφή του χωριού, από το οποίο το χωρίζει μικρό ρέμα. Αυτό δεν πρέπει να είναι τυχαίο. Παρατηρείται και σε άλλα χωριά της ελληνικής υπαίθρου. Στα 730/0 των χωριών της Αττικής ανάμεσα στον οικισµό και τό νεκροταφείο υπήρχε κά- ποιο μικρό ποτάμι ή ρίμα. Η ίδια σχέση παρατηρήθηκε σποραδικά και σε νησιά των Κυ- κλάδων και της Δωδεκανήσου, επίσης σε πολλές περιπτώσεις της Δυτικής Θράκης και της _ . ο 12 Σαμοθράκης. Σχετίζεται με πανάρχαιες δοξασίες κατά τον Γ. Δημητροκάλη, που μελέτησε το φαινόµενο34. Από τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα Χρησιμοποιείται 11 ως νε- κροταφείο και το βόρειο τμήµα της αυλής της Μεγάλης Παναγιάς. Τα παλιότερα χρονολογημένα σπίτια της Σαμαρίνας είναι του Χατζηδήμου /11 Ιουλίου 1847} και του Μητσιοµπούνα /30 παίου 1873/ που έχουν λίθινες επιγραφές με εξώγλυφους χαρακτήρες και προφυλακτικό σταυρό. Παρόμοια είναι και άλλα, αχρονολόγητα, που όµως με σιγουριά μπορούμε να τα τοποθετήσουμε γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα. Τα σπίτια δεν αντέχουν στο πέρασµα του χρόνου όσο οι εκκλησίες και μάλιστα στις τραχειές κλιματολο- γικές συνθήκες του χωριού. H τοιχοποιία τους είναι ευτελέστερη και το ύψος τους μεγα- λύτερο από το εμβαδόν της έδρασης ενώ στις εκκλησίες συμβαίνει το αντίθετο. Είναι με- γάλα, διόροφα, χτισμένα µε γκρίζα ντόπια πέτρα και πλακοσκέπαστα. Σήμερα σχεδόνςπο σύ- νολο των σπιτιών η σχιστολιθική κάλυψη της στέΥηζ έχει αντικατασταθεί από αυλακωτές λαμαρίνες. Το ίδιο έγινε και σε εκκλησίες, πράγμα που αλλοίωσε τη γενική όψη του χω- ριού, γι αυτό και οι πιό ευαίσθητοι κάτοικοί του λένε με πικρή ειρωνεία πως χάθηκε πιά η παλιά όμορφη Σαμαρίνα και κατάντησε Λαµαρίνα. Σημαντικά χάλασε το χαρακτήρα του χω- ριού η πρόσφατη οικοδομική δραστηριότητα με τα "τυρολέζικα" σπίτια και τις κακές απο- μιμήσεις από βίλλες των αθηναϊκών προαστείων. O Κώστας Κρυστάλλης στο μελέτημά του για τη Σαμαρίνα, αλλά σε σηµείο που αναφέρεται γενικά στα βλαχοχώρια, γράφει πως "έχουσι οικίας λιθοκτίστους και λιθοσκεπάστους,ευρυχώρους και υψηλός, πλήρεις ωραιότητος ίξ'- ΄ευ, έσωθεν δε κοµψοτΞτας και πλουσίας. Περικοσμούνται δε αι οικίαι των υπό εκτενών κΐ- πων ευφορωτάτων"35. Η κάτοψή τους είναι τε ράγωνη ή σε σχήμα Γ. ΄Ξχουν μικρά και λίγα σιδερόφραχτα παράθυρα. Σε λίγες περιπτώσεις υπάρχει στην πρόσοψη ανοιχτός εξώστης στον οποίο ακουμπάει, παράλληλα προς τον τοίχο, ανοιχτή ξύλινη σκάλα που οδηγεί στον επάνω όροφο. Στο ισόγειο βρίσκονται άνετοι χειμωνιάτικοι χώροι με τζάκια και μεντέοια. Στη "ιµαρίνα η ανάγκη θέρμανσης δεν παρουσιάζεται μόνον κατά τους μήνες του ημερολογιακού Χειµώνα. Γενικά, τα σπίτια είναι προσαρµοσμένα στο μεγάλο υψόµετρο του χωριού και στο τραχύ του κλίμα. Στη Σαμαρίνα δε συνηθίζεται στην είσοδο του σπιτιού εσοχή, άλλοτε κα- μαροσκέπαστη και άλλοτε με επίπεδη οροφή, όπως συμβαίνει στα γειτονικά χωριά Φούρκα και Φιλιππαίοι, άν και είναι αρχιτεκτονικό στοιχείο πολύ εξυπηρετικό γιατί προστατεύει την είσοδο από ανέμους.βροχή και χιόνια. Λιτό είναι και το εσωτερικό των σπιτιών, Χωρίς Συ * λόγλυπτη ή ζωγραφική διακόσµηση. Τον τόνο της αρχοντιάς, αυτό του ο Κρυστάλλης ονομάζει "κομψότητα", δίνουν κυρίως τα άφθονα "κεντητά στον αργαλειο" πολύχρωµα υφαντά, έργα των γυναι«ών από το γνέσιµο του μάλλινου νήματος ως τη βαφή |τιλιότερα! και την ύφανση. Στα χ1μηλύματι του χαριεύ οιήρχαν τα υδροκίνητα"µαντάνια" όπου γινότινε το χτύπημα των υφτν- 13 των. Μπατανίες, μαξιλάρια, καρπέτες, µπουχαροσκούτια, χαλιά, όλα είναι καταστόλιστα από πολύχρωμα σχηµατοποιημένε φυτικά διακοσμητικά θέματα /λουλούδια και κλαδιά/ επά- νω σε κόκκινο ή σκουρογάλαζο κάμπο. Η βαφή γινότανε άλλοτε με δυτικές χρωστικές ύλες αλλά τώρα χρησιμοποιούνται χημικές βαφές του εμπορίου. Ηητροπολιτικός ναός του χωριού είναι η Μεγάλη Παναγιά /Κοίμηση της Θεοτόκου/. Έκ- κλησίες με τ'όνομα "Μεγάλη Παναγιά" υπάρχουν και άλλες στην Ελλάδα36. Στη νότια πλευ- ρά της υπάρχει υπόστεγο με χτιστούς κίονες και τοξο-τοιχία' ανατολικά καταλήγει σε παρεκκλήσι. Από τον τοίχο του ιερού προέχει μόνον µία µεγάλη κόγχη, οι δύο μικρότερες, της πρόθεσης και του διακονικού, εγγράφονται στο πάχος του τοίχου, πράγμα που παρατη- ρείται και σε άλλες μεγάλες εκκλησίες του χωριού και της περιοχής. Επανω στη στέγη της κόγχης φύτρωσε ένα βουνίσιο πεύκο που μεγάλωσε σιγά-σιγά και τώρα είναι κανονικό δέντρο. Σε φωτογραφία βγαλμένη πριν από τα 1912 παρουσιάζεται λίγο μικρότερο. Η μεγά- λη Παναγιά χτίστηκε στα 1818 και αγιογραφήθηκε δέκα χρόνια αργότερα. Εξωτερικά, και κυρίως γύρω από τη νότια πύλη, έχει ενδιαφέροντα λιθανάγλυφα με φυτικά διακοσμητικά, πουλιά, ανθοδοχεία, τον ήλιο και το φεγγάρι, τον ΄Αη Γιώργη, τους Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη με το σταυρό ανάμεσά τους ελάφια και μερικά κτηνοτροφικά ζώα, βόδι και πρό- Βατο. Ta λιθανάγλυφα αυτά ανήκουν σε δύο τεχνίτες, ίσως και σε δύο εποχές αν, όπως υποθέτουμε, στη θέση της σημερινής εκκλησίας υπήρχε άλλη παλιότερη , της οποίας χρη- σιμοποιήθηκε μέρος του οικοδομικού υλικού, φαινόμενο πολύ συνηθισμένο. Αντίστοιχη πε- ρίπτωση, βεβαιωμένη από τις επιγραφές, παρουσιάζεται, όπως θα ιδούμε, στη µικρή Πανα- γιά. Πάντως, το λιθανάγλυφο του ΄λη Γιώργη και μερικά πουλιά που βρίσκονται κάτω ιτό την παράστασή του χαρακτηρίζονται από δύσκαμπτο σχέδιο και έντονη αναγλυφικότητα ενώ στα υπόλοιπα κυριαρχεί η ευκίνητη γραμμή και µιά καλλιγραφική αντίληψη του σχεδίου που τείνει πρός τη χάρη. To ψηλό ξυλόγλυπτο τέµπλο της εκκλησίας είναι δουλεμένο με την τεχνική των "κεν- τητών" ή "σκαλιστών στον αέρα", όπου είναι φανερή η επίδραση του ευρωπαϊκού μπαρόκ. Οι μορφές είναι έντονα ανάγλυδες με πολλά διαμπερή κενά ανάµεσά τους, ητσύνθεση πυκ- νή και ανήσυχη. Μέσα σε πλέγµατα φυτικών διακοσμητικών θεμάτων φίδια, λιοντάρια, πε- ριστέρια και άλλα ζώα του Παραδείσου συνωστίζονται σε όλη την έκταση του τέμπλου. Ανά… µεσά τους προβάλλουν ανθρώπινες µορφές και συνθέσεις: άγγελοι, αρχάγγελοι, οι Πρωτό- πλαστοι, o Μυστικός Δείπνος, η Σταύρωση, η Ανάσταση, η Αποκαθήλωση, η Αποτομή του Ιω- άννου, ο Ευαγγελισμός, ευαγγελιστές, η Παναγία βρεφοκρατούσα...όλες στο ύφος της επο- χής, των πρώτων δεκαετιών του 1800 αιώνα. Συχνή και η παρουσία της διακοσμητικής ακι- βάδας. Το έργο έγινε πιθανότατα από πετσοβίτες τεχνίτες. Η εκκλησία έχει ευρύχωρο γυ- ν1ικωνίτη που τώι1 χρησιµοποιείται σαν πρόχειρο "ουσείο τοπικής εκκλησιαστιΚΞς τέχνης. 14 Η υγρασία του χώρου και οι άλλες δυσμενείς συνθήκες δεν ευνοούν καθόλου τη συντήρηση των έργων που φιλοξενούνται. Η Υικρή Παναγιά πρωτοκτίστηκε στα 1799, όπως αναφέρει λιθόγλυφη επιγραφή που σή- µερα είναι εντοιχισµένη δίπλα στη νότια πύλη του ναού8 ; ΜΠΑΓΙΑ ΘωΤΟΚΕ ΈΟΙΘΙΣΒ ΤΗΣ ΔδΛΌΣ - ..- ΣΒ ΤΌ/Σ ΚΑΤΙ…ΑΣ Η TI ΧΩΡΑ ΤΑΥΤΙ ΑΡΧΙ- ΣΡΑΤΞΒδΤΟΣ ΡΑΕ/ΡΜ ΤΕ ΠΛΗΙΕΡΟΤΑΤδ ΚΕ θΈΌΠΡΟΒΛΙΤδ ΤΙΣ ΑΓΙΒ'ΡΑΤΗΣ Ι(ΜγΟΝ ΜΙΤτΡΟΠΟ- …σε o σκοπο»: παµπ αν. που ΓΞΡΟΠΑΜ | Η τπτ 1799 mm 7 ζισιμ0ς 'Οταν η παλιά εκκλησία έπεσε από καθίζηση του εδάφους στη θέση της περίπου ξαναχτίστη- κε η σημερινή. Η σχετική λιθόγλυπτη επιγραφή πανω από την πύλη αναφέρει ότι: Η ΥΕΝ ΚΑΙ ΠΑΛΑΙ HACK TEX ΠΑΝΑΓ.!!! ΠΒΡΙΒΔΠΤΟΣ ΟΥΈΟΣ ΠΟΙιΞΩ ΣΜΏΡΙΗΑΣ/ AAA KAI ΑΥΘΙΣ ΕΙΣ ΚΌΣ!!ΟΠ ΔΈ…ΙΣΘΒ. ΔΗ ΔΟΞΑ ΘΕΩ ΤΩΝ ΟΛΩΝ. ΙΕ'?ΑΡΧ(…ΟΣ Τα)". ΙΕΚ??? ??ΑΡΚΙΑΣ ΚΨΜ ΓΠΨΜΙΟΥ ΜΤΈΌΥ ΤΕ ΤΠΣ| ΣΟΦΙΑΣ ΕΠΈΈΔΞΙΑ ΔΕ ΠΟΛΗ ?Έ.ΤΑ ΖΉΛΌΥ ΖΉΣΞ ΕΞΑΡ- ΧΌΥ Η"… ΧΑΤΖΕΝΙ/ XOY. FEPONTEE EASETE ΑΝΔΡΕΣ ΤΕ ΝΕΟΙ, ΓΥΝΑΙΚΕΣ Δ? "??? ΕΔΩ Ω/ πιΡοποΙ KAI HPOEKTKETE em το οΥΡ.ιπΙΩ αν τους) τα… κι1/ ΚΑΡΔΙΑΣ σε Με: 1865 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 2 ΜΑΣΤΟΡΛΣ ΡΙΑΝΗΣ Η διαφορά των δύο επιγραφών στην ορθογραφία και τη σύνταξη είναι ενδεικτική της ανό- δου της Παιδείας στη Σαµαρίνα κατά τον 19ο αιώνα. Η παράλειψη ενός από τα δύο συνεχό- μενα όµοια σύµφωνα, σε μερικές λέξεις, προέρχεται πιθανότατα από λάθος αντιγραφής του λιθογλύπτη. Αυτό είναι συνηθισµένο φαινόµενο σε όσους σχεδιάζουν το κείμενο μιάς επι- :"… ν « …;. "ερικΞ λιθανΞγλυφα της πρώτης εκνλησίτς, αέτπι1ς τέχνης, χτηπιποποιοί;τ ι οικοδοµικό υλικό της νεότερης, όχι πάντα σε κανονική θέση, 3 "ικρή Παναγιά |Γέννηση της Θεοτόκου| είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη μονόκογχη βασιλική, χωρίς εσωτερικές τοιχογραφίες. Το τέμπλο της τυπικό δείγμα κουφυτού ξυόγλυπτου του τέ- λους του 180υ αιώνα ή της αρχής του 190v. fiafvctaL πως έγινε από τους ίδιους τεχνίτες του σκάλισαν και το τέµπλο της "εγάλης Παναγιάς. Ο ναός του Αγίου Αθανασίου είναι κι αυτός σε ρυθμό τρίκλιτης ξυλόστεγης πλακοσκέ- παστης βασιλικής, κάπως βαρειάς εξωτερικά και χωρίς υπόστεγα. Πρέπει να χτίστηκε προς τα τέλη του 18ου αιώνα. Μαζί με την εκκλησία, ή λίγα χρόνια αργότερα έγινε και το τέμ- πλο της, ωραίο δείγμα ηπειρώτικης ξυλογλυπτικής. Τα δυακοσμητικά θέµατα και οι παρα- στάσεις του θυµίζουν τα τέμπλα από τις δύο Παναγιές, Μεγάλη και Μικρή. Συγγένεια υπάρ- Χ€ι, ακόµα, στη συνθετική αντίληψη και στην αίσθηση της φόρμας, αλλά η τεχνική εδώ εί- ναι περισσότερο επιµελημένη. Οι σημαντικότερες διαφορές παρουσιάζονται ανάµεσα στα τέµ- πλα Μεγάλης Παναγιάς και Αγίου Αθανασίου, παρά την ύπαρξη πολλών κοινών στοιχείων ό- πως η αχιβάδα, οι ζώνες με εναλλασσόµενους οόδακες και ρόμβους, το ίδιο σκάλισμα στα πλαίσια από τις ποδιές. Οι ιοδιές στη "εγάλη Παναγιά έχουν μεγαλύτερο τλΐτ"-'. 176 15 από το ύψος τους, το ανάγλυφο είναι χαµηλό και αφίνει να φαίνεται πολύ ο επίπεδος κάμπος, τα θέµατα ζώα και φυτά σε σύνθεση που στηρίζεται στην αντίστροφη συµµετρία µε κέντρο έναν νοητό κάθετο άξονα. Στο τέµπλο του Αγίου αθανασίου οι ποδιές έχουν 6- ψος µεγαλύτερο από το πλάτος τους, το ανάγλυφο είναι έντονο και πυκνό, τα θέματα σκηνές από την Αγία Γραφή και χωρίς απόλυτη συµµετρία. Σε δεσποτική εικόνα του τέµ- πλου υπάρχει ενθύµιση, γραµμένη από το ζωγράφο, χαρακτηριστική του πολιτιστικού κλί- ματος της Σαμαρίνας. Ενώ κατά κανόνα οι ενθυµίσεις καταγράφουν τοπικά γεγονότα, εδώ έχουμε προσπάθεια να περιγραφεί με στοιχεία η σιτοδεία που χτύπησε τη νότια Βαλκανι- κή στα 1793. "'Ev έτη 1793 έστορίΘησαν είκόνες δηά έξόδου τών χριστιανών τής πολιτεί- ας ταύτης. Τόν αύτόν καιρόν Ξγηνεν άκρήΒεια µεγάλη σέ όλα τά µέρη, !!ορέα 'Αρβανητιά Λάρισα Τρίκαλα. Τό φόρτοµα στή Λάρισα πάησεν γρόσια 40, στά Τρίκαλα γρόσια 50, 'Ανα- σελήτζα Γρεβενά τά όµοια ήχεν, παρέξ τής Βουλγαρίας τό μέρος τό λεγόµενον Σάπη κέ Σκόπια. Κουβαλούσαν τά καρβάνια σάν τή µίλησα κέ έπροφθάσθηκεν ό τουνιάς και γράφο- μέν το µεταγενεστέ διά ένθήμηση". Τις πληροφορίες της εικόνας αυτής, των Τριών Ιεραρ- χών, επιβεβαιώνει αντίστοιχη ενΘύμιση στο τέμπλο της Αγίας Μαρίνας Κισσού, στο Ανατο- λικό Πήλιο: "είς τους 1793 έγινεν µεγαλοτάτη άκρίΒεια όπου έπολίΘη τό σιτάρι πρός 8 γρόσια τό κόσκινο"3Τ H εκκλησία του Προφήτη Ηλία /΄Αη Λιάί αναφέρεται σε στίχο δημοτικού τραγουδιού του 1750 για τον Τόσκα "Βόηθ'Αη λιά του Μπαρµπουτζό κι από τη Σαμαρίνα". Το πρώτο εί- ναι το σηµεοινό Έπταχώρι του Ποµού Καστοριάς, για το οποίο ο Χριστόσορος Περοτι35ς υποσηµειώνει "Χωρίον πλησίον του οποίου κείται βουνόν, εις δε την κορυφήν αυτού υπάτ- χει Ναός του Προφήτου Ηλιού, οµοίως και εις το χωρίον Σαµαρίνα, του οποίου την βοή- θειαν επικαλείται 0 Τόσκας προ της μάχης"38. Το τέμπλο του ναού, ασφαλώς µεταγενέστε- ρο από τα προηγούμενα, έχει αδρότερη τεχνική µε μορφές µεγαλύτερες, σε έντονο ανάγλυ- φο και µε κάποια τάση πρωτόγονου ρεαλισμού. Ιδιαίτερα ενδιαφέροντα είναι τα µ.γάλα κεφάλια, σχεδόν σε φυσικό μέγεθος, µε ωραίο πλάσιμο και ζωντάνια στην έκφραση. Ερί- σκονται στις κολόνες, στο ύψος των κάτωκεταµπέδων. Οι ποδι ες του τέµπλου αυτού δεν είναι σκαλισµένες' την επίπεδη επιφάνειά τους κοσµούν ζωγραφιστά ανθοδοχεία σε τυπι- κή, όµως, απόδοση και µε κάποια καλλιγραφική αντίληψη αν και έχουν χρωµατική ευαισθη- σία. Απέχουν από τα αντίστοιχα έργα σε ποδιές του Πηλίου ή σε τοιχογραφίες αρχοντικών στό Πήλιο, τ'Αµπελάκια, τη Σιάτιστα, την Καστοριά και τα Ζαγοροχώρια. Το βηµόΟυρο εί- ναι εντελώς ασκάλιστο και καταλαµβάνεται ολόκληρο από µεγάλη ζωγραφική σύνθεση του Έυαγγελισµού. Στο αριστερό ημίφυλλο o 'Αγγελος και στο δεξιά η Παναγία. Η σκηνή έχει 1το ΕΞ"σς απεικόνιση πολιτείας με πυκνό ψηλά κτήρια. , - . . . . . .! οι ς!χαι… « "'ζιΑ1μξ …ς π;…χ, αςχιίζκτΟνική, Λιδογλυπτινη και ξυλογ πιικ , ει- 16 ναι επαγγελµατικές απασχολήσεις ξενόφερτων µαστόρων. Σ΄αυτόν λοιπόν τον τοµέα η Σα- μαρίνα δεν προσφέρει κάτι δικό της. H συµμετοχή των κατοίκων της περιορίζεται στην επιλογή των µαστόρων και στην αποδοχή των έργων τους, πράγμα που σηµαίνει ότι τα έρ- γα αυτά τους εκφράζουν. Και αυτό είναι το σηµαντικό.΄Αλλωστε, η ,πάντα π.ριορισµένη, ιδιοµορφία κάθε τ=πικής πολιτιστικής ενότητας, εκφράζεται σε ωρισµένες µόνον µορφές αποκλειστικής δηµιουργίας και σε παραλλαγές γενικότερων τύπων.΄Οπως έγραφα και παλιό- τερα, "όσο θα προχωρεί η έρευνα, που τώρα άρχισε, τόσο πιό διάτρητα θα γίνονται τα στεγανά των τοπικών τεχνών. ?α ήτανε σωστότερο να µιλούµε όχι για "αυτόχθονα" στοι- χεία αλλά για τα ε π ι κ ρ α τ € 0 τ ε ρ α κάθε περιοχής, αυτά που έγιναν κοινωνι- κώς αποδεκτά, χωρίς να ξεχνούµε πως δεν αποτελούν προνόµιο και αποκλειστικότητά της?39 'Ισως η κατηγορηµατικότητα της διατύπωσης αυτής να δίνει την εντύπωση μιάς γενικής και ανελαστικής εφαρμογής της, κι αυτό δεν είναι σωστό. H συνοπτική περιγραφή της πο- λιτιστικής ζωής και της τέχνης της Σαµαρίνας δεν γίνεται εδώ για να αναδειχθεί η µο- ναδικότητά της αλλά για να καθορισθεί το πλαίσιο µέσα στο οποίο διαµορφώθηκαν και ερ- γάσθηκαν οι ζωγράφοι της.΄Αλλωστε αυτοί δούλεψαν σε βλαχοφώρια και σε άλλα γεωργοκτη- νοτροφικά χωριά. Είναι χαρακτηριστικό πως δεν έγιναν αποδεκτοί στα Εφτάνησα και στα ορεινά ηµιαστικά κέντρα της Σιάτιστας και της Καστοριάς, για να περιοριστούµε µόνον σε τόπους που δεν απέχουν πολύ από τη Σαµαρίνα. Από τη ντόπια παραγωγή δεν αφορούν το θέµα μας τα προϊόντα της κτηνοτροφίας, της υλοτοµίας, της ελληνορραπτικής, της τσαρουχοποιίας Και της σαγµατοποιίτς. Για τα υ τν- τά µιλήσαµε παραπάνω. ΄Οπως σε όλα τα κτηνοτροφικά χωριά, η ποιµενική µικρογλυπτική είχε µεγάλη διάδοση στη Σαµαρίνα με τη µορφή της ερασιτεχνικής απασχόλησης των βοσκών. "ε πολύ απλά εργαλεία φιλοτεχνούσαν χέρια από γκλίτσες,ρόκες, σφοντύλια, κουτάλια, πη- ρούνια και φλογέρες. Αυτές οι "δηµιουργίες της µοναξιάς"είναι έργα επιµονής και υπο- μονής. 'Ολα αυτά τα αντικείµενα έχουν τα ίδια βασικά σχήµατα και παρόµοια διακοσμητι- κά θέµατα με τα αντίστοιχα των άλλων κτηνοτροφικών χωριών. Το φίδι, το πουλάκι, 0 δρά- κοντας, τα γεωμετρικά διακοσµητικά, αποδίδονται με µικροτεχνική επιµέλεια αλλά και με κάποια "αρχαϊκότητα" στην αντίληψη της μορφής4ο. H τεχνική είναι συνήθως επίπεδη, η σύνθεση απλή, χωρίς συµπλέγµατα µορφών.Λπό τα αντικείµενα χαλκουργίας που συναντούµε σήµερα στο χωριό είναι πολύ δύσκολο να ξεχωρίσουµε ποιά έγιναν στον τόπο και πιά αγο- ράστηκαν στα µέρη της χειμερινής διαμονής των Σαμαριναίων. Είναι σκεύη οικιακής και επαγγελµατικής χρήσης απλά, με τη λειτουργικότητα που τους έδωσε η μακροχρόνια παρά- δοση, χωρίς πλούσιο χαραχτό ή ανάγλυφο διάκοσμο. Σήμερα η τοπική φορεσιά, αντρική και γυναικεία, έπαψε πιά να φοριέται στην καθη- μερινή ζωή και εμφανίζεται µόνο σε παςι*οσιακές κοινωνικές εκδηλώσεις από οργανυµΞ- Ο 17 νους χορευτικούς οµίλους. Τη φορούν νέοι και νέες των οποίων το βάδισµα και οι κινή- σεις έχουν διαµορφ δεί από το σύγχρονο τρόπο υπόδησης και αµφίεσης. Η αντρική φορεσιά είναι ινε είδος µάλλινου επενδύτη χωρίς μανίκια και με πολλές πιέτες, τα λαγκιόλιΞ,στο κάτω µισό, που, καθώς περιζώνεται στη μέση από φαρδειά ζώ- νη, μοιάζει µε φουστανέλλα. To πουκάµισο είναι φαρδοµάνικο. Στο κεφάλι φοριέται φέ- σι χωρίς φούντα και στα πόδια μάλλινες κάλτσες που κουμπώνουν πίσω στη γάµπα, οι πανωφόρι, η φλΞκΞΞα.Για τους, περισσότερο εκτεθειμένους στις δύσκολες καιρικές συν- θήκες, βοσκούς απαραίτητη είναι η χοντρη από τραγόµαλλο ΞέΞΞ µε κουκούλα. H μαύρη φορεσιά των εμποροβιοτεχνών και η άσπρη των κτηνοτρόφων διαφέρουν µόνο στο χρώμα. Η γυναικεία φορεσιά αποτελείται από άσπρο πουκάμισο και το κύριο ένδυµα, τα Ξιγκούνια ή τσιπούνια, κλειστά στο στήθος, με κεντήµατα από κόκκινο μεταξωτό γαϊτά- νι, πλούσια στο στήθος και απλούστερα στον ποδόγυρο και τις άλλες παρυφές. 3 µέση τονίζεται µε χρυσή ή επίχρυση ζώνη΄ για τις φτωχότερες γυναίκες αρκεί μιά δερµάτινη ζώνη µε επάργυρη πόρπη, την τοκάδα.Τα στολίδια συμπληρώνονται από σειρές χρυσών ή επίχρυσων φλουριών, τα γιορντάνια, που κρέµονται στο στήθος. Στο κεφάλι οι νέες γυ- ναίκες φορούν κόκκινο χρυσοκέντητο φεσάκι με μακριά φούντα και σειρές από φλουριά. Οι ηλικιωµένες φορούν στο κεφάλι απλό σκουραγάλαζο μαντήλι και σπανιότερα το-;Ξάλ- ’00, σκουρόχρωµο µαντήλι δεμένο µε περίπλοκο τρόπο. To χειµώνα προστίθεται βαρειά κεντπτή φϊοκΐτη Με τα |λόκια ττην εσωτερική επιφάνεια. Ta έντονα απλά φυτικά σχηµατοποιηµένα µοτίβα που κυριαρχούν επάνω στο 00161:»- μο φόντο των υφαντών, 0 ένας τραγουδιστής που συνοδεύεται από το επίπεδο "ίσο" των πολλών άλλων, η έλλειψη συµπλεγµάτων στα ποιµενικό ζυλόγλυπτα, εκφράζουν την ιδεο- λογία της πατριαρχικής φόρας, αρχικού κύτταρου της σαµαρινιώτικης κοινωνίας. 0 a0- χηγός καθορίζει τα πάντα στην ισοπεδωµένη µικροκοινωνία ττυ τσελιγγάτου, όπου "6- ποιος είναι στο ίδιο τσελιγγάτο έχει τις ίδιες υποχρεώσεις και µπαίνει κάτω από τον ίδιο αυστηρό νόμο της κοινής δουλειάς"41, με βάση απλούς κανόνες καθαγιασµέ- νους από το χρόνο, χωρίς αμφισβητήσεις και επικαλύψεις αρµοδιοτήτωνο Η υφαντική, το τραγούδι, ο χορός και η µικρογλυπτική είναι οι κύριες εκφράσεις της κτηνοτροφι- κής κοινωνίας. Η ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ -…...-…..-----…------------… Πι ρίζες της :ιµαρινιώτικης αγιογραφίας δεν είναι δυνατό, για την ώρα να εντο- , πισθούν τε απόλυτη σιγοτ>ιά. Πολύ ?αθειές τις υπολογίζει ο τιττας Κρυστάλλης."ιπό των μτσ1ιωνιιάν χρόνων η Σαμαρίνα εξήγιγ% πλείστους ζιγρξρους, αγιογραφους μάλλον ια . ., …, … …… . … f. η? , , -… ' …. "… _ … … ΑΟ Φιπιι'4, " μη.-«Ή… :ει.ι1νν.'.« … . ιι ιιε-,ε :ιΠ..…|Γ Η η.…*.ι, …!", νω-…ιι ' ιζ ποιητή είναι ακλόνητες, αλλά οι θεωρητικές του κατασκευές δεν έχουν την ίδια αντοχή στον έλεγχο. Επιχειρεί τεχνοτροπικές συγκρίσεις των τοιχογραφιών του Αγίου Νικολάου Συρράκου -που τις θυμάται πριν καεί η εκκλησία αυτή και τις αποδίδει σε ΣαμαριναίΟ ζωγράφο- με τις µισοσβυσμένες τοιχογραφίες που είδε στο εσωτερικό του Παρθενώνα και που έγιναν όταν 0 αρχαίος ναός είχε μετατραπεί για ένα διάστημα σε χριστιανική εκκλη- σία της Αγίας Σοφίας. Ας σημειωθεί πως αυτό έγινε γύρω στα 450 και με αρκετές αλλοιώ- σεις της αρχιτεκτονικής του. Στα 1206 μετατρέπεται σε καθολική εκκλησία. Κατά το διά- στηµα αυτό έγιναν οι τοιχογραφίες. Στα 1453 γίνεται µουσουλμανικό τέμενος και στα 1687 καταστρέφεται από τα πυροβόλα του Ήοροΐίνι. Αυτές, λοιπόν, τις τοιχογραφίες θεωρεί ο Κρυστάλλης έργα του ίδιου ζωγράδου "ή εάν όχι, θα είναι μαθητής τούτου o τον ναόν του Αγίου Νικολάου ιστορίσας Σαμαριναίος". Ας σηµειωθεί ότι τις καταστραμμένες από την πυρ- καγιά αγιογραφίες του χωριού του υπολογίζει καμωµένες "πολύ προ της Επαναστάσεως", φρά- ση που, βέβαια, δε μπορεί να σημαίνει χίλια ή και περισσότερα χρόνια. Πιθανότερη είναι η υπόθεση πως η ανάπτυξη της σαμαρινιώτικης αγιογραφίας συνδέεται µε την ίδρυση του εργαστήριουτης Αγίας Παρασκευής που πρέπει να την τοποθετήσουμε στις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα, ίσως στα 1771. Σκόρπιοι Βλάχοι ζωγράφοι εμ- φανίζονται και νωρίτερα, όπως ο Σαµαρινιώτης Μιχαήλ που μαζί με τον Ηλία από το B000- βουτσικό ζωγραφίζουν το μοναστήρι της Θεοτόκου στο χωριό Σπήλαιο στα 165843. Οι τοιχο- γραφίες αυτές έχουν υποστεί μεταγενέστερες επιζωγραφίσεις που τους έδωσαν τα στοιχεία που διέκρινε o Ενισλείδης και που χαρακτηρίζουν την σαμαρινιώτικη αγιογραφία των τε- λευταίων δεκαετιών του 1900 αιώνα. Πρόσφατα έγιναν συστηματικές εργασίες καθαρισμού, "ταίρεσης των επιζωγραφίσεων και συντήρησης αλλά η καταστροφή ήταν προχωρηµένη από την υγρασία των τοίχων. Ο Αναγνώστης Δημήτριος από το Μέτσοβο μαζί µε τον ιερομόναχο Σερα- φείµ το Χίο τοιχογραφούν την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου Ρεντίνας στα 171944. 0 Δημή- τριος Ζούκης συνεργάζεται με το μαθητή του Γεώργιο στο νάρθηκα της Υπαπαντής νετεώρων /1784/45.Βίναι o πρώτος Σαµαρινιώτης ζωγράφος στο έργο του οποίου δυακρίνονται στοιχεία της τοπικής αγιογραφίας όπως αυτή εμφανίζεται στα τέλη του 18ου αιώνα και συνεχίζει, στο ίδιο ύφος ως τα μέσα περίπου του επόμενου. Κέντρο της αγιοΞΩαφικής δραστηριότητας θεωρείται το μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής. 0 X. Σνισλείδης διατυπώνει την άποψη πως ίσως οι πρώτοι που δίδαξαν την αγιογραφία στη Σαμαρίνα είναι οι ντόπιοι ιδρυτές του 46 μοναστηριού Νικηφόρος και Διονύσιος, που έμαθαν την τέχνη στο ΄Αγιον ΄Ορος . H άποψη αυτή θα μπορούσε να συζητηθεί άν ηταν γνωστή άν όχι η χρονολογία, τουλάχιστον κάποια . ευρύτερη χρονική περίοδος, της ίδρυσης του µοναστηριού. To μόνο που ξέρουµε είναι πώς το καθολικό χτίζεται στα 1713: "Ούτος δ ναός τής άγήας δοηοπαρθενοµάρτυρος τσ Χριστού Παρασκεβής έκτήσθη & άπό τής ένσαρκίησην έτι 1713"47Ή επιγραφή αναφέρει κα- 319ά πως "ξΧτή63η", ούτε για ξαναχτίσιμο μιλάει, ούτε για επισκευή. Αυτό, βέβαια, 'Σν είναι ιτό*ειΐε, ίν1ι όμως µιά ισΏ ή ένδειξη. Πάντως, ινεξΐρτητα από ': τότε , .... : I n- ' .. η 19 λειτουργία εργαστήριου μαθητείας στο μοναστήρι δε µπορεί να τοποθετηθεί νωρίτερα από τις τελευταίες δεκαετίες του 1800 αιώνα βασίζεται σε δύο γεγονότα. To πρώτο είναι η ανυπαρξία πληροφοριών που να καθιστούν αν όχι σίγουρη, τουλάχιστον πιθανή την ύπαρξη τέτοιου εργαστήριου. To δεύτερο είναι η διαπίστωση πως η ανάπτυξη χωριών-ζωγραφικών κέντρων είναι φαινόµενο των μέσων του 1800 αιώνα, όταν ζωογόνηση της οικονοµίας και η άνοδος του πολιτιστικού επιπέδου δηµιούργησαν τις προΌποθέσεις τοιχογραφικής δια- κόσμησης σπιτιών και περισσότερων από πρίν εκκλησιών.Την εποχή αυτή εµφανίζονται τα οικιακά εργαστήρια των Χιονιάδων. Τότε δημιουργείται στο Φουρνά των Αγράφων το εργα- στήριο µαθητείας του Διονύσιου48. Ο Διονύσιος ασχολήθηκε με τη διδασκαλία της ζωγρα- φικής από την εποχή που µόναζε στις Καρυές του Αγίου ΄0ρους'έγραψε και την πολύτιµη "Ερµηνεία της ζωγραφικής τέχνης". H λειτουργία του εργαστήριου στο Φουρνά πρέπει να τοποθετηθεί ανάμεσα στα 1733, οπότε ο Διονύσιος επιστρέφει και µένει -µε κάποιες δια- κοπές- στο χωριό του, και στο θάνατό του που υπολογίζεται γύρω στα 1750, λίγα χρόνια µετά την αποπεράτωση του μοναστηριού που έχτισε. Στα 1744 "θα ήταν γύρω στα εβδομήν- τα του χρόνια" τα τελευταία αυτά, πολύ ταραγμένα και ίσως όχι απαλλαγμένα από ασθέ- νειες, επόμενο ήταν να τον έχουν καταβάλει ώστε µπορούµε να πιστέψουμε ότι δεν επέζη- σε πολύ..."4 . To ότι υπάρχουν και μερικοί παλιότεροι Σαμαρινιώτες ζωγράφοι δεν επι- βεβαιώνει την ύπαρξη εργαστηρίου µαθητείας γιατί σκόρπιοι ζωγράφοι από πάµπολλα χω- ριά υπάρχουν από παλιότερα. Το µόνο που μπορεί να σημαίνει είναι το ότι υπήρχαν στ: ιό οι προΌσθέσεις για τη… ίδρυση κάποιου αγιογραφικού ::γ;ΞΞίςι;υ καί ζι ' '1 πρ, . , πως γράφει 0 Γ.Θ.Λυριτ7ής΄ . Υπήρχαν ασφαλώς νέοι με κάποιαν έφεση προς τη ζωγταφι…η, ιερικοί και ατοµικούς ή οικογενειακούς δεσµούς με την Εκκλησία. Έκτός από τους κληρι- κούς αγιογράφους, πολλών άλλων τα επώνυµα φανερώνουν οικογενειακή εκκλησιαστική παρά… δόση, όπως Παπαϊωάννου, Παπαδάµος /µε πρώτο συνθετικό τη λέξη Παπάς/, Αναγνώστου |από τους κατώτερους εκκλησιαστικούς βαθµούχους ή και κοσµικούς που διαβάζουν τις ιερές γραφές στο εκκλησίασµα|, Οικονοµίδης |από το Οικονόµος, αξίωμα έγγαμου παπά που καθο- ρίστηκε από τη Ζ΄Οικουμενική Σύνοδο/. Στο εργαστήριο αυτό οι νέοι μάθαιναν την τέχνη αρχίζοντας από τις απλές βοηθητικές εργασίες και προχωρούσαν προς τις περισσότερο υ- πεύθυνες ώσπου να τελειοποιηθούν. H ίδρυση, λοιπόν, του εργαστήριου στο μοναστήρι έρ- χεται να καλύψει μιαν ανάγκη που υπάρχει. Εδώ θα πρέπει να σηµειωθεί πως η λειτουργία του εργαστηρίου δεν πρέπει να προογραφεί στις αγαθοεργές δραστηριότητες του μοναστη- ριού. Η εκμάθηση της τέχνης αποτελεί ένα είδοα αμοιβής για τις υπηρεσίες που προσφέ- ρει 0 νέος στον έµπειρο τεχνίτη. Βοηθόντας τον µαθαίνει να τρίβει τα χρώματα στο "τρι- βίδι", να τ'ανακατώνει στις σωστές αναλογίες µε τις κόλλες, να πετυχαίνει οµοιόµορ- οες χρωµατικές ε"ιράνει€ς και σιγά-σιγά σε την πρακτική εξάσκηση τελειοποιείται και | 20 γίνεται έτσι πιό χρήσιμος στο "δάσκαλο". Η παραγωγή μεγάλου αριθµού φορητών εικόνων στο εργαοτήριο όσο και η εκτέλεση μεγάλων τοιχογραφικών συνόλων απαιτούν την ύπαρξη βοηθών. Στα εργαστήρια αυτό η μαθητεία διαφέρει ριζικά από την εκπαιδευτική διαδικα- σία μιάς σχολής.Αυτό δηµιουργεί άλλους κανόνες ελέγχου. Δεν υπάρχει το μαθητικό δο- κίµιο που κρίνεται με επιείκεια, φιορθώνεται αιτιολογημένα και επαναλαμβάνεται. 0 μα- θητευόμενος είναι από την αρχή επαγγελματίας, η καλή ή κακή απόδοσή του επηρεάζει το επίπεδο παραγωγής του εργαστηρίου, η πρόοδός του παρακολουθείται και ελέγχεται από τον αρχιτεχνίτη. H προαγωγή του σε ποό υπεύθυνες εργασίας εξαρτάται τόσο από τη δική του ικανότητα και επιμέλεια όσο και από τις ανάγκες του εργαστήριου. Από τα μέσα σω- φρονισμού των σχολείων της εποχής το μόνο πουχρησιμοποιείται στα εργαστήρια είναι η σωµατική ποινή. Πέρα από την εκμάθηση της τεχνικής, ο νέος εξοικειώνεται με το "εί- δος" των Λγίων, με το αγιογραφικό πρόγραµμα του ορθόδοξου ναού και αποθησαυρίζει σχέ- δια και ανθίβολα χρήσιμα για την κατοπινή ανεξάρτητη απαγγελματική του σταδιοδρομία. ΄Ισως θα µπορούσαµε να μιλήσουμε με περισσότερα στοιχεία αν ο 'Αγιος Γρεβ8νών μας εί- χε επιτρέψει να συμβουλευθούμε τα σχετικά παλιά χειρόγραφα της Μητρόπολης, χειρόγρα- φα που δεν είναι προσωπική του περιουσία και θα έπρεπε να είναι στη διάθεση των ερευ- νητών, με τις αναγκαίες, βέβαια, προφυλάξεις. Αργότερα, η ύπαρξη δύο ή περισσότερων γενεών σε οικογένειες ζωγράφων δείχνει πως και στη Σαμαρίνα λειτουργεί το σύστηµα της ενδοοικογενειακής µαθητείας. Η ευλάβεια, η κλίση και η οικογενειακή παράδοση προσανατόλιζ1ν προς τη ζωγρ1ξι ην πιεστική ανάγκη επαγγελµατικής απασχόλησης. H μετανάστευση, η μεταποίηση και άλ λα επαγγέλµατα -ανάμεσα σ'αυτά η ζωγραφική- ανακούφιζαν τον πληθυσμό του χωριού από τα πλεονάσµατα ΙΧεργατικού δυναμικού που άφηνε η κτηνοτροφία και η υλοτοµία. Από ε- κεί και πέρα τα φυσικά προσόντα έκαναν τη διαλογή σε καλούς και μέτριους ζωγράφους. Η παραδοσιακή αγιογραφία µαθαίνεται όπως η γραφή, χωρίς βέβαια η εκµάθηση της γρα- ψής μόνη της να δηµιουργεί λογοτέχνες. Εκείνο που χαρακτηρίζει το έργο όλων των µα- στόρων της παραδοσιακής μας τέχνης είναι το μεράκι. Αν σ'αυτό προσθέσουμε τη στέρεη βάση που προσφέρει στους τεχνίτες 0 μόχθος των γενιών που προηγήθηκαν καταλαβαίνου- με γιατί η λαϊκή δηµιουργία έχει πάντα ποιότητα. Κι εδώ όμως είναι επικίνδυνες οι γενικεύσεις. Υπήρξαν Σαμαρινιώτες ζωγράφοι που το µεράκι τους δεν έφτανε ως το ση- µείο να γεμίζουν με πυκνές μορφές τις συµφωνηµένες επιφάνειες, όταν η αμοιβή δεν ή- ταν ανάλογη. Ξίναι χαρακτηριστικό το περιστατικό που μνηµονεύει ο Μιχ. Καλινδέρης51. 'Οταν δύο Σαμαρινιώτες ζωγράφοι διαπραγματεύονταν την τοιχογράφήση της εκκλησίας Κα- τΞκαλης ΐρεβενών και η αμοιβή του τους προσφερόταν ήταν χαμηλή, ο ένας ρωτάει συνθη- ματικί τόν ϊλλο 1ν θα ζωγραφίσουν τοις Αγίους "ύλί Τσιΐτσιου ή 1λά κλεϊρτόπουλα", - . Ο 21 πράγµα που σήμαινε "πυκνά ή αραιάι" επειδή στο ρό Τσιάτσιο οι χορευτές είναι κολλητό ο ένας στον άλλο ενώ τα κλεφτόπουλα, για λόγους τακτικής του κλεφτοπόλεμου, αραίωναν. Σκληρός ήταν ο ανταγωνισμός µε τους ζωγράφους άλλων περιοχών. Στην περιοχή Τρικάλων είχαν οργανώσει ολόκληρο δίκτυο ανθρώπων που φρόντιζαν να πληροφορούνται τις εκκλησί- ες στις οποίες θα γινόταν αγιογραφικές εργασίες και έσπευδαν να πληροφορήσουν, όχι µό- νον από πατριωτισµό, τους συγχωριανούς των ζωγράφους. Κέντρο αυτού του δίκτυου ήταν η συνοικία Αγίας Υονής που "κατοικείται από Έαµαριναίους, ως επί το πλείστον ασχολου- μένους ιδίως εις την εριουργίαν"ΞΞ. Πριν από το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο το δηµοτικό σχολείο της Αγίας 7ονής είχε 151 µαθητές, κι αυτό φανερώνει πολυάριθμη σαμαρινιώτικη παροικία. Γέροντες της συνοικίας αφηγούνται, σε μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις,53 πε- ριστατικά που άκουσαν από τους γονιούς των και αναφέρονται στα μέσα -όχι πάντα άψογα- 100 χρησιμοποιούσαν για να αποκλείσουν από τις παραγγελίες άλλους ζωγράφους προς όφε- λος των συμπατριωτών τους. Υπάρχει, ακόμα, ένα σχετικό γράµμα άγνωστης χρονολογίας, πα που πρέπει να στάλθηκε γύρω στα 1890 µε 1900: 'Αγαπιτέ φίλε Γεώργιε, Εύχοµαι ή παρούσα μου νά σάς εύρη έν ύγεία. Ηανθάνω ότι θα κοσμίσουν τήν έκκλη- σίαν τού Ξ 'Αγίου Δημητρίου ένταύθα και διαπραγµατεύονται µέ ήπειρώτας ζωγράφους ί … , ? έκ Χιονιάδων. α πον είς τούς έπιτρόπους ότι αύτοι ειναι κακότεχνοι καί νά άνα- 4 ο , , , , u 1' 1: | μεινουν προσφοραν και έκ µέρους Χαμαριναιων ζωγραφυν οιτινες ειναι άριστοι εις 'ΐν τέχνην ΄υν. ΞΞεύΘε, τό λοιπόν, νά έλθης έντα751 διά νά τρολάβωμεν, ς έγ-νε , ,, . . 7 : … ται κατά τό παρελθόν. ΄ά έργα ια ειναι µεγαλη καί ύπαργο…ν χρήµατα [*Σ- & ι)" Ο ( 'Αµερικής. "Εμαθον ότι έβρίσκεσαι είς Γρεβενά καί άπευθύνω τήν παρούσαν µου μέ5ω του φιλτάτου συμπατριώτου Νικολάου Μητσιοµπούνα. Σέ άσπΞζομαι ,Ιωάννης Ποντίκας "ό λόγιο ύφος του γράμµατος, οι σχετικά λίγες ανορθογραφίες και, προπαντός, η διαφορά του γραφικού χαρακτήρα της υπογραφής από το κείμενο δείχνουν ότι 0 αποστολέας ανέθεσε σε κάποιον γραμµατισμένο του χωριού το γράψιµο της επιστολής. Ωστόσο, οι συνθήκες παραγγελίας και πληρωμής των Ελλήνων λαϊκών ζωγράφων δεν επη- ρεάζουν την ποιότητα της δουλειάς των. Ακόµα και σε περιπτώσεις κατά τις οποίες 0 ζω- γράφος υποχρεώνεται κάτω από την πίεση ωμής βίας, "στανικώς" να κάνει κάποια ζωγραφιά, =4 αυτή έχει την ίδια ποιότητα και γνησιότητα µε το υπόλοιπο έργο του΄ . Η παράδοση, τ"κ Πο οποίας ο ζωγράφος είναι φορέας, η ηλικία του, το κοινωνικό πλαίσιο, το πολιτιστικό τφος της ε οχής και του τόπου, είναι καθοριστικοί παράγοντες. Εδώ θα πρέπει να κάνου- :ε µία καίρια παρατήρηση. Βέβαια, η ζωγραφικοί και περισσότερο η ιγιογραφία εντάσσον- 22 ται μέσα στα πλαίσια του παραδοσιακού πολιτισµού, όπου η ατομική προσφορά απορροφιέ- ται από τη γενική διαµορφωτική πορεία. A016 συµβαίνει π.χ. και με το δημοτικό τραγού- δι όπου η οµαδική κατεργασία από στόµα σε στόμα και από γενιά σε γενιά του δίνουν τη µορφή στην οποία το κατέγραψε ο λαογράφος. Ta διαδοχικά στάδια από τα οποία πέρασε, τα δάνεια από προηγούµενα χαµένα γραγούδια, οι άνθρωποι-συντελεστές των διεργασιών είναι στοιχεία που αγνοούμε. Στη λαϊκή ζωγραφική, όμως, έχουµε χρονολογίες, συγκεκριμ- µένους χώρους, ονόματα και άλλες πληροφορίες που πλαισιώνουν τις ζωγραφιές. Για να ε- πιχειρήσουµε έναν τολµηρό παραλληλισµό, είναι σα να είχαμε από ένα δηµοτικό τραγούδι καταγραφές του σε μιγάλη χρονική περίοδο με χρονολργίες, τους τόπους και τις συνθήκες κάθε εκτέλεσης, τα ονόματα και άλλα στοιχεία των τραγουδιστών κι ακόµα τη χροιά της φωνής τους, την προφορά τους, το ρυθµό εκτέλεσης. Λιγοστές είναι οι περιπτώσεις τνω- 55 στών ποιητών δημοτικών τραγουδιών μέσα στα οποία έχει συγχωνευθεί η παράδοση στη γλώσσα, στο ρυθμό, στους εκφραστικούς τρόπους/άσκοπα ερωτήματα, το θέμα του αδυνάτου, προσωποποιήσεις,...| και άλλα. Λείπει, όµως, από αυτά η µεταγενέστερη λαϊκή επεξεργα- σία. H λαϊκή ζωγραφική επιτρέπει στον µελετητή να ανιχνεύει, σε μεγάλο ποσοστό, την πο- ρεία της μέσα από το έργο επώνυµων δημιουργών. Αυτό ισχύει, ως ένα βαθμό,και για τη γλυπτική. Πολλές φορές έχουµε και άλλα στοιχεία τους. Αυτό είναι ένα σημαντικό πλεονέ- κτηµα για το µελετητή της λαϊκής ζωγραφικής, όταν δεν τον παρασύρει στον κατακερματισ- αό της γενικής της ροής σε ανεξάρτητες ατοµικές περπτώσεις. Εξάλλου, η ζωγραφική αφί- νει ευρύτερα περιθώρια στην προσωπική έκφραση ή έστω στην πληρέστεοη διατύπωση του το- πικού ιδιώματος της ζωγραφικής γλώσσας σε συγκεκριµµένη χρονική περίοδο, πράγμα που είναι αδιόρατο σε άλλες τέχνες, όπως το κέντηµα και η υφαντική. Σηµειώνουµε εδώ πως η ύπαρξη ορισµένων τοπικών κέντρων ζωγραφικής δραστηριότητας, με κάποιες ελαφρές ιδιομορ- φίες, δεν καταργεί την ενότητα της ελληνικής παραδοσιακής ζωγραφικής, όπως τα τοπικά ιδιώµατα δεν θρυματίζουν την ενότητα της ελληνικής γλώσσας. ΄Αν σήµερα αντιμετωπίζουμε το πρόβλημα των πηγών της σαµαρινιώτικης ζωγραφικής 05 εικασίες, μπορούμε με ακρίβεια και χωρίς χάσματα να παρακολουθήσουμε την τέχνη αυτή κα- τά την περίοδο της μεγάλης της ανάπτυξης, από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα ως τις πρώτες του 2Οού. Η εξέλιξη της αγιογραφίας των Σαμαριναίων ζωγράφων -6λης της ελληνικής αγιογραφίας- δεν είναι μιά "εσωτερική υπόθεση" των καλλιτεχνών. Πολλές φορές στα συµφωνητικά καθορίζεται το υλικό της ζωγραφικής|"να είναι του λαδιού", " επί μου- σιαµάδων", "επί σανίδος" αλλά και η τεχνοτροπία, "ακολουθούντες βυζαντινόν ρυθμόν µετά 56 100 φυσικού" . Ειδικότερα στην τοιχογραφία ο τεχνίτης ράζεται κάτω από το συνεχή κοι- νωνικ6 έλεγχο. Οι επίτροποι, οι παπάδες παρακολουθούν καθημερινά την πρόοδο της εργασί- ας. "ε κάθε έξη µέ ες δουλειάς αντιστοιχεί μιά γενική θεώρηση του έργου από το σύνολο ' 23 σχεδόν των κατοίκων κατά την Κυριακάτικη Λειτουργία. ΄Ολοι αυτοί εγκρίνουν ή επικρί- νουν. 0 ζωγράφος δεν µένει ανεπηρέ τος από όλα αυτά. To ευτράπελο "θέλοντας ο Βλάχος και µη θέλοντας o ζωγράφος...." της λαϊκής παροιμίας µπορεί να είναι υπερβολικό, αλ- λά κρύβει αλήθεια. H Έαμαρίνα εμφανίζεται ως ζωγραφικό κέντρο σε περίοδο µεγάλης δραστηριότητας των Ξλλήνων ζωγράφων όχι µόνον στην αγιογραφία αλλά και στην τοιχογραφική διακόσμηση σπι- τιών της Δυτικής Μακεδονίας, της Ηπείρου και της Θεσσαλίας. Στην τελευταία αυτή δραστηριότητα δεν συμµετέχουν οι Σαµαρινιώτες. Η'περιοχή στην οποία κυρίως κινούνται, η περιφέρεια Γρεβενών, δεν έχει παράδοση στο "αρχοντικό", το μεγάλο και πλούσια δια- κοσμηµένο με ξυλόγλυπτα και τοιχογραφίες σπίτι.΄Οχι µόνο δεν έχουµε μαρτυρηµένα τέτοια έργα Σαμαριναίων, αλλά ούτε µε τεχνοτροπικά κριτήρια μπορούμε να αποδώσουμε σ'αυτούς κάποιες "κοσµικές" τοιχογραφίες. Ακόμα και οι λίγες µεταγενέστερες τοιχογραφίες που υπάρχουν στο γειτονικό χωριό Φούρκα είναι έργα ξενόφερτου ζωγράφου. Νοµίζω πως το φαι- νόµενο δεν είναι ανεξάρτητο και από τη µεγάλη επιβολή που ασκούσε το δραστήριο αγιο- γραφικό κέντρο του μοναστηριού της Αγίας Παρασκευής, επιβολή τεχνική αλλά και πνευ- µατική. Πρέπει να περάσουν πολλά χρόνια, να κλείσει το εργαστήριο του µοναστηριού, να χαράξουν δικούς τους δρόµους οι ζωγράφοι του χωριού γιά να εµφανισθούν, στις αρ- χές του αιώνα µας, μερικές περιορισµένες προσπάθειες τοπιογραφίας, πάντοτε όµως µέσα "το χώρο του ναού. ΄λν είααι ;1'ιµη η εικασία του Χρήστου '»ιπλτίδη πως ιδ… τίς τη" πγιργ:1,ι ..- εργαστήριου είναι οι κτήτορες του μοναστηριού Νικηφόρος και Διονύσιος θα µας ήταν χρήσιµη η γνώση του έργου των. Δυστυχώς ούτε υπογραφή τους συναντήσαµε ούτε άλλο τει- #τικό στηιχείο βρήκαμε. Θα µπορούσαµε να αποδώσουµε σ'αυτούς τις τοιχογραφίες του κα- θολικού της Αγίας Παρασκευής επειδή είναι πολύ πιθανό οι κτήτορες, αν ήταν ζωγράφει, να έχουν κοσμήσει με την τέχνη τους το ναό που ίδρυσαν αλλά και γιατί σ'αυτές συναν- τούµε στοιχεία που δίνουν την κάποια ιδιαιτερότητα στη σαµαρινιώτικη αγιογραφία. Η µορφή του Παντοκράτορα στον τρούλο και τα τάγµατα των αγγέλων που την περιβάλλουν μπορούν να θεωρηθούν, τόσο στο πλάσιµο όσο και στο χρώμα, τυπικά δείγµατα της σαμα- ρινιώτικης ζωγραφικής. Αλλά η χρονολογία που υπάρχει σ'αυτό τον τρούλο, 1821, καθι- στά εντελώς αθςέριφη την υπόθεση να ζωγραφίστηκε από ανθρώπους που πρίν από 408 χςό…ι νια είχαν ιδρύσει το µαναστήρι και ίσως το εργαστήριό του. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες, αλλά ανυπόγραφες και αχρονολόγητες είναι οι τοιχογραφίες που σώζονται, σε όχι καλή κατάσταση, στην εκκλησία του Προφήτη Ηλία. Θαυμαστή είναι η "Κοίμηση της Θεοτόκου". Πρέπει να έγιναν κιτά τι µέσα του 1800 αιώνα. Στο νάρθηκα του ναού µερικές µικρές τοιχογραφίες, όπως του ϊτιΠτού και της Παναγίις, είναι τυπικά δείγματα της ί)ΐιΛύ€ - - . 24 ζωγραφικής κατά τα τέλη του 19ου αιώνα. Πρώτο υπογραμµένο έργο που προέρχεται σίγουρα από µέλος του εργαστηρίου της A- γίας Παρασκευής είναι οι τοιχογραφίες στο καθολικό του µοναστηριού Αγίων Αποστόλων, κοντά στον Κλεινοβό Καλαµπάκας. Επιβλητικό σύνολο, έργο του "ευτελούς και αμαρτωλού" Μιχαήλ Αναγνώστου Δημητρίου, τον καιρό που αρχιερέας Σταγών /Καλαµπάκας| ήταν ο Κύ- ριλλος από την Κοζάνη µε συνδροµή των "εύλογηµένων ίεροµονάχων πατέρων Κυπριανού και Θεοκλίτου δι'έπιστασίας κυρού Χρίστου Σακελλαρίου προεστώτος". H επιγραφή τελειώνει µε τη φράση "κατά μήνα Δεκέµβριον έτελειώθη Δόξα τώ 'λγίω Εεώ", χωρίς να αναφέρει χρο- νολογία, που όμως πρέπει να είναι 1789. Δεν φαίνεται να χρησιμοποιεί τα ίδια πρότυπα µε το ζωγράφο του Προφήτη Ηλία. Η παράσταση π.χ. της "Κοίμησης της Θεοτόκου" παρουσι- άζεται στις δύο εκκλησίες όχι µόνο με σημαντικές διαφορές στο χρώμα αλλά κυρίως 05 σύνθεση διαφορετική στο σύνολο και στις λεπτοµέρειες. Το έργο του Προφήτη Ηλία χαρα- κτηρίζεται από χαμηλή χρωματική κλίµακα με ώχρες, φαιά, καφετιά, γκρίζα, γκριζογάλα- Ca. 0 Πιχαήλ στο µοναστήρι του Κλεινοβού μεταχειρίζεται έντονα χρώματα, κόκκινα, πρά- σινα, κίτρινα. Η ετερότητα των προτύπων δεν διαπιστώνετατ .στο χρώμα επειδή οι χαλ- κογραφίες ή τα σχέδια που µεταχειρίζονται σαν πρότυπα είναι ασπρόμαυρα και κάθε ζωγρά- φος δεσμεύεται µόνο στη σύνθεση, αλλά το ευρύτατο πεδίο της χρωµατικής επένδυσης εί- ναι ανα χτυ γ 'α*τύν. 3πί αρκετές δεκαετίες η σαμαρινιώτικη ζωγραφική θα χαρακτηρίζε- ται από έντονα και φωτεινά χρώµατα και ροδαλές µορφές. Θα πρέπει να υπολογίσουµε ότι το έργο έχει επιζωγραφισθεί σε μερικά σημεία. H σηµαντικότερη αλλοίωση έγινε στο χρώ- 01 του φόντου που από σκουρογάλαζο έγινε γαλάζιο, πράγµα που ανατρέπει κάπως την το- νική ισορροπία. Επειδή το πέρασµα του μεταγενέστερου χρώµατος έγινε με φαρδύ πινέλλο άφησε γύρω από τις λέξεις και ανάµεσα στα γράµµατα των επιγραφών το αρχικό σκούρο χρώ- µα. Ευτυχώς στις φιγούρες οι επεµβάσεις είναι ασήμαντες. Η σύνθεση, όμως, στα δύο έρ- γα µε κοινό θέμα είναι διαφορετική. Στον Προφήτη Ηλία είναι στενόµακρη ενώ στον Κλει- νοβό πολύ πιό φαρδειά. Στον πρώτο, μπροστά στο σκ ήνωμα της Παναγίας ο άγγελος γέρνει πρός τα εµπρός και o Ιεδονίας είναι γονατιστός ενώ στο δεύτερο το σώμα του αγγέλου έ- χει κλίση προς τα πίσω και ο Ιεφονίας είναι καθιστός. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες είναι οι µορφές των Αρχαγγέλων Γαβριήλ και Μιχαήλ στις δύο πλευρές της δυτικής θύρας στο μοναστήρι του Κλεινοβού. Ο Γαβριήλ έχει ήρεµη στά- ση, καθώς γράφει µε φτερό στο ειλητάριο που ανεμίζει ελεύθερο. O Μιχαήλ, 05 τα άκρα του σε ζωηρή φυγόκεντρη κ νηση, τους ανήσυχους κυματισμούς του χιτώνα, τη δυναμική λοξή γραµμή του ξίφους. έχει µιά θεατρικότητα που προδίδει ιταλίζον πρότυπο. Και οι πο- λυπρόσωπες συνθέσεις έχουν έντονη κίνηση. Τα πολλά ειλητάρια µε αρκετά μακροσκελείς επιγραφές δείχνουν πως η "?ιπηνεία" του Διονύσιοα εκ Φουρνά έχει κάποιαν επίδραση.Πάν- 25 τως δεν τηρείται πιστά το αγιογραφικό πρόγραμµα της "Ερμηνείας". Οι 'Αγιοι Απόστολοι Κλεινοβού, εκτός από το έργο του Μιχαήλ, έχουν και άλλες µεταγενέστερες τοιχογραφίες και κυρίως επιγραφές µε µεγάλη σηµασία γιά την οστορία της Τουρκ0ΧΡατΐας51. Δύο Σαµαρινιώτες ζωγράφοι, o Μιχαήλ και o Γεώργιος, ζωγραφίζουν στα 1803 την εκ- κλησία του Αγίου Γεωργίου στο χωριό Κακοπλεύρι Καλαμπάκας. Ο Μιχαήλ αυτός είναι οπωσ- δήποτε άλλος από το ζωγράφο των Αγίων Αποστόλων Κλεινοβού. T0 κενά ανάµεσα στα εγκόλ- πια είναι μονόχρωµα γαλάζια χωρίς των πλούσιο φυτικό διάκοσµο που συνήθως τα περιβά- λει. Οι μορφές είναι στατικές, κάπως βαρειές, η χρωµατική κλίµακα πλουσιότερη. Διαφέ- ΡΟυν, ακόµα, και τα γράµµατα και τα συµπλέγµατα των επιγραφών. Εκτός από την τοιχογραφική δραστηριότητα, σηµαντική είναι και η παραγωγή δεσπο- τικών εικόνων και μικρών φορητών εικόνων καθώς και τρίπτυχων. ΄Ξνα από τα τρίπτυχα αυτά, µικρών διαστάσεων /25,4 Χ 37,5 αναπτυγµένο/ έργο του 1813, στο αριστερό φύλλο και σε τρείς απανωτές ζώνες έχει τους Αγίους Παρασκευή, Χαράλαµπο, Αναστάσιο και Γεώρ+ γιο έφιππο, στο στέλεχος τους Αγίους Πάντες σε"κυκλική σύνθεση και κάτω τον Παράδεισο και στο δεξιό φύλλο τον Προφήτη Ηλία και τους Αγίους Νικόλαο, Στυλιανό και Δηµήτριο έφιππο. Σε τόσο µικρό χώρο 34 µορφές, από τις οποίες δύο έφιππες και µία ένθρονη, εί- ναι απόδειξη της ικανότητας του αγιογραφικού εργαστήριου της Σαµαρίνας να ετοιµάζει τεχνίτες όχι µόνο για µεγάλα τοιχογραφικά σύνολα αλλά και για µικρογραφικές επιτεύξεις. Οι αδελφοί Δηµήτ"ιος και "ιχαήλ Αναγνώστου, ο δεύτερος είναι ο ζωγράφος του Υλει- .0. .αζί µε τον λ:αγν5στη Παπαϊωάννου τοιχογραφούν στα 1919 την εκκληΟί1 της 'Ξ€1" µόρφωσης του Σωτήρα, κοντά στο μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής. Πολλά από τα πρότυπά τους είναι τα ίδια µε του Κλεινοβού, όπως και σε πολλά σηµεία η ίδια διάταξη των θε- µάτων επάνω στους τοίχους. ΄?χουν περάσει όµως τριάντα χρόνια. Τώρα η ζωγραφική εί- ναι πιό ώριµη, το χρώμα σε συνδιασµούς κυρίως γαλαζοπράσινου και κόκκινου, έχει λάµ- ψη. Πλήθος µορφών ολόσωμων ή σε προτομή, απανωτές πολυπρόσωπες συνθέσεις, ποικίλα Χι… ακοσµητικά, δηµιουργούν εντυπωσιακό σύνολο. Μερικές συνθέσεις, όπως τα θαύµατα του Αγίου Πικολάου, o Ιησούς που κρίνεται από τον Πιλάτο και η μεταµέλεια του Ιούδα είναι έργα υψηλής ζωγραφικής ποιότητας. Τα θαύµατα του Αγίου Πικολάου ανήκουν στα λαµπρότ-- ρα επιτεύγµατα της νεοελληνικής θαλασσογραφίας.΄Αλλον ζωγράφο µε το επώνυµο Αναγνώ- στου, τον Αθανάσιο, θεωρεί 0 Μιλτιάδης Παπαθανασίου ως Σαµαρινιώτη58. Ωστόσο, η τεχνο- τροπία και οι ανορθογραφίες του, στα µέσα του 19ου αιώνα, δεν καθιστούν πιθανή την &- ποψη αυτή. Λέκα χρόνια αργότερα, στα 1829, οι αδελφοί Χρήστος, ιερέας, και Αντώνιος Παπαϊω- άννου κάνουν τις τοιχογραφίες της Μεγάλης Παναγιάς. ΐίναι σίγουρα αδελφοί του Αναγνώ-΄ *τη : λ! ςεν συνεργάζονται µαζί του. Οι τοιχογραφίες της Ηεγάλης Παναγιάς έχουν δια- . 26 φορές από της Υεταµόρφωσης, αν και είναι φανερή η προέλευση των ζωγρ φων από το ίδιο εργαστήρι. Ξδώ το κόκκινο χρώµα έχει µεγαλύτερη ένταση, καθώς µάλιστα γειτονεύει µε το πράσινο, και πιάνει µεγαλύτερη επιφάνεια. Οι συνθέσεις και οι µορφές που γεμί- η ζουν πυκνά τις µεγάλες επιφάνειες των τοίχων δεν έχουν, βέβαια, το σίγουρο σχέδιρ-κατ την άρτια σύνθεση της Μεταµόρφωσης. Εκτός από τη λαµπρή ποιότητα του χρώµατος, οι τοι- Χ0Υραφίες έχουν λαϊκή αφηγηματική διάθεση και µερικά ενδιαφέροντα ευρήµατα. Γενικά, το έργο δηµιουργεί ατµόσφαιρα γιορταστικής οικειότητας. Η επιγραφή είναι μικρογράµµατη και γράφηκε από τον ιερέα Χρήστο, αφού τον ίδιον ακριβώς γραφικό χαρακτήρα συναντούµε σε επιγραφή έργου που το έκανε μόνος του. Πρόκειται γιά τις τοιχογραφίες στην εκκλη- σία του Αγίου Νικολάου στο χωριό Βασιλική, ανάµ σα Τρικάλων και Καλαµπάκας. Η εκκλησία αυτή "ανεκαινίσθη εκ θεµελίων" στα 1818 από τη γυναίκα του Αλή Πασά κυρά Βασιλική και τ'αδέλφια της Γεώργιο, Νικόλαο, Δήµο και Ιωάννη59. ?Ο ξΡΥΟ τελείωσε στις 22 Μαρτίου 1839. Λίγα χρόνια αργότερα, στα 1845, ζωγραφίζεται και o νάρθηκας µε τη Δεύτερη Πα- ρουσία. Στην κάτω ζώνη των τοιχογραφιών οι τιµωρίες των αµαρτωλών, "ό παραυλακυαστής όπου χαλνάη τά σινουρέµατα", "δ µπακάλης όπου ζυγίζει ξύκικα"," η ποτάνα".΄Έργα απλο- ϊκής φαντασίας, σε εκτέλεση λιγότερο επιµεληµένη από τις τοιχογραφίες του κυρίως να- 05, η 0πΟΐ€ς όµως; έχουν υποστεί σοβαρή φθορά από την υγρασία. Ενδιαφέρουσα είναι η µορφή του νεοµάρτυρα Γεωργίου, αυτής της λεβέντικης µορφής Ρωµιού φουστανελλά, η ο- ποία γνώρισε τόση διάδοση στην ελληνική Αγιογραφία μέσα ος λίγα χρόνια." ΄ /1838/. Τον Αντώνιο Πι- παϊυάννου συναντούµε να ζωγραφίζει στα 1833 την εκκλησία του Αγίου Δηµητρίου στο χω- ριό Δαµασούλι€οΟ Αντώνιος επαναλαµβάνει χαλαρά το ζωγραφικό ύφος του αδελφού του Χρή- στου. Από µέλος της εικογένειας Παπαϊωάννου προέρχεται ασφαλώς η εικόνα σε σανίδι του Αγίου Στεφάνου, έργο του 1846, που βρίσκεται σε προσυνητάρι του καθολικού Αγίου Στεφά- νου Μετεώρων και υπογράφεται συντομογραφικά="χείρ Π.Π.'Ιω. σ.μ.ρ." δηλαδή Παπαϊωάννου Ταµαριναίου. Ακολουθεί μιά σειρά µέτριων ζωγράφων, όπως o Μ.Γ. Χώτος που έργα του βρίσκονται στον 'Αγιο Βασίλειο Ανταρτικού /1844/, καθώς και µιά εικόνα του στο γυναικωνίτη της Μεγάλης Παναγιάς Σαµαρίνας. Τρείς ζωγράφοι συνεργάζονται στο µοναστήρι Ταξιαρχών Γρε- βενών, ο Βασίλειος, 0 Νικόλαος και o Ιωάννης /1848/. Μέσα στη µέτρια παραγωγή της περιόδου αυτής εντελώς ιδιαίτερο ενδιαφέρον οι τοι- χογραφίες στην εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής Καρδίτσας /1853/, έργα 060 ζωγράφων από τη Σαµαρίνα που υπογράφουν μόνο µε τ΄αρχικά Α - 9. Οι συνθέσεις έχουν την αφελή αφηγηματι- κότητα εικονογραφήσεων λαϊκών µυθιστορημάτων. Έτη "Βρεφοκτονία" όλη η επιφάνεια γεµί- ζει από πολλές μορφές σε ανήσυχη κίνηση. Ρυναίκει'. µε ξέπλεκα µαλλιά και τραβηγυένα απ" 27 τον πόνο χαρακτηριστικά αγωνίζονται να σώσουν τα παιδιά τους από άγριους Ρωµαίους στρατιώτες µε σπαθιά. 'Αλλες τραβούν απελπισµένες τα µαλλιά τους, άλλες σηκώνουν αλα- φιασµένες τα χέρια. Μιά νέα 05 γυµνό το πλούσιο στήθος της παλεύει µε σκυθρωπό στρα- τιώτη που κατεβάζει ορµητικά το σπαθί του ενώ µε το δεξί του την αδράχνει από την κώμη. Το παιδάκι της λουφάζει έντροµο πίσω από το µητρικό κορµί. Βρέδη σφαγµένα στο έδαφος. Το βαθύ κόκκινο χρώµα του αίµατος, σκορπισµένο σε όλη τη σύνθεση εντείνει την ατμόσφαιρα ταραχής, αγριότητας και φρίκης. H περιγραφή της ζωγραφιάς αυτής θα α- πέδιδε το ύφος του έργου αν ήταν γραµμένη δτην αδέξια και µεγαλόστοµη καθαρεύουσα των λαϊκών αναγνωσµάτων της εποχής. Οι τρείς "κήρυκες θεοφόροι".µιάς άλλης σύνθεσης. ανήκουν στη γενιά των καβαλάρηδων της λαϊκής µας, όµαιμοι των κυνηγών στα σπίτια του Ζαγοριού. 'Ενας άλλος Σαµαρινιώτης τεχνίτης υπογράφει με τ'αρχικά Α.Δ. την εικόνα " Ο Ba- σιλεύς των Βασιλευόντων"|1857/ που ανήκε σε παλιό ναό της Κορυφής Βοΐου61. Ο 'Ιωάν- νης !!. σαµαρινέος" υπογράφει στις 4 Ιουνίου 1864 µιά λιγοπρόσωπη και γλυκερή εικόνα της Κοίμησης στην εκκλησία της Θεοτόκου ΒελανιδιάςάΝομού κοζάνης. Αναφέρονται, ακόµα, τα ονόµατα µερικών Σαµαριναίων αγιογράφων, του Ζήση Χατζή |γύρω στα 1860/, 100 Ήικό- λαου Ασηµένιου /184Ο-1919/, Ζήση Παπαγεωργίου, Ζήση Νούλη και Βασ. Βούλγαρη, που ερ- γάσθηκαν στη Θεσσαλία62. Στο µοναστήρι της Παναγίας Γρανίτσας πάνω από το εσωτερικό υπέρθυρο επιγραφή µας πληροφορεί ότι " ΄Ιστορήθη ίερά εκκλησία τής Θεοτόκου κοιμήσεας λ:ΑΤΡ ΐχ""νΤοΨ τοΗ στρέλα. ?τιτεοπεύων τής εκκλησίας Γεωρνίο' "ύµ1ι' "΄στου.1ηίΓ ΕβΏΟυαρίου Ξ. Δια χειρός Ζς και Υιχαήλ Γεωργίου 'Ιωάννου εκ κώµης αµαρίνης" ;. ΐτο µοναστήρι της Παναγίας και στο χωριό ΄Αλωνα της Φλώρινας υπάρχουν επίσης εικόνες των ζωγράφων Ζήση και Μιχαήλ. Στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου Αγναντιάς Καλαµπάκας εικό- να του Αγίου Γεωργίου καβαλάρη έγινς"Διά συνδροµής καί καπάνης τών κ.κ. Κωνσταντίνου 1τράλια Κωνσταντίνου γκάλουρη έστω είς Βοήθειάν των : 1888 µαρ. 26. 'Ξφηµερεύοντος Ιω. 'Ιερέως Επιστασία Νικολάου µοναχού Διδάσκαλος Κ:Π. Κουσαίτης: εκ Καστανές χ/ειρ/ Καργιούκου Σαµαρινέος". Κάτω από εικόνα των Αγίων Πάντων υπογράφει o "Ζήσης ΄Ιω. P16— θα Σ.µ.ρ.". Στον ΄Αγιο Αθανάσιο ΣπηλαίουνΓρεβενών ο Γ. Οικονοµίδης ζωγράφισε σε θύρα του τέµπλου τον ΄Αρχοντα Ήιχαήλ /1869/ έργο χαµηλής τέχνης' στο ίδιο επίπεδο είναι και τα έργα του στο Ήεσολούρι/1883/. ΄Αλλοι Σαµαρινιώτες ζωγράφοι της εποχής αυτής είναι 0 Ιωάννης Παπαδάµ /Σµίξη 1870, ο Συµεών /µοναστήρι Προδρόµου Καισάρειας στο "ο- 06 Κοζάνης 1874/64, ο Ζήσης Χατζή του Γεωργίου /1873, εικόνα Αγίου Πικολάου στην εκ- κλησία της Κοίµησης στη θέση Λάσδα Καναλίων Καρδίτσας/, o Κυριάκος και ο Γεώργιος που τοιχογραφούν το µοναστήρι του χωριού Ζέρμα στα 188065ο Ζήσης "ούλας | 'Αγιος Πι- .'ι5,λ…1(π λ΄Οπ|ξνωυ ΤτΕ-τ "ιάιικιιιι…η/ n Ι:… .-… ,-…νν- .. ν.ιν'ν'ο|υ*' & ζονται …'1 1867 έν : τιιικκ..ν Γ'…ττ-.δάιι µανίκια, .... - ..-…--,. ., 28 στην αγιογράφηση του καθολικού του µοναστηριού Αγίας Τριάδας Γιαννωτών και αµείβονται με 4,600 γρόσια, όπως αναφέρει επιγραφή στο εσωτερικό υπέρθυρο της δυτικής θύρας του ννού. O Σαµαρινιώτης ιστοριογράφος Δηµήτριος Μακρής σηµειώνει, ακόµα, τα ονόµατα των ζωγράφων Ιωάννη Κράτα, Νικόλαου Νούλη, Δηµήτρη Σακελλαρίου/1850/ και Ηλία Ζωγράφου66. H επεξεργασία των εικόνων του τέµπλου Αγίου Νικολάου στο Κρούσοβο "ανετάθη εις τους εκ Σαµαρίνης ζωγράφους Μιχαήλ και τους υιούς αυτού Δανιήλ, πρωτοσύγκελον του Αγίου Πε- λαγονίας και Πικόλαον, οι οποίοι είχον µετοικήσει ολίγον πρό της ανεγέρσεως"5?. Ο Δα- νιήλ πριν γίνει καλόγερος λεγότανε Δηµήτριος και, µαζί µετον αδελφό του Νικόλαο, βοη- θάει τον πατέρα του σε αγιογραφικές εργασίες του μοναστηριού Αγίου Νικολάου Ήπίγκορ- σκι στα 1831. Δεν περιορίζεται µόνο σε βοηθητικές εργασίες αλλά εκτελεί και υπογράφει δικές του εικόνες, όπως της Θεοτόκου, της Σύναξης των Αγγέλων και των Τριών Ιεραρχών. Στην τελευταία γράφει σε πρώτο πρόσωποι" ΔΙΑ XEIPOC EMOY TOY TAHEINOY AHMHTPIOY.."'O- λες οι επιγραφές στις εικόνες είναι σλάβικες ενώ οι υπογραφές πάντα ελληνικές. O Νικό- λαος ήταν και ξυλογλύπτης, σκάλισε το βηµόθυρο του τέµπλου στο µοναστήρι Ιωακείµ Οσο- γκόρσκυ. Ο Μιχαήλ µε το Δηµήτριο εργάστηκαν στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο χω- ριό Ραϊτσίτσα, κοντά στο Ντέµπαρ. Ο Μιχαήλ είναι ονοµαστός ζωγράφος της εποχής του γι'αυτό του αναθέτουν εργασίες σε εκκλησίες της πόλης Μοναστήρι /Μπίτολα/ και στο ξα- κουστό µοναστήρι της Ρίλας στη Βουλγαρία. O Μιχαήλ και οι γιοί του δρουν σε µιάν επο- χή µέτριας αγιογραφίας. Διακρίνονται, όµως για την επιμέλεια της δουλειάς των και για την επιµονή στην απόδοση των λεπτοµερειών. Οι θρόνοι του Χριστού και της Παναγίας απο- δίδονται µε αξιοσηµείωτη δεξιοτεχνία σε όλες τις λεπτομέρειες της ξυλογλυπτικής των ΧΚΧΧΙµικρογραφιών που τους κοσµούν, οι φορεσιές µε τα σχέδια της ύφανσης και τα λογής κεντίδια, τα ευαγγέλια και τα άµφια των Τριών Ιεραρχών µε θαυµαστή ακρίβεια, ο θώρακας του Αρχάγγελου Μιχαήλ µε όλο τον πλούτο των σφυρήλατων διακοσµητικών θεµάτων του. Τα πρόσωπα, όµως, έχουν τυπική και ουδέτερη διατύπωση, η προσπάθεια φυσικότητας στις πτυχώσεις των υφασµάτων δεν είναι αποτελεσματική.΄Ατονη η χρωµατική κλίµακα. Η εµφάνιση της οικογένειας Πιτένη, από τα 1872 και πέρα, δίνει καινούργια πνοή στη σαµαρινιώτικη ζωγραφική, την ανανεώνει τεχνοτροπικά και θεματολογικά, την αποσπά- ει από τη μακαριότητα στην οποία είχε βυθισθεί. Ενώ φαίνεται να συνεχίζει τους ζωγρά- φους της προηγούμενης γενιάς, κατά έναν περίεργο τρόπο µεταβάλει σε προτερήματα τα ελαττώµατά τους. O πατέρας Δηµήτριος Αδάµ Πιτένης εµφανίζεται, από όσα µας είναι γνω- στά, στο ναό του Αγίου Δηµητρίου Μηλιάς N. Κοζάνης, όπου εργάζεται κατά διαστήµατα α'ό τα 1872 ως τα 189168. Το έργο του δραστήριου αυτού ζωγράφου είναι τεράστιοδ9και άνισο.Θα σταθούµε σε µερικές µόνο από τις ζωγραφιές του, εκείνες που εκφράζουν πλη- Οξστ€Ωα την ανανεωτική πνοή που χάρισε, αυτός αλλά και τα παιδιά του, στη σαµαοινιώ- 29 τικη ζωγραφική. Στην εκκλησία της Θεοτόκου, στο Πυλωρί Βέντσιων, κατά την επιγραφή "'Ιστορίθη ούτος δ Τέµπλος έν έτει 1883 10βρίου 20/ Διά συνδρομής καί δαπάνης παπα Γεωργίου άπό χωρίον Παλεο|χώρι καί Κωνσταντίνου Γρίββα καί τού λοιπού χωρίου δι έπι/ τροπής δέ Ιωάννου Δ. Βλάχου καί 'Αθανασίου µοναχού| Αίωνάι τους ή µνήµη: Διά χειρός Δηµητρίου 'Α. Πιτένη/ Σαµαριναίος". Στις ποδιές του τέµπλου, αντί για τα συνηθισµένα ανθοδοχεία ή µπαρόκ διακοσµητικά, ο Πιτένης ζωγραφίζει τοπία. Μα η πρωτοτυπία του δε βρίσκεται εκεί, τοπία, έστω και σπάνια συναντούµε και σε άλλες ποδιές τέμπλων, όπως π.χ. στο ναό του Αγίου Κωνσταντίνου στο χωριό Αγία Σωτήρα Βοΐου /1867| και στον ΄Αγιο Αθανάσιο Διδυµοτείχου. Αυτό που είναι η µεγάλη του καινοτομία είναι ο λιτός και αυστη- ρός τρόπος µε τον οποίο τα αποδίδει, η μεταφυσική ατµόσφαιρα που αποπν =ουν. Πολύ πρίν από το Τζιόρτζιο ντε Κύρικο ζωγραφίζει µπροστά από έναν γαλαζοπράσινο ουρανό πα- ράξενο μοναχικά κτίρια, σιωπηλά και µυστηριακά. ΄3να μονόχρωµο παραπέτασμα µε βαρειές πτυχώσεις σκεπάζει µεγάλο µέρος της ζωγραφικής επιφάνειας. Τα άΞ1ΐ&! απροσδιόριστα, λιτά στο χρώμα, µε αψιδωτά στρόγγυλα και τετράγωνα ανοίγµατα που χάσκουν άδεια και άφωνα µε µιά σιγή γεµάτη µυστικά µηνύµατα. Κανένα δέντρο ή λουλόύδι δε γλυκαίνει το τοπίο. Στα 1901 - 2 ζωγραφίζει την εκκλησία των Αγίων Κωνσταντίνου και Έλένης στους Φι- λιππαίους, χωριό κοντά στη Σαµαρίνα. Εδώ το ζωγραφικό κλίµα είναι διαφορετικό. O Δηµ. Πιτένης συνδέει την αγιογραφία µε τις καλλίτερες επιτεύξεις της σύγχρονής του κοσμι- .'΄,ς λ".ϊκής γ,, τικής.Αν η ιγιογ;αφία είναι, ΄'εως την είπαν, ""Η ΄ι.'1 …' ΄ . εδώ γίνεται "δηµοτικό τραγούδι µε χρώματα". ο καβαλάρης 'Αγιος Ευστάθιος παµ…πξρπει στον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο ή στο "εγαλέξανδρο που την ίδιαν εποχή ο φουστανελλΐς 0εόφιλος φιλοτεχνούσε πάν ΄στούς τοίχους των πηλιορείτικων σπιτιών. Παραπέµπει, ακό- µα στούς στίχους που περιγράφουν έναν άλλον καβαλάρη "Αγιο, τον Γεώργιο:"..γριΒοκα- βαλάρη, αρµατωµένος µε σπαθί και µ΄αργυρό κοντάρι". Η Κοίμηση της Θεοτόκου, αν και ξεκινάει από παλιότερα πρότυπα, είναι περισσότερο ένα συγκινητικό χωριάτικο ξύδι. Μερικά κεφάλια γυναικών έχουν την αφέλεια αλλά και τη δύναµη των λαϊκών προσωπογρα- φιών της εποχής. Φυσικά, o Δηµ. Πιτένης δεν είναι ένα φαινόµενο ξεµοναχιασµένο από τον κοινωνικό του περίγυρο. Ζεί και εργάζεται σε παραδοσιακή κοινωνία που αποδιοργα- νώνεται, δεν είναι όµως ακόµα έτοιµη να παραδεχτεί και να αφοµοιώσει τις βαθειές κοι- νωνικές µεταλλαγές που την ελκύουν και τη φοβίζουν. Αισθάνεται πως µπαίνει σ΄έναν κόσµο άγνωστο και προσπαθεί να γαντζωθεί σε όσα της είναι οικεία και δοκιµασµένα στο χρόνο. ΄ΐτ1ι, ίσως, πρέπει να ερµηνεύσουμε τις ταλαντεύσεις του Δηµ. Πιτένη από το ςόβο του άγνωστου στη αιγουριά του κοντινού και γνώριµου. « . . … , ι . , ι κι Κία γιϊι αν, ι…υγιος κιι (ικόλ1ος, τοιχογραφ…υν στα 1908 την ι*"λΠσια 10€ 30 Θεοτόκου Κνίδης, στα Βέντσια. Επάνω σε γαλάζιο φόντο όρθιοι ΄Αγιοι στέκονται με ύφος χωρικών µπροστά στο φωτογραφικό φακό. Ανάμεσά τους ενδιαφέρουσες µορφές ο φουστανελ- λάς Νεﵴαρτυρας Γεώργιος "εξ Ιωαννίνων" και 0 'Αγιος Χριστόφορος µε το µικρό Ιησού στον όµο του. ΄Αλλοι ΄Αγιοι σε εγκόλπια, τα οποία περιβάλλονται από πλέγµατα κλιµατί- δας σε χρωµατική απόδοση που σκοπεύει στο διακοσμητικό αποτέλεσµα χωρίς να δεσµεύεται από τους φυσικούς χρωματισµούς. Αν και οι τοιχογραφίες είναι σχετικά πρόσφατες, έχουν υποστεί σηµαντικές φθορές. Στα 1909 επανέρχονται στην εκκλησία της Θεοτόκου στο Πυλω- ρί. Συνεχίζουν µε επιτυχία την πατρική παράδοση του λαϊκού καβαλάρη, με τα ίδια ίσως πρότυπα αλλά σε άλλη, ζεστότερη.χρωματική απόδοση. Μιά "υπερρεαλιστική" σύνθεση βρί- σκεται στο γυναικωνίτη. Πρόκειται για " Τό παγκόσμιον καί άδέκαστον Κριτήριον τού Κυ- ρίου καί Σωτήρος ήµών 'Ιησού Χριστού". Είναι μιά σύνθεση όπου κυριαρχούν το γαλάζιο σε δύο τόνους, το καφέ-γκρίζο και το κίτρινο. 'Ενας πελώριος αυγόσχηµος ήλιος με αν- θρώπινο πρόσωπο δεσπόζει στη σύνθεση. Θολό ποτάμι χωρίζει δύο ομάδες ανθρώπων. Αριστε- ρά, χοντρή αλυσσίδα περιζώνει την οµάδα των αμαρτωλών, ενώ η δεξιά ομάδα είναι ελεύ- θερη. Μέσα στο ποτάμι παρασύρονται από το ορμητικό νερό "οι άσεβείς", οι "πόρνοι" κ. λ.π. και όλοι οι "μιαροί καί άκάθαρτοι και προ πάντων οι άγνώµων 'Ιουδαίοι γραµµατείς και φαρισαίοι", όπως τους χαρακτηρίζουν επιγραφές σκόρπιες στο νερό. Τα ψυχρά χρώµατα, η μεγάλη κίτρινη κηλίδα του παραµορφωµένου,από κάποιαν άγνωστη πίεση, ηλιακού δίσκου, οι χοντρές αλυσσίδες, δημιουργούν ατμόσφαιρα φόβου και µυστηρίου. Ο Γεώργιος Δηµ. Πιτένης, που τον συναντούµε να ζωγραφίζει από τα 1883 στην Κι…"- 8ίτσα, τοιχογραφεί στα 1911 το νεότερο τµήµα του καθολικού Κοίµησης της Θεοτόκου στο Σπήλαιο Γρεβενών. Σε σχήµα αψίδας φιλοτεχνεί την Κοίμηση, σύνθεση λαϊκής φαντασίας, όπου ο Χριστός δέχεται την ψυχή της Παναγίας μέσα σε νεφέλη δόξας καφετιά με γκριξό- µε: ςι= 'τ…=.1ι?ώ….ιο. Φον … ; αν", γεµίζουν …-« _ pf; π.χ-'γε΄..'…ι…) νι Δ.…'ι΄ι ν ΄,. ! '…΄ . δε- ξιά και αριστερά των ιεραρχών δύο αγγελούδια ιταλικού ύφους. Τα κτίρια στο βάθος θυ- µίζουν εκείνα που βρίσκονται στις ποδιές του τέµπλου της Θεοτόκου στο Πυλωρί. Οι αραι- οί όρθιοι ΄Αγιοι προβάλλουν σε φόντο που µιµείται τοίχο χτισµένο ισοδομικά µε µεγάλους µαρµάρινους κυβόλιθους. Η κάτω σειρά των κιβόλιθων έχει χρώμα ώχρας µε καφετιά νερά, οι επάνω ανοιχτογάλαζονς µε σκουρογάλαζα νερά. Λεν πρόλειται για τη συνηθισμένη απο- µίμηση ορθοµαρμάρωσης που συνάτούµε στη χαµηλή ζώνη τοιχογραφημένων εκκλησιών, δηλα- δή για αντικατάσταση µε τη φτηνή ζωγραφική της δαπανηρής επικάλυψης του τοίχου µε μαρ- µάρινες πλάκες. Κύριο χαρακτηριστικό αυτών των απομιµήσεων είναι,οι ομόκενροι ρόμΒοι που σχηματίζουν τα νερά του µαρμάρου, όπως γινότανε συνήθως και στις πραγµατικές ορ- θοµαρμαρώσεις µε την κοπή σε φέτες του µαρµάρου και την τοποθέτησή τους αντικρυστά, κάθετα και οριζόντια. Στον Πιτένη άλλοι κυΞόλιθοι έχουν οριζόντια νερά, άλλοι κάθετα ' 31 λοξά, χωρίς συµμετρία. ΄Αλλωστε, δεν θα ήταν νοητή η αγιογράφηση επάνω σε ορθοµαρμά- ρωση. 3δώ ο Πιτένης αποσπά τους Αγίους από τη μεταφυσική απομόνωσή τους μεσα σ'ένα χρώµα -το γαλάζιο των Σαμαριναίων, κι όχι µόνον αυτών, ανακαλεί την απεραντωσύνη του ουρανού- και τους εντάσσει σε συγκεκριµμένο περιβάλλον που δίνει, µάλιστα, την αίσθη- ση της υλικής βαρύτητας. 'Οσο κι αν δεν ξέρουμε τις προθέσεις του ζωγράφου, το γεγο- νός της αποδοχής του έργου από τον επίτροπο της εκκλησίας Ιωάννη Ζήση και από τούς κατοίκους του χωριού φανερώνει πως με την αλλαγή της ιδεολογίας ακόµα και η συντηρη- τική αγιογραφία μπορεί να δεχθεί σημαντικές καινοτομίες. Και μιά παρατήρηση για την επιγραφή. Σ'αυτή o ζωγράφος µνημονεξει πως το έργο τελείωσε στις 19 Αυγούστου 1911 και συμπληρώνει:" ΑΡΧΙΕΡΑΤΕΥΟΝΤΟΣ το! ΠλΝΙΕΡΩΤ.ΤΟΤ ΑΓΙΟΥ ΓΡΕΒΕΝΩΝ Κι K: ΑΙ!!ΙΛΙΑΙΤΟν ΛΑΖΑΡΙΔΗ". Λίγο αργότερα, την 1η Οκτωβρίου του ίδιου χρόνου o Αιµιλιανός, σφοδρός επικριτής της ανθελληνικής πολιτικής των Νεοτούρκων, συλλαμβάνεται από αυτούς και σκοτώνεται στο χωριό Σχίνοβο. H δολοφονία αυτή ξεσήκωσε ζωηρές διαµαρτυρίες των Έλ- λήνων αντιπροσώπων στην τουρκική Εθνοσυνέλευση και παράλληλα οργανώνονται σε πολλά µέρη μνηµόσυνα και οµιλίες. Τότε σβύνεται από την επιγραφή η λέξη ΛΑΖΑΡΙΔΗ και στη θέση της γράφεται με πεζά γράµματα η λέξη "'Εθνομάρτυρος". 0 γρφικός χαρακτήρας δείχ- νει πως την έγραψε o Πιτένης. Θα μπορούσε κανένας να παρατηρήσει πως η αντικατάσταση αυτή'νά γίνει από το ζωγράφο με τα ίδια κεφαλαία γράµµατα κι έτσι να διατηρηθεί η o— αοιογένεια της επιγραφής. Αλλά η ημερομηνία της είναι προγενέστερη από το αποτνοικό "άνατο του ιιιιλιινού, κι αυτό έπρεπε να φαίνεται. ΐίναι πιθανή 1λλιγή να έγινε µερικούς μήνες, όταν πιά είχε ελευθερωθεί η περιοχή. Παράλληλα µε τους Πιτένηδες δρά και μιά άλλη οικογένεια ζωγράφων με αργηγό τον Αδάμο Χρ. Κράγια, που εργάζεται άλλοτε µε βοηθό το γιό του Δηµήτριο και άλλοτε τον ΤΟ ανεψΟό και µαθητή του Ζήση I. Ζήβα . Στα 1875 ζωγραφίζει την εκκλησία του λγίου Τω- άννου Καρυδίτσας Ηοµού Υοζάνης μαζί με το µαθητή του ?. Αδάμ, που πιθανό να είναι κι αυτός γιός του. ΄Αλλωστε και ο Δηµήτριος Αδ. Κράγιας, που αναλαβαίνει και µόνος του εργασίες, μερικές φορές υπογράφει ως Δηµήτριος 'Αδάµου υιός, όπως στην εκκλησία Παλαιοχωρίου Γρεβενών στα 1870, άλλοτε βάζει ολόκληρο το πατρώνυµο.πκππππκπκκππκ11ππ Πι παραγωγικότατοι αυτοί ζωγράφοι δεν φαίνεται να ενδιαφέρονται πάντοτε για την ποι- ότητα της ζωγραφικής των ούτε για την αντοχή των υλικών που χρησιμοποιούν. δύο άλλοι ζωργάφοι, ο Δηµήτριος Σίμου και ο Ληµήτριος Ιω. Σακουμάνος τοιχογρα- φούν στα 1102 την εκκλησία του Προφήτη Τλία στο Δρυµό Έλασσόνας. "υπικά δείγµατα της σαµαρινιώτικ1ς ζωγραφικής Χ&Ετων αρχών του αιώνα µας, αυτής που δεν συμµετέχει στο ανανεωτικό κίνηµα των Πιτένηδων. Γαλάζιο φόντο, µορφές στρογγυλές, επιγραφές µε πε- 'αύς 1γακτήρες του εδώ έχοτν εντονότερη την καλλιγραφική αιξοµείωση τον πλάτους των 32 γραµµών τους. Οι ολόσωµοι ΄Άγιοι είναι κοντόχοντροι, οι πολυπρόσωπες σκηνές στατικές, τα φυτικά διακοσµητικά ανάμεσα στα εγκόλπια χωρίς τη συνηθισµένη ευλυγισία. "ι εδώ ζωγραφίζεται o ιδρυτής της µονής Ζάβορδας 'Αγιος Νικάνωρ, όπως συµβαίνει συχνά σε εκ- κλησίες κτηνοτροφικών χωριών. ΄ΟΗως o 'Αγιος Μόδεστος, 0 'Αγιος Νικάνωρ θεωρείται προστάτης της κτηνοτροφίας, αν και η βιογραφία του δεν αναφέρει τίποτα σχετικό µε ία- ση ή άλλη ευεργετική επίδραση στα ζώαΤ1. Σε εικόνες του τέµπλου της Μονής Λεκατσά συναντούμε την υπογραφή του "Σαμαρινέως" Αθανασίου Τσούκα και τη χρονολογία 191672. Μία εικόνα του Νεομάρτυρα Γεωργίου, που βρίσκεται στο Μουσείο της Μακρινίτσας, µε την υπογραφή "χείρ Χ΄Ι: και Οίκ: Σ.μ.ρ.ν.υ." μας δίνει την ευκαιρία να διαλύσουμε την αρκετά διαδεδοµένη πλάνη ότι οι Σαμαρινα!ίοι ζωγράφοι "είναι οι μόνοι που εφιλο- τέχνησαν με φουστανέλλα τον ΄Αγιο Γεώργιο, τον νεοµάρτυρα τον εξ Ιωαννίνω"73. Μερικοί αποδίδουν σε σαµαρινιώτες ζωγράφους ανυπόγραφες εικόνες ή και τοιχογραφικά σύνολα αρ- κεί να συναντήσουν τη μορφή του Γεωργίου. Πρώτος που τον ζωγράφισε, δεκατρείς µόλις μέρες µετά το μαρτυρικό του θάνατο, είναι o Χιονιαδίτης Ζήκος Μιχαήλ και το έργο του αυτό έγινε πρότυπο για απανωτές εκδόσεις χαλκογραφιών από τις οποίες προέρχονται πάµ- πολλα άλλα έργα. Από τα 1838, χρονολογία του θανάτου του, οι Χιονιαδίτες δεν έπαψαν να απεικονίζουν τον ταπεινό ιπποκόµο από το Τσούρχλι74. Εκτός από τους Χιονιαδίτες, και άλλοι ζωγράφοι από χωριά και από τα Γιάννινα, ζωγράφισαν το ίδιο θέμα που το 00- ναντούμε από το Πήλιο /εκκλησία Ταξιαρχών "ηλεών/ µέχρι τη διλιππούπολη75. Χωρίς αξιώσεις εξαντλητικής καταγραφής των ζωγράφων της Σαμαρίνας, σημειώνουμε µερικά ακόμα ονόµατα που τα συναντήσαμε µόνο σε δημοσιευμένα κείµενα: Γεώργιος T00000- ρας, Μάστακας, Νίκζας, Δόντας?6, καθώς και ο " Δηµήτριος έκ κώµης Σαμαρίνης"?7 που δεν πρέπει να είναι ένας από τους τρείς Δημήτριους που ξέρουµε, τον Πιτένη, το Σίμου και το Σακουμάνο, γιατί αυτός ζωγραφίζει εικόνα στα 1856 και εκείνοι υπογράφουν έργα τους ως τις αρχές του 200ύ αιώνα. Στα έργα της σαμαρινιώτικης ζωγραφικής µπορούµε µε σιγουριά να προσθέσουμε και µερικά ανυπόγραφα που έχουν αναμφισβήτητη τη σφραγίδα της τέχνης της, όπως είναι οι τοιχογραφίες στις κόγχες του ιερού στις εκκλησίες του Αγίου Θωμά Ανθούσας και Ταξιαρ- χών Αιανής. Ανακεφαλαιόνοντας σύντομα την πορεία της σαµαρινιώτικης ζωγραφικής σηµειώνουμε πως ξεκινάει από τα αγιογραφικά εργαστήρια του Αγά ου ΄Ορους γιατί η πιθανοί ιδρυτές του τοπικού εργαστήριου εκεί έμαθαν την τέχνη τους αλλά και γιατί τα τεχνοτροπικά χα- ρακτηριστικά των πρώτων εκπροσώπων φανερώνουν έντονη επίδραση της νεορωσικής αγιογρα- ,ίας που κηδεµονεύει την αγορείτικη ζωγραφική από το 180 αιώνα. To φαινόµενο δεν είν1ι 33 τοπικό. Σηµειώσαµε παλιότερα τη σχέση της χιονιαδίτικης αγιογραφίας µε τη ζωγραφική δραστηριότητα της αθωνικής μοναστικής κοινότητας78. To ίδιο ισχύει γιά το εργαστήριο του Διονύσιου στα Φουρνά της Ευρυτανίας. Σε παρόμοια συµπεράσματα μας οδηγεί η απο- σπασµατική γνώση της τέχνης άλλων κέντων ζωγραφικής δραστηριότητας, όπως το Λινοτόπι, x τό Φορτόσι, το Καπέσοβο και η Σέλιρσα. Από τα µέσα του 19ου αιώνα και πέρα άλλα κέν- τρα σβύνουν και άλλα συνεχίζουν ανανεώνοντας τη ζωγραφική τους έκφραση, κατά τις επι- ταγές των καιρών. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η εργασία αυτή προσπάθησε να παρακολουθήσει την εξέλιξη της σαμαρινιώτικης ζωγρα- φικής από την εµφάνιση της συγκροτηµένη; δραστηριότητάς της ως το σβύσιμό της, τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα µας. Λεν στόχευσε στή συγκρότηση ενός CORPUS των ζωγράφων της Σαμαρίνας αλλά στην παρακολούθησή της μέσα από το έργο των χαρακτηριστικών εκπρο- σώπων της με σύντομες, μερικές φορές µόνον ονομαστικές, μνείες των "συνδετικών" ζω- γράφων. Γι'αυτό παρέλειψε καλλιτέχνες σαμαρινιώτικης καταγωγής µε πλούσιο και σημαν- τικότατο έργο, αλλά µε καλλιτεχνική αφετηρία και εξέλιξη άσχετες προς τον τόπο κατα- γωγής τους, όπως π.χ. το Δημήτρη Γιολδάση. Λεν παρέλειψε, όμως, μερικές λεπτομέρειες, όπως η παρουσίαση επιγραφών είτε σε φωτογραφία, είτε σε σχέδιο, είτε με τυπογραφικά στοιχεία, πράγµα που ίσως θα ταίριαζε σε άλλου είδους εργασία. Από το πλήθος των επι- γραφών παρουσιάζονται µόνον εκείνες που έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όπως αυτές που µε τη σύνταξη και την ορθογραφία τους χαρακτηρίζουν το µορφωτικό επίπεδο, άλλες του δίνουν συντοµογραφίες του ονόµατος του χωριού -πράγμα που, απ'όσο ξέρουμε είναι ιδιο- µορφία των Σαμαριναίων- ή δίνουν ερµηνεία του ονόµατος του χωριού, όπως εκείνη που το γράφει "αµαρίνα" από το άϊ-Μαρίνα, δίνοντας στό όνοµα ελληνική προέλευση. Γενικά, όπου έγινε χρήση λεπτοµερειών αυτές διαλάχτηκαν για να χρωµατίσουν το σύνολο. ΄Οπου σημειώνονται βιβλιογραφικές παραποµπές για εικόνες ή σύνολα δεν σηµαίνει πως η µελέτη στηρίχθηκε αποκλειστικά σ΄αυτές, εκτός από τις περιπτώσεις που ρητά δη- λώνονται στο κείμενο. Η επιτόπια μελέτη, σε συνδυασµό µε τη φωτογράφιση, είναι το βά- θρο επάνω στο οποίο στηρίχθηκε η εργασία αυτή. "οµίοαµε, όµως, πως ήταν χρέος µας να µνημονεύσουµε όσους πρίν από µας είχαν συγκεντρώσει πληροφοριακό υλικό και σε με- ρικές περιπτώσεις οι δηµοσιεύσεις τους µας οδήγησαν στούς τόπους όπου βρίσκονται τα έργα, μιάς και ο χώρος μέσα σρον οποίο εργάσθηκαν οι Γαµαρινιώτες ζωγράφοι είναι εν- ρύτατος, από την Πελοπόννησο ως τη Γιουγκοσλαβία και τη Εουλγαρία, µε χιλιάδες χωριών και πολύ περισσότερες εκκλησίες, ξωκκλήσια και μοναστήρια. Ας προσθέσουµε ότι πολλές ηικρές εικόνες θ"ι΄ακονται σε εικ«)νο=':τίοια σπιτιών… -. (. …, .χ … , τ. τ … ΐ1'ΐιΠενΟυ €4…αυι΄ζ' 'ιτ:ιιν Οι ,l'fi, [pjlv-xnvaK'iil Κ1ι ΠΚ|π;' ε;τι…ι1τι… _ . o ' 34 κή" ζωγραφική, µ΄όλη την αντιπάθεια που τρέφει o συγγραφέας του βιβλίου αυτού προς τέτοιυ είδους ταυτίσεις. Εδώ, όμως, είναι τόσο εντυπωσιακή η αντιστοιχία που είναι χρήσιμη η αναφορά σε µορφές σύγχρονης τέχνης γνωστές στο μέσο αναγνώστη. Οι Σαµαρινιώτες ζωγράφοι δεν είναι οι μόνοι που κατάγονται από τη Βορειοδυτική Ελλάδα. Πολλά είναι τα χωριά καταγωγής των ταπεινών αγιογράφων= Καλαρρύτες, Λιγκιάδες, Ψσεπέλοβο, Κορύτιανη, Αοζέτσι, Μπαµπούρι, Αραγομή, ΐονοδέντρι, Γρεβενίτι, "έτσοβο, Παργα, 'Ανω Σουδενά, Φανερωμένη, πηγές, Πωγωνιανή, τέρμα, , Κριμήνι, η πόλη Ριάν- νινα...[διαίτερη επίδοση στην αγιογραφία είχαν το Καπέσοβο, το Φορτόσι και οι γνωστοί μας Χιονιάδες. ? αγιογράφηση των εκκλησιών δεν γινότανε πάντα µονομιάς. Πολλές φορές μεσολαβού- σαν αρκετά χρόνια από τη μία φάση των εργασιών ως την επόμενη, που δεν είχε αναγκα- στικά τους ίδιους εκτελεστές. Στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας δεν ήταν καθόλου εύκολη η συγκέντρωση του ποσού που χρειαζόταν αν και οι αμοιβές των αγιογράφων κάθε άλλο παρά υψηλές αποδεικνύονται από τα στοιχεία που κατέχουμε. Ρικόνα των επίµονων και μακροχρόνιων προσπαθειών για να ολοκληρωθεί η αγιογράφηση µιάς εκκλησίας µας δί- νει απόσπασµα από "ενθύμηση" εκκλησιάς της Κόνιτσας: "..καί πάλιν µετά πολλά έξοδα 2311 έφτιασαν τόν άρθηκα καί έζωγράφησαν έν πρώτοις τόν άρθηκα καί ύστερα τό άγιο βήμα καί διά νά μήν είναι τίποτα κλισιαστικό διά νά δώσουν τό …ά- των ζωγράφω9 καί έβαλεν ό Παπά "ανθέος δ πνευματικός καί έγραψαν πρόθεδι τό κάθε όνοµα πρός γρόσια έκατό. καί u ι , | , l‘ έγοτΡεν όνόυατα σαράντα Ea υστερα μέ χρονους έχειρ=τονηθηκα εγω δ ταπεινός νικοΛιος &". ερεύς άπό χύ αχιβ /1612/ καί έγινεν πάλιν συνδρομή καί την άποστόρισαν ...καί μετά & | , ταυτα εγραφτη δ Ρίκος δ γραµµατικός δι άσπρα έννεακόσια καί ίστοοίθη καί τό κάτω μέ- 00c τής έκκλησίας' καί τόν τοίχου τόν άλλον τόν ίστόρησε δ νι....μπέκιου καί ό αιχά- Ana" T9. Τώρα πιά τα τέκνα της ?αµαρίνας έπαψαν να ιστορούν τους τοίχους των εκκλησιών και να φιλοτεχνούν εικόνες. Σκορπισµένα στα πέρατα της Ελλάδας, αλλά και της Γης,προκό- βουν στις επιστήµες, στο εμπόριο, στις τέχνες και σε άλλα επαγγέλµατα. Δεν έχουµε πα- ρά να επαναλάβουµε, ύστερα από εβδομήντα χρόνια τη διαβεβαίωση πως "κανένας απ'όσους επισκέφθηκαν το χωριό δεν θα παραλείψει να ευχηθεί γιά την ακµή του και την προκοπή του"8Ο. 2. 3. 9. 1Ο.Ξκδοτική΄ Αθηνών; Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Τόµος ΙΑ΄. Αθήνα 19?Ξ, '€λ. 1"N 11. 12- 13. 14. 15. 16. 17. 18 35 ΠΑΡΑΠΟΜΠΒΣ Κίτσος Α. Μακρής= Χιονιαδίτες Ζωγράφοι. Αθήνα 1981, σελ. 29 κ.ε. Νίκος Γ. Σβορώνος: Ανάλεκτα Νεοελληνικής Ιστορίας και Ιστοριογραφίας. Αθήνα 1951, σελ. 383. Αγγελική… Χατζημιχάλη: Σαρακατσάνοι.Τόμος πρώτος, μέρος α: Αθήνα 1953, σελ. ρδ΄. Περισσότερα στοιχεία για παράγωγα, υποκοριστικά, τόπωνύμια, σύνθετα, στη μελέτη του Δημητρίου I. Γεωργαντή : Περί των Σαρακατσαναίων. Αρχείου του Θρακικού Λαογρα- φικού και Γλωσσικού Υλικού.Αθήνα 1947-48, σελ. 221. Χρήστος M. E010kcf6nj H Πίνδος και τα Χωριά της.Β'έκδοση. Αθήνα 1851, σελ. 87. Την άποψη αυτή υποστηρίζουν και άλλοι. Βλέπε: Ι.Α.Θωμόπουλου= T0 Τοπωνυµικά µας.Θεσ- σαλονίκη 1958, σελ. 48. Απόστολος Βακαλόπουλος: Ιστορία του Νέου Ελληνισμού. τόμος Β΄Τουρκοκρατία 1453-1669. Θεσσαλονίκη 1964, σελ. 84. Στέργιος Z. Παπαγεωργίουι T0 κατά τον Γάµον 'Εθιμα εν Σαµαρίνα της Μακεδονίας. Λαο- γραφία.Τόμος B: τεύχος Β΄- Γ΄. Αθήνα 1910, σελ. 432. Τάκης Γ. Κανδηλώρος: Λήµα'Βλάχοι. Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Πυρσού. Αθήνα Τηλέµαχος Μ. Κατσουγιάννης Περί των Βλάχων των Ελληνικών Χωρών,Β΄Ξκ του Βίου και και της Ιστορίας των Κουτσοβλάχων επί Τουρκοκρατίας. Θεσσαλονίκη 1966, σελ. 14. ΤΡΑΙΑΝ 3ΤΟΙΑΝΟΥΙ : Ο Κατακτητής Ορθόδοξος Έαλκάνιος ΄Ξµπορος. Ττον τόµο Σπ. Ασ- δραχά /8ισαγωγή - Επιλογή Κειµένων/: Η Οικονομική Δομή 1B0 Βαλκανικών-Χωρών:-1ΞοΞ: 19ος Αιώνας.Αθήνα 1979, σελ. 310. Απόστολος Βακαλόπουλος: όπου παραπάνω, σελ.215. Κώστας Κρυστάλλης: ΄Απαντα. Επιµέλεια Γ. Βαλέτα. ψόρος Β΄. Αθήνα 1959, σελ… 473. Οδοιπορικά Ηπείρου και Θεσσαλίας,υπό του παρά τω Υπουργείω των Στρατιωτικών Γκι- τελικού Γραφείου. Αθήνα 1880. Νιχαήλ Χουλιαράκης : Γεωγραφική και Πληθυσµιακή Εξέλιξις της Ελλάδος, 1881 - 1959. Τόµος Β΄. Αθήνα 19?5. σελ. 89. Νέα Παγκόσµια Εγκυκλοπαίδεια, Τόµος 26ος. Αθήνα. T10 λήµα Σαμαρίνα. Κώστας Κρυστάλλης= όπου παραπάνω, σελ. 425. Κίτσος Α. Ηακρής: Η Χειροτεχνία εν Θεσσαλία. Λάρισα 1966, σελ. 12. 19. ΡΜΜΜ-π Π. Ρέλκος: H Έπισκοπή Δοµενίκου και Ελασσώνος. Ελασσόνα 1980: σελ.1ΟΙ. 20. T‘aoU-Jmfi Ρόκου : To Καµίνι. Ανάτυπο από τα ΞΞΞξρωΞ:κΞ-Ξ;Ξν:κά.Γιάννινα 1981, τλ. 347. 21. TFAIAN 3ΤΟΙΑΝΟ?ΙΟΗ= όπου παραπάνω, σελ. 310. To βιβλίο των WAGE και ΤΗΟΉΡΞΟΝ εί- ναι γεμάτο από πληροφορίες για τη δρά ση των κλεφτών της Σαµαρίνας. Ανεφξρονται και οι Γούσιος Δίσπουλης, Σίµικας, Νάκης Πόλος, Νάκης Καταραχιάς, οι τρεις αδελ- φοί Σκράκου, ο Τζίμας, ο Γιώργης και o Ζήσης. 22, LOUISA SYNDICA . τΑουπρΑ: αυπτΡΕ3 SAINTS LOCAUX DE LA MACEDOINE Β'ομΕςΤ Ξ… ΌΈ ,… ΞΡΙΡΕ ΕΤ ΒΕΠ? ΙσΟΝΟΝσΉΑΡΗΙΕ./Ανάτυπο/. Σόφια 1966. Λεπτοµέρεις του µαρτυρίου του μεταφέρει από τον Πουκεβίλ ο Κ. Σάθας |Τουρκοκρατουμένη Ελλάς,Αθήνα 1869, σελ. 592 - 594/ όπου όµως δίνεται άλλη άποψη για τη στάση του Δημήτριου, όχι και τόσο κολακευτική: "διέτρεξε κατά τας θυελώδεις εκείνας ημέρας τας διηρεθισµξναζ επαρχίας ίνα κατευνάσει τα πνεύματα, και επαναγάγει τους ανθρώπους υπό τον ζυγόν της Ena— …ής. Πλην καταγγελθείς ως δηµεγέρτης συνελήφθη μετά του Ελαχάβα και πλήρης αλύσεω' εσύρθη προ του σατράπου των Ιωαννίνων". ?". Κόστας ι'ρυε.τάλλης : όπου παραπάνω, σελ. 300. ε,. To Σημειώματάριο ενός Ηετσοβίτη 18?1-1943.Επιμξλεια - ΠΩΟλεγδµενα Γεωργίου Σλατά on. Αθήνα 1972, σελ. 11° 26. Ν. Θωμάς: Μία Σχηµατική Παράσταση που δείχνει τη Διάταξη με την οποία ξορεύεται ο "Τσιάτσιος". Εφηµ. Η Ωραία Σαµαρίνα, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1981. 27. Κίτσος Α. Μακρής: To Nouaotfipt του Κλεινοβού και οι Επιγραφές του. Βήµατα. Αθήνα 1979, σελ. 252. 28. Γεώργιος Κ. Γάγαρης= Δωδώνη,*Εικονογραφημένον Ηπειρωτικόν Ημερολόγιον.΄Ετος Α'. Αθήνα 1896, σελ. 174. 29. Κώστας Κρυστάλλης: όπου παραπάνω, σελ. 315. 30. n. Αραβαντινού= Συλλογή Δηµωδών Ασμάτων της Ηπείρου.Αθήνα 1880, σελ. 43. 31. Γ. Έαβαρέτος= O Αλή Πασάς από την άλλην Πλευράν./διάλεξη/ Αθήνα 1930, σελ. 5 32. Κώστας Κρυοτάλλης= όπου παραπάνω, σελ. 318 33. Δημ. Λουκάτος= Λαογραφική Αποστολή στα Θεσσαλικό 'Αγραφα. Επετηρίδα του Λαογραφι- κού Αρχείου της Ακαδηµίας Αθηνών.Τόμος 11-12, 1958ξ'59. Αθήνα 1960, οελ.295-312. Αποτρεπτική και φυλακτική ενέργεια έχουν και τα "υψωμένα" δέντρα στα τέσσερα ση- μεία του ορίζοντα/ Γ. Αικατερινίδης= Εαρινά 'Εθιμα από την Περιοχήν των Σερρών. Πρακτικά Α΄Συμποσίου Λαογραφίας του Βορειοελλαδικού Χώρου. Ι.Η.Χ.Α. Θεσσαλονίκη 1975, σελ. 17 - 19. 34. Γ. Δηµητροκάληςτ Θρησκειολογικές και Λαογραφικές Παρατηρήσεις στην Πολεοδομική Διάρθρωση Θρακιτών Όι ι(μών. Πρακτικά Γ'Συμποσίου Λαογραφίας το" Βορειοελλαδικού Χώρου.Θεσοαλονίκη 1979, σελ. 199 - 231. 35. Κώστας Κρυστάλληςϊ'όπου παραπάνω, σελ. 209 37 36. Α. Ξυγγόπουλοη: Μεγάλη Παναγιά. Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Σλλάδος.Τόµος Βος. Αθήνα 1923, σελ. 121. -..-- ..------ 37. Κίτσος Α. Μακρής: H Ξυλογλυπτική του Πηλίου. Βόλος 1958, σελ. 15. 38. Χριστόφορος Περραιβός: Ιστορία του Σουλίου και της Πάργας.Αθήνα 1857, σελ. 35. 39. Κίτσος Α. Μακρής! Ελληνική Καλλιτεχνική Παράδοση και Σύγχρονη Χειροτεχνία. Αθήνα 1981, σελ. 9. 40. Κίτσος Α. Μακρής: Συναπάντημα στους Αιώνες. Περιοδ. Δίαυλος.Τεύχος 2ο. Βόλος 1967. 41. Αγγελική Χατζημιχάλη: Σαρακατσάνοι.Τόμος πρώτος, μέρος Α΄. Αθήνα 1957, σελ. ρπέ. 42. Κώστας Κρυστάλλης: ΄ΑπανΞ3: Εισαγωγή - Κατάταξη - Σχόλια Κ. Πορφύρη. Αθήνα, σελ. 303. 43. Χρήστος !!. Ενισλείδης: Ξ Πίνδος και τα Χωριά της.Β'…Εκδοση- Αθήνα 1951ρσΞΞΟ ζΞδ" λαιο Γρεβενών εργάσθηκαν και άλλοι Σαµαρινιώτες ζωγράφοι. 44. Δημήτριος Σισιλιάνος: 'Ελληνες Αγιογράφοι μετά την ΄Αλωσιν. Αθήνα ‘935, σελ.76. 45. Δηµήτριος Σισιλιάνος: όπου παραπάνω, σελ. 85. 46. Χρήστος Ενισλείδηςι όπου παραπάνω, σελ. 92. 47. Α. :. Β. WAGE — M.S.TEC§PSON:OL Νομάδες της Βαλκανικής. Λονδίνο 1914, κεφάλαιο 5ο, σελ.91. 48. Πάνος Βασιλείου: Ευγένιος Γιαννούλης ο Αιτωλός.Αθήνα 1977, σελ. 102. 49. Θεοφάνης εξ Αγράφων : Βίος Διονυσίου του εκ Φουρνά.Εισαγωγή και Σημειώσεις Κ. 5. Δηµαρά. Αθήνα 1938, σελ. 32. 50. Γεώργιος Θ. Δυριτζής= Οι Αγωνισταί της Σαµαρίνας Δημήτριος o Yeopiotuc Hat 8552;“ ρος ο Εθνοκήρυκας.Κοζάνη 1968, σελ. 6. 51. Μιχαήλ Αθ. Καλινδέρης= Απόσπασμα ΔΘδαχής Κοσµά του Αιτωλού.Θεσσαλονίκη 1965, σελ. 16. 52. Ιωάννης Παπασωτηρίου: Επαρχία Τρικάλων. Θεσσαλικά Χρονικά.Πανηγυρικός τόµος. Αθή- 2223 να 1935, σελ. 291. Αν και o τόµος έχει χρονολογία έκδοσης 1935, τυπωθηκε πο 'αρ- γότερα, αφού αναφέρει γεγονότα ως τα 1938. 53. Αρχείο Κίτσου Α. Μακρή. Εγγραφές 1960 και 1962. 54. Κίτσος Α. Μακρής; Βζωγραφίσθη στανικώς. Βήματα.Αθήνα 1979, σελ. 220. ..-… 55. Νικόλαος Γ. Πολίτης: Γνωστοί Ποιηταί Δημοτικών Ασµάτων. Λαογραφία, τόμος Ξ: τεύ- χος Δ΄. Αθήνα 1016, σελ. 489. r16. Γεώργίοη .Παίσιος= Αγιογραφία και Αγιογράφοι των Χιονιάδων.Γιάννινα 1962, σελ.1Ό1, 107, 110. ‘7. Κίτσος Α. Μακρής: To "οναστήρι του Κλεανοβού και οι Επιγραφές του. Βήματα.Αθήνα 1)ή9, σελ. ΐΓ?ι … η . ?ε … Η υ"'΄ι: ι'1ς ναί . " άφΟι. "μη…. ΐ11ή:΄ττ. Αθήνα 38 59. Κίτσος Α. Μακρής: Η Εκκλησία της Κυρά-Βασιλικής και το Λαϊκό Ποτραίτο της ΌΡ"4- δοξης Γυναίκας του Αλή Πασά. Βήματα.Αθήνα 1979, σελ. 193. 60. Γρηγ. Π. Βέλκος: Η Επισκοπή Δομενίκου και Ξλασσώνος.Ξλασσόνα 1980, σελ. 192. 61.Αάζαρος Α. Παπαϊωάννου: Η Κορυφή Βοΐου.Θεσσαλονίκη 1973, σελ. 51. -...------… 52. ‘firng H. Βογιατζής, ? Θεσσαλική Ζωγραφική. Αθήνα 1980, σελ. 53. ,— αι… Σπύρος Ρουσελίμης= Αρχαιότητες της Θεσπρωτίας.Γιάννινα 1980, σελ. ;…5. O\ να . Ολ & ο Δηµήτριος Μακρής: Σαμαριναίοι Ζωγράφοι του Νοµού Κοζάνης. Περ. Ήακεδονική Ζωή. Τεύχος 84, Μάϊος 1973, σελ. 21. 65. Χαρ. Ρεμπέλης= Η Ιερά !!ονή Ζίρµας. Ηπειρωτικά Χρονικά. ΄Ξτος 5, τεύχος Α-Β. Γιάν- νινα 1930, σελ. 25. 66. Επιστολή του της 10. 10. 1983. Αρχείο Κ.Α.Μακρή. Περιέχει 21 ονόματα ζωγράφων, από τα οποία τα 17 αναφέρονται σε άλλα σηµεία του κειμένου. 67. Νικόλαος Μπάλλας: Ιστορία του Κρουσόβου. Θεσσαλονίκη 1962, σελ. 24. 68. Δηµήτριος Μακρής: όπου παραπάνω, σελ 22. 69.1872: τοιχογραφίες Αγίου Δημητρίου Ασπρούλας. 1877: εικόνα Αγ. Γεωργίου, εκκλησία Αγ. Γεωργίου Αιανής "Διά συνδροµής τού Ασύλου σου στεργιώπκου συνβείας καί XXIII τών τέκνων. αίωνία τους η μνήμη. 1877 Μαρτίου:1Ο". 1878: Μέγας Αρχιεοεός στο δεσ- ποτικό Θρόνο Αγ. Γεωργίου Αιανής "Διά συνδροµής καί Δαπάνης τόν δούλον τού Θεού στερ- γίου κύρινας καί τέκνων αύτού 'Ιωάννου καί Τζότζα εστω είς µνηµόσυνον τζίνιον. 1878 ΄Απριλίου 27". 1880: 'Αγιος Ιωάννης Λευκοπηγής, 1Ο"8= τοιχογΡιΉίες ΐρ- ; Ηλία |Χαμηλού Ηλία/ Κοζάνης. 1888: Μεταμόρφωση Κοζάνης. 1891: Εσταυρωµένος στο ναό Ταξιαρχών Χρωµίου. TO. "... Αδάµος Χρ. Κρόγιας. O τελευταίος φέρεται ζωγραφίσας εις τον "adv του Αγίου Δηµητρίου εις το Μεσολούρι, χορηγούντων των οπλαρχηγών …ότσικα και Γώγου "Λιά χειρός 'Αδάμου Χρ. Κρόγια, µαθητής δε Ζήσης I. zdeag. Μεσολοδρι 1867, Οκτωβρίου 17". Χρ. Ενισλείδου: Η Πίνδος και τα Χωριά της. Αθήνα 1951, σελ. 91. 71. Λουίζα Συνδίκα - Λαούρδα= Μία Εικόνα του Αγίου Πικάνορος. Ανάτυπο από τα Μακεδο- νικά.Θεσσαλονίκη 1958, σελ. 427. 72. Σπύρος Μουσελίµης: Αρχαιότητες της Εεσπρωτίας. Γιάννινα 1980, σελ. 222. 73. Μιλτιάδης Παπαθανασίου: ΄Βκλεισαν 150 Χρόνια από την Αγιογράφηση της M. Παναγιάς. Εφημ. Η Ωραία Σαμαρίνα. Αθήνα, Ιούλιος - Αύγουστος 1979, σελ. 3 74. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι.Αθήνα 1981, σελ. 45 και εικόνα 31. 75. KITSOS Α. ΜΑΚΈΙΒ: CHALOOGFAPHIES GRECGUES ΑΟΚ ΡΑΥ3 BALCANIGUES PENDANT LE XIX SIECLE. Ανακοίνωση στο Συνέδριο Βαλκανινών Σπουδών Βάρνας.| Ανάτυπο|. Θεσσαλο- νίκη 1976. , IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII 39 76. Μιλτιάδης Παπαθανασίου: ΄Εκλεισαν 150 Χρόνια από την Αγιογράφηση της !!. Παναγιάς. Εφημ. Η Ωραία Σαµαρίνα. Αθήνα, Ιούλιος - Αύγουστος 1979, σελ. 3. 77. Αοιίζα Συνδίκα- Ααούρδα: Μία Εικόνα του Αγίου Πικάνορος. Ανάτυπο από τα μακεδο- νικά.Θεσσαλονίκη 1958, σελ. 427. 78. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι.Αθήνα 1981, σελ. 31. 79. Αθηναγόρας, Μητροπολίής Παραμυθιάς και Πάργας: πέος Κουβαράς. Ηπειρωτικά Χρονικά, ΄Ετος 4o, τεύχος Α και Β . Γιάννινα 1929, σελ. 14. 80. WAGE - THOMPSON: THE NOMADS OF THE BALKANS. Λονδίνο 1914. Στο κλείσαμο του VII κεφάλαιου " Η Ιστορία της Σαμαρίνας".

ΚΙτΣοΥ Δ. MAKPH XIONIAAITEX ΖΩΓΡΑΦΟΙ & ΒΟΛΟΣ 1978 Ρ? ",; τό φω7..>µωω…΄ ων …… όΜ-σω€άΛ"ω1 &… θνι…,ψόω&Ή…΄ %/ΜΜ & όµρµλψ|Θ) 641ΜχάΘ, Ή'7'ω΄|ηεοο…ωµκάζ&, νίιιξιΘ φάω! ,άυψω…..ηω ΜΜΜ… &" … ΜΜΜ…" "Ψ'Μ"0 "» "&&; ΜΜΘ΄ΈΞ ΔΡαψ……… των Κ1α446) ως… fin/am! ό)4Γ>οο'|…ν…ι "Θα γι…/ρ; ενώ avid m‘ anawotfhh“"‘. ά6.…Ή Πω wax/1W; ωχι/όΜΡ4 µΘ/ "αν "Λ΄ΐ΄Ή' δ άψυ31… να α'Ή:ι'ΜβάγΜ ω Μέσω ζ΄Αωίΐ'΄"7 "ένα ων (Παπά 14'ζΜ' ΛΜ46΄Όσια…ΐ |α4"Ψ6΄) Kay/”Icky όεί6#Μ' ααι'ίγΜ΄ "Έµα"… * ιΛ6 =ξΧΌ Μ | ο . ο . ι ο . χά"/ Η έργασια αυτη έπιχειρεί μια πρωτη και μερική έφαρμογη-υΡζς-ιρχ3ς πού & . υέ?*Ψ" . , ' συγγραφεας της καισε στόν πρόλογο τού βιβλιου του " 'Η Λαίκη Τέχνη 105 Πηλίου". ΠΡΟΛΟΓΟΣ "Βγραφε έκεί πώς "ή µελέτη της λαϊκής τέχνης µιάς έλληνικ6ς περιοχης δέ μπορεί νά έχει έστω καί σχετική πληρότητα χωρίς παράλληλη γνώση της τέχνης όλων τόν πε- ριοχών της χώρας μας καθώς καί των γειτονικδν λαών". Τεχνίτες, µόνοι η σέ συνερ- γεία, ξεκινούν άπό διάφορες περιοχές καί περιτρέχουν όλόκληρη την 'Ελλάδα, καί πιό πέρα άκδμα. Οί πιό όνομαστοί έκπρόσωποι της πηλιορείτικης λαίκΞς τέχνης έµα- θαν την τέχνη καί δούλεψαν καί σ'άλλους τόπους. 'Ο γλύπτης !!ίλιος πρίν δουλέψει στό συνεργείο τού άρχιτέκτονα Δήµου Ζηπανιότη στό Πηλιο, έργάζεται στόν πατρίδα του τό Ζουπάνι, σηµερινό Πεντάλοψο, κι άνήκει στό συνεργείο τού πρωτοµάστορα Γιώρ- γου Κούστα, όπως άπέδειξαν πρόσφατες έρευνεςί"Ο Θεόφιλος πρωτοζωγραφίζει στά πυ- τιλήνη, σχηματίζει τήν είκαστική του γλώσσα στη Σμύρνη, µένει τριάντα χρόνια στό Πήλιο καί ξαναγυρίζει στήν πατρίδα του Μυτιλήνη, όπου συνεχίζει άς τό θάνατό του στά 1934;Ξ'Ο Παγώνης έρχεται στό Πήλιο άπό τη ηπειρότικο χωριό Χιονιάδες έτοιμος ζωγράφος. "Οχι, βέβαια, &ριμος άκόµα. Κι ό γραφικός του χαρακτήρας γίνεται πιό στρωτός μέ τά χρόνια.΄Λπό τά κράτα του έργα είναι καί οί τοιχογραφίες στήν έκκλη- σία της "Αγίας Μαρίνας Κισσοί -1802- όπου όπογράψει ώς Παγούνης Χιονιαδίτης, µε τη σηµαντική προσθήκη " Εκ φύης Πασχαλάδες". 'Βπειδή & θέση τού Παγώνη, καθώς καί τού΄ γιού του "Αθανάσιου, είναι σηµαντική στά λαϊκή ζωγραφική 106 Πηλίου, όδηγήθηκα στη σκέψη πάς έπρεπε νά άνιχνεύσω τίς ρίζες τ6ς τέχνης του. Κι άκόµα νά ξεκαθαρίσω τή σηµασία της φράσης"έκ φυλπς πασχαλάδες", πού γιά νά τά βάλει σέ τόσο έπίσηµη θέση θά πρέπει νά της έδινε κάποιο ίδιαίτερο βάρος. 'Η έργασία, λοιπόν, τούτη θά πρέπει νά θεωρηθεί σάν ένα συμπλήρωµα της µελέτης γιά την πηλιορείτικη λαϊκή τέχνη. "Ετσι άρχισε, πέντε καλοκαίρια συνέχεια, 6 έρευνα στην "Ήπειρο, τή Δυτική Μακεδονία, τή Θεσσαλία … τήν 'Ακαρνανία. 'Λρχικδς δδηνδς !! άρπα συναγωγή στοιχείων γιά΄ τούς χιονιαδίτες άγιογράψους πού έκανε u! εύσυνειδησία & ντόπιος έερέας Γεώργιος Παίσι- σςΞ 'Λρχειακό 6λικό έλάχιστο βρέθηκε γιατί & περιοχ6 δοκιμάστηκε σκληρά άπό τόν έπ- φύλιο σπαραγμό. Διγοστά καί & σχετική βιβλιογραφία. 'Η έρευνα κάλυψε τριαντατέσσερα χωριά καί όχτό µοναστήρια, όπου 6πηρχαν πληροφορίες η ένδείξεις πώς δπηρχαν έργα χιονιαδιτδν ζωγράφων. Οί πληροφορίες άφορο6σαν άποκλειστικά τό άγιογραφικό τους έργο. 'Η "κοσµική" τους ζωγραφικά έµενε έντελδς &μνημόνευτη. Βρέθηκαν, όµως, είκο- σιδυό σπίτια διακοσµηµένα άπό χιονιαδίτες ζωγράφους. Παλιές φωτογραφίες, άνθίβολα, σχέδια, έπιστολές, υαγνητοφωνηµένες συνεντεύξεις καί άλλα στοιχεία, Εκατοντάδες φωτογραφι6ν καί έγχρωµων διαφανει6ν πού τραβήχθηκαν έπιτόπια, έποτελούν τό ύλικό πάνω στό όποίο στηρίζεται & Εργασία αύτήΞ?Πρδτος ό συγγραφέας της έπισηυαίνει τήν έεπάρκειά του. Γιά τό λόγο αύτό θεωρεί 16 βιβλίο 10610 όχι σέ µιάν όλοκληρωυένη 2 μελέτη άλλά σά μιάν έκτεταµένη παραποµπή τού βιβλίου του γιά τή λαϊκή τέχνη τού Πηλίου. Θερµές εύχαριστίες άπευθύνονται σέ "οσους µέ εύγένεια καί προθυμία βοή- θησαν τήν έρευνα καί ίδιαίτερα στόν παπά-Γιόργη Παίσιο, τό γιατρό Βασίλειο Χρή- στου, τό συνταξιούχο δάσκαλο Στέφανο Ζωγράφο άπό τούς Χιονιάδες, στόν κ. Βύρωνα Μπαρζιύκα άπό τό Καπέσοβο, στό γυµνασιάρχη κ. Φραγγούλα καί τόν κ. Βασδεκά άπό 16 Σκαµνέλι, τόν κ. Γιδργο Μπαλτή άπό τήν πυρσόγιαννη, τόν παπά Δηµήτριο Βουζοπλή άπό τούς Νεγάδες, τό δάσκαλο καί συγγραφέα κ. Κώστα Λαζαρίδη άπό τό Κουκούλι, τή δεσποινίδα Μαρία παπάζογλου άπό τό τσεπέλοβο, τήν κυρία Μπακόλα άπό τό Δίλοφο, τόν κ. "Αντώνη Γεράση άπό τό Γοργοπόταυσ, τόν πεζογράφο Γιάννη Βατζιά άπό 16 Μεταξο- χόρι 'Αγιάς, τό γιατρό κ. Λάνταβο πού ύπηρετούσε στήν 'Οξύνεια Καλαµπάκας, τό δι- ευθυντή τής " 'Ηπειρωτικής 'Εστίας" κ. Δημοσθένη Κόκκινο, τό μοναχό Σεραφείµ άπό τήν 'Λγία Φριάδα Βυθού)καί σ'όλους τούς ίδιοκτήτες σπιτιδν µέ έργα χιονιαδιτδν ζωγράφων. τα' στα"; |ννΜνΛΜα… * . &… |6 άναψαν. τόν …. /'€&|)άνΜνΘ μία αχ /΄΄ν" /1Γζ'Όγά'΄, u :?» Ν…ω1μ Ειναι," …'.>;ηω.;/ &; "µια… Πτώο.) OI ΧΙΟΝΙΑΔΞ ΑΠΟ TA ΜΕΣΑ Φοξ 180!) ΩΣ TA ΜΑ TOY 20017 ΑΙΩΝΑ T6 µικρό αύτό χωριό βρίσκεται στήν έπαρχία τής Κόνιτσας, κοντά στά άλβανικά σύνορα. 'Λφίνοντας άριστερά τό δρόμο Κόνιτσας - Νεάπολης, ένας σχετικά καλός έπαρ- χιακός δρόµος φέρνει στήν Πυρσόγιαννη.'λπό έκεί σκυρόστρωτος, όχι σέ πολύ καλή κα- τάσταση, δρόµος περνάει άπό τή Βούρµπιανη καί προχωρεί πρός τό Πληκάτι. Πρίν φτά- σουμε σ'αύτό ύπάρχει άθλιος χωµατόδρουος, παλι άριστερά, πού δδηγεί πρός τούς Χιο- νιάδες. ΄Δπό τόν άριθμό των σπιτιΒν πού σώζονται ή πού κείτονται σέ έρείπια φαίνε- ται πός ποτέ οί κάτοικοί του δέν ξεπέρασαν τούς τετρακόσιους. T6 'Επιτελικό Γραφείο τού έλληνικού "Υπουργείου τόν στρατιωτικόν μάς δίνει στά 1880 τόν άριθµό τόν 348 κατοίκων? "Ασφαλδς στηρίζεται σέ έπίσηµα στοιχεία τουρκικής άπογραφής. "Αλλωστε, ένα χρόνο άργότερα, σέ κοινοτικό φορολογικό κατάλογο έµφανίζονται 85 φορολογούµενοι οίκογενειάρχες, πού µέ µέσον όρο 4 µέλη κατά οίκογένεια µάς δίνει τόν άριθμό 340. "Αν 6 µέσος όρος 4 μελών κατά οίκογένεια φαίνεται μικρός θά πρέπει νά ύπολογίσουµε πώς μερικές οίκογένειες είναι όρφανές άπό πατέρα -σηµειώνονται µέ τό όνομα τής χή- ρας- καί σίγουρα πολλές άλλες θά ήταν καινούργιες, πρίν δλοκληρώσουν τόν κύκλο τής παιδογοιίας των. Χαρακτηριστική ένδειξη γιά τή θέση τής γυναίκας μέσα στήν κοινω- νία είναι τό ότι οί χήρες δέν άναγράφονται στόν κατάλογο µέ τό βαφτιστικό τους όνο- μα δίπλα στό έπίθετο άλλά µέ τό άντρωνυμικό, π.χ. Γιάργαινα Μανδρίτη, Νικόλαινα Φζουβάκα, Νικόλαινα Πασχάλη κ.λ.π. καί μόνο Μ! µιά άπό τίς έξη χήρες άναγράφεται μέ τό βαφτιστικό της, ή Δέσπω ΧρήστούΞ Δυστυχώς, οί περιπέτειες τού χωριού έξαφάνισαν σχεδόν όλα τά κοινοτικά καί ίδιωτικά έγγραφα πού θά έπέτρεπαν νά έχουµε πληρέστερη είκόνα τής κοινωνικής, οίκονομικής καί πολιτιστικής ζωής τού χωριούο Πάντως, δέ φαί- νεται νά παίζει κάποιο ρόλο στήν περιοχή. Θά πρέπει νά σημειωθεί έδό ότι στόν τόσο . Η) /1ωαΔ)…΄/«;0…/ "ζωή"" Θ΄ ξανά…) ώ πλω-αφ… ,τον όπως; &… ικΞν%ω &!) ωανΜΜ'(εω Νυμφαίο καν; τετ 12%una “aw w δω14.γ… Θεό" … |?ψ … Μένα Η" ά6ψθ)ώΞ &!!άΉ΄ ό?΄ΧΦνιΜ Μ' αω…µγθ|7σ7/η "τα) Ψ…µάώη … "Μα?" άνω,…" [("/Μ"; &ΗΟΡφωςω ένα [έκπτωτο δφω 3111416»- taco Λα6Ώ|ιδ…- Στ ΜΜΜΆ "Ψ"Μ΄6Ώ| φωνα; &) "& ……ω"Μ… Μ flan-14177.10? Λ&4ρα'κηρ΄ ΄?Μ1ωιΜ ΜΜΜ (ήταν, 67,6 ό»…ό, όγκων… l- .., άρχώοψά% ΒΟΡώά.'ρί ϊ"; ΜόΒί" Αα» ") …δψωυτπω' ΝΠ,Θεω",ΜΝ6Μ, |ζι1κο…άΜ| ω Μαέ … Μάο/|1! χαρώ αν Μάρ.… [θα … …η …… …, "Έ… |… | & & φ… φαν. "&"… …η…ψωΟα τα αξόνων, & &… μωωΧ> Μ/όβΐν… ΄ανΐ&΄ μ' ξ?γά, φις/1,3 » . . "Μ . "& κ &? ,.» Δ ΄ ΄ , . .. _1/J , & "' [γη " |Μ(% ζη…βζώι… εΡψύ??('ιιπα ζίΜ ©|(µΡ…χΜ… 1 ασ) δ(α…Φ0Ρ6ι χΜ5α & Δ ΛΙ/δίΉ4ή γα… Ε΄.-Μν&,Μγ [Μ&'"… γώ, ωιω…… … στα. η… άν… Ψ ΕΜΥ.»! μ……ξ… ,… Χ%ι…Ν… Η… 3 , κατατοπιστικό χάρτη τής 'Ηπείρου, πού σχεδιάζει στά 1833 6 Κοσμάς Θεσπρωτόάζ δέν έµφανίζονται οί Χιονιξδες, πού µόνο στό κείµενο µιά φορά άναφέρονται άπλύς 61605- σα στά χριστιανικά χωριά τής έπαρχίας Κολλόνιαςΐ "Ακριβέστερα στοιχεία έχουμε, γιά τόν άριθμό τόν κατοίκων, άπό τό 1913, δηλαδή μετά τήν άπελευθέρωση τής 'Επείρου. 'Η είκόνα είναι άποκαρδιωτική. 'Ο πραγματικός πληθυσμός, σύμφωνα μέ τά στοιχεία τής Στατιστικής 'Υπηρεσίας τής "Ελλάδος, στά 1913 ήταν 300 κάτοικοι, στά 192οι288, 016 19281280, 016 1940: 239, στά 195Υι 65 /μετακίνηση πληθυσµού στά άστικά κέντρα μέ τόν έμφύλιο πόλεµο/, στά 19611105 καί στά 1971314. Στά 1978 οί κάτοικοι μειώθη- καν σέ 12. "Βπαψε νά λειτουργεί καί τό δημοτικό σχολείο τού χωριού. 'Η οίκονομία 106 χωριού βασίζεται άπό παλιά στήν κτηνοτροφία. 'Εν τούτοις, τό όνοµα τού χωριού μάς παρέχει καί µιά χρήσιμη πληροφορία: χιονιάδες ήταν οί µεταφο- ρείς πιεσµένου χιονιού άπό σκιερές δρεινές τοποθεσίες 166 "χορταίνουν τήν πολιτεί- αν τό καλοκαίρι χιόνια". 'Η μεταφορά χιονιοσ άπό διάφορες περιοχές δέν περιορίζοταν μόνο στίς πολιτείες τής 'Επείρου καί τά κονάκια τόν πλούσιων Τούρκων μά έφτανε άς τήν Κέρκυρα όπου "κοµίζουν χιόνια μέ τό πλοίο, καί πίνουν οί άρχοντες καί εύγενείς K501000101 τές λείμονάδες καί λοιπά καταφυκτικά καί δροσιστικά ποτά"ΐ 'Βκτός άπό τούς κατοίκους τής Πρεμετής, τήν βουνύν τής Διακουριάς καί τής Χειμάρρας, καί οί κά- τοικοι τόν Χιονιάδων άσχολούνται μέ τό ίδιότυπο αύτό είδος έµπορίου, ίσως μάλιστα σέ μεγαλύτερο ποσοστό γι'αύτό καί τό χωριό τους παίρνει αύτό τό όνομα, όπως συμβαί- νει καί μ'άλλα έλληνικά χωριά, π.χ. Χαλκιάδες, Χουλιαράδες, Καρβουνάδες.. οί περιορισμένοι πόροι τής περιοχής άναγκάζουν ένα μεγάλο ποσοστό άπό τόν άν- τρικό πληθυσμό µά άσχοληθεί μέ τεχνικά έπαγγέλματα. κάθε χωριό είδικεύεται σ'έναν τομέαι ή Πυρσόγιαννη καί ή Βούρμπιανη στήν οίκοδοµική, 6 Γοργοπόταμος στήν ξυλογλυ- πτική, οί Χιονιάδες στή ζωγραφική.'Εστίες ζωγραφικής δραστηριότητας ύπάρχουν καί άλλού όπως τό Καπέσοβο, ή Σαμαρίνα, ή Γαλάτιστα, τό "Αγιον "Όρος. Θά ήταν ύπερβολή νά τά χαρακτηρίσουμε καλλιτεχνικά κέντρα. Δέ δημιύρήησαν καµµιά ίδιαίτερη σχολή στόν τοµέα τουέξ'Ββγαλαν καλούς, μέτριους καί κακούς τεχνίτες στό ύφος καί στό έπίπεδο άντίστοιχων δραστηριοτήτων όλόκληρης τής τουρκοκρατούμενης 'Ελλάδαάξ'Επίσης, δέν άνραποκρίνονται σέ αίσθητικές ή άλλες άνάγκες τού μικρού κοινωνικού των περίγυρου. Τά σπίτια τής Πυρσόγιαννης καί τής Βούρμπιανης είναι σχετικά πενιχρά µπροστά σέ δη- μιουργήματα μαστόρων τους σέ άλλα μέρη?Ρ0ί ζωγράφοι τόν Χιονιάδων, μέ τό 1600 πλού- σιο έργο, Ελάχιστα δείγματα τής τέχνης τους *αφησαν στό δικό τους χωριότ λίγες καί μεταγρνέστερες τοιχογραφίες στήν έκκλησία τού 'Αγίου 'λθανασίου, μερικές φορητές είκόνες καί ούτε ένα διακοσμημένο σπίτι. Τό τέμπλο τής έκκλησίας τού Γοργοπόταµου δέ συγκρίνεται μέ τό θαυμαστό τρυπητό ξυλόγλυπτο τέμπλο τής Μητρόπολης 'Ιωάννίνων πού έγινε άπό τεχνίτες τού χωριού αύτού.ΓΠ είδδκευση σέ έναν τεχνικό τομέα έκφράζε- τα ται καί μέ χαρακτηριστικές φράσεις, όπως " Οί Πύρσογιαννίτες έχτισαν τόν κόσμο"'γ… 4 "Χιονιαδίτης είσαι; Ζωγράφος είσαιί". Κι έδώ δέν θά πρέπει νά φτάσουμε στήν 6150- βολή νά πιστεύουμε πώς όλοι οί άντρες πού δέν άσχολήθηκαν µέ τήν κτηνοτροφία γι- νότανε χτίστες, ζωγράφοι ή ξυλογλύπτες.'0νομαστοί καί πέρα άπό τήν περιοχή είναι οί λαϊκοί µουσικοί τής Πυρσόγιαννης καί τής Βούρμπιανης. 'Από τήν Πυρσόγιαννη κα- τάγονται καί άξιοι λιθογλύφοι, οί λεγόµενοι πελεκάνοι, µέ ίδιαίτερη έπίδσση σέ λιθανάγλυφες προσόψεις τζακιών, "οπως 6 Γιάννης Κίτσος, 6 Βασίλης Στύλος, 6 Πέ- τρος Κοντοζήσης, 6 Γιώργος Παπανικολάου, 6 Γιώργος Βατσκαλής καί πολλοί άλλοι.Πλη- ροφορίες ύπάρχουν καί γιά χιονιαδίτες ξυλογλύπτες. Κατά 606650, 16 λεγόμενα "μπ'λούκια" ξεκινούσαν άρχές τής άνοιξης γιά νά έπι- στρέφουν μέ τό τέλος τού φθινόπωρου.Βασικά χρονικά όρόσημα ήταν οί δύο καβαλαρέοι άγιοι, 6 "Λη Γιώργης τήν άνοιξη καί 6 "Λη Δημήτρης τό φθινόπωρο» Τό είδος τής έργα. σίας καθόριζε καί τή σύνθεση, σέ άριθμό καί είδικότητες, τού κάθε μπουλουκιού. Πα- λυάριθμα τών χτιστάδων, μικρότερα τών ξυλογλύφων καί μέχρι πετραμελή τών ζωγράφων. Τό γενικό σχέδιο καί ή έπίβλεφη τής όλης δουλειάς άνήκει στόν πρωτομάστορα. Γύρω- στά 1868 συναντούμε γιά τόν άρχιμάστορα τών χτιστάδων τό λόγιο έπαγγελματυκό όνο- μα ά ρ χ ι τ έ κ τ ω ν /Δήμος Ζηπανιώτης, 1795/ καί τών ζωγράφων ί σ τ ο ρ ι σ-- γ ρ ά φ ο ς /Μιχαήλ, 1802/. 'H 6107151001111 00000061001 τών χτιστάδων καί τών ξυλογλύφων άκολουθεί τόν πανελλήνιο τύπο τού ρουφετιού ή ίσναφιού. "Έτσι είναι όργανωμένοι οί "κουδαφέοι" /χτιστάδες| τής Πυρσόγιαννης καί τής Βούρμπιανης καί οί "ταγιαδόροι| ξυλσγλύπτες| τού Γοργοπόταμου, πού παλιότερα λεγότανε ΤούρνοβσΞιΈτήν έπαγγελματική συσσωμάτωση τών ζωγράφων άπό τούς Χιονιάδες ύπάρχει κάποια ίδιοµορφία πού θά τήν έξετάσουμε άργδτερα. "Η μικρή κοινωνία τών Χιονιάδων δέν παρουσιάζει, τουλάχιστο άπό τό 18ο αίώνα 106 έχουμε σίγουρες πληροφορίες γιά τή ζωγραφική τους, τή βουκολική γραφικότητα μέ τήν δποία παρουσιάζεται γενικά άπό τούς παλιούς ίστορικούς ή ζωή τού έλληνικού χω- ριού."Εχει τίς κοινωνικές της διαστρωματώσεις. Αύτές δέν άντιστοιχούν μέ τά στρώ- ματα τού κόντρα-πλακέ, όπου οί διαφορετικές κατευθύνσεις τών ίνών τού ξύλου συμβάλ- λουν στή συνοχή καί στερεότητα τού σύνολου. Οί σχέσεις τών διαφόρων κοινωνικών στρωμάτων είναι ένεργές καί άνταγωνιστικές. Οί κοτζαμπάσηδες παίζουν βασικά, καί γιά δικότους όφελος, τό ρόλο τού διαβιβαστή τών βαρών τής τουρκικής φορολογίας καί τών έκκλησιαστικών είσφορών στά κατώτερα στρώματα. Στό μοναδικό φορολογικό κατάλο- γο, πού τυχαία διασώθηκε, τού 1881, παρατηρούμε I! πώς ή γενική τουρκική 000010» γία καταμερίζεται, μέ άστάθμητή σέ μάς άντικειµενικότητα, άνάλογα μέ τήν οίκονσμι- κή στάθµη τού κάθε νοικοκυριού. Τά δικαιώματα τού δεσπότη καθορίζονται μέ βάση τά τέσσερα γρόσια καί μέ συντελεστές άπό 1 ώς 3. ME άγνωστα σέ 060 κριτήρια καθορί- ζονται τά άλλα κοινότικά βάρη, όπως ή κατασκευή γέφυρας, οί δρόμοι, 6 μισθός τού . .] .… " -. €.] ….'΄΄ . ' ο ! κ « ς . χ … l | ' ' ΄ . . : « ! χ χ .… . . , ' ' ' J . . ' ι …. ξ κ ., [ , ι . , , . , . » . ο . ΄ … . … …. . . . | η ,, …11' - ! ΄ & & Κ & & & … | « || ] - ι ! | . |" l . . .… » , ΄ … . . ", | ! ,, … . . . Γ & , … -… -. , , J | J J v t . : .… , . . … & .] ' ' ΄ ' … . . … . . ", . . , . . … …, l | " Ι΄ | | .. » . : ., …. ι … κ . . … … η , ή …» . , ΑΔ . & & κ & & » ' . . … , .. .: | ' , ~l . … μ …. ., , & … . ,, ' - - μ . … .… … . : …. …. κ : . … κ « . . , , . » ΄ - µ΄ & & ν & ' & & . .. ι ' Ιλ ' 1 ‘ . … . .… . .. . .… . .. , .… . ι. .; . | Ε Δ.…. .. , … ( ιρβνωΘ Μ αι, (4ωΧΜΘ… ,/';)| από !… ναί-.., "& …ζ:γ1,ς(ζη "τι…". ς:;'μχν#υ Ράχη… "σιε>ψαυ…' (314; '',άη|εµξ| (6Ά …! ά΄'Μ/Η τον (να… …. |υ!νΜα6γΜω. …', " : | . ,… ' χ… … " .… ' , . . "Ο… Kid/0630M, ω… Μα…"; " ί…φω.«' '…όΜ'#θ% Ώρα ""Μη", "Ψ: … . Χωλ", ΑΧ)άνό γιο-Κ1…α΄ρ% ολα ' θα" Μ ";, ως!) . 'Ν.χ : …. ' ." . .. ι … 11 κ ( & κ ) ι ι. Ο . . … . . , . . Ο I I . . ΜΘ , & για… ΚΑ΄ Μ ί)…θ": Μ , φαξ 'να? σ΄αΜλή"ΉΜ, 6167201 "η , &… Η΄ φακές,", -1… ,» … ,-.…….. ", γη,. - ,.. ., αµ. . …? γ., .… . . . - & .. |(ς.µγνκψονΘ … Ο"; …… 6Μώξνη 4, όηση «αγ…», end 3n) end/five µα Μαµά…" ["|/γ") ' να?!" . - . c …ν1 Μ «.… &"??? "9 44… .δϊψ|΄Ψ. ?" "Μ'?" Ησ΄,ΞΜσΗΥΜΆ Μ΄ ,.,. . _ --… … " …ι' .! ' # ; τα… …αν…» . I , .! " | | , | ' , , . "ΚΥΜ"! αν… Μάτια |%.χσηψρ |" άσπρα": (…. Ρ7 ΙΜαη….ηέΜ π.µ.,… Η]… ,-ι…&α … … . "1403… » » … & | , [ | … … , « & … , :: . . & . , & ι & & … Ψ …. ί & ι πι ' Δ . .! Ι . &, | … , κ΄- … » .. & & ! | | , …' κ κ & & .… …' … - ! ( . … 5 " | : κ κ ως. . .. .… . , » ι ( ". « ξ ! … ι . & ι. κ …, ν l ' .… …ι , ' ι ,! χ . ε & & ι «. Δ ' l H. λ . ' , .… ε .… «. …. …] : . » , , , … * | » Λ » | δραγάτη.Σηυειώνουµε πώς οί αύξομειώσεις στόν καταµερισµό τάς ΥενικΞς τουρκικΞς φορο- λογίας κατά νοικοκυριό δεν είναι άκριβώς άντίστοιχες µε τίς κοινοτικές ξπιβαρύνσεις. Οί επαγγελµατίες πληρώνουν καί φόρο έπιτηδεύµατος χωρίς, πάλι, σταΘέη Βάσηο'Από τό φόρο ξπιτηδεύµατος φαίνεται πώς οί ζωγράφοι έχουν άπό τά ύψηλόφερα είσοδηματα στά χωριάπ κε τόν τουρκικό Νόμο "περί βιλαετίων" τού 1859 Ξμφανίζεται καί στούς Χιονιά- δες τό άξίωμα τού μουχτάρη, οίκονομικού διαχειριστη. Στά 1892 μουχτάρης είναι & 'Ιω- άννης Δ. Βούρης, άδελφός τού ζωγράφου Ζήση Δ. Βόυρη. Μόνον Ξµμεσες καί άσαφείς πληροφορίες Ξχουμε γιά δυαδική δράση πού άποβλΞπει στην άρση η µείωση τών κοινωνικών-οίκονοµικών διαφορών. Συχνότερες είναι οί άτοµι- κ€ς προσπάθειες γιά µεταπήδηση άπό τό Ενα στρώμα σε άλλο άνώτερο % καί γιά εξωτερι- κή µίμηση τού τρόπου ζωής τών άνώτερων στρωμάτων. Χαρακτηριστικό σύµπτωµα στην τέχ- νη είναι η επίφαση πολυτέλειας, δηλαδή η άπομίπηση άκριβών καί δυσεύρετων ύλικών µέ άλλα φτηνά καί προσιτά.'Ενα µεσο διαμαρτυρίας είναι καί η πολιτική σάτυρα. 'Ο δάσκα- λος 'Ιωάννης Η. Καραγιάννης συντάσσει " in τού προχείρου καί μερικά ποιήµατα, Ev Ex τών δποίων άναφέρεται είς την κακήν διοίκησιν καί διαχείρισιν τών Κοινοτικών πραγμά- των 6πό της τότε Δημογεροντίας" γράφει ό Γεώργιος Παίσιος. Διαφορετική είναι καί η αίσθηση τού χρόνου στά διάφορα κοινωνικά στρώµατα. Στοάς κτηνοτρόφους είναι κυκλική καί µικροπρόθεσµη | χειυώνας-άνοιξη-καλοκαίρι-φθινόπωρο|, στούς έµπορους καί χειροτέχνες-ζωγράφους γραµµικήν/πρίν άπό τόσα χρόνια- πέρυσρµφξτος -τού χρόνου/ καί στούς κοτζααπάσηδες κάθετα γραμμικη/ δ παραπαππούς μου- 6 παππούς µου - & πατέρας μου - τά παιδιά µου] ξπειδη Ένα άπό τά κύρια στηρίγµατα της κοινω- νικής τους Ξπιβολης είναι καί ή "εύγΞνεια" της καταγωΥΞς τους "άπό καλη σειρά". Γιά τήν ύπαρξη σχολείων στούς Χιονιάδεα οί κάπως σίγουρες πληροφορίες φθάνουν ώς τά 1826, τότε πού δίδασκε, με άκτινοβολία καί στά κοντινά χωριά, & Κωνσταντίνος Δημητριάδης Κοσκινάς. 'Ο Γεώργιος Παίσιος µάς πληροφορεί,πώς σχολείο λειτουργούσε στό "δπ6 την ίδίαν στέγην της παλαιάς 'Βκκλησλιας άγ. 'Δθανασίου οίκοδοµηθΞν διαμε- ρισπα, Ξχον τήν'είσοδον εκ της θύρας τού γυναικωνίτου, καί τό όποίον κατηδωφίσΘη κατά την άνΕγερσιν της 'Εκκλησίας κατά τό Ετος 1866". Κάποιο σχολικό κτίριο φαίνεται πώς χτίζεται στά 1858 µε δωρεά της Αίκατερίνης Χρήστου Παπάξε&ατά τη μαρτυρία τού Γεώργιου Παίσιου είχε µόνομιά μικρη καί σκοτεινή αίθουσα διδασκαλίας καί διαμέρισμα γιά κατοικία τού δάσκαλουο Στη θέση τού σχολείου α6τού χτίζεται στά 1905 τό σχολικό κτίριο πού ύπάρχει καί σήµερα. Δδτό χαρακτηρίζεται "ε6πρεπξστερον" καί " όπωσδήποτε ζζιεινότερον" άπό τό προηγούμενοι 'ο ζωγράφος Παγώνης, πού έρχεται στό Πηλιο γύρω στά 1800, δείχνει άπό τό γραφι- κό του χαρακτήρα καί τίς άνορΘογραφίες του» πώς ξέρει κάποια κολυβογράμµατα, χωρίς νά είναι βέβαιο πώς φόίτησε σέ σχολείο τού χωριού του "η σέ κάποιο άλλοΒτ6ς περιοχηςο κ . … & ' "3… "΄" ' "" … "…." "… , νων… .1 …....ι;+ … ,… ι Γ . , ω … | . & , , :: .I …' ν' )" . … . α΄»: . "…! \4' I . »! "…! & « : ι & ": , (ν " > …. . …. . … . .… ,… *,… , ., , .Έτ: .! ΄ &… &; & ...!] ι'. … «»- … : Νά ' . ι € . . . Η _ … , …. . " , Έ ,… Τζ. να , , «:… & .". ι .» Σ, . '; ξ! ΑΧ ! :: &… ''ι.'?? , ", & |; " ΄ .. Δ'.΄ ' ' « . - . .Η… …ή…" 3… ." &, … &"? ", -"""΄ ? ," ί? ., ΄' ] '…΄ … . ΔνΨ.Δ ‘4 Η «3 !… …' = ; Κ.ΔΙ…-…'΄ι …' [. . ' --.'.4....ι..ε ' …:……..…'…- Νηλ ςθ΄ωΡί) and θα" .…Ώψ|ηΜ,ίά.|'4ηΜ ν' Λάλας) flit-”30 Ο?" [θα €6βνν'Μα κογ1φ r. «6755; L«.'—.7§(m'iw.; 'fithfilyd, κάλω άΕΜ'ά΄Χκ εµάς.! άµΒόΌ4 ΨΦ>ρΖ)ΛΜ η,.Κρο…… ? .'.'.'ΐΠΡ…;|- ." of“; Θυ7…Μμ6',%Ξ'ιΜά»ΜιΑ ΜΜα%Ψ&;γµμΜη; ΜάΜγ μ…… . I ?" -…-…ζη'ΡΛλΜι'.Πα) ιθ'.νν……νώ 3644 . [?"'ζ γ…Γιζέ΄;… ., , 3… … . … . &… κ…"? … ' .., :… . , . . …'… .… .. δ..…. . . '. » …. . π. .… , - : : :… . .… :» > - .ι : -= … ! … … . &… « ( . & . , γ…… ,... . …. «Η : « … '…» -. . , τ , »… …;.>ι'αχ - . ", …. . . .: »: |… … . …… …. . .- . … .. & ' . … … … ω… , & ' ι … … ." …' . : … . Η"… "». "- »: : ψ : ;-'… . ,… ' , ι / & - & … . & ε . "|" ΐΐ"΄ "," " » . & -Κ| "ι) χµ» & .» . .ιι" . … ΧΧ! α' ( |… …… . "| ‘ . . ? . … . . …… … …»… » .. » Ή …"] " ' ΄΄ ‘ .…ν.] "ά., . , .! ' .! ** ' ς. & » ' . & ? … « , .…. . υ … , …. . .. , η » »… η. . , . . . -» ..» . … . … . …… :… - ……»=…. .; . .… . & . . .… : : Μα……» α & & 11… «| | …! Δ …… _ … 4 &… . … «,! … … χ… … " &… Ν"… …… , .: να , ν - … » .: … … . ,, . … | κ … .… . … ξ… » … τ σε . & , ..; J ",? 1' .. . | : :… .: J : κ; : µυ,? 3η . || 313 : | « "Ά… Κ| « …. ,," … ι κ ι α .. . …. … - … . . . … > . …. , .… …' "" l … ς .! |… "' ' ς ' : & ." Η … ΄. .. .? κ α »… & ρ - … . .… .… … …… , . ,, … , ι… ,: . ., ». .. ,? . … τα, .! , | Η | ». … . . . & … . J - 4»: » , - ;… ξ . , . …. ς , > . ή …… Δ … ,. "& , , & . & , & . 41.3 ? ι «' 11 ', . ( Νι Γ.Ν. & . .… Η … & …. .…. … - . . … ι , …, ; I - .x . : . 1 , ι . » & . Έ .. ι… , ,… …. . . . . … ,, ' . . .… . . & …. … . . . & : τ … » .. … . :… …. » & … ι.… (' ..…. - … « .… , " .»… & &… :"… . '… …! . .! >. …! . '… ' &… & € .… ,: , : .:… … να" οχι ' .": .! ι… .... « … & . & …, ή , . ι x & ζ" .. .! 3 |»? .‘ " : λ η… .! …. . «& .??? , ,… … - … … . … ., . , . " … . . .. »… ' …' 432 . ζ…" …" &! " &" …' ΄" » ' € ΡΜ." …' … &" '" ." ..! 3". , .» . . … … » α . » ν .… .… , . ' … «, - κ . …. ' ">" …. … - ' - Ωχ ? .] Χ ..- .* - & ς… . .! "Δ …: 6 Είναι σχεδόν βέβαιο πάς πολλές φορές στή µαθητεία τής ζωγραφικής περιλαμβάνεται καί ή διδασκαλία τής γραφής, άπαραίτητη στήν άσκηση 106 έπαΥΥξλματος. 70 γραφικός χαρακτήρας καί ή όρΘογραφία 106 Παγώνη βελτιώνονται βαθμιαία στό Πήλιο.'0 ζωγρά- φος Χριστόδουλος άντιγράφει στά 1846 τήν "'Βρµηνεία τόν ζωγράφων" τού Διονύσιου µέ στρωτό γραφικό χαρακτήρα. 'Δργότερα, άπό τό τελευταίο τέταρτο 106 19ου αίώνα στό σχολείο τόν ξιονιάδων γίνεται συστηματικότερη διδασκαλία. Δάσκαλοι άλλοτε είναι ντ6πΙιοι κι "αλλοτε έρ- χονται άπό διάφορα ήπειρώτικα χωριά, τή Ζίτσα, τή Βούρμπιανη, τήν Πυρσόγιανννη, τό Τούρνοβοκ Τήν έποπτεία τού διορισμο6 τόν δασκάλων είχε 6 Μητροπολίτης Βελάς καί ζο- νίτσης. 'Η µισθοδοσία γίνεται άπό τό χωριό. Τά σπίτια των Χιονιάδων είναι λιθόχτιστα διόροφα, σέ τετράγωνη τά περισσότερα κΞΐ;;ήµκαί μέ σχιστολιθική έπικάλυφη τής ξύλινης στέγης. Σπάνια έχουν έξωτερικά κάποια άπλή λιθανάγλυφη διακόσµηση. 'H γυναικεία φορεσιά, όπως φαίνεται άπό φωτα- γραφίες τού τέλους τού 19ου αίώνα, άκολουΘεί σέ γενικές γραµµές τή φορεσιά τής πε- ριοχής Κόνιτσας. Κατά τήν ίδια έποχή στούς άντρες έχει έπικρατήσει ή εύρωπαίκή φο- ρεσιά. Προσωπογραφία, έργο τού χιονιαδίτη ζωγράφου Θωµά Μαρινά, παριστάνει άντρα πού φορεί κόκκινο φαρδύ φέσι μέ μαύρη φούντα, άσπρο πουκάµισο, σκουρογάλαζο γελέκι, όµοιόχρωμο έπενδύτη καί πιθανό φουστανέλλα |άπεικονίζεται ώς τή µέση/Ξ5 'Από τά στοιχεία πού έχουµε σχηματίζουµε τήν τυπική είκόνα τής ζωής όλων τόν μικρόν όρειν6ν χωριδν τής"Ώπείρου, χωρίς τή λάμψη µερικδν ζαγοροχωριδν. Η …Γ…ΤΙΠ ΣΥΣΣΩΜΛΨΩΣΗ TQN ΖΩΓΡ…π Γιά τήν έπηγγελματική όργάνωση καί τή διδασκαλία τής τέχνης στούς Χιονιάδες δέν υπάρχουν παλιές γραπτές μαρτυρίες, πράγμα πού άφησε έλεύΘερο τό πεδίο γιά κάθε μορ- φής είκασίες άπό τίς δποίες δέν ξέφυγε καί 6 όποφαινόυενος. "Επαγγελµατική όργάνωση καί έκµάθηση τής τέχνης είναι άλληλένδετες σέ μορφές χειροτεχνικ6ν συσσωµατώσεων κα- τά τήν Τουρκοκρατία. T6 έΘιµικό τους δίκαιο καθόριζε όχι μόνο τούς όρους άσκησης 106 έπαγγέλµατος άλλά καί τίς συνθήκες καί τά διαδοχικά στάδια µαθητείας μέ τή βαθµιαία άνάληφη όλο καί µεγαλύτερων εύθυνδν κατά τήν παραγωγική διαδικασία. 'Ο Εύρυπίδης Σούρλας µιλάει χωρίς δισταγµό γιά 'Αγιογραφική Σχολή τόν ΧιονιάδωνΞΒ'Ο όρος Σχολή έδδ είναι άβάσιµος είτε μέ τήν έννοια τοπ 'Βκπαιδευτήριου τήν πάρουμε είτε σά μιά "σχολή" τέχνης μέ πρωτότυπο καί ίδιαίτερο όφος. Πιό προσεκτικός καί πλησιέστερος στά πράγµατα, 6 Γεώργιος Παίσιος μιλάει γιά "μακροχρόνια σειρά τής Οίκιακής 'Αγιο- γραφικής Σχολής τόν Χιονιάδων"ξ ΜΕ τόν όρο΄οίκιακής…άποκλείει τό ενιαίο έκπαιδευτή- ριο. Οότε μέ τήν έννοια τής καλλιτεχνικής σχολής τόν χρησιµοποιεί γιατί 6 ίδιος μέ πολλή σεµνότητα σηµειώνει στόν πρόλογο 106 βιβλίου του: "Κατά τήν σύνταξιν τής πα- ρούσης, ήµείς, µξ έχοντες είδικότητα τινά περί τά τοιαύτα, δέν έπιχειρήσαπ€ν νά έπι- 7 φέρωµεν κρίσεις έπί τόν έργων τόν Χιονιαδιτόν 'αγιογράφων. Τούτο είς άλλους έναπό- κειται. "Οσα έγράΦαµεν καί γράφομεν σήµερον περί αύτόν, ταύτα άναφέρονται είς τό ίστορικόν τής 'Αγιογραφίας µέρος καί άποβλέπουν είς τήν έν μέρει πλήρωσιν ένός καν νού, τό δποίον έδημιουργήθη άπό τής άρΧής άκόµη τής έµφανίσεως τής τέχνης αύτής είς τό χωρίον τούτο". Είναι φανερό πώς µέ τόν όρο ΄Δγιογραφική Σχολή έννοεί τήν άγιογρα- φική παράδοση, πού πραγµατικά ύπάρχει στό χωριό του. 'Ο ίδιος σέ πολλά σηµεία τού βιβλίουντου άναφέρεται σέ διάφορες "γενεές" ζωγράφων. 'Βπίσης 6 Παγώνης, όταν τοι- χογραφεί στά 1802 τήν "Αγία Μαρίνα Κισσού, γράφει στά κιονόκρανα τής μεγάλης αύτής τρίκλιτης βασιλικής τό ίστορικό τής άγιογράφησης καί δπογράφει="Χείρ δωρεούντος παγούνι κωσταντί χιωναδάτι έκ φυλής πάξαλάδες". Νιόφετος άκόμα στό Πήλιο κρατάει τήν ήπειρώτικη προφορά τού όνόματός του καί σημειώνει τόν τόπο τής καταγωήής του. 'Αργότερα, "οταν έγκατασταθεί μόνιµα στή Δράκια τού Πηλίου Θά ύπογράφει ός "δρακιώ- της". Είναι συνήθεια τόν συγχρόνων του νά σηµειώνουν τόν τόπο τής καταγωγής των. 'H Γαλάτιστα, ή "Αρτα, τό Φορτόσι, τό Καπέσοβο, οί Μηλιές, τό Νεµπεγλέρ καί πολλά άλλα μέρη συχνά έυφανίζονται σέ έπιγραφές άγιογραφωΞν]΄3ί*όαµαρινιώτες πολλές φορές βραχήραφούν τόν τόπο καταγωγής των µόνο μέ τά σύμφωνα "σ.μ.ρ.ν.".Οί χιονιαδίτες ζω- γράφοι μέ πολλούς τρόπους σημειώνουν τήν καταγωΥή tongs " έκ κόµης Χιονιάδες","έκ Χιονιάδων","άπό χωρίον Χιονιάδες","έκ Χιονιάδες", "Χιονιαδίτου", "Χιονιαδίτη", "Χιο- νιάδες". T6 πιό ένδιαφέρον σηµείο είναι, στήν έπιγραφή;ζό!ΐϊοσδιορισµός "Εκ φυλής πασχαλάδες".'Ο Χριστόφορος Περραιβός στήν "'Ιστορία τού Σουλίου καί Πάργας" πού τύ- πωσε στά 1857, γράφει στή σελίδα 17 " Βίς τά τέσσαρα ταύτα χωρία ύπάρχουσι διάφοροι φυλαί, φάραι κοινός όνοµαζόμεναι".Σέ άλλα σηµεία τού βιβλίου του άναφέραται στή "φυ- λή" τόν Βοτζαραίων", στή "φυλή τόν Ζερβαίων" κ.λ.π. δηλαδή σέ γνωστές σουλιώτικες φάρες.'Επίσης 6 Γεώργιος Παίσιος σέ πολλά βιογαφικά σηµειώματα γιά χιονιαδίτες ζω- γράφους σηµειώνει δίπλα στά δναµατεπώνυμά τους "έκ τής γενεάς Πασχαλάδων","έκ τ"ης γενεές τόν Τσατσαίων Πασχαλάδων", "Μαρινάς". 'Η έπιτ6πια έρευνα, σέ συνδιασµό µέ τίς ένδείξεις τού Παγώνη καί τού Παίσιου ξεκαθάρισαν τό θέµα. Οί ζωγράφοι τόν Χιονιάδων δέν άκολούθησαν τή συντεχνιααή έ- παγγελματική όργάνωση άλλά τό χωρισμό σέ φάρες, κοινωνικές δµάδες πού στηρίζονται στήν κοινότητα καταγωγής άπό τή σειρά τού πατέρα. 'Η "φυλή" τού Παγώνη καί ή "γενεά" τού παίσιου είναι ή γνωστή φάρΞµέ τήν Εσωτερική της διάθρωση καί έεραρχία. Τελικά άποδείχτηκε πώς οί χιονιαδίτες ζωγράφοι ός τό τέλος τού 18ου αίώνα άνήκαν σέ δύο… φάρες, στούς Πασχαλάδες καί τούς Μαρινάδεςο Στίς άρχές τού 19ου αίώνα δηµιουργείται ένα παρακλάδι τόν Πασχαλάδων, οί Τσατσαίοι. Γενάρχης τόν Τσατσαίων λογίζεται 6 "ί- στοριογράφος" Μιχαήλ3ςΒασικά οί φάρες τόν Χιονιάδων παραµένουν κτηνοτροφικές, μέρος µόνον άπό τούς άντρες τους έπιδίδεται στή ζωγραφική. Ο! Πασχαλάδες κατοικούσαν στή , . ο ' , η " ? ι συνοικία που βρίσκεται βορειοδυτικά άπό το κέντρο του χωριου καί ειχαν κοινο τους … … . ι …. . . . . …… …". …, . ο"! … …. ….… ,, 33… …, , .… .… ,… ,… …'. ‘I (, . ς ο» … »! … & . .- … » …. , » « …- … . z … > η… . …. » …! .…… η , ' . …. …ι , ο …! …? χ » ι € … γι Ε . , …… … … ………Έ, . .. ,.…| …! … …] , - … ‘I … . …. …'"? …. …ι … … (: ., …» …». ‘I …… »… …ς… …… .… ! …Χ [ι … ξ …… …! κ … …! »… … 1 … …… …… " " " λ .. … … - … . .: : .. ' .! ,… .! Η: , .. ξ κ 3 … … … …ι . … . . … … … ν …- …: …" ' =: | .… :… " …. " ' «: . ' « … … " « .… ,-:.. …. | .. , . '- : | . . &. ι .… ,…" | , ι . .…- : . .… , .. . . …. .… ». ι | & , . … ., κ… … ! . ι . & - r "…. … " 4 …' 'Η … .… ε…, …ι .… & … » …. . ,. ,… .… … ι… … ...… . & γ .… … . … .. .… … .. . …,, … . . … . . . …. . ξ … …. μ….. … …'… … :, . . ό…. . …. « .… . ». ι . .. . " - ι ; . I "| . …' ".… ' 4 : γ .' | ' l N ' , , . . . - . . . . . . . . . « « 2 & : … € ». . « … .… . .. …, . .. . . … . .. …. . .. .… ,. . .… . .… ,… … .. . 1 .… .… .. … . . .; υ . αν… .! . .. ΜΙιΛ : & Ν & " να .. …. … ., - -'-- .… . …;… -ι.… ή)». :… … .» … . … . . > " | : ς-ξ'3 "ι : . » ι …. ι « . « … η .. … ……«… ι … ι … … ς … … - … .…'ι…! …: Γ… … ' ' '.- … ν J . » . |… … ". .. . … … … . …… ,… . ..…. . . . . . . . .. . ..… . ." '… ' . « . " - …… '- ' …' . ζ . ..… …; … ι …. … « … . … , … … ". γ … & … " 3… ΄. ΄ " … '……ι,΄ : ΄ ΐ΄ ΄ : … ~ . .. & .. …….΄" ...… ». & € … … 1 & ι «, & ο . , .… ., . , . .. .. * . . . ,. ,, ,, , . . κ … …' &… .! …ι …… …, , …. . .… … . …μ … .… . ο. . * η. ι »… «, … « …… …. "Ό… … γ . |… …. . .…0…… …. .… .. .. …. ό…. . .… . .… … . … ". , , Ξ . « 1 ,. ξ , . & η. .. Χ - …… ,… . . … .……- . . .….. . .… .. …, . …. , … … .… . , . -… . . , … , . …. … … µ,… « … . ξ . , . .. ε, … , . …… …' . ……. …. , ,. …. … …' . …, , …… …. , ,… … … ί & … . ., ,… ,… . . …, . ο… ι.. … ' …… … "| … … ε . ι …, , . .… . ,… . , . .… … . , ( » … . ς . … …. >. . . . . . .! . - . . » - - , ο ! …, ι κ .… … … … . . … « -.' " &" ' ' "…,! Ξ ΄ . " ΄" . .! . . . . r … 3 ν &, ( ΄ " υ Η) . . . ,… . ……… …%ΜιΦΛΜ…ω… ή" ,, ., , . Ρώµα | ΐάΐΛ…, ' z … & . ,," …. &… … ..… »….» .- . - « . ι ». - …: τ'" . . π "νι ! ," , ,,,: , , , , . . . . , . . . … . τ...… … ς &… . .. .. …… . « … …… . .Ι …! . ..…. ,… : .… … . … ."… ,, & ,, .. … …… " .. & ,… . , |, …, & « | « . « ' | ιι ι' : - , …. Ν . .. »… .. . … . & … . .… ,, . ,,, ς …. … . . .… …. . "." .- … » κ τ & : . -… . » , .… ' ζ & . τ' , Ι'" " ' : , ν', ». . . ς ι . ' ' … . . . . » . … . . . . χ . . - …, … . Δ . Μί 1…" λ ΄΄ . " Μ …" - " , . … …- ,! . . ? &" Ν >… …? &; εκ… δεν % άπλα Μ|ηοφ'…ο |1… &… . , | … ι … η κ ! ψ7Ψ+'(??Μ "&…".ή( . ' …' s … ( .. κ η .… , . . , . . . ..…. ..- . κ . . -. . - . …' .' " …. & . . …. & . "… ~ Au = Τ… …' . ' . . . . .»… . . . … , … . . . . - . > . …. . - . . . .. & , , .- . : : …' …' …' » » . … ι » , . . ; . | | - ι ' . . . . . . . , .. -. κ , … α α ι κ … … :=." * .… . …. ., - κ "αν . … . .. ' .… . . ο . , … " .. . . & ' γ … . - u I 8 έργαστήριο, όπου γινότανε καί ή µαθητεία τύν νέων ζωγράφων, Ένα πολύ ψηλά κτίριο πού οί ντόπαιοι τό Ξλεγαν"ή πούλα τύν Πασχαλάδων". 'Η πούλα τύν Πασχαλάδων Επεσε τήν ξποχή τού Μεσοπόλεµου καί στή Θέση της Έκτισε καινούργιο σπίτιϊπάράξερισμού 6 συνταξιούχος δάσκαλος Στέφανος Ζωγράφος.'Από τά µέσα τού 19ου αίύΐα πολλοί εργά- ζονται καί στά σπίτια τους. Σώζεται σε καλή κατάσταση τό σπίτι όπου έργάσθηκαν οί Πασχαλάδες ζωγράφοι Γεώργιος, Ματθαίος, Ζήκος, Απόστολος, Σωκράτης καί Κωνσταντίνος. Οί Μαρινάδες κατοικούσαν χαµηλότερα καί σώζεται, άχι σε καλή κατάσταση, τό κοινό τους έργαστήριο. Πολλςνί παίρνουν γιά ξπύνυµο τό άπαγγελματικ6 τους Ζωγράφο.ς. Στίς άρχές τού 2006 αίύνα εχουµε σίγουρη μαρτυρία πώς 6 Σωκράτης Ζωγράφος διατηρούσε έρ- γαστήριο καί στά Γιάννιναζ9Στά εργαστήρια αύτά οί µικροί μαθητευόµενοι άρχιζαν άπό βοηθητικές δουλειες, δπως τό τρίψιμο τύν χρωµάτων πάνω στό μαρµάρινο "τριβίδι" καί ή προετοιμασία τδν έπιφανειύν, ύστερα προχωρούσαν στό γέµισμα όµοιόχρωµων άπιφανειδν καί διαδοχικά άναλαβαίναν πέΐσσότερο ήπεύΘυνςχ καθήκοντα ζπου νά φτάσουν στή σχεδί- αση καί τό ζωγράφισμα λεπτομερειών. 'Η έργασία έδινε στούς χιονιαδίτες ζωγράφους κάποιαν άνεση οίκονομική καί κοι- νωνική Ξπιβολή. Μεταφ€ρω έδύ περιγραφή τού 1947." Στή µετάβασή µας στούς Χιονιάδες έπισκευθήκαµε καί τό 'Αρχοντικό τού Ζωγράφου. Σεργιανίσαμε τό "Αρχοντικά αύτό, &… πως βρισκότανε τήν Εποχή εκείνη, τριγυρίσαμε τίς κάµαρες καί τούς όντάδες, περιερ- γασθήκαµε τήν όµορφη αύλή του πού ήτανε στολισµένη πό λογιύν λογιδν τριαντάφυλλιΞς, ΙΙΙπεριεργασΘήκαμε τούς ζωγραφικούς πίνακας πού ήτανε άκόμη -µερικοί άπό αύτούς- κρεμασµένοι στούς τοίχους τού μεγάλου όντά με τά βαρειά στρωσίδια καί τά µιντ€ρια του, φάξαμε τίς παλη€ς σκαλιστξς κασσέλες πού ήτανε φυλαγμξνα δευτξρια καί άλλα προ- γονικά κειµήλια....καί σ΄δλόκληρο τό χώρο τού σπιτιού πξιχυµξνη µιά άρχοντιά καί Ένα ξεκούρασμα τού ματιού με τίς γλάστρες πού ήτανε κρεμασυξνες 06 δλα τά παράθυρα τού όντά, γεμάτες µε βασιλικούς καί κατηφ€δες.#ηΐξπί στό ρημαγμξνο Εργαστήρι τύν Μαρνάδων βρήκαμε τό καλοκαίρι τού 1978 στοιχεία πού έπιτρ€πουν τήν άνασύνθεση µι"ας παρόμοιας είκόνας, τόν μεγάλον όντά με τά παράθυρα, τήν πλουµισμξνη κασσΞλα, καί μεσα της µερικά άπό τά κειμήλια πού χρησιµοποιούνται στήν άργασία αύτή. ... 13 'Από τά µεσα τού 19ου αίύνα οί ζωγράφοι άνεβαίνουν κοινωνικά καί άρχίζουν νά παίρνουν άξιώµατα. ‘0 άγιογράφος Μάνθος Ζωγράφος,"µεταξύ τύν ίθυνδντων τού χωρίου", πρωτοστατεί στήν έκλογή τής τοποΞΞοΞΞς-ΞποΞ΄Ξζ,έιοθεζ-=ό.ιαι!Ξύργιο σχολείο 215- 1858. 'Ο Μιλτιάδης Κ. Ζωγράφος ΄ρωτοστατεί, 1905, στήν άνξγερση τού νεου κτιρίου τού Δημοτικού Σχολείου. "ΔλλΞΞ΄όµότεχνός τους, 6 Νικόλαος Παπακώστας είναι, στά 1912, ταμίας τής 'Βπιτροπής γιά τήν άνξγερση Παρθεναγωγεάδυ. Τώρα πρέπει νά ξξετάσουμε γιατί οί, άρχικά κτηνοτροφικές, "φυλές"τύν Χιονιά- δων ξξελίσσονται σε µικτές, χειροτεχνικ€ς καί κτηνοτροφικές, χωρίς οί ζωΥράΨ0ι τους νά άργανωΘούν σε ίσνάφια, ξπαγγελµατικξς συσσωµατώσεις στίς όποίες κριτήριο συμμο- Ας 26λαΔΜροΏΛ ας ςρΛΐ&:ι ςΐαλλιγππ;τ εξ …αν… ΛΞςφοε€: Ξςς€ ρκοςςι κ…: ξΏΓο "α Με… ς…» Ξςεγςοα:Λ:αν "!! πτ::ς€ λκνοοιεΞΛνκς6 εας ;&μ…οιΐμώΓ:ζΐ …ποςς ος ς…ιΌΐ!ωΡ Αρης …ρδα πΏΞαε: "ξ ΞιτεξαοπΒς λΓΤςξ υς€ ςπΛτχρ κιΔΛο&υοώνκζε) .ΐώ,ιζ-ξΞΛ ,τσΛνΞ… ;δ;ξ= &α!!ς:ϊ ιΞ€ …Ξ:τ:µ';Ξ' )τς ερΛ ςΛςλευαύ ςυηεΛαΑ .;ςέπ' ισα νυποιτκομ εΧ0Υ€ΡΟΠ' -ΞΥΥο€ οµρ:ιΧΛρΨ &) € o ;:κυγαο€ υαπ?Ξ8…::έ ϊΓΛΨΓ' "(η .. … . n ' ι » ι --- 1998' …ο Ήργεμςςυό Χ… χΜΛυξόο€ Όωίο…ξπιιξ= :;ς;δ οξ2; ?λξΑ-.;3 1µς 5200 Χ:τΌζ.υ . χ-.....- π,Ά πµ. ". #" ΄ π0αιΟ&…::€ς αερα ξκχολζ ςΞ΄ εοκοοεαςε€ €:υπ =ξ χε τ=Ξ-τς'ΧΨΐΛσΐωλτπ µλογιζσ =&ξ καζδΛοπΛ ςςΓςΠα:α' …ρ ςλµυΑΌ=ώοέ ήςαΐο€ ;9Λδςώυς*"πες6ςξ {an {qannlnn qou λω=ςαπ…' .Υπς ές ΠΞασ ιο… 330» αςζΛσ ος κΝλςξ::τ ςΛερας:ο…» ΧσΡΛω:Ρκς &πς υ…ζχ",Λ Ας Πςοα πως Μπανκς ?:ς Αζ κεεπςγτπ Μορ ςυ;αευυκοτοςΛ«:τ αερα ςυ;τκκσ αριύ' ' … :αΌρΗοτα€ εςιρΛα€ ιζΛ πε ςγοΛ ρι€α εξ κκυςρΠΌα' :ρΑ κγοΩέ:απΞηυ κα…ωξν:' κ'ς (τ'; ,ιΛξςωΛ ρ0ρκαπε φ? καγοκσςων 41€ |;ς6 αιονΧτς :ορ ςπ::αξκμ…Α εςΛ ΐΛσηωη΄…Σέ πε…τς …πΜ:Λ%εΛο !Ολ6ιύ3ν {ma ! ι ι έ ' ει… οΑ:Ξ λ:πΐε€! ως Άσ…ιµτκΩξέ …ας κα;πώξ;ε€-πΐν.ζ ….. ξ=τ ςεχσξοαοπ: tog π:ετυ€ πξ ;ςι λγτΩ::εζ χςς ΞιαΛε κΌεπα.τςαι€ ιζ 9γα άς π:…ξθούα ΑοΛτκς κετΠργττ""κας αδργςκγωίο ;; ιΏυυ κος οππ:τος ζΡΐΧΩΉξΛμ ;τς ςΌΧσΛ:τξ ι:ς &…3 ψ€ςαπε ;ζ€ κα;υς€ αΧαγναιξς καα«ςγε€ εντ μεαΛε .ογαλπξΛυ ?εη:ξΌν: »αζ "γγσ κβο… 4Ότι:υπ'Λου (one {orXGn' ιο πε;π.ηο Ας… :… ια "…ετσ α:Ώπιπ>εσ καν :: πτΔ:;οτ… . Η 8 . Ό . . . | ε|ξιιι:.οΑ:ς…ς«απε &ορς ςωλυα1ν;υξ€ …ςΛσεα€ "ος υ::Λε %κςπ -πεΌτκος ςπς αςιοξς… λαυθρκσπ' …ςτ ς!!οοώυ αρ;ς κοκ ;υό 9ξσΛε αεογ:;υξΛ: η; γυ!ιΔΛ ,ςΑ.ξ» ιυττήςαώπγγγςς » ;ώ€ υοε.ε;:αΛ. ιρΛ ςπα;ρ ςκες…: :υνέΛυςααπι :ς€ κςΗαυε€ κας {vat ς;ιζ,…:; ;ε©νευ… =κνυκι…9ξκ…:ι (ιζ ες .γυΧοΛε|νς ισα &…υςαοΛ' Χςυ;ταΛς .": εξ .; :-Αξτςς «Φις. ο- ΛωΛτκ4 ςπτιο;ξ' χεισ:ςτΜ ςγς κςύ&ιοαφξ κος ,δς;-… χερ πε Ξςα:ρ πα… γιορ… ;νςαπς ; Η µπαρ µε ί&Ή%ινΜξ%Ώς8% ………µψψ. "ΞΛωΙφΜ;ΜΛΟΠΓ!ξ κ.κ. ως… -i M’fé’ffif‘ifimufmm¢fiyr (U ’m Maw/Caz κ………»=ν ,… ?ΐφΜΛψ… "… ':ξκΘ12&;Μ/Μ .Μ.:ψά.… η;…ι.-οο.. ο… ε.". ζ- γ Ξ%ΦΛπ4μςα…ας#σΨιψαιπσψρµΑµραιρα4χυοαηψυσςςαωηµιξας??νπυυηαφνζαµππ…Λ ςµΓ>:…ςτξ; ν;;ςυ?04(ΨΨ.βΉγ€ϊΐ"ΘυιξΌψΈ'ιΘξψΚΉε=&ξξ1οµωμςηρςωπςξω ω(ς 9υυπς…&µη …!οτ|κ :… …:ς …ι=ΜψΜΜα%'ρΜ…ψ4… Μα…… …….ψω …. . ξ.."ξ%ΥΕ ΜΕΉςΜ'13…7ψΜΜ…΄ΐΈψ ψ…" ζ!Ώ=>ί[ΏθΩμφω .--):.…ιι ζ'."- ι 109€ ΐυ…π…:Ξι:ο' µογγξ,ζ :ΙζΏΛυΛΛ ιΐς ς ξΛΐΈΟ (q ςκσ?…ε,π,…τκς ιυηΐ :ωΑυς3 %… …[3 |]? …' 'Ρ.=ι'.ξΈ…:'.- Κιϊ&ΟΓϊΟΞλζ!Λ Χ-…!Ώι.ϊξεδΩ πα". .)… .Ξζι':Γ; Εξ." -…. :.": ϊ '…΄ι'Ι.';.;Ωιυ';Ωΐ .; , αν: »" |. & .€τγςςεΞ …"λοςώοτ ςεΈοΛτοΘ … ;;υςαΞΨ …ςεο- Ιπξ':…7ωι …ν. χ.ψς κτς ΐΜΛαξπαξςΛυζ' χφπ:αΓ …ς ω:ς ω:ς:#τ ι0Ω€- ΣφιιιοΓ α… κσ.ζ κ…;ςα:σι' ιζ - {If ξκΩ… …ψ!ζ…;ώ;αα ος =…πι?ξτοΩΧο€ ρςςέαγο€ ςξ=ωαΛοι χ…λςΈεοζ"ξ;ρ ές πξώα ιμ1 . ι=.π; .- γ,ς ζ'3ί… (hi 14660 it” πετρτςνιΠψ3 καε πει gear -ξΓ ζΞξν…ί γ:γιοµτιΓ; -ετ;0 …:.;)επΓ;ποΩ Ο . Ψ » . . Η ' ι κ εγε:8…η… :υζ?… ςςµ ΕαοΧα?ξχωΛι' . κας … ξςΛ ….…;π μςωΑ Ξλςαε I‘ . ;>α:οιςπν… α'ο: Αγάς; "ι κτς ? πα ς. ςι εςΛ πΞ…] ;…!;ι …Α= ι… τυχη φνχς κ:ςιΐυ 5 9 ΄ τοχΒς|είναι η άσκηση δρισμένου έπαγγέλματος καί όχι & κοινότητα καταγωγης άπό πα- ΈΞΞπη σειρά, παρ'όλο ποό "στό τέλος τοό 18ου αίόνα βρισκόμαστε µπροστά στό φαινό… μενο: ή κτηνοτροφική πατριά, πού ή συνείδησή της όταν σχεδόν άπόλυτα δεσμευµένη άπό τό ένστιχτο, τώρα κάτω άπό τήν έπιροή τών όρεινδν άστικδν κέντρων, έλευΘερώ- νεται άπό τήν άστική ίδεολογία"ξΌΉρδξα άπ'"ολα γιατί οί "φυλές" τόν Χιονιάδων εξ… χαν µικτό χαρακτΞρα, άλλα μέλη τους -τάχπερισσό;εραε"πάρΞΞένουν κτηνοτρόφοι καί άλ- λα γίνονται ζωγράφοι. Δέν ξεκόβου»΄ πό τή "αυλή" τους γιατί & δεσµός, στεριωµένος άπό μακροχρόνια΄παράδοσης΄αντέχει στίς άλλαγέςχτΒν*αυνθηκδν, έστω κι άν δέν όντα- ποκρίνετάι/πίά΄στίς άπαιτήσεις τοδ νέου έπαγγελματικο6 προσανατολισμο6… οί χιονιαδίτες ζωγράφοι, άν καί προέρχονται άπό τρείς φάρες μέ κοινότητα κατα- ΥωΥΞς άπό πατέρα…έχουν ποικιλία έπόνυµων. Λδτό όφείλεται στίς συνηθισµένες τόν έπο- χή έκείνη άλλαγές έπώνυμου. Μιά µερίδα τους παίρνει τό έπώνυµο Ζωγράφος, όπως γί- νεται σ'όλόκληρη τήν "Ελλάδα καί μ'άλλα έπαγγέλµατα= Βαγενάς, Χαλκιάς, Σαμαράς, Ξα- ράφης, Μαραγκός κ.λ.π. "Αλλοι χρησιµοποιοδν τό πατρώνυμσ, Κώνστας Θεοδόση, Ζήκος Γεωργίου..Πολλοί Μαρινάδες όπογράφουν μέ τό έπίθετο Παπακώστας. τέλος, άλλοι κάνουν λόγιες "βελτιώσεις" 106 έπώνυµου. 'Δπό τήν οίκογένεια Καραγιάννη κατάγεται & ζωγρά- φος Μιχαήλ Καραγιαννίδης - & δάσκαλος άδελφός του προχωρεί περισσότερο, κάνει τό έπόνυμστΜελανίδης /Καράς = µαόρος=µέλας|. 'Ο γιός τοδ Παγώνη δπογράφει γιά ένα διά- στηµα Παγωνίδης γιά νά τό άπλουστέφει άργότερα σέ Παγώνηςΐ5Τό όνοµα τόν Τσατσαίων ξεκίνησε άπό παρατσούκλι.'Ιδιότυποιείναι οί µετασχηματισμένοι χαϊδευτικοί τύποι. βαφτιστικδν δνομάτων= 'Αναστάσιος-Τάτσης, Γεώργιος-Ψζότζος, Κωνσταντίνος-Ντοόλας. Οί σχέσεις άνάµεσα στίς φάρες δέν είναι έχΘρικές, άν καί σηµειώνονται µερικές 24 φορές έπαγγελµατικοί άνταγωνισµοί καί προστριβές… Συχνές είναι καί οί έπιγαμίεςΐ΄ 'Η έξωγαμία, δηλαδή & γάμος άνάµεσα σέ άτομα άπ5 διαφορετικές ένόσεις αίματοσυγγέ- νειας, όταν σέ παγκόσµια κλίµακα έπιΘυμητή καί πολλές φορές έπιβεβλημένη γιά λόγους είιγονίας ποό είχαν διαπιστωθεί έμπειρικάξύ'Υπάρχουν καί κοινές φιλικές Φωτογραφίες Μαρινάδων καί Πασχαλάδων, σάν αδτή πού δημοσιεύεται στό βιβλίο τοότο. Η ΕΚΤΑΣΗ ΤΗΣ APAETHPIOTHTAE ΤΩΝ XIONIAAITQN ΖΩΓΡΑΦΩΝ 'Απο΄τό μικρό α6τό όρεινό καί άπομονωµένο χωριό ξεκινάει ένας καταπληκτικός άριθµός ζωγράφων. '0 Γεώργιος Παϊσιος άναφέρει 31 δνόματα καί 251 έπιγραφές. 'Από τότε & κατάλογος εδρόνεται άπό άλλους έρευνητές."Ετσι, προστίθεται µιά έπιγραφή του.? 1'7'79,)΄.µία ποθ 31785,2%όο τοι? 18139",η μία τοι? 1843 καί δύο τοι? 1853,ο χωρίς όµως νά προσθέσουν καίνοόόγιο όνοµα ζωγράφου. Σήμερα, δστερα άπό πολλές προσωπικές έρευνες πάς είναι γνωστά 6Ώ…δνόματα ζωγράφω;ξαχωρίς νά άποκλείεται νά ύπάρχουν καί άλλοι. "Επίσης δεκάδες άδημοσίευτων έπιγραφδν. T6 σπουδαιότερο όπως είναι πώς, Eva οί χιο- νιαδίτες άναφέρονται παντοό'μόνο σάν άγιογράφοι, σήμερα γνωρίζουμε τό έργο τους σέ … . . " » . . . . . .… .… . .. , , …. .! .: … . , , & & πχ κ "& :. , . … . .! . , ο.) ! , … κ : ο. . ; κ …. ,…(,-ΐ.,...'..,΄,. . , (. . . ,, … …? ,. . ., πχ . : …! & … ! € » … ,… γ I :» - I - ,| | : .! - ξ . "&; ΄…΄'- & . ,… .… &… , '!ήΙ …… _ ~1 «, & J "' .! " S” ζ &? ! ψ… . …. ".! = .! . ν. & … ο… & ! ω … :" .! ' . τ. '. . - .» .; …' - Η. αν .… . . ι : -, -, . . … ι …! &… & ' κι : ?) Χ., ι ! ,. ' ' ό » …' …! :? ( : ΄ (f... DJ - … ! 11… … … , ., « ! Σ… ! & ..- " (| η… Α' ] . Σ' ".… : ΄! " . '. ΄ J J ' , "΄ -ι '. ΄ .!΄…΄ .. ' ι… » & ?… …, … », , . … .… . .… ": - τ.. , . , , , - μι … . . - ν η! » ! ι -- …. « & ω ! ς " ι ,, η . 4 » … … '…« | ' . . »… -. :. »: "' .| .ι : …να .: ..|., ' , .ι . & …. 4 , ι … € ! Ψ Δ , ""|:- .Α "Έµα… . ,,Ξ. ,. ."… τς , » 3 … J » : . ]. .. ." ,… . .! . .! , … & . .. : «. . * * & . . . : . . . . - . " J: . ξ . … &» ,‘I … . , .] . …? Τ. »! … ν … …… …… : α . a «a …. ρ.? ε' …" .! … . :… - …" &" …. . . & ι . » ' | | ι - » . . "Ν … ."… ' : ', .. . ". Γ & ' "& .1 ..… …. . . . , .! , . &. », » ί΄ζμΐ΄ i f . , . " … 1 Ώς. ' &, …' .… ' ι & » .... . . .." , . … η Ξ »… ι ' ν Δ΄ " " € & " … "…γ ' . ΄# ' ι ΄…"…΄.= " ΐ "| ' …'. » & ;» Δ . … "& για ' ' . .… … » ' …- -.ι …': .. ι « κ … «. . … α … … & - & " ' …' ' …! ' Γ .? ΄., …' & . . ' Ζ' «" ά"… .... . . τ Ε 4. &… .… (| .! I " Η . .» « | ιο (.. ,, - ι . » . … . » - ι .. ε . & :" ' : …' . - ….…,,.:' .… - - g |. | …… …; , & »… . … » . «. & . = & : " ".". ;" Η… ' …' , ΄ι…- - γ,] " '… . ». παρ.. ' . : ' ιν …» η & ' …'- & δ & ".5 J ν ' η; ) .: ' . .] … … -- .» .… .… ;…ι ., ι … «… Φ … … … , …. , . … 1 …Τ; , | | | I JV ,1 a». J I ,; ,… ,. . ; n ή ι , : ρ - "& " : τα … …' .. | . : … -- w . . - , .' &" ,"… _ , ι . ,ο; ι … .… … . & & ΄ . .] ,.1 .! Χ . | . κ' . ά…… χ . « , "9 (τά/…ω ή"… & "Μι/ΜΜΜ & κορη … |» . . Μ ως; Οι. … με" 62% [ψάξε/Μ νγ% "να… οέ…Μ ΄ . Μ …… αψ…ιψ , "& να "να… .… …. νπ>γηΠ"-- …… . Ώ &. . € ' . . κ.…- α. ,… … " .! .: ν …!…) . «Χι ,. . . , ,: |. , … ε'," ,, _ a" Σ & , « 1 ή . " ' " ’ Η . . …: ' ‘ . ι. . . . .! .… νι . . , … . " ,… ϊ ' ΄. ' & ; . Ξ & Ο . ο τι ν ! . ,-ξ &… ι , ' !…"… … κ ! …, … … ι, . 1 > …… . . & & ξ. … & … ι. & ή . ΄?» .Η η (' »!) » | …. !. . .… ? νέα,? .. , . ( 1 Δ !- . a "Χ :… . | Σι 4. 2) .…. .. . > ". . Γ , .! & .. . ι & = Α & . » ' . » , . . .… &, &… ! " . ' Δ .» . . > 3 … . ΄ - w …- … ………ι λ :… αν …ι . … ,. ,: .…. …!… , , .. 1? ,: .; . κ . ΄ … . .… … …. . , .. … Η, Ν .:, Η , . & …' ΄'| ,, - ,? ' ." ."' | …! | . .. - ! ΐα-ε΄Οή Μι…- … Ρ.Κΐ΄έψ Wave/Lu... Ο… Μ/ίψ; ; &) 6. | ν('.« : Ο '; ."… 10 πολύ πλατύτερο φάσμα: τοπιογραφία, προσωπογραφία, νεκρή ξύση, διακοσµητική. Μόνον γιά τούς Παγώνηδες ξέρουμε περισσότερα, κι αύτά σά ζωγράφους 106 Πηλίου. Δυό αίώνες οί €? χωρικοί αύτοί ζωγράφου άπλωνουν τή δραστηριότητά τους σε πλήθος χωριών καί πολιτειών. Χ/| Στή Σξξ;ίτσιανη Καστοριάς, τόν Α6γερινό Δ. Μακεδονίας, στόν Πεντάλοφο καί τό γειτον.µ κό του υθό, στή Βήσσανη, στά πηλιορείτικα χωριά Δράκια, 'Ανήλιο, Κισσ6, Νεοχώρι, Μα- - |,. |, .., ΄…, ," κρινίτσα, µοδχαρη, 'Αγριά, στό μοναστήρι τής Κλεισούρας, στήν Πρεμετή, στή Ζίτσα, " , στό Κουκοόλι, τόχΣκαμν€λι, τό Τσεπέλοβο, τό Καπέσοβο, τό Βρυσοχώρι Ζαγοριοδ, στήν ΄… Πυρσόγιαυνη, τίς Πά ς, στό Μεταξοχώρι 'Α ας, στή Γκοντοβάσδα, στό ΚαλλιΏώνι Καρδί- / & & τσας, τήν "Αρτα, τή Βοόρ ιανη, τή M6 στα, στή Βλάσδη Μακεδονίας, τήν Κόνιτσκω Ξυϊ- Να ηκάτι, Γοργοπόταµογ Πολύγυρο Δωδώνης, Γιάννινα, ν Α νουπόλεως, τήν 'Ελεοδσα Πρεμ ής, Κόνιτσα, Μελισσουργοός Φζουµ€ ων, ουκλξσι Φιλιππιάδας, Σταροσκιάδι Πωγωνίου, στοάς κ Κήπους, τό 'Αργυροχώρι, τό ΑηδονοχώρίχΚόνιτσας, Μπισδοόνι 'Ιωαννίνων, Νεοχώρι "Δρ- τας, Νικάνορα Κόνιτσας στήν "Αριζα B. ΄Ηπείρου,,Ψσαραπλανά, Καβάσιλα, Βρανίστα, Πε- , ΄΄..- κλάρι, Παλιόπυργο Πωγωνίου, κτίσματα, Λιγοφά, Σπαθαραίους Πάργας, Πωγωνιανή, Παλίό- ΄- ΄- ι/ ,… πυργσ, Δαφνόφυτ … Βίτσα, Μαζαράκι, Παλιοσξλι, Ράχωβα)χξκΞζΖστό, Δελβινάκι, Νεστόριος Α Γ..- Φραστανά, Βρµ6οχώρι, 'Αετόπετρα, Χρυσή, Μονοδξντρι, ' χερ σία Παραμυθιάς, Ψαρζδες ,… Πρέσπας, Δίλοφο, ΄Οξυά, ΄Ελεόθερο, Ελάτη, Δίκορφο, Μανασσή, …σποΞικ6, ΦρςΣΞ΄έΞµχά- δας, Κυψέλη Καστοριάς, Κουτσελιό, Κακόλακο, "Εξοχή, "Αργος "Ορεστικό, 'Λσπράγγελονς, ν . 'Ηλιορράχη, 'Ερσέκα, Μοναστήρι, Πρέβεζα, Φ01ππιάδα, 'λγρΞνιο, "Αγιον "Ορος. 'H παρά. αι.-΄΄ θεση τόσων όνομάτων, όσο κουραστική κι άν είναι, δίνει παραστατική είκόνα τής Enta— σης πού πήρε ή δραστηριότητα τόν χιονιαδιτδν ζωγράφων.Κατά κανόνα, όµως, μέσα στό ΏΐΞΐ:ξ/ κείµενο µπαίνουν µόνο τά όνόματα, οί τόποι καί οί χρονολογίες πού χρειάζονται γιά νά διατυπωθοσν καί νά δποστηριχθοδν οί άπόφεις το6 συγγραφέα. Λεπτομερέρτερα στοι- χεία, καθώς καί τή σχετική,σ€ κάθε περίπτωση,βιβλιογραδία θά βρεί ό άναγνώστης στίς (΄ΞΞΞΞϊοµπξς. Πρόθεση τής σημερινής έργασίας είναι νά δόσει μιά συνοπτική είκόνα καί νά ίρµηνεύσει τή χιονιαδίτικη ζωγραφικήο οι 6µάδες, τά "µπουλούχια", των μαστ6ρων πού άναλάβαιναν µεγάλα χτίσµατα είχαν µαστόρους µέ ποικίλες είδικε6σεις. Καθένα άπό τά μαστοροχώρια ήταν "ξξειδικευαξνον είς τάς οίκοδοµικάς τέχνας' άλλο Ξβγαζε κτίστας, πασταδόρους/διακοσμητάς/, µαρμάρο- γλ6φας, άλλο ξυλουργο6ς καί ξυλογλόπτας, άλλο ζωγράφους"ζ'Ωστόσσ, ξνδ οί άλλες εί- δικότητες άποτελο6σαν Ένα συγκρότηµα καί Εργαζότανε σχεδόν ταυτόχρονα, οί ζωγράφοι πήγαιναν συνήθως δστερα άπό λίγα ή πολλά χρόνια γιά νά πάνουν τή γραπτή διακόσμηση. "Ετσι, Eva τό άρχοντικό τής Ποόλκως στή Σιάτιστα χτίστηκε άπό μαστόρους τής περιο- χής Κόνιτσας στά 1752 µε πρωτοµάστορα τόν 'Ιωάννη Δηµητρίου?3ή ζωγραφική του διακόσ- µηση γίνεται στά 1759. T6 άρχοντικό Χατζημιχαήλ /Κανατσούλη/ χτίζεται στά 1757 καί τοιχογραφείται δστερα άπό 54 δλόκληρα χρόνια, στά 1811. T6 άρχοντικό Μανούση ξν6 12 πώς τελειοποιήθηκε πιά στήν τέχνη καί γίνεται πρωτομάστορας σέ δικό του συνεργείο. Φαίνεται πώς µερικές φορές οί βοηθοί ήταν άτεχνοι, κι αύτό δυσκόλευε τό ζωγράφο. ‘0 Θωμάς Μαρινάς γράφει άπό τό ρωσσικό μοναστήρι τού 'Αγίου "Όρους, στίς 2 Μαρτίου 1900 στόν άδελφό του Χριστόδουλο: "θά άποβάλω καµπόσους δεν ήµπορώ νά διορθόνο τεσσάρων άνθρώπον έργασία ρουχα καί πρώσωπα καί πληκτηκήν έργασία έκουράσθην .... έάν δέν έργασθώ ποίως θά τά τελει- ώση 6 τήχος καί τώρα! όπου έγινες καλά νά έλθης. διά 16 Πίκο του Γιωργη νά του κάµω τά έξωδα καί ρούχα διπλά νά έχη..#ξ9΄Βνας άπό τούς βοηθούς του είναι 6 δεκαοχτάχρο- νος Νικόλαος Παπακώστας πού σέ λίγο προηγούµενο γράµµα τού Θωμά πρός 16 Χριστόδουλο, 23 Δεκεµβρίου 1899, άπό τίς Καρυές, µετά τό ύστερόγραφο "καί άπο όλοιν τήν συνοδίαν μας έχετε τά άνίκοντα", προσθέτει, μέ τό δικό του γραφικό χαρακτήρα, καί 6 N. Παπα- κώστας µερικές χαιρετιστήριες λέξειςιΞη Μερικοί άπό τούς ζωγράφους, όταν έβρισκαν συνθήκες καλής µόνιµης έργασίας σέ μιά περιοχή, µένουν δριστικά έκεί, παντρεύονται ντόπιες, κάνουν παιδιά καί θεωρούν τόν έαυτό τους "πολιτογραφηµένο" στήν καινούργια πατρίδα.ΧΞ;ανιες είναι οί περιπτώ- σεις συνεργασίας χιονιαδίτη ζωγράφου μέ συντεχνίτη του ξζέ άλλη περιοχή, όπως τού Μιχαήλ πού στά 1785 συνεργάζεται µέ τόν Δηµήτριο Μπορμπουτζιώτη /= άπό τό 'Βπταχώρι Καστοριάα/ στήν άγιογράφξση τού καθολικού τής Μονής 'Αγίου 'Αθανασίου στό χωριό "A- γιος 'Ηλίας Νοµού Κοζάνης."Αλλωστε καί τά µπουλούκια τών χτιστάδων τής περιοχής, μ'"ο- λο πού οί κουδαρέοι ήταν όργανωμένοι σέ συντεχνίες, "άποτελο6νταν συνήθως άπό όδελφο- ξάδερφα τού Πρωτουάστορα καί άν περίσσευε θέση έπαιρναν καί κανέναν άλλον λίγσ>πιό ξένο"28ι H ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥΣ ;ξ-:έγιΞγρξφΞΞ. Γιά.τίς ρίζες τής ζωγραφικής τών Χιονιάδων προτείνονται διάφο- ρες έκδοχές, πού όµως δέν έχουν σίγουρα άντικειµενικά στηρίγματα. Κατά µία παράδοση οί πρώτοι άγιογράφοι τών Χιονιάδων ύπήρξαν μαθητές τού Πανσέληνου. "Όσες διαφοροποι- ήσεις κι "αν δποθέσουµε πώς έχει υποστεί ή τέχνη τους άπό τό 14ο ώς τό 18ο, πού βρί- σκουµε σίγουρα έργα χιονιαδιτών ζωγράφων, είναι άπίθανο νά έχει τίς ρίζες της στόν Παναέληνο. "Αλλωστε καί μεταγενέστεροι ζωγράφοι μέ µαρτυρηµένη διαµονή στίς Καρυές δέ φανερώνουν ούτε Ελάχιστη έπίδραση τού µεγάλου τοιχογράφου τού Πρωτάτου. "Αλλη πα- ράδοση λέει πώς ή τέχνη τους προήλθε άπό τήν 'Ιταλία. κτηνοτρόφοι άπό τό χωριό "Δε- τοµηλίτσα έγκαταστάθηκαν στούς Χιονιάδες καί όταν κάποιο βαρύ χειμώνα έχασαν τά κο- πάδια τους άπό τό κρύο, πήγαν στήν 'Ιταλία καί έμαθαν τήν τέχνη. 'Ωρισυένα "φυσιο- κρατικά" στοιχεία τής ζωγραφικής τους, άνάμικτα μέ βυζαντινά, θά µπορούσαν νά ένισ- χύσουν µιά τέτοιαν "εκδοχή, όν δέν ήταν κοινά συστατικά τού ύφους δλόκληρης τής έλ- ληνικης άγιογραφίας κατά τό 18ο καί 19o αίώνα. "Λλλωστε, µελετώντας τήν τέχνη τους, βλέπουµε-πώς µέ τό πέρασμα τού χρόνου τά φυσιοκρατικά στοιχεία προχωρούν καί τά βυ- 11» είναι χτισµένο στά 1762 μνηµονεύει σέ τοιχογραφία του τήν έμφάνιση ένός τεράστιου "όρνηου" πού έγινε στά 1787. T6 άρχοντικό Τσιατσιαπά στήν Καστοριά έπισκευάζεται ριζικά στά 1754 άλλά ή τοιχογραφία μέ τήν άποψη τής Πόλης άπό 26v Κεράτειο κόλπο έχει χρονολογία 1798: 6 παραδείγματα θά μπορούσαν νά πολλαπλασιασθούν. T6 ίδιο γίνεται καί στίς έκκλησίες. Π.χ. ή 'Αγία Μαρίνα Κισσού 6πάρχει ήδη στά 1741 μά εί- κονογραφείται άπό τόν Παγώνη στά 1802ξ5τό καθολικό τού μοναστηριού "Αγίου Νικολάου Πάου, κοντά στήν 'Αργαλαστή Πηλίου, χτίζεται στά 1778 καί τοιχογραφείται στά 1792 μέ 1794ξζΒίδικά στίς έκκλησίες, δέν είναι σπάνιες οί περιπτώσεις νά γίνει ή άγιογρά- φηση τμηματικΞ, κατά άραιά χρονικά διαστήματα καί άπό διαφορετικούς ζωγράφους. 'Ακό- μα καί όταν ο! άγιογραφίες είναι σχεδόν ταυτόχρονες μέ τό χτίσιμο τής έκκλησίας δέ σημαίνει πώς καί οί ζωγράφοι άνήκαν στό ίδιο συνεργείο. Αύτό φαίνεται καί άπό γράμ- µα τού 1893 πού άπευθύνεται στό χιονιαδίτη ζωγράφο Θωμά ΜαρινΞ= "Φίλτατέ µοι κυρ Θω- μά χαίρε. ’Ev πρώτοις µου άναγγέλω ύμάς ότι άμα λάβητε τήν παρούσαν μου άμέσως νά έλθήται ένας έκ τών δύο ή έσύ ή 6 άδελφός σας διότι σήμερον µέ έφώναξεν κάποιος Πέ- τρος Παπαδόπουλος τραπεζίτης έκ τού Χωρίου Κοσοβήτσα καί μέ έρώτησεμ άπό ποίον μέ- ρος είναι οί ζωγράφοι οί καλοί καί άν γνωρίζω κανέναν' έγώ δέ έσύστησα 'Υμάς μετά τού άδελφού σας διά νά έλθητε διότι κάμαν Νέαν 'Βκκλησίαν είς τό χωριόν τους καί χρειάζονται ζωγράφοι. άμέσως άµα λάβεται τήν παρούσαν μου νά κινήσετε νά έλθήτε ένας χωρίς άλλο ένταύθα διά νά προθήται είς συμφωνίας καί μήν άργοπορείται διότι έτυχε νά άκούσω ένας έδώ νά συσταίνη τόν Σαμαρινιώτην ζωγράφον. άλλά Εγώ άκούωντας αύτά τά λόγια έλαβα μέρος πρός όμάς. σάς περιμένω ταχέως. Μή έχων έτερον Διατελώ. 'Ο πρόθυ- μος φίλος σας Χαραλάµπης x. Π&όπουλος, Ζαχαροπλάστης"ΐΤό γράμµα δείχνει καί τόν έ- παγγελµατικό συναγωνισµό άνάµεσα στούς Χιονιαδίτες καί σαμαρινιώτες ζωγράφους. Οί τε- λευταίοι, μάλιστα, είχαν όργαηώσει καί δίκτυο πληροφοριοδοτών-προπαγανδιστόν στήν περιοχή Τρικάλων, όπως θά φανεί µέ πολλά στοιχεία όταν-όλοκληρώσουμε καί δημοσιεύ- σουμε τήν έργασία γιά τούς ζωγράφους…ΞΞΞ-ΞαμαρΞναξ; Αύτό, λοιπόν, πού σηµειώνει ή 'Αγγελική Χατζηµιχάλη πώς "πολλοί άπ'αύτούς /τούς μαστόρους|, οί πρωτομάστοροι, άνα- λαµβάνουν κατ'άποκοπήν καί τήν έκτέλεση τού ζωγραφικού καί ξυλόγλυπτου διάκοσμου τού σπιτιού; έχει μερική μόνον έφαρμογή, όπως π.χ. στό σπίτι τού Γεωργίου Σβάρτς στ"Αμ- πελάκια, όπου σέ έπιγραφή άναφέρεται πώς ΨΟύτος 6 πεντάγωνος καί περικαλλής Οίκος &- θεμελιώθη παρά τού 'Ιωάννου Ζερμπήνου έν έτει 1787 Μαίου έχρωματίσθη παρ'αύτού κοσ- µηθείς άλλως παρ'αύτού"ΐΞ Μπορούμε λοιπόν νά συμπεράνουµε πώς οί χιονιαδίτες ζωγράφοι ξεκινούσαν μέ τούς βοηθούς τους καί άναλάβαιναν διάφορες έργασίες. "Οταν οί βοηθοί ήταν προχωρημένοι στήν τέχνη, καί συνεπώς ή συμβολή στό έργο σημαντική, στήν έπιγραφή έμπαινε καί τ'ό- νομά τους μετά τό όνομα τού πρωτομάστορα. Συχνά παρατηρούμε όνομα πού άναφέρεται δεύ- τερο ή τρίτο σέ μιάν έπιγραΦή, σέ μεταγενέστερη νά παρουσιάζεται πρώτο, πού σηµαίνει ,. | |… (, | J χι! . | | | ., . « …ι ., ς … … ! & . … « , J .) Ο I/ v ”V ‘l x‘ I ί . , " … ι , " . ι & €… ‘l | > ξ , ψ- ." ΄. .?" … , , | | .» μµ … : 4.' J . …' & & κ 1 .… . δ , , . & ' . ! ' ΄΄ | ,' ο ο ο ' …' ΄ …' ": ι .… , .… . κ ; | ,… . « ξ .. . | , , …. , » > , : | |. … . κ … & .. & . , . ,, J J " …ι ; Δ . ." , . .. .… ς . : & ί , , . , , , & … | I I , ] ι …! . , . ι : .. & & « + Χ | ] ] | , , >… l ' & » & ζ Κ . ι … . , : . ι « " . ο ; υ . . Β . ε » . € & & & . . . . ο . . . ι ) . , . . | | | , ΙΧ" ‘ . Δ , . ,, . «. Χ . ι . , 1 l - κ ( …| l V | | & , ? … ι κ … ι , .. … … … ' .. …; J J . ' . … … κ «. & … l χ ', , Λ , . . , . ,, & .. . . ( . ι & : >. Γ |, I 11 .! & . e . ι l ' & κ ' Ψ ϊ .! . ' .! J J J … .… ι . . . ' … . …. . ,. …1 '… := Ώνα… ΠΜ…4βώ Μωωθ"6νµψ.?" ΑΛ…» θα) η|'ιπ:ψς: &… &; ψωο | ! η & " ' , > . " ι| . ' | .. . ψι»ιΜ #Διη;α| με χΨ(%' ωΜ…Ώ ΜΜΜ. ως… Μς'0Χ΄ … τ - ι … …' . … .. Ε- I I κ , | » ' ι … . . ... ' - . &… αλ. … (fit—«.1», have wax-19".“, 6-|ι.ζζ5………«ζ'…',' |…" η» η.)… ……μςς.ς ' ) . ' Μ' κι'……Λ…… &΄ Φ΄ΠΉάετ΄ 1΄(ιΜή αΜ…… ' . …. . … & , & *… . ». , … ….ΐ "ΕΦ"έιη.-αψψΜρώ ;] "Μακ &»? Μ σΏα…Μά&'τµΜαα%€ώ%χζ , η. Η." …' 30 …',΄άΚ……" &… … %€…%" & … …Μα &ς"Μ&κ|ΜΔ Λαξ " τ"'ω΄'"΄ : λ ΄.κ . -! ,κ,΄ " ,, . |… η …, [ «.. *… …' & »«.…… …,. .. ψάξω. . …;, , | , .; , , _ , . . . ., ., . , Χ …θα…) ΨΘ|&Μ μα>ς1.Ή … 2… %ρΜΜ &; |. άι ’1 '1: Y …;? ) … . ., ' ,µε | η . - κ & . …… … κ Δ ί .? & I " !΄ . . ΄ ' α ' ': ΄΄ ' …' .΄ ΄ … ΄ Ι . » …. ι ! & ν ' ' Λ & : ι. & … α ! & & « τ & ΄ .l ‘ ‘16 ΄ κό " & ';-!Ν | &? . … ,. … … : … . ' . | : η …' ' … l ι. . ι τ 4 & .! ' «. ΄ … , ο… ", …. ' I . . .. € . i an , … ι + ι . , . ι- . , ,. η, Ε,. Σ'" . Ξ Π & .. ΄ κ … «| - … ,» . . ν ' …' .. .! . .' ' ' & ΄ ' & . ξ κ' …. .! " ' I ι κ ' , | , , , , , : … € .. , :: . , - , …. . " .). ' …' . , …ο . . . … , ? ς ' , »- κ … & 1 , . , χ , …. . … 1 & . » . . , , Ο κ ι »… κ " ΄ & … . … 1 € & & l . , [. … . .. «- * .… " , η γ- |… . . . .. ι, 13 νά ύποχωρούν) Τέλος, κατά µιά τρίτη ξκδοχή, οί χιονιαδίτες κατάγονται άπό τό Βυζάν- τιο, µετά τήν "Αλωση πέρασαν στήν "Ιταλία όπου καί έπηρεάστηκαν άπό τήν τέχνη τής 'Αναγξννησης. 'Λναζητύντας εργασία άποβιβάστηκαν στήν παραλία τής 'Ηπείρου, στήν περιφέρεια 'πγουμενίτσας, κι άπό ξκεί κτηνοτρόφοι τής 'Αετομηλίτσας τούς μετέφεραν στό χωριό τους, όπου ξεκαλοκαίριαζαν µε τά πρόβατά τους. 'Απο΄Εκεί πέρασαν καί έγκα- ταστάθηκαν στούς πιό πολιτισµένους καί έλληνόφωνους Χιονιάδες. Τήν "αποψη αύτή ύπο- στήριζαν καί οί παλιοί άγιογράφοι Σωκράτης Η. Ζωγράφος, Νικόλαος Ζωγράφος-Παπακώστας, Χριστόδουλος καί Θωµάς Μαρινάς καί 6 Πολύκαρπος Ζωγράφοέ3Σπψαστή καί ή παράδοση καί ή προέλευσή της µά δΕν ύπάρχουν άντικειµενικά στοιχεία πού νά τή στηρίζουν. 'Βκείνο πού µε σιγουριά µπορούμε νά όποστηρίξουµε είναι πώς ή περίπτωση τής χιονιαδίτικης ζωγραφικής δντάσσεται στό γενικότερο φαινόµενο τής Ξξειδίκευσης όρισ- μ€νων χωριδν σε κάποιον τεχνικό ή χειροτεχνικό τοµεα, άπόρροια τής φτώχειας άλλων πόρων. !!Ρίγανη, λαγούς καί άρκούδες βγάνει 6 τόπος µας" είπε χαρακτηριστικά παλιός χιονιαδίτης. 'Η οίκογενειακή διαδοχή στό ξπάγγελµα ξξηγεί, δς Ενα βαθμό, τόν περισ- ρισµό σε µιά µορφή άπασχόλησης. Βασικό>Θεωρητικό τους βοήθημα, τουλάχιστον γιά τό είκονογραφικό τους πρόγραµμα, ή " 'Βρμηνεία τύν Ζωγράφων" τού Διονυσίου άπό τή Φουρ- νά τήν 'Αγράφων. Κυκλοφορεί σέ χειρόγραφα άντίγραφα άπό τά δποία μερικά είδε 6 Γε- ώργιος Παίσιος καί Ένα ύπάρχει στό σπίτι τού χιονιαδίτη άκτινολόγου γιατρού κ. Βασ. Χρήστου στήν 'ΛΘήναί "Εχει άντιγραφεί άπό τό ζωγράφο Χριστόδουλο Γ. Δ. στά 1846 καί έλάχιστες φραστικΕς διαφορές Exes άπό τήν Εκδοση τού A. Παπαδόπουλου-ΚεραυΞως, πού Ξγινε στά 1909, "νύν τό πρώτον πλήρης κατά τό πρωτότυπον αύτής κείμενον"ΐ Φυσικά, τό κείµενο τού Διονύσιου δίνει τεχνικές δδηγίες, καΘορίζει τό θεματολόγιο, πολλές φορές με σχολαστικ€ς λεπτοµέρειες, άλλά ξλάχιστα μπορεί νά έπηρεάσει τό ζωγραφικό ύφος. Με βάση τήν ίδια περικοπήχτής-β 'Βρμηνείας" τού Διονύσιου μπορούν νά γίνουν, καί Ξγιναν, Ξργα έντελύς διαφορετικά. "αλλωστε, όπως θά-δούµΈ"παρακάτω, ούτε στίς περιγραφές τού Διονύσιου έμειναν πιστοί. Θά πρέπει νά άποκλείσουμε καί έφτανησιύτικη ξπίδραση, µ'δλο πού τά 'Εφτάνησα γειτάύεύουν με τήν "Ήπειρο καί είναι συχνή ή έπικοινωνία άνάυεσά τους. Στά "Εφτά- νησα συντελείται 6λοκληρωτική άνατροπή τής βυζαντινής παράδοσης. T6 Εργα τήν Δοξα- ράδων, τού Καντούνη, τού Κουτούζη καί τήν άλλων έκπρόσωπων τής έφτανησιύτικης ζω- γραφικής δέν Ξχει ούτε τήν ξλάχιστη σχέση µε τή βυζαντινή τέχνη. Σ΄αν κύριο έκφρα- στικό της μέσα Exec τό χρύμα, άντίθετα άπό τή γραμμικότητα τής βυζαντινής παράδοσης. Δραματικές κινήσεις, τολμηρές έφαρμογ€ς προοπτικής, θξµατα άγνωστα στήν όρθόδοξη ζωγραφική παράδοση. 'Η χιονιαδίτικη άγιογραφία συνδέται κάπως µε τό Εργα τύν κρητι- κύν ζωγράφων πού καταφεύγουν στά 'Ξπτάνησα κατά τό 17o αίάνα, όπως 6 'Ηλιού Μόσκος, & 'Ιωάννης Μόσκος καί ίδίως 6 Θεόδωρος Πουλάκης, τού δποίου ξπίδΡση συναντούμε πε- ρισσότερο στούς σαµαρινιώτες΄άγιογράφους. 'Ε?λατκή άγιογραφία τού 18ou καί τού 19ου ?? ( )/ζ΄ ??'7Κλΐιλ… βη. |]: µλ΄ρ"Ήζ7μ% "Ο 6 ζ΄ Ρόδη (»… ι΄ςΠ,« 7 / 15 τ4λ4=ωψυφω… τό μισό μιάάρωσικής λιθογραφίας με τήν Παναγία-Ξ%εκεθΕξεέιουια, τού 1893 καί µία ρωσική χαλκογραφία τού 'Αγίου "Όρους. 8τό μικρό εργαστήριο τού Θωµά Χρίστου βρήκα- με άχρονολόγητη ρωσική έκδοση µέ άγιογραφικά πρότυπα. Θά πρέπει νά προσθέσουµε καί τίς χιλιάδες ρωσικών φορητδν είκόνων πού βρίσκονται σέ πολλά µέρη τής 'Ελλάδας. 'Η έπίδραση τής νεορωσικής άγιογραφίας έξηγείται, πρύτ'άπ'όλα άπό τή σημαντι- κή της έπιβολή στό χδρο τού 'Αχίου "Όρους. 'Η τσαρική]τότε, Ρωσία σέ μιά προσπάθεια έπιβολής της στό "Αγιον "Ορος διοχετεύει "ενα χείμαρρο άπό χρυσάφι, πολύτιµες πέτρες, είκόνες καί ρούβλια? Πρίν άπό τόν πρύτο παγκόσµιο πόλεµο ή ρωσική µοναστηριακή πε- ριουσία στόν "Λθω δπολογίζεται σέ 125 έκατοµµύρια δραχµύν τής εποχής. 'Εκτός άπό αύτό, ή Ρωσία είναι ή µόνη όρθόδιξη µεγάλη χώρα µέ κοινό, σέ µεγάλο ποσοστόξάγιολό- γιο άντίθετα µέ τήν Καθολική εκκλησία πού Ξχει δικό τηςτ πε καί σ'άλλες παραστάσεις πού εχουν σχέση µέ τό δόγµα ύπάρχουν διαφορές άνάμεσα στήν όρθόδοξη καί τήν καθο- λική άγιογραφία, "οπως π.χ. στήν παράσταση τής 'Αγίας Τριάδας, όπου τό "Άγιο Πνεύµα έκπορεύεται καί άπό τόν 'Υιαό.Τέλος, ή έλπίδα τού ξανθού γένους όχι μόνο πρίν άπό τήν έπανάσταση µά κι ύστερα άπό αύτή, ζεσταίνει τίς καρδιές τών άλύτρωτων." ούτος /6 Πιχαήλ K. Ζωγράφος/ είς τό άκρον εθνικιστής καί σφόδρα άγαπύν τήν Ρωσσίαν είς τήν ήλπιζε τήν άπελευθέρωσιν τής δποδούλης τότε πατρίδος µας'β?'1'ό γενικό πνεύµα τής έπο- χής, µέ τήν άλλαγή τής µορφής τής θρησκευτικότητας καί τό ξάνοιγµα τού ύπόδουλου έλληνισµού πρός τήν Βύρώπη καί τά Βαλκάνια, στρέφει τήν άγιογραφία πρός μιά φυσιο- κρατική άπόδοση µορφύν πού έρχονται άπό μακροχρόνια παράδοση. Κοσμική ζωγραφική. Πολύ πλατύ είναι καί τό πεδίο δραστηριότητας τύν χιονιαδιτύν ζω- γράφων στήν κοσµική ζωγραφική, µέ τοιχογραφίες στά Ζαγοροχώρια κυρίως καί στό Πήλιο» ....χχχ |Ι'οπίοι, ν κρέα φύσεις, προσωπογραφίες, ίστορικές σκηνές καί διακοσμητικές συνθέσεις./ξ µ Π;λλοί"Έιναι συγχρόνως καί άγιογράφοι καί διακοσµητές σπιτιύν.'Δλλού τά έργα έχουν: όπογραφές καί χρονολογίες κι άλλού είναι άνυπόγραφα. 'Υπογραμμένα εύαι τά εργα στά \ σπίτια : Γκινόπουλου, Νεγάδες |χείρ Νικολάου Πασχάλη 1836/, Βασδέκη, Σκαμνέλι /χείρ Ξ? Γεωργίου K. 1857/, Τσέπη, Σκαµνέλι /Λιάτσης 1863/, Γεννάδιου, Σκαμνέλ χείρ. 'λλεξίοψζ/ \ Φάιτ! ζώα"… Π.Κ. 1878/, Μπακόλα, Δίλοφο |Χείρ 'Λδάµ καί 'Αναστασίου Βούρη 1885]ΞΐΜ€ "αλλες πηγές τόν τεχνίτη τους ειναι οί τοιχογραφίες στό παράσπιτο Τριανταφύλλου στή Δράκιω |Παγώνης 1832/, τού Ρόδου στό Τσεπέλοβο | 'Αναστάσιος Παπακώστας Μαρινάς, µέ- σα 19ου αδύνα/ καί στό σπίτι τού Σαραβάνη στή Δράκια /' Αθανάσιος Παγώνης γύρω στά /ΛΑχ 1870/,(καθως καί ή διακόΕΕήδή΄Ξτό τζάκι τού σπιτιού τού ΜίχαήΧ'Εοόµα στήν Πυρσόγιαν- νη /εργο Θωμά Χρήστου 1930/.Μέ βάση τεχνοτροπικά καί θεµατολογικά στοιχεία, καθώς καί ΐέ…πληροφορίες των νοικοκυρέων τους, σέ χιονιαδίτες άποδίδουµε τίς τοιχογραφίες στά σπίτια : Γεωργίτση στό Καπέσοβο, Γύγολου, Μάου, Τζάνογλου καί Παπάζογλου στό Τσε- πέλοβο, Πλακίδα καί Κόκκορη στό Κουχούλι, Μπαρζώκα στό Καπέσοβο κ€ξΞξ!έ!!:Ξ!ςΞξέι*- ι 'Λπό τά κινητά έργα, άν καί άνυπόγραφα, µπορούμε µέ άπόλυτη σιγουριά νά 'αποδύ- Μου… … Μινωτή Μ (Μ… Μ""'. 114 αίώνα "εχει άρχίσει άσυνείδητα νά κάνει αύτό πού άπό τά μέσα τού 19ου αίώνα θά πά- ρει συνειδητά πιά τό χαρακτήρα προσπάθειας γιά "βελτίωση" τής βυζαντινής ζωγραφικής, άρχικά στήν 'Αθήνα μέ τό Οείρσιό6 κι άργότερα σ'όλόκληρη τήν "Ελλάδα. Οί διάφορες συγχωριανές όµάδες -χιονιαδίτες, καπεσοβίτες, σαµαρινιώτες κ.λ.π.- δέν έξέφραζαν ίδιαίτερες τάσεις, πέρα άπό μερικές μικροδιαφορές. Τό ζωγραφικό ύφος τής έλληνικής άγιογραφίας έπηρεάζεται άποφασοστικά άπό τά άγιογραφικά έργαστήρια τού 'Αγίου "Ο- ρους. Τό ύφος τής'άγιορεάτικης άγιογραφίας καί πρίν άκόµα άποσαφνμισθεί καί…κωδικο- ποιηθεί άπό τό έργαστήριο τών 'Ιωασαφαίων, έπηρεάζεται όλο καί βαθύτερα άπό τή νεο- ρωσσική άγιογραφική σχολή. "Εχει πιά ξεθυμάνει καί στή μεγάλη αύτή όρθόδοξη χώρα ή παράδοση τών µεγάλων άγιογράφων όπως 6 Ρουµπλιώό?καί 6 Θεοφάνης 6 "Ελληναςΐ4'Β'αύ- στηρή τέχνη πού έκρωσσίζει τή µεγάλη βυζαντινή παράδοση δέν άποτελεί πιά πρότυπο τών νεώτερων άγιογράφων. Οί μορφές τών άγίων, κάτω άπό δυτικοευρωπαϊκές έπιδράσεις πού έντείνονται κατά τήν περίοδο τού Μεγάλου Πέτρου, άρχίζουν νά παίρνουν µιάν έγ- κόσµια φυσικότητα. Τήν αύστηρή χρωματική κλίμακα διαδέχονται βαθµιαία γλυκύτερες συγχρωµίες. Κατά τό 19o αίώνα ή ρωσσική άγιογραφία έπιρεάζεται άπό τή Σχολή τών πα- ζαΩινών τής Πετρούπολης. 'Η Σχολή αύτή ίδρύθηκε άπό τό ζωγράφο 'Αλεξάντρ 'Ιβάνωφ, παλιό στέλεχος τής "άδελφότητας τού Λουκά" τής Ρώμης καί 6 Θείρσιος, πού τόν άναφέ- ραμε παραπάνω, µαθήτευσε στό ναζαρηνό ζωγράφο 'Ιούλιο Σνόρφ φόν ΚάρολφσεΧντ. Θά δια- φωνήσουµε µέ τήν άποψη τού Δηµητρίου Παπαστάµου πως ή ναζαρηνή ζωγραφική στήν 'Ελλά- δω "παραµερίζει τή µεταβυζαντινή καί λαϊκή παράδοση καί άνοίγει καινούργιο δρόµο στήνάγιογραφίά#? άφού, άπό άλλο δρόμο, ή λαϊκή άγιογραφία έχει δεχτεί τίς ίδιες έπι- δράσεις. 'H έπίδραση αύτή τής νεορωσσικής ζωγραφικής έχει έπισημανθεύ έδύ καί πάνω άπό 50 χρόνια. "Τό δραστηριότερον κέντρον άσκήσεως τής ζωγραφικής είναι τό πασίγνω- στον τών 'Ιωασαφαίων..άληθής μοναχική σχολή άγιογραφίας, τής δποίας αί είκόνες κοσ- µούν έκκλησίας τού "Αθωνος καί άλλων Ελληνικών χωρών...'Η άγιογραφική αύτη σχολή έ- λευθεριάζει διότι είς τά παλαιά βυζαντινά είκονογραφικά θέµατα έφήΡµωσε τήν Εύρωπαϊ- κήν καί νεορωσσικήν τεχνοτροπίαν"ξ€Έίναι βεβαιωμένα πώς οί περισσότεροι χιονιαδίτες ζωγράφοι γιά τούς δποίους ύπάρχουν βιογραφικά στοιχεία, τελειοποιούνται στήν τέχνη μέ άσκηση στό "Αγιον "Ορος. Στή βιογραφική σύναξη τού Γεώργιου Παίσιου συχνά συναν- τούμα/τίς φράόεις"µετέβη μετά τού άδελφού του είς "Αγιον "Ορος, όπου είργάσθησαν άµφότεροι έπί µίαν σχεδόν ε κοσαετίαν", "ούτος άργότερον µετέβη καί είς "Αγιον "Ορος έργασθείς έκεί έπί σειράν Ετών", "µετέβη καί ούτος είς "Αγιον "Ορος όπου παρέμεινε έργαζόµενος κατά διαστήµατα έπί μίαν δεκαετίαν", "άργότερον μετέβη καί ούτος όπου . είργάσθη Επί έτη δλόκληρα", "έκμαθών τελείως τήν άγιογραφίαν παρ'αύτού έν 'Αγίω "ορεύ. 'Βκτός άπό τήν έπίδραση τών άγιογραφικών έργαστηρίων τού 'Αγίου "Ορους, θά πρέ- πει νά σηµειώσουμε καί τίς ρωσσικές χαλκογραφίες, καί άργότερα έγχρωμες λιθογραφίες πού κυκλοφορούσαν εύρύτατα στήν "Ελλάδα. Στό ρηµαγμένο έργαστήρι τών Παρινάδων βρή- Ώ) | Η . ……ι"Μ…" " Μ…»… … ψώ…'ΚΨ|ιν; 01Λ/΄Ιί+Λ ζ΄ |?Ω/ζΛ€7α:) έ%' ." έψαξα " ΄α1- 7. " (η/14€ '" -' ,. … "ό…"… …Πιο .. , (»… €ιΐηεφ! Μα το μφ;Λω… (”firm Άνι Άθω/ΜΜΜ , I . … . » κ Η προ…/ν … ψ .. & … κ … ' : . . | .. «. . . ( | & .! .l a - . , .… // ι… % « ! & .. " µια)" των '"?΄ό1 &; [να' «. ά…4%Μ …' Μή ψώΜ' Μ ! ", Μ΄ ». . % . . | * | .… ι . Οί?! … δίψα"; ή» . . a; . . ε .… .… ' s . . . | … Ι . β ι%…,μώ Μ4|ιτ wm ?ε" 84 4ξς Κ/ .: 'J Τι & .… …ι [η[ω>#μ…' [434 .ω'…Μ ριέλ-Η πψιι'ι=1ζΜωα' σας ένα, Μιμή,;ι * * χρωχ …' ι'…χ…&-6 ΄…"1ω-Μ&ι ΕΜΥ…" &… ώ«νϊΜ1΄δΞ :"… ΄;Μ,ι Ο… %έυ (€ευΜκ .θ1…2 …" μψΜ.η w «4V‘7’Zl/vai' " " ΄ Ζ")€ί'ί" &"; πάρω "ως… "Ρεµ (νων 'άΜ…" Μάτι/% ώ ω" . [ Μάκι/3% ία αγ. "Μ Μ &…» µπω? Μ,… αγνή λ' κ……µΐά% .: …… ΜΜτΣηΜΜ ωΞ,… … … … … . ., … 3… . , .. … .… .,, ,,Ι ……..€ . 7. … . , . . …… =.ι'20'3ι,'ω… . .… . …' »? … κήπο έως, # αερα… …." ΓΨΟ€(α ... Με+ωµ…ή %μί" ("414314 "& ε'ε'σ*η|αωώ όταν? :… {mam Μεν… τέχνη-1, ' . "αγών" Μα…-…' σε &… …αν… "'.ϊ . όΆΜ…Μ. ." > ……&=… 4γ'ψκφΜ δω…»; Με». ηψφ%ωεο' σας… . . ,ι.=Δ…Χ.Μ'… ι€ηαέαω…κψ "ν… " …. " . . … | ' :.… _ … > &. .. . , τ' » … 2 7] ΝΜάΆΜ… 6345580119 ΙΩ΄Μ.)α34./ µ΄ "γι'"… µας") & Νώ΄ΐ . . ΄ …; ,ωλ……Μ'.»ά… //ν)24ι% ών µας), |ι.φι… … … &… ; "&. α'."… . Ά"; 47…ω-Ώ… αγι.ηάµ&Η . .; …ή 73, ."… /ω,,,&τ…ω .ζ,Μ το ' 306€ '2…,.ξ(,ωψ Θά;ωΛ΄΄ … Μ΄ '… |"? .ψ"€νΉα' Λαβάλ Μπάρ» &" &» μας… Μ…. . ' «Μακάο … 4.1… …. Μα…… σα…… &, | ] . " ! Ή Ν…'θ;ω ;, ." …θα (τη -σ-Ψέ'…ωΜ' άς ΄.=΄=ν. (ρυό';΄ςζαΜΜ| 61 …').δζΒ| , & Μρμύ… ?θ'…|Μέ λαιμό, "Μ όλα./3 µε΄… 4ι'Χλαγγ, "; Θήρα,!) »… θΡΗΜΜΛωη |/|α7 …. ν Μα Με». Μ -ΐ΄Μ|ι.:βΚ. µε…" … ν 6110…" Με…" "…' /Ζ6ΔάθΥ(« " ] &"! ?ΐΧ% ») Ζάο ,… …' αγί.Ήρι'ή ΜχξέωΉι…Μ ΜΜ ώ Μύκης ΄ Μ΄ ΜωΖιν Μ' Ζ…ξ€ω ώ' [µέ/21 , ένα; ρω…" Ρ)"; (ψάρι.; (στ' θεκ.Μ…:' Μ…. ' ΄ 16 oouuc 016 Χριστόδουλο Ζωγράφο-ΜαρινΞ τίς δύο προσωπογραφίες, όντρα καί γυναίκας, πού βρίσκονται στό σπίτι τού Γ. Παίσιου στά Γιάννινα, στό Θωµά Ζωγράφο-ΜαρινΞ τήν προσωπογραφία τής Στασινής Παπακώστα πού βρίσκεται στό σπίτι τού Στέφανου Ζωγρά- φου στούς Χιονιάδες, στό Θωμά Ζωγράφο4ΜαρινΞ τήν προσωπογραφία τού Γιαννούλη Παπα- Χρήστου πού βρίσκεται στό σπίτι τού 'Αντώνη Γεράση, Γοργοπόταµ00ι Προσωπογραφικό έργο πρέπει νά θεωρήσουμε καί τήν πρώτη αγιογραφία τού Νεοµάρτυρα Γεωργίου,πού Ξ- γινε δεκατρείς μόνο µέρες µετά τό μαρτυρικό του θάνατοι 'H άπεικόνιση ένός προσώ- που πού µόλις πρίν άπό μερικές µέρες κυκλοφορούσε ζωντανό στά Γιάννινα, είναι άσφα- λώς προσωπογραφία. 'Ο ίδιος ζωγράφος κι άργότερα ζωγραφίζει πολλές φορές τόν ίδιο " Αγιο πανοµοιότυπο. Λίγο άργότερα κυκλοφορεί ή πρώτη χαλκογραΦία, παρμένη άπό τό 7% ζωγραφικό πρότυπο τού Μιχαήλ Ζήκου. "Εγινε τόν ίδιο χρόνο στό "Αγιον "Ορος από τό χαλκογράφο Δανιήλ. 'Ακολούζούνε τού μοναχού Κύριλλου στά 1845, "Αγνωστου στά 1854, τού Παναγιώτου Κ. στά 1859, τού 'Ιωάννου Κων. στά 1865 καί άλλες µεταγενέστερες. ME τή σειρά τους, οί χαλκογραφίες γίνονται πρότυπα γιά έκατοντάδες άγιογραφιών, τοί- χου καί φορητών, άπόµτήν Πελοπόνησο "ως τή Φιλιππούποληΐ3'Βµσρφή΄τούτΡΞ633ί3ύ, κα- εώς…έπα!ςλο&βήΨ€ϊΞΐάϊόζΘΥδΐϊδΈΞπαί"πιλκογοζφους,…τΕποπΩι;ΞΞαι΄καί-κΞΉΈΣΒΈΐται σέ-έπα!αλαΕβανόμενο-ά4ι0#ραΦικό'τυπο. Στό ζωγράφο Σωκράτη Ζωγράφο ανήκει καί μιά ζωγραφιστή κασΞέλα στό σπίτι τού Στέφανου Ζωγράφου, Χιονιάδες.'Η ξρευνα στά χωριά τής 'ΗπείρουΙδέ μπορεί νά θεωρηθεί έξαντλημένη γιατί πάµπολλα σπίτια είναι κλειστά, άλλα µισογκρεµισμένα, καί σέ 11111 μερικά, γιά τά όποία ύπάρχουν πληροφορίες ότι είναι ζωγραφισμένα, δέ μάς Εφησαν νά μπούμε. 'Ωστόσο, τά έργα πού γνωρίζουμε δέν ειναι έντελως ανεπαρκή γιά νά σχήματίσουµε καθαρή εικόνα της χιονιαδίτικης κοσµι- ης ζωγραφικής.Καλύπτουν µία περίοδο;;;έ:;: χρόνων, άπό τα 1836 ως τα 18351'Onwc Θά πρόσεξε 6 άναγνώστης, 16 μεγαλυτερο ποσοστό σπιτιων μέ ζωγραφική διακόσµηση βρί- σκεται στά Ζαγοροχώρια. Ειναι ή περίοδος πού πολλοί κάτοικοί τους ξενητεύονται στή Ρουµανία ή στή Νότια Ρωσία, πλουταίνουν έκεί μά δέν ξεχνούν τήν όρεινή τους πατρίδα. 'Βκείνο,πόύ κάνει έντύπωση είναι ή έπίδραση τού εύρωπαίκού μπαρόκ καί τού ρο- κοκό στή διακόσμηση σπιτιών καί έκκλησιών. 'Ασφαλώς τά πρότυπα είναι χαλκογραφίες. T6 φαινόμενο δέν παρατηρείται µόνο στούς χιονιαδίτες ζωγράφους, ούτε µόνο στήν κοσ- µική ζωγραφική. "Εχουµε έπισηµάνει τό εύρωπαίκό χαρακτικό πρότυπο τοιχογραφίας τού 1844 σέ σπίτι τής Σιάτιστας& καθώς καί μιάς άγιογραφικής σύνθεσης τού πατέρα Παγώ- νη καί δύο προσωπογραφιών τού Θανάση Παγώνη, 'Επίσης, ή έμφάνιοη τού ίδιου θέµατος σέ άπουακρυσμΕνους μεταξύ των τόπους σέ διαφορετικές χρονολογίες καί άπό πολλούς τεχνίτες, δείχνει πώς σίγουρα ύπάρχσυν χαρακτικά πρότυπα. T6 Θέμα π.χ. τού κομμέ- νου καρπουζιού μέ τή φέτα καρφωμένη έπανω του τό συναντούμε στό Πήλιο, στή Σιάτι- στα, στ "Αμπελάκιαμκ;ί>µστά Ζαγοροχώρια. T6 ιδιο συμβαίνει καί µέ όρισµξνη αποψη της Πόλης πού τή βρίσκουµε στό σπίτι τού Γεωργίου Σβάρτς 1798, τού Δηµητρίου Σβάρτς κ α . & .… - € …] . . … ,; ' ,… & η], " …| ., …|. ή - ...… . … ι . Χ . … ι … & ι # ΙΧ ι . ν " Ν.! |"; - - με . .: …!, . .! κ , & ι « ι α > .… … .,» .! |" …' ' Ξ" Η …! |" ; …. & … … … & "|"… .! Η… .! ΄ . ','ζ΄.' . ."? ΄' … ΄ J' …' ' . & . "& I ,η…" α κ κ ι ς…" ο. . τ' ..… . . . ς.. … .». ., …. χιλ; . ΄.΄΄. - ... . ζ΄ .. , … "« ι … .. …. ,. & |» ' J. ' : ' '… ' 1 ΡΠΜ% Μ & ΡΜώ … 2Μό : "… ! 1 & Δ' :. ……… ι .. . ΄ , ( . A .… …. …η '; .. " » 3133; ' | ,? ι ' ' ‘ . .: …: :! . ' …'% ΄ .? . Ξ . ς …… . … ι : _ J. .… …' …ιλ ν…. . ' 1… ,… . | ια: . ' :…… … ξ & &. ι .. ' ρ , . . ή . . . .! ΄΄ ' . '. ΄, ιζ :΄.Ά'. ." 3 . …' . … … ι ι ., . .. ς … . , ": .» [| .‘. . ., '. Χι . Η ή». γι" . . . :. …. | η;- ΄.- ' > ' ' : "??, .; ως." ' .." , …' |? . . x …λ - τα… :… . . ! .ι … . - . ~ .… " > :… … … .'κ!-…ι.'>ν. > .) . …." —. .… …" ,, . . χ » ξµπ «Η ' ! ' & "| , …' | , .. V. . . ι . !" ."; . ι.… ζ ; … … κ… .. , ι .; .ν …'. ' # ν..." & ""; …' . Γ'...." . µε :… : ,… ...' & . & …'ΐ & . … .. ; ς ., .… .… …. . - . ' : : ." ' … .: κε" . .…" … . . ' "… *… . | .' . '- ν", : Ι . : ":" & ' ς ! & Χ . . . . …ι .. τ". -. ο… ""…'… : χ… … , … .. . :. ι… Μ…»; … .. κ. κ … ?… . » … ι . . " Μι .… '. , … .… Τα? : . . '. ";'ψ -: " .? - ."… … .] η η» ' ' = . . .… …. « . … ,. .… », Ψ"… …. ,,-…. . ΄ " 'Ν-ι=…>…=…»« - " " ' "Μ "& . …. . » …. ". . " . . .. &. …. &. . , .; > . . . ,. . , . …. . ' η), …. 05" " ιΐ Τζι ΐ΄ : . ΄ " ι,"΄'΄ ? ..."-' ΐ"'..Ε ; ." " « …' " , Ά…" ' :' & .-'ΐ ΄ ! Ες «τ Χ . | " ι -/ . ' Νο ] ΄΄ "δ ' Μ') " ΄ ' ' »; ν .ι- μ- ν 0… :) φαν µςπ> σ… όλα.» µι)Μο Ι; : &. - - v . - & ! Ώ κ & - Ο .. - . . « . Μη. | α… τα … «Ζ -- ….. … -.. - - J … ( (' ία … % Μι &:Ν | [… handy)” a [1.7 Jaw. [Μαιν-γι' … '- €κωΉαΖΈψ- '- . .-. »… . .… . - Μ . - νιΓ ' | . ," . …. - - : . …… …ο ,θ Ο a Μίδα" Ώ Ώ.Μ,Ώ1 . . ». …; … . κ… … ( .ι - ή αν… θ'… %,"… .'ιι=.,ι,Ο1,ι πηραν. ,… - . - c‘. " - . -Ν .. . . : ' ! μ..… " υπ ' & … ' …'- .… :. ". - . € ' ' " ' 'ι' !» . > | . ' " …Μα|αι.…π… (ένα: …; ||"… & Μάϊ?" (…" … θα"? ΚΕ -' . . . . …ιΜ Γι΄) 0€-;Η ι αν Μ & ι΄ψγ Μίδα: Η? . . ,. > : ΄ ' . ?. . €>1Μ 2.7 -,| Εξ' "χ ων…1…ωξυ : µ'Μ%6α… &…Ο';ζ… Η €; ως Ψ…" .. … ." , . …, | |… . ι ). .. … . -.… - . *-να …να &? Κόκα-α., 4! .) … Ξ -II J " Η. - …. ' ' ό…" -' - I I“ ", . , [| |) ,! . ΄΄ . ' Η ' …' . ζ: ! . - : ! . …"". ,, )ξμ…|ζ ,. , 16 ?… | ! ξ", . ~ _ , Ώ ;. . . α… ι & Η΄…" . . ΄ 1 ' ιι, ' .Χ.|. - ' '. …' !…: ' ι' .. ι . …. . . ' ι . … ' »… .J. ΄.΄. ΐ΄ ι." . - '. Σι ' ‘ ‘.‘ , >. . . , .. ι ς '! ή, --|.ιιι%ς (. .] ν .ι'ι…,' # I 33 | -. Β.:-1 » , : . . ΄ . - .. . . .. . x ι ' ι . . υ...! .. ‘ « .'.' (Ι'-. .!" ' .1’ ' ….) ι . . '! Ά ," ? … (. ' . . .. ι ! ,… , % '.»'΄ '. «΄ .. | .. …. ,… 4.» .. ' ι .I v- |. Μ' & ζ'. "ζς.…χνιΐγ - .-37 Jaw; εξ/ξµσΐφ.υ -|ι΄Μ:.|' ' . I . Ψ, « = Ώ Ώ . Η Φ"ξΘ Νου …" ατονΔΛ…(α l—-... .../".… ;ή…» "+ Άµα µάπα" "να? Για) "" " ΄ Μάο." « λ'! Η…!) 41") |1ππ4βΜΐη 17 1811, τού Κράλη Κομνενξκη στό Μόλυβο Μυτιλήνης 1838, ατού ΝαΙζύ στήν Καστοριά, τΞς Πούλκως στή Σιάτιστα. Στό βιβλίο τούτο δηµοσιεύονται παραλλαγές, άπό χιονιαδίτες ζωγράφους, ενός άνθοδοχείου πού μπαίνει άπό κά τω µέσα σε κυκλικό oxfiua ξνδ δεξιά καί άριστερά ξεπετάζονται άνήσυχα μπαρόκ διακοσµητικά. Καί µόνο άπό τά παραδείκυα- τα αύτά φαίνεται καθαρά πόση έλευθερία είχε & παλιός τεχνίτης στό χειρισμό τού δα- νεικού θέµατοας. 'H ξπίδραση τού μπαρόκ έκτείνεται σ'όλόκληρη τή λαϊκή µας ζωγραφική μπαίνει καί στό χώρο τύς ξκκλησιαστικΞς ζωγραφικΞς διακόσμησης, στήν έκκλησιαστι- κή ξυλογλυπτικέϊΒστούς φεγγίτες, στά φευτοπαράθυρα καί στό κέντηµα. ΣΞ I"okouc τούς τομείς της τέχνης παρατηρούνται παράλληλα φαινόµενα. Πόσα στό γενικό πολιτιστικό κλίμα άναπτύσσουν τή δραστηριότητά τους καί οί χιονιαδίτες ζωγράφοι. 'Η ύπαρξη χαρακτικύν πρότυπων άπό τό εύρωπαϊκό μπαρόκ συνδέεται µε τόν ξμφά- νιση καί διάδοση δρισμΕνων µοτίβων νά δε όωτίζει τό όλο Θέμα. 'Ασφαλύς, τουλάχιστο κατά τό 19ο αίύνα, δέν ξταν άπρόσιτα καί άλλα πρότυπα, κυρίως νεοκλασσικά μξ τδν πρόσθετη άκτινοβολία τής "ξπίσηµης" τξχνης τού νεου έλληνικού Κράτους. "Ας σηµειώ- σουμε ξδύ πώς τήν ίδια έποχή πού δηµιουργούνται μερικά άπό τά άραιότερα δημοτικά μας τραγούδια, όλοι οί λαϊκοί ζωγράφοι γράφουν στήν καθαρεύουσα. Κΐ-δαως"καθππά νεοκλασσικύ…έπίδραση-ξκιοημαίνσυπε*μόνο…στό απίτι τού ΓκΕκη στό Πάπιγκο πό τίς ψυ- γρ€ς μορφές…άνΩρωπόµορφων κιόνων πού µοιράζουν τή ζωγραφίόρξνη΄ΈΕϊφάνΞϊΞ"δπου"ίστο- ρούνται σκηνές άπό τούς αίσάπιους µύθους. τό έργο αύτό είναι σχετικά καινούργιο, άφού -κατά προφορική µαρτυρία- Έγινε "μετά τόν πόλεμο τού 1897 καί πρίν άπό τόν πόλεμο τού 1912". Kat στό σπίτι αύτό ιαρουσιάζεταυ τό άγαπηα€νο Θέµα τόν χιονιαδι- τύν ζωγράφων, τό τρΈηγµ€νο µέ κορδόνια παραπότασυα, καθώς καί τό παλιότερο παραδο- σιακό έρωτικό σύμβολο τού περιστεριού πού κρατάει στό ράµφος του λούΧδύδι. χ 'Ooo κι άν τό πρότυπο είναι ξενόφερτο, ή έπιλογή του άλλά καί & συµπεριφορά σ'αύτό καθορίζονται άπό ίθαγενείς παράγοντες. Συνεπύς αύτό πού εχει σημασία είναι τό γιατί αύτοί ξ οί πελάτες τους προτιµούν τά µπαρόκ Ε ροκοκό διακοσμητικά θίαατα καί δεύτερο ποιά είναι ή συμπεριφορά τους σ'αύτά δηλαδή µέ ποιό τρόπο τά χειρίζον- ται καί ποιές θεληματικΞς % άΘέλητες άλλαγΕς δπιφΞρουν σ'αύτάο Τέλος, νά έρμηνευ- δεί ή συμπεριφορά αύτή. πιστεύω πώς στήν έπιλογή τού θέματος τόν κύριο λόγο Έχει 6 πελάτης καί γιά τόν τρόπό-άπόδοσής του την εύΘύνη τήν Έχει 6 ζωγράφος. Οί νοικοκυρ€οι τόν ζωγρα- -φισμξύω1άπό γιονιαδίτες άρχοντικύν τού Ζαγοριού είναι, κατά κανόνα, µετανάστες στή Ρουμανία. Φεύγουν άπό Ένα κοινωνικό περιβάλλον με κλειστή κτηνοτροφική οίκονομία έργάζονται µορφώνονται καί πλουταίνουν στίς 'Ηγεµονίες. Οί τσεπελοβίτες 'Αναστάσι- ος Ψσολάκης καί "Αναστάσιος Τσούφλης πλουτίζουν στό Κισνόβι καί άφίνουν σημαντικά ποσά γιά έκπαιδευτικούς σκοπούξΞ&Ή0ί Πλακιδαίοι ταξιδεύονταν στή Βεσσαραβίω, όπου , "ο . ς8Γ , πλούτισαν καί άποχτησαν τεραστια κτηματική περιουσία". ενικά δ! ζουν τον περιθω. 18 ριακ8 βίο τού µετανάστη. 'Ηπειρώτες συµµετέχουν στήν άναγξννηση τής ρουµανικής λο- γοτεχνίας. 'Ο μεγάλος πρόδροµός της. & "Ιωάννης 'Ηλιάδης-Ραντουλ€σκσυ, γιός έλληνί- δας καί ελληνοµαθής, μεταφράζει τά Λυρικά ποιήµατα τού ήπειρότη 'Αθανάσιου Χριστό… πουλουΞ,Βλληνικής καταγωγής είναι καί ό δθνικδς ποιητής τής Ρουµανίας Βασίλειος 'Α- λεξανδρής. 'Ιδρυτής τού ρουμανικού 'Εθνικού Θεάτρου είναι 6 "Ελληνας Κ. 'Αριστίας. 'Ο δάσκαλος τού ΓΕνους Γεόργιος Γεννάδιος, άπό τά Δολιανά, μορφάνεται στό ξακουστό έλληνικό σχολείο τού Βουκουρεστίου, τήν περίφηµη "Δύθεντική Σχολή" πού είχε σχολάρ- χη τό ζαγορίσιο Λάμπρο Φωτιάδη. Στό Γαλάτσι καταφεύγει, στά χρόνια τού 'Αλή Πασά ή οίκογένεια τού Κωνσταντίνου Ράδου, δωδεκάχρονου τότε. 'Ο μικρός ψυγάδας gniazxxxx μπήκε στό σχολείο τής πόλης αύτής "γιά νά συνεχίσει έλληνικΕς σπουδξς'ΞΞνηυονεύουμε ξδύ καί τά γεγονότα στό 'Ιάσιο καί τό Δραγατσάνη τό 182ν. 'Εννοείται πάς καί στά ζα- γοροχώρια, άπό τίς άρχές τού 18ου αίύνα ύπήρχαν σχολεία καί βγήκαν σηµαντικοί λό- γιοι. 4Υπήρξε, μάλιστα, άπόφαση καί προσπάθειες γιά τήν ίδρυση στά 1815 Πανεπιστή… μιου στό µονασιήρι τού Ρόγκοβου, κοντά στό Toenékopo‘.h "Όλα τά παραπάνω πολύ άπέχουν άπό τό νά δώσουν µιάν Ecru καί άχνή είκόνα τής ζωής στά ζαγοραχόρια. "Απλός ξεχωρίζουν μερικά στοιχεία πού θά μάς…ξοηθήσουν νά πλη- σιάσουμε τόν πρύτον παράγοντα, τόν πελάτη µέ τίς προτιρήσεις του Σχεδόν τό σύνολο τύν διακοσµηµΕνων σπιτιύν άνήκει σέ μετανάστες τής Ρουυα;ίάς καί σε λίγους τής νό- τιας Ρωσίας. Φεύγουν άπό τό χωριό τους νΕοι, όχι χωρίς μιά κάποια παιδεία, άπό "ενα περιβάλλον µε ύγή ξξΕλιξη. συντηρητικό καί άπρόθυµο στήν άφοµοίωση ξένων πολιτιστι- κών στοιχείων. Στά άστικά κέντρα τής Ρουµανίας τό γούστο τους διαμορφώνεται άπό Ενα . καθυστερηµξνο "περιφερειακό" εύρωπαϊκό μπαρόκ. Αύτό µεταφέρουν καί στόν τόπο τους. Είναι καί Eva στοιχείο κοινωνικής διάκρισης.Δξν είναι άπλύς οί εύποροι πού διακοσ- μούν πλούσια τό σπίτι τους, είναι οί ταξειδεμ€νοι µέ τό λεπτό "εύρωπαϊκό" γούστο. Στό συνολικό πολιτιστικό πλαίσιο ύπάρχουν, βεβαια, τά ίδιαίτερα στρωματικά στοι- χεία, ύπάρχουν όμως καί τά κοινά, τά άποδεκτά άπό όλα τά στρώματα, "Όπως είναι οί χοροί καί τά τραγούδια, τό σπίτι καί οί κατασκευαστικές του µέθοδοι, δρισµΕνα ξθιµα, φυσικά ή γλώσσα καί ή θρησκεία, παράγοντες έθνικής συνοχής σφυρήλατηµξνοι άύό τό χρόνο καί ίδιαίτερα αίσθητοί σέ συνθήκες Τουρκοκρατίας. Τά κοινά αύτά διαστρωματικά στοιχεία λειτουργούν µε τή δύναµη τής παράδοσης καί συνυπάρχουν με τά δπείσακτα. "Ετσι, αύτή ή ζωγραφική διακόσμηση µε τόσο Ξντονα ξενικά χαρακτήρα, Εφαρµόζεται σέ παραδοσιακής άρχιτεκτονικής σπίτια, στολισµένα με ντόπια ύφαντά καί άλλα παραδοσια- …;..- κά στοιχεία,&' Ωστόσο ή σωστή τους Εφαρμογή καί κάποιος έγκλιµατισµός τους κάνει τά Μ -΄-"΄ νία θεµατα νά μήν Ένοχλούν σάν ξένα σωµατα, u 'όλο πού δεν εχει δλοκληρωθεί άκόµα Χ ή άφομοιωτική διεργασία πού συντελείται βραδύρυθµα στά θεματα πού είσάγονται στή λαϊκή µας τέχνη. 'Η εύκινησία τόν μπαρόκ καί ροκοκό διακοσµητικών συγκρατείται καί µετριάζεται άπό μιά λαϊκή παραδοσιακή στατική άντίληΦη. Τά χρώματα τού φόντου είναι 19 κάπως βαριά, συνήθως σκούρο λουλακί ή ώχρα. Δέν πρόκειται γιά άνοιχτό καί διάφανο γαλάζιο πού θά άνακαλούσε στή μνήµη τήν άπεραντοσύνη τού ούρανού. Δέν άπομακρύνει τή χρωµατισµένη έπιφάνεια, διευρύνοντας τό χώρο, νά τήν κρατάει στή θέση της, μέ µιά βαρειά καί κάπως πρωτόγονη αίσθηση. Οί χειροτέχνες ζωγράφοι έπηρεάζονται άπό τό πολιτιστικό κλίµα τής κοινωνίας µέσα στήν δποία έργάςονται, γι'αύτό καί τά θέµατά τους έχουν άλλη µεταχείρηση στά Ζαγοροχώρια καί άλλη στά µεγάλα &στικά ή ήµιαστικά κέντρα µέ µεταποιητική καί µετα- πραττική δραστηριότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τό τοπίο. Στά άρχοντικά τής Σιάέ τιστας, τής Καστοριάς, τών 'λμπελακίων, τού κόλυβου καί τού Πηλίου συναντούµε τή συγκεκριμµένη πολιτεία σέ πανοραµική άποψη. Είναι ή Πόλη, ή Βενετιά, ή Χαλκίδα, ή Φραγκφούρτη, ή 'Δταλάντη κ.λ.π. Τά τοπία αύτά άποτελούν αύτοτελείς ένότητες µέσα στήν όλη διακόσµηση, Ενώ παραλληλα ύπάρχουν καί µικρά άνώνυµα τοπία πού άπασχολούν ρόµβους, έλλείφεις, 11111! κύκλους ή διαχωριστικές ταινίες, σχήµατα ένταγυένα σέ κάποια διακοσµητική σύνθεση. "Αντίθετα, στά Ζαγοροχώρια ύπάρχει μόνο τό άποσπασυα- τικό φανταστικό τοπίο, συνήθως λίγα δέντρα, ένα κάστρο, ένα σπίτι, σέ µιά τυπική άπόδοση βασισµένη κατά κανόνα σέ τρείς όριζόντιες χρωµατικές ζώνες πού περιβάλλονται άπό πλαισίωση στά σχήµατα πού άναφέραµε.'Υφίσταται σάν ένα τµήµα συνόλου' δέ λει- τουργεί µόνο του. Θυµίζει τά φανταστικά τοπία τών εύρωπαύκών διακοσμητικών πιάτων, καί ίσως δέν είναι άσχετα μ'αύτά. Ψόιάνθοδοχείο, τόσο συνηθισµένο θέµα τής λαϊκής µας τέχνης, ένώ στή ζωγραφική τού Πηλίου, τής Σιάτιστας καί τής Καστοριάς ε"ιτε άκουμπάει σχεδόν στήν κάτω πλευρά τού πλαίσιου είτε στηρίζεται σέ κάποιο βαρύ έπιπλο, στά Ζαγοροχώρια στέκεταυ μετέ- ωρο ή άκουμπάει σέ κάποιο άνάλαφρο φυτικό διακοσµητικό θέμα."Οπως στό τοπίο, έτσι …… -/ι , … ι ο . .-.--΄'/ΐ/ . και στο άνθοδοχειο-στά-άσττΞά΄Ξάι…ήριας;ικα…κέντρα…ή…όργάνωση της διακοσµηµύή3ςέπι- , , , , … … , /……,..….….…, ανειας είναι περισσότερο λογική, χωρις αύτό να της άφαιρει τη φρεσκάδα της. 'Αντι- Ψ , ΄΄, ………-…-…-΄…………,,...... θετα, στά Ζαγοροχώρια ή όλη σύνθεση;κών μοτίβων πηγάζει άπό μιάν ά-λογική'αίσθηση. ν΄- …. T6 διακοσµητικό θέµα λειτουργεί περισσότερο σάν είκαστική άξία παρά σάν παράσταση. 'Επίσης άπουσιάζουν οί χαριτωµένες καί εύλύγιστες πλαισιώσεις µέ τό παιχνίδ ι τών κοιλόκυρτων γραμµών πού δίνουν κίνηση καί έλαφράδα. Τά πλαίσια τών χιονιαδιτών εί- ναι τετράγωνα, κύκλοι, έλλείΦεις καί ρόµβοι' σπανιότερα αύτοί. Μιά κάποια πρόθεση κοµψότητας φανερώνουν τά ζωγραφιστά πάνινα παραπετάσματα, τραβηγµένα γύρω άπό τήν πλαισίωση, πού τά συγκρατούν κορδόνια µέ φούντες στήν άκρη, θέµα πού τό συναντούμε καί σέ άλλες βαλκανικές χώρες. Κι έδώ ή άπόδοση έχει κάποια βαρύτητα, πιό φανερή μάλιστα έπειδή µαντεύεται ή προσπάθεια χάρης. 'Ο χειροτέχνης ζωγράφος, πού έρχεται άπό τό όρεινό-κΞΞ!ρπροφικό χωριό του, δίνει τή δική του αίσθηση στό ξενόφερτο δια- κοσμητικό;θέμα. Καί πρέπει νά παραδεχτούμε πώς ή άντινομία αύτή δέν είναι στερηµέ- νηΧάπό"κάποια γοητεία. Είναι άξιοσηµείωτο πώς νωρίτερα, κατά τά τέλη τού 1Βου καί Ώ Ώ & ! Κ & |…" "…η ."')' ?-΄………ι… .- : J“ J - ,. η." , , Ε.] |. ' .κ.?. ; …. Με . . ςΑ . … Με"… ': Υ.". "& .::: … ."… ~; = … ; "'" ετ". :… … … η. . ,. … . ," . . . =… Ο ι & ο… … "π…- Δ. .'-…';".-'. .» ("…'-ε ε'." τ….='.…:τ….τ.'… |: .. …' "33.14. : "τα? .… ξ)" …. η, ,. ,…….* .. . . ο '. '-…'.,,'.|ξξ '';΄'ν- ? !...…" ΓΑ.4… ΄.!΄ … … . ! ο & ι &; "να: - Afr …"- .=."'ωΞΛ λ »? και…ττ.=…:;, ; > 1… :… … .… . :; - 3… . , !. ν & & Ο "Να …. (ότε, …να: ;;… ||| . .,-κ …κ.,.',.:µ &; 4.& Ε!... &. .4, ,,,. . ,€ …,: 33 ??"? 4 … ι . , «».-τ … .… ». ,η, '… . .. .… ... . : , , … . ο "Β.." €!!! "14332 Μπι …>ά'- .ι : . J ".! . …. Για")? Η ?!" .; J. Υ J , " ζ';')'ι'. …χ - 20 τίς άρχές τού 19ου αίώνα χιονιαδίτες ζωγράφοι, καί κυρίως δ Μιχαήλ Μιχάλη έπιχει- ρούν µπαρόκ πλαισιώσεις σέ έπιγραφές έκκλησιών, όπως στόν "Αγιο "Αχίλλειο Πεντάλο- φου 1774, στό μοναστήρι τών Σταγιάδων 1780. 'Αργότερπ ό ίδιος στήν 'Αγία Τριάδα Bu- 306,1802, άποδυναμώνει τή μπαρόκ πλαισίωση τής έπιγραφής περιβάλλοντός τήν µέ μιά σκουροκόκκινη παραλληλόγραµµη έπιπλαισίωση. 'Αργότερα & Ζήκος Μιχαήλ έπιχειρεί µπα- ρόκ πλαισίωση έπιγραφών στόν "Αγιο Γεώργιο Μεταξοχωριού, 1843, καί στήν 'Αγία Παρα- σκευή τού ίδιου χωριού, 1852, άλλά μέ βιαστικές μονόχρωμες πινελιές. 'Η προσωπογραφία έχει κάποια θέση στήν έλληνική λαϊκή τέχνη, κυρίως μέ τούς κτήτορες έκκλησιών. Στήν κοσµική λαϊκή ζωγραφική σπάνια έχουμε άπ'εύθείας προσωπο- γραφίες. 'Από δεύτερο χέρι είναι οί μορφές τού Ρήγα καί τού Σουλτάνου στή σύνθεση τού Παναγιώτη Ζωγράφου "Πτόις τής Κωνσταντινουπόλεως"-1836- καί τού ίδιου τά πορ- τραίτα τού τσάρου Νικόλαου, τής αύτοκράτειρας Βικτωρίας καί τού βασιλειά τής Γαλ- λίας Φίλιππου στή σύνθεση "'Η δικαία άπόφασις τού Θεού διά τήν άπελευθέρωσιν τής 'Ελλάδος"-1836- ένώ στήν ίδια σύνθεση οί προσωπογραφίες τού "Όθωνα καί τής 'Αμαλίας θά πρέπει νά έγιναν άπό τό φυσικό. 'Επίσης άπό δεύτερο χέρι είναι ή σκηνή τών γάµων τού Ναπολέοντα στό σπίτι τού Ράδου στό Τσεπέλοβο, μέσα 19ου αίώνα, άπό τόν Κωσταν- τίνο Παπακώστα35Τό ίδιο ίσχύει γιά τίς μορφές τού Ρήγα καί τού "Υψηλάντη άπό τόν Θανάση Παγώνη -Δράκια 1870-στό πατρικό του σπίτι.'Αντίθετα, οί προσωπογραφίες πού στολίζουν τό σπίτι τού Κανατσούλη -Σιάτιστα 1811- είναι όπωσδήποτε άπό τό φυσικά, είναι πειστικές καί φανερώνουν άξιόλογη δεξιότητα. 'Η προσωπογραφία, άπό τά έργα τουλάχιστο πού μάς είναι προσιτά σήμερα, άρχίζει νά καλλιεργείται άπό τούς χιονιαδίτες ζωγράφους γύρω στά 1900, μέ μοναδική έξαίρεση τό νεομάρτυρα "Αγιο Γεώργιο άπό τό Μάχαήλ Ζήκο στά 1838, πού όμως άποτελεί είδική περίπτωση. Είναι συνολικά τέσσερες καί άνήκουν στούς συνεργαζόµενους άδελφούς ζω- γράφους Χριστόδουλο καί Θωμά Ζωγράφο, Μαρινάδες. Πρόκειται γιά πολύ άξιόλογα έργα πού είναι χαρακτηριστικά τής στροφής τής χιονιαδίτικης ζωγραφικής πρός ύφος περισ- σότερο λόγιο, όπως συμβαίνει, τήν ίδιαν έποχή καί σέ προσωπογραφίες χειτοτεχνών ζω- γράφων άπό άλλες περιοχές, όπως τού ήρωα τής πηλιορείτικης έπανάστασης τού 1878 Νι- κόλαου Γαντζόπουλου, πού βρίσκεται στά γραφεία τής Κοινότητας Μακρινίτσας, έργο ά- γνωστου πηλιορείτη ζωγράφου, πιθανότατα τού Νικόλαου Κ. 'Ανακασιώτη, καθώς καί τού Οίκονόµου άπό τά "Αμπελάκια Κισσάβου, ίδιοκτησίας τής οίκογένειας Παπαχρόνη. Οί δύο προσωπογραφίες τού Χριστόδουλου 'Αν. Ζωγράφου παριστάνουν δύο γεροντι- κά πρόσωπα, άντρικό καί γυναικείο, σέ προτομή καί, κατά τόν σημερινό ίδιοκτήτη τους, παριστάνουν τούς γονιούς τού ζωγράφου 'Αναστάσιο καί Χρύσω. Τό ότι οί δύο ζωγραφιές άποτελούν ζευγάρι άποδεικνύεται καί άπό τίς ίδιες άκριβώς διαστάσεις τους, 53 Χ 37 έκατ. τού µέτρου, τό όμοιόµορφο έλλειφοειδές καστανόχρωμο σχήμα µέσα στό δποίο εύ- ναι τοποθετημένες οί µορφές καί τό γαλάζιο χρώμα πού σκεπάζει τήν ύπόλοιπη έπΐφά- 21‘ νεια τού πίνακα. Καί τά δύο παριστάνονται]κατά πρόσωπο μέ μιάν έλαφρότατη στροφή -;όύΐάντρικού πρός τά δεξιά καί τού γυναικείου πρός τ άριστερά, ετσι "ωστε όπως θά είναι κρεμασμένα τό "ένα δίπλα στό άλλο, τά βλέματα νά συγκλίνουν καί νά δημιουργεί- ται ένα δέσιμο οίκειότητας άνάµεσα στίς δυό ζωγραφιές. Τό ίδιο έλλειφοειδές σχήμα περιβάλλει καί τίς δυό, άνεξάρτητες μεταξύ των, προσωπογραφίες τού άλλου άδελφού, τού Θωμά Ζωγράφου. Είναι στίς ίδιες περίπου δια- στάσεις µέ τά έργα τού Χριστόδουλου, 55 Χ 45 ή προσωπογραφία τής Στασινής Παπακώ- στα καί 59 Χ 49 τού Γιαννούλη Παπαχρήστου. 'Βδώ οί μορφές είναι έντελώς κατά πρό- σωπο καί τά δύο χρώματα τού φοντου είναι διαφορετικά. Αύτή ή δργάνωση τής ζωγραφι- σμένης έπιφάνειας µέ μιάν έλλειψη πού έγγράφεται μέσα σέ παραλληλόγραμµο δέν είναι άγνωστη στήν έλληνική παράδοση. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα τά έργα " Τό προπατορι- κόν άμάρτημα" καί " 'Η έξωσις άπό τόν Παράδεισο" τού Γ. Καστροφύλακα στόν "Αγιο Μη- νά τού 'Ηρακλείου, µέσα 18ου αί., τό σχέδιο "Ρ. Φεραίος" τού Νικ. Μοσχοβάκη, µέσα 19ου αί., καί πολλά χαρακτικά όπως ή "Παναγία Θεοτόκος ΄Ελεούσα" τού ίερομόναχου Γαβριήλ άπό τή Σκόπελο, 1819, καί "Τών 'Αγίων Πάντων 6 Θειότατος Χορός" τού Παναγι- ώτου Μυτιληναίου, 1858, καθώς καί μία άνώνυμη παραλλαγή τής χαλκογραφίας αύτής, πού βρίσκεται στήν 'Εθνική ΠινακοθήκηΞ%'Ωστόσο µεγάλη διάδοση παίρνει άπό τά μισά τού 19ου αίώνα μέ τίς πλαισιώσεις σέ χαρτόνι φωτογραφικών πορτραίτων, πού έρχονται έτοι- µες άπό τή δυτική Εύρώπη /οί περισσότερες έχουν σήματα παριζιάνικων Οίκων/. 'H σύγκριση μέ άγιογραφικά έργα τών δυό αύτών ζωγράφων πού έκαναν τά πορτραίτα δείχνει πώς ή άπ'εύθείας έπαφή μέ τό ζωντανό πρότυπο τούς δδηγεί σέ μιά πιό ρεαλι- Ξ στική άπόδοση. Τό χρώµα έχει χάσει τή γλυκερότητα τών άγιογραφιών τους…καί γίνετα)/ & |!/"κ ζ αύστηρότερο, άποδίδονται µέ έπιμέλεια οί ρυτίδες τού προσώπου, οί τένοντες τού λαι- μού, οί λεπτομέρειες τής φορεσιάς. Χαρακτηριστική τής λόγιας έπίδρασης είναι καί ή προσπάθεια φυχογραφίας μέ τά σφιχτά χείλια τής Χρύσως Ζωγράφου, , ή κουρασµένη ξ". φραση τού "Αναστάσιου Ζωγράφου, τό ύφος αύτοπεποίθησης τού Γιαννούλη Παπαχρήστου καί ή συγκρατημένη αύταρέσκεια τής Στασινής Παπακώστα. Οί δύο&χιονιαδίτες προσωπο- γράφοι δέ φαίνεται νά άγνοούν τελείως τό έργο τών ζωγράφων τής 'Αθήνας. Σαφείς λόγιες έπιδράσεις έχει καί 6 'Αναστάσιος Μιχαήλ Ζωγράφος πού στά 1902 τοιχογραφεί τό πρόστωο τής έκκλησίας "Κοίµηση τής Θεοτόκου" στό χωριό Πάδες.'Η θυσία τού 'Ισαάκ άπό τόν πατέρα του, ή "πλάσις" τού ΄Αδάμ καί τής Εύας, τό προπατορικό &- µάρτηηµα, ή έξωση άπό τόν Παράδεισο καί οί συνέπειές της διαδραµατίζονται σέ λιτά τοπία τρισδιάστατα, τά γυμνά κορμιά έχουν ξεφύγει άπό τήν παραδοσιακή σχηματοποίηση, οί πτυχώσεις τών φορεμάτων είναι μαλακές καί πέφτουν µέ φυσικότητα, 6 ούρανός πίσω άπό τόν 'Αβραάµ μέ τά θυσανωτά ώχροκόκκινα σύννεφα έχει δραματικότητα. 'Η άπόσταση άπό τή μικρη φορητή-είκόναχτού '-ΑγΞουΛςεωργίου "δίάΧχηρός Κώστα άπό χωρίον χιονίάδες 1744"/ίΧ πού/βρίσκεται στήν κεντρική έκκλησία τής Βούρμπιανης "ως «. Ψ€ κ & ο » κ κ » γ . ( 1 ι κ & . γ (' ς . « . & .. . J ', « « κ , & « [ & ,. ξ » | ο . + » & « & (» …. ! Α Ι .., | . σ 1 … κ ι « … …. …. | | : .… … & » … & & " . ι. « . \ … Από Με] ικα… όλ€44…'., … 2044 οι"… θέα… ΄ έλη/4244 «| Ερευνας"… |ιΜά?" "αλλά κι…" α' πως… αν; ΐΜέ47%.6ά΄ λιμοε|α…….µλ…φ…ιµ…Μω …'βώίμ'Μ-… …,τγ,, Η… Μα µανιακό |Μνβσ,τα &: ΜΜΜ… χύνω: αλλά… δν & όηνΜγσ με … Μα. αν… ί.'μα|ε.+,% . .- ό??? τον Μθι/ΉΜ| της; (σάµ[1σπ:-/κ€ζ ΐ')όόω%ι&|…, … "ιδια. Ώ…η' τα» ψά1αΛ΄αιωη )…Λα…δ σε: &… ωιΜΜ,η…. & έπη);- γελάνε; .", ναό,, φα Με!!! ζει, μ,! 4Μ …ή… 'να), έν "ψητό …… η… να Λαό."- /,ς".,,"|Ι&'ώο|ω| Λ4ΜΨ(4 ξ)α|).'…((.ο.' σψψ,σν…΄ ίω Μ εξήλθαν/΄ "α΄ 7ψάσι]αν||,!!σΏ…΄ώνΜ WOW!” από. ωίωέα &… µου"; επών Μ΄"α)ωμα… ο… κ………ύ (σέ σεξ.-|3… ,. , π4ψ(Υ'Μ ΜΓΜ9/ψ4Μ mar-26301: και Δ.- α΄ωισ9ι6 όΡνιυσ'ιη οι", &…Μ%ά'ά14οσΜΠη - … . " ' » ' -΄ r. r ν - Μπι» καθά και το 800 αν" mo npuwrtfirvm czqocmw.z«‘| χανω-,… … "…στη/…… /νιεΑψι…'). "' , = . υ « … .. ' Ψ .! . κ , « - κ …. :. & 1 & & κ & 1 η .… « - …. ι. ' . & ,… ) «. κ ο ι & κ κ Κ . . ς « … , … ο . κ … κ : « ν . κ & ι . ς & κ & & « & …. ι … ι ( «, χ I .. € ? . - Χ « .. . -κ 22 w‘1ouxoypawCagxiofi. Αναστάσιου Μ. Ζωγράφου στίς Πάδες καί τίς προσωπογραφίες τού Θω- μά καί τού Χριστόδουλου Ζωγράφου είναι ένδεικίί;ή/ τής πορειας…της χιονιαδίτικης ΄ζωχςάδδίύς. Ξεκινάει άπό ένα καθαρά λαϊκό ύφος μέ έντονες βυζαντινές άναμνήσεις, περνάει βαθμιαία στό "βυζαντινοαναγεννιασιακό", όπως τό χαρακτήρισε νεώτερος χιονια- δίτης ζωγράφος, πιό σωστά σέ ένα κράμα νεορωσικών καί δυτικοευρωπαίκών έπιδράσεων μέ παραδοσιακά στοιχεία γιά νά καταλήξει σέ μιά προσπάθεια "λογιωσύνης" πού κρα- τάει, όμως, άρκετή δροσιά καί άλήθεια. Παράλληλη είναι ή πορεία δλόκληρης τής έλλη- νικής άνεπίσηυης ζωγραφικής. ΤΕΣΣΒΡΞ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙ… ΠΕΡΙΠΤΩΣΠΣ 'Η, άλλοτε παροδική καί άλλοτε μόνιμη, διασπορά τών χιονιαδιτών ζωγράφων σέ μεγάλη έκταση τού Ελληνικού χώρου είναι έπόμενο νά έπέδρασε τόσο στό ζωγραφικό|τους ύφος όσο…καί στά έματά τους.'Ούως σημειώσαμε, τό μικρό όρεινό χωριό τους άποτελού- σε τό δρµητήριο άπό τό όποίο, ύστερα άπό µιά περίοδο μαθητείας, ξεκινούσαν γιά τήν άσκηση τής τέχνης τους. Τό πολιτιστικό κλίμα τής περιοχής όπου έργάζονται, τά ζε- στά έθνικοκοινωνικά προβλήµατα, ή θέση καί ή ίδεολογία τής πελατείας διαμορφώνουν τήν τέχνη τους. Θά σταματήσουμε σέ τρία χαρακτηριστικά έργα χιονιαδιτ ων ζω"ζάφωγ. στόν ""Αγιο Γεώργιο έξ 'Ιωαννίνων" τού.Ε;ι;ςέου Ζήκοά-1838-, στούς "Γάµους τού Na- πολέοντα" τού 'Αναστ. Παπακώστα -γύρω στά 184σ-50- στό "Τοπίο τού Θεσσαλικού κάμ- που" τού 'Αθαν. Παγώνη -περίπου 1870- καί σέ ένα σχέδιο. Στά 1838 έχει συντελεσθεί ή δημιουργία ένός μικρού έλληνικού Κράτους. 'Ωστόσο ή Θεσσαλία, ή "Ηπειρος, ή Μακεδονία, ή Θράκη καί πολλά νησιά μένουν άκόμα κάτω άπό τήν τουρκική κατοχή. Βρισκόμαστε στά Γιάννινα, τήν πρωτεύουσα τής 'Ηπείρου. Πάνε 16 χρόνια άπό τό θάνατο τού 'Αλή Πασά, τού -έστω καί άπό πολιτική σκοπιμότητα- ά- νεξίθρησκου. Τώρα πού ύπάρχει έλληνικό Κράτος οί Τούρκοι έπιχειρούν νά έκτουρκί- σουν όλους τούς ύπηκόους των γιά νά μήν ύπάρχουν έλληνικές διεκδικήσεις στά έδάφη πού κατέχουν. 'Η παλιά πληγή τού ήπειρώτικου έλληνισμού, 6 έξισλαμισμός, παρουσιά- ζει συμπτώµατα ξαναζωντανέματος. 'Αποδίδει ή δοκιμασμένη µέθοδος τών τυράνων, 6 συνδιασμός πιέσεων καί παροχών." Τό θρησκευτικόν καί έθνικόν αίσθημα λίαν άσθενώς συνεκράτουν τούς χριστιανούς είς τάς πατρίους πεποιθήσεις, καί αί έξωμόσεις έγένον- το σωρηδόν. Είς τούτο δέ, τά μέγιστα συνέτεινεν καί ή μεγάλη άμάθεια κλήρου καί λα- ού, ή γενική έλεεινή οίκονομική κατάστασις τών χριστιανών καί ή πολλαπλώς ύλική άνακούφισις τών έξωμούντων". "Οσο κι άν προσπαθούν όρισμένοι ίστορικοί νά ώραιοποι- ήσουν κάπως τό φαινόμενο μέ όσα γράφουν περί "κρυπτοχριστιανών" κ.λ.π. -άσφαλώς θά 6πήρξαν καί τέτοιες περιπτώσεις- κανόνας είναι 6 έξωμότης νά γίνεται σκληρό όργανο τού κατακτητή. "Επρεπε νά μεθοδευθεί μιά άποτελεσματική άντίδραση στόν έξισλαμισμό. "ΟπωςίΈάθε άντίδραση στήν 'Εξουσία, ΐΧάίΞέΙΙ καί έδώ , δημιουργεί τό μαρτυρολόγιο. ΄Γάλ 'Η έξαρση τής θυσίας τών νεομαΩτύρων, ή άγιοποίησή τους έπιδρούν εύνοίκά στόν περι- … . « & « κ - | | | | | | ζ| ( I y . ! . π « . 4. Ρ . … . , , I νι . » . . « . . . « ι κ κ & | . I ί . & . . « . κ . κ . & ,. | & « . « & . …. & . » | | ; ' … .. , - ι. « ) « & ! & ( « ' 1 . " .. “fort/{1197 ΓΜγωυ 7ψλΜΜ… σε; απατά/24% ωΧ0βά€/Ψ …' εµενα.»? θαλάμι? ; ών… Για" ρ./ϊι'+΄ & …] [ψάξω/9 .! … |???. [ω΄ δεν… Πόε/΄΄? ω-ίυ,…' ΛΜαΜ… 7) -µνιΐεςΜεο θωυΦόνο Μ ΜΜ%ξΜ Η"? …" Μηνά; Μπητ»; | ω ω.Μ,ι… … ?Θγ……Γ … Ρ…): "… ……Νι|Μ αΜΧΟβΩΥΕΠΜ, …δα1%7Η… ' Μ#΄άΐ &! Μια Η"… ή" Whey“ Elm, mibga‘falr WMwa/Lavaf-W‘} ΜΜ€ϊΏ'Ήη%ς . ' ι . & & , … «, την ζ ' …; , ή… αν …; . …." …. π - …- … . ς ; « κ & ο . .. , ,, . « . - .. - . . …. « « .… Ι …' - : - . . . . . . & l .’ w . κ « , & & « « & . ΄. . ι . . . ; , , & ι. . ε ε … - « - :. . » (' ' ξ : & . ς . . & . . . . - χ …! - 7 ο : . « . . . . - . ] ι I‘ Υ " ' … ι « κ 1 ι χ χ …. . ι ! | . ι ι r .. » …. . … .. . τ (, » ι & . .. « « | . ! Η' Τ ;- …. « » ε 1 . « . . « ι. …. [| | .: ., ι | | 1 Εκ « ι | & ν' … & '- ( ι « « : χ » ι « « ! «. « & « ! | I « | Η . . « . . « « « .. µ . - | 5 γ | . … | .… « « - - - .… . : γ I a , ,. . ε . . . . .. ι τ …' Η ; ι α. ., . . ξ ν . . . , … ! ι… ι : . ι ., . » - € & … : | ., . . . . &! . « . . …. . ι ' | ] . . , , : . +. '. - ' " ι . , λ 1." ' =' 23 σµό τού έξισλαµισµού. Τό φαινόµενο είναι πανελλήνιο.'Βκτός άπό τόν Κοσμά τόν Αίτω- λό, 6 ί νεοµάρτυρες Κωνσταντίνος άπ΄τή "Υδρα, Νικόλαος 6 Χιοπολίτης, 'Απόστολος άπό τόν "Αγιο Λαυρέντιο τού πηλίου, Νικόλαος άπό τό Μέτσοβο, Γεδεών άπό τή Μακρινίτσα καί άλλοι γίνονται σύµβολα άντίστασης. Στίς 17 'Ιανουαρίου 1838 κρεμιέται στά Γιάν-- νινα ένας ταπεινός ίπποκόμος άπό τό Τσουρχλί, 6 Γεώργιος. 'Ο ζωγράφος Μαχαήλ Ζήκ:Έΐγ λίγες μέρες μετά τό θάνατό του, καί πρίν τόν άνακηρύξει ή 'Βκκλησία άγιο τόν ζωγρα- φίζει μέ φωτοστέφανο καί στό κάτω µέρος τής είκόνας γράφει τό πρώτο σύντομο Συναξάρι μέ τολµηρές έκφράσεις όπως " έ>όποίος καί κηρίτι τόν Χριστόν Θεόν άληθινόν,καί δι' αύτό καταδικάζετ43διά θάνατον". Αύτά μέσα στά τουρκοκρατούμενα Γιάννινα καί γιά πρόσωπο πού θανατώθηκε έπειδή άντέδρασε στήν τουρκική πολιτική τού έξισλαμισμοδ.'Η ζωγραφιά αύτή τού νεομάρτυρα Γεώργιου είναι μιά θαρραλέα πολιτική πράξη τόσο τού ζωγράφου όσο καί τού Χρύσανθου ΔαίνΞ πού τήν παράγγειλε. Πέρα άπό αύτό, τό έργο κα- τέχει σηµαντική θέση στήν ίστορία τής λαϊκής μας ζωγραφικής γιατί είσάγει τή φου- στανέλλα στή λαϊκή άγιογραφία. Βέβαια, 6 Μικαήκ Ζήκος δέν είναι 6 πρώτος πού περνά- ει τή φουστανέλλα στό χώρο τής ΧΙΧΙΙΧ!ΙΙΙΙζ έκκλησιαστικής ζωγραφικής. Προηγείται 6 παπά-Κωνσταντίνος άπό τό Φορτόσι τής 'Ηπείρου, πού στά 1788 ζωγραφίζει "στανικώς" τό λήσταρχο Διαμάντη Σπάτουλα µέσα στήν έκκλησία τής Κοίµησης τής Θεοτόκου στό χω- ριό 'Αλποχώρι τού Μπότσαρη; Τό έργο, όμως,αύτό έµεινε άγνωστο στό βάθος μιάς έκκλη- σίας σέ µικρό καί άπόμερο χωριό στή Δάκα Σούλι. *Αντίθετα, τό έργο τού χιονιαδίτη ζωγράφου γνωρίζει τεράστια διάδοση μέ χιλιάδες χαλκογραφικές καί ζωγραφικές έκανα- λήφεις. Καθιερώνεται όριστικέικαί ή ίσΐρική άνακρίβεια τής πρώτης ζωγραφιάς " 6 έξ 'Ιωαννίνων" ένώ όλοι οί νεομάρτυρες άναφέρονται μέ τόν τόπο καταγωγής τους καί όχι τού µαρτυρίου τους. Στήν είκόµα 6 "Αγιος παρουσιάζεται όρθιος μέ κάτασπρη φουστα- νέλλα καί κόκκινο φέσι. Τό φόντο είναι γαλαζοπράσινο καί διακόπτεται, στή µέση πε- ρίπου τού ύφους τής είκόνας, άπό µιάν όριζόντια ζώνη μέ σχηµατική παράσταση τών 'Ι- ΄ ωαννινων. " "ή"? &! NV") 0'""I¢2m'cq n" ”01°49“: "|…" & 0' Στό Τσεπέλοβο, στό σπίτι τού Ράδου πού σήμερα άνήκει στήν οίκογένεια Κέντρου, άνάµεσα σέ άλλα ζωγραφικά θέματα ύπάρχει καί µιά τοιχογραφία πού παριστάνει τούς γά- µους του|παπολέοντα, έργο τού χιονιαδίτη 'Αναστάσιου Παπακώστα-Μαρινά, γύρω στά 1840 μέ 1850. Κατέχει δεσπόζουσα θέση στήν όλη διακόσµηση. Τό θέµα προέρχεται σί- γουρα άπό χαρακτικό πρότυπο πού δέ βρέθηκε μέχρι σήμερα. 'Η σύνθεση είναι µέσα σέ ήµικύκλιο πού περιβάλλεται άπό τό συνηθισμένο στούς χιονιαδίτες μοτίβο τής τραβηχ- µένης μέ κορδόνια κουρτίνας καί πλαισιώνεται άπό πολύχρωμο σχηµατοποιηµένο ούράνιο τόξο. 'H χρήση αύτής τής πλαισίωσης, πού χρησιµοποιείται κυρίως στίς έκκλησίες γιά νά περιβάλλει τόν Παντοκράτωρα, φανερώνει μεγάλο θαυµασμό πρός τό Ναπολέοντα. Είναι γνωστό πώς πρίν άπό τήν 'Επανάσταση τού 1821 οί "Ελληνες καρτερούσαν τό Ναπολέοντα σάν έλευθερωτή, όσο αύτός έξέφραζε τό πνεύµα τής΄Γαλλικής 'Βπανάστασης. 'Ο Χριστό-- 24 φορος Περραιβός τυπώνει στήν Κέρκυρα -1798& " "Υμνο έγκωµιαστικό πρός τό Μποναπάρ- τε", 6 Κοραής ύποβάλλει 6πόµνημα πρός τό µεγάλο Κορσικανό καί ζητάει "τήν έλπιζοµέ- νη ύπ'αύτού άπελευθέρωσιν τής 'Ελλάδος". Στό Παρίσι, όπως σηµειώνει 6 téaacrfluvo11- Μ κή έταιρεία συνέστη, άδεία καί έµπνεύσει τού Ναπολέοντος, μονοµερή σκοπόν έχουσα τήν άπελευθέρωσιν τής 'Ελλάδος". 'Ο Κολοκοτρώνης άφηγείται πώς όταν οί Γάλλοι κατό- λαβαν τά 'Βπτάνησα "άπεφασίσαυεν νά ύπάγωυε είς τό Παρίσι διά νά εύρωµε τόν Βοναπάρ- τε". Μακρύς µπορεί νά γίνει 6 κατάλογος τών Ελληνικών έγεργειών καί έλπίδων µέ κέν- τρο τό Ναπολέοντα. 'Υπάρχουν, όμως, καί οί άνοιχτομάτηδες πού καταλαβαίνουν πόσο μάταιες καί άποπροσανατολιστικές είναι τέτοιες έλπίδες. 'Ο 'Ανώνυµος 'Ελληνας στήν "'Ελληνική Νοµαρχία" του βροντολαλεί :" Μήν είσθε, άδελφοί μου, τόσον εύκολόπιστοι.. ...΄Ιδετε καί τά τωρινά παραδείγµατα όπου ή πολυποίκιλος στροφή τής γαλλικής στά- σεως μάς παραστένει. 'Ο δυνάστης των µέ ταξίµατα μεγάλα καί µέ τοιαύτα µέσα άπόκτη- σεν όσα κατά τό παρόν έχει"Ξ 'H ζωγραφιά τού Τσεπέλοβου γίνεται 20 μέ.30 Χρόνια µετά τό θάνατο τού Ναπολέ- οντα. Πρίν πεθάνει είχε διαφεύσει τίς Ελπίδες πού καί 6 γαλλικός λαός καί άλλοι σκλαβωµένοι είχαν στηρίξει σ'αύτόν. ‘H 'Ελλάδα είχε, µέ δικές της έκατόµβεα, κερ- δίσει τήν έλευθερία της, µά όχι καί ή πατρίδα τού Ρόδου. Γιατί λοιπόν συναντούμε στό Τσεπέλοβο αύτή τήν καθυστερηµένη έκφραση λατρείας πρός τό Ναπολέοντα; 'Ο Κωνσταντίνος Ράδος γεννήθηκε στό Τσεπέλοβο στά 1875 καί έμαθε τά πρώτα ΥΡάµ- ματα στό περίφηµο σχολείο του. 'Από Εκεί συνέχισε στά Γιάννινα τίς σπουδές του, μά στά 1797 άναγκάζεται νά φύγει γιά τό Γαλάτσι τής Ρουμανίας έπειδή 6 παπούς του Βασ. Ράδος πιάστηκε καί σκοτώθηκε άπό τόν 'Αλή πασά, τού όποίου τήν τυρρανική διοίκηση κατέκρινε καί πολεµούσε. Στό Γαλάτσι συνέχισε τίς έλληνικές του σπουδές καί παράλ- ληλα µάθαινε ίταλικά καί γαλλικά. 'Από έκεί, μετά τό θάνατο τού πατέρα του, πηγαί- νει στήν Πίζα τής 'Ιταλίας κι έκεί άναμιγνύεται στό λαϊκό έπαναστατικό κίνηµα τών καρµπονάρων. Κατά τό Γαλλορωσικό πόλεµο άκολουθεί τίς δηµοκρατικές στρατιές τών Γάλλων. Είναι 6 πρώτος πού συνέλαβε τήν ίδέα μυστικής έπαναστατικής όργάνωσης γιά τήν άπελευθέρωση τής 'ΕλΧάδας καί τή ρίχνει στό Σκουφά πού "πρώτη φορά στή Μόσχα, στά 1812, κάποιο βράδυ σ'έναν κύκλο 'Ελλήνων, άκούει τόν Κωνσταντίνο Ρόδο ν΄ μιλά- ει γιά 600116» 6yfiva":"0 σπόρος γιά τή Φιλική 'Εταιρεία είχε πέσειΣΧΔραστήριο μέ- λος της καί 6 Ράδος. Μετά τήν κήρυξη τής 'Βπανάστασηα;άναλαμβάνει συµφιλιωτικές πρωτοβουλίες µεταξύ τών όπΦαρχηγών καί διορίζεται έπαρχος στήν "Ανδρο καί τήν Τρί- πολη. Μετά τήν άπελευθέρωση γίνεται προσωρινός Διοικητής Ναυπλίας καί δυό φορές φηφίζετςι πληρε ούσιος στή Συνέλευση τού "Αργους. Πώς λοιπ ν ένας δηµοκράτης σάν τό Ράδο ζωγραφίζει στό σπίτι του τή µορφή ένός άποστάτη τών δηµοκρατικών ίδεών, Δυστυχώς, ή γενική έκτροπή τού 'Αγώνα άπό τή Nat- κή δημοκρατική 10u κοίτη καί οί έξελίξεις τού νέου έλληνικού5Κράτους παρασύρουν καί 25 τό Ράδο, πού γίνεται άντισυνταγυατικός καί 0:16 τό θάνατο τού Καποδίστρια άναγκά- ζεται νά παραιτηθεί γιατί "Οί νέοι κυβερνήτες ήταν συνταγµατικών άρχών"ΈιΜέ τέτοια ίδεολογική έξάλιξη ήταν φυσικό νά µήν άπογοητευθεί άπό τό Ναπολέοντα, ιόν άνθρωπο πού θαύµαζε άπό τά νιάτα του. T6 έργο είναι άπό τά ώραιότερα δείγµατα τής λαϊκής ζωγραφικής τού 19ου αίώνα. Στίς έπάλληλες όµόκεντρες ήµικυκλικές ζώνες πού περιβάλλουν τό θέµα έναλλάσσονται, σέ διάφορους τόνους, τό ώχροκόκκινο καί τό γαλαζοπράσινο. Μέσα σέ ούδέτερο γκριζο- πράσινο φόντο προβάλλουν έντονα οί δύο μορφές τού Ναπολέοντα καί τής 'Ιωσηφίνας, στίς θάίες κυριαρχεί τό άσπρο τού φορέματος έκείνης καί τού πανελονιού έκείνου.Οί.΄ φιγούρες είναι σχετικά µικρές, πιάνουν τό 0106 περίπου τού ύφους τής έωγραφιά4 καί τό όγδοο τού πλάτους της. Δέν έχουμε έδώ τήν έξαρση τών κύριων προσώπων τής σύνθε- σης. Οί λαϊκοί μας ζωγράφοι, όταν τό έργο τους δέν έχει άλλα πρόσωπα ή στοιχεία γιά νά φανεί ή διαφορά κλίµακας άπό τούς ήρωες, τότε τούς έξαίρουν σχεδιάζοντά ς τους μεγάλους σχετικά µέ τίς διαστάσεις τού έργου, έτσι πού τά πόδια ν'άκουμπούν στήν κάτω πλαισίωση καί τό κεφάλι νά πλησιάζει τήν έπάνω. Κάποιαν άµηχανία προκάλεσε στό ζωγράφο ή ένταξη τού, άσφαλώς παραλληλόγραμµου, χαρακτικού πρότυπου στό ήμικυκλικό σχήµα τής άφίδας στό σπίτι τού Ράδου. Προσθέτει δεξιά καί άριστερά δυό έσαφή καί µονόχρωµα άρχιτεκτονικά μέλη, έτσι πού τό κύριο θέμα παραμένει σχεδόν τετράγωνο. 'Η έκτέλεση είναι έπιμελημένη καί μέ άξιόλογη χρωµατική εύα.σθησία. Τό κεφάλι τού Να- πολέοντα τονίζεται µέ τό μέγεθος: 6 λόγος κεφαλιού πρός σώµα δέν ξεπερνάει τό 1τ5. 'Ο 'Αθανάσιος Παγώνης στά 1870 περίπου διακοσµεί τό πατρικό του σπίτι στή Δρά- κια. Στό δωμάτιο ύποδοχής, τόν "καλόν όντά" ζωγραφίζει µπαρόκ διακοσμητικά, τίς προ- σωπογραφίες τού Ρήγα καί τού 'Υφηλάντη καί μερικά τοπία τού Θεσσαλικού κάµπου. Τό έργο καταστράφηκε άπό τούς σεισμούς τού 1955, όταν πιά τό σπίτι ήταν ίδιοκτησία Σα- ραβάνη, έκτός άπό µερικά τμήματα πού διασώθηκαν καί βρίσκονται στή συλλογή Μακρή στό Βόλο. Θά μάς άπασχολήσουν έδώ τά τοπία τού Θεσσαλικού κάµπου. Τόν ήξερε καλά 6 ζωγράφος τόν κάμπο αύτό γιατί κάθε καλοκαίρι, 0:16 τόν άλωνισµό τριγύριζε στά κάµπο- χώρια καί πουλούσε φορητές είκόνες πού τίς έτοίµαζε τό χειµώνα. "Οπως έγραφα παλιό- τερα περιγράφοντας τήν τοιχογραφία αύτή " 6 'Λθανάσιος Παγώνης είδε μέ κοφτερό μάτι τό καµπίσιο τοπίο. Τά χαμηλά σπίτια τών κολίγων μισοσκεπάζονται άπό τούς µαλακούς κυµατισµούς τού έδάφους. 'Η ταπεινότητά τους τονίζεται καί µέ τήν άντίθεση πρός τά ψηλά δέντρα καί τόν πύργο τού σσιφλικά, πού ύψώνεται άλαζονικός στήν άκρη τού χω- ριού". ‘0 ζωγράφος μας έκανε καί τίς τοιχογραφίες στό μοναστήρι τής Φανερωμένης στό χωριό Καλλιφώνι πού βρίσκεται στόν κάµπο τής ρδζ;Ωας. 0ΐι ΞΩ&κΘτππψύ€ς-αύ1ξς έχουν… .σχεδόν κατάΕτ;άφέί.άΞό.ζέό?ΈΈΈΞ΄όϊ;όόό;ί;έζ.έΐΐασίες στό καθολικό τού μοναστηριού. Είναι φυσικό νά έζησε κάµποσον καιρό έκεί καί νά συνέλαβε τό ύφος τού τοπίου ώστε νά µπορεί νά τό άποδώσει. 'Ο Κωνστ. Παπαδηµητρίου, µιλόντας γιά τόν παλιό Δήμο Καλ- λιφωνίου γράφει " κατά τό 1881 μόνον ή κατοικία τού μπέη/ τό Κονάκι/ διεκρίνετο από 26 001060 ώς λαµπρόν οίκοδόμηµα μετά τών έντός τού περιβόλου άποθηκών"ζ Οί µακρινές άλλά συγκεκριµμένες "πολιτείες τού θρύλου" 016 άρχοντικά τών βορει- οελλαδίτικων άρχοντικών κατά τό 18ο αίώνα, οί πιό κοντινές πολυτείες καί τά γνώριµα τοπία τού 19ου στό Πήλιο, οί φανταστικές διακοσµητικές µικροτοπιογραφίες τών σπιτιών τού Ζαγοριού έκφράζουν τό πολιτιστικό κλίµα κάθε τόπου καί Εποχής. 'ο 'Αθανάσιος Παγώνηςκκάνει τό τοπίο τού θεσσαλικού κάµπου γύρω στά 1870 όταν ή νέα πόλη τού Βό- λου µέ τή ζωηρή έμπορική καί βιοτεχνική της κίνηση δίνει τόν τόνο τής ζωής σέ όλη τήν περιοχή.*Ψή λαϊκή τέχνη τής περιοχής είχε γνωρίσει τή θαυµαστή άνθισή της µέ ένα πνεύµα αίσιόδοξης σρροφής πρός τό οίκείο καί τό καθηµερινό. Τό συγκεκριµμένο, τό άπτό, τό άπ'εύθείας γνώριµο άντικαθιστά τό μακρινό, τό άπό δεύτερο χέρι. Στά πρω- τοπόρα σχολεία τού Πηλίου έδώ καί δεκαετίες έχουν έδραιωθεί ή παρατήρηση καί τό πεί- 0000. '0 'Δθ. Παγώνης παρατηρεί καί καταγράφει, όχι βέβαια μέ τήν ψυχρή 00116 τού έπιστήμονα, καί περιγράφει χωρίς πρόθεση μετάδοσης γνώσεων.Τό έργο του δέν έχι μ6µ 000 άλήθεια' έχει ζωντάνια, κέφι, μέθεξη. Δέν καταγίνεται σέ λεπτοµερειακές περιγρα- φές. Τά σπίτια του άποδίδονται περιληπτικά, τά ζώα του είναι άπλές μονόχρωµες σκια- γραφίες, 16 δέντρα κρατούν μόνο τά κύρια χαρακτηριστικά τους. Βλέπειυτά θεσσαλικά τοπία µέ κάποια είρωνική διάθεση, άγαθή όπως καί καλωσυνάτη. Μόλο πού πολλά άπό 16 6100001116 του µέσα τά κληρονοµεί άπό τόν πατέρα του, πού ύπήρξε καί 6 δάσκαλός του στή ζωγραφική, δημιουργεί ένα άνανεωμένο ύφος. 'Δπό τάϊτοπιογραφικά έργα τού πατέρα του ώς τίς δικές του τοιχογραφίες μεσολαβούν κάπου σαράντα χρόνια."Ο,τι στίς πρώτες δεκαετίες τού 19ου αίώνα άρχισε νά σχηµατίζεται, στίς τελευταίες είναι πιά µορφοποι- ημένο καί σταθερό. Μέσα στό ρημαγμένο έργαστήριο τών M00106600 στούς Χιονιάδες βρέθηκε πρόσφατα, άνάµεσα σέ πολλά άλλα στοιχεία, καί ένα σχέδιο σέ χαρτί, διαστάσεων 33 X 44 έκ. µέ τήν παράσταση τής Υέννησης τής Θεοτόκου. Κάτω άπό άπανωτά στρώµατα µολυβοκόντυλου 8πάρχει λεπτόγραμµη χαλκογραφημένη σχεδίαση, άπόδειξη πώς ή σύνθεση άντιγράφονταν µηχανικά στίς ίδιες διαστάσεις γιά φορητές είκόνες. Τό σχέδιο δέν έχει φωτοσκιάσεις, φωτοστέφανα καί λεπτομέρειες σέ φορέµατα καί σκεύη.'Π*τεχνική τής έποχής νά γεμίζον- ται μέ χρώμα πρώτα οί μεγάλες σχετικά έπιφάνειες καί ύστερα νά ζωγραφίζονται οί λεπτο- μέρειες καί τά "φώτα", καθιστούσε άχρηστη, άν όχι άρνητική,τήν άρχική σχεδίαση λεπτο- µερειών καί φωτοσκιάσεων. Τό χρυσό τού φωτοστέφανου έμπαινε στήν τελευταία φάση τής έργασίας μέ φύλλο καθαρού χρυσού καί τό κυκλικό του περίγραμμα σχηµατίζονταν μέ τόν αάµηρό διαβήτη τό "1000600". Μέ βάση τό σχέδιο αύτό έγινε ή φορητή είκόνα " Γεννέ- σιον τής Θεοτόκου" , στίς ίδιες άκριβώς διαστάσεις καί μέ τήν έπιγραφή "1822 χιονιά- δες" πού βρίσκεται στό παρεκκλήσιο τού 'Αγ. Πανελεήµονα στή Βούρμπιανη. Είναι σχε- δόν σίγουρο πώς τό σχέδιο χρησιµοποιήθηκε όχι μόνο άπό 016 γενιά ζωγράφων. ‘0 χειρο- τεχνικός χαρακτήρας τής χιονιαδίτικης ζωγραφικής έπιτρέπει τή µηχανική άντιγραφή 27 τού ίδιου θέµατος άπό πολλούς ζωγράφους. Δέ μπορέσαμε 06 βρούµε άλλο άντίγραφο γιά νά φανεί 6 προσωπική συµβολή τού κάθε έκτελεστή στήν ποιότητα τού χρώματος, τή σχε- δίαση τών λεπτοµερειών, τή φωτοσκίαση καί τήν άπόδοση τού βάθους - τό σχέδιο προ- δίδει τρισδιάστατη 60161606. νΑλλωστε καί 6 σύνθεση χωρίζεται σέ τρία έπίπεδα βά- θους άντίστοιχα 06 τρείς, ίσόπαχες σχεδόν, έπάλληλες ζώνες τής έπιφάνειας. Πρώτο πλάνο - κάτω ζώνη: 6 σκηνή τού λουτρού τής μικρής Μαρίας. Δεύτερο πλάνο - µεσαία ζώνη: 6 άγία 'Αννα µισοξαπλωμένη, δίπλα της 6 'Ιωακείµ, τό τραπέζι καί δύο κοπέλες. Τρίτο πλάνο - έπάνω ζώνη: 6 010000100606 πολυτελής σκηνή καί τά κτίρια. 'Ο Διονύ- σιος έκ Φουρνά περιγράφει έτσι τή σύνθεση:" Σπίτια καί 6 άγία "Αννα κειμένη έπί κλίνης µέσα είς παπλώυατα, άκουμβίζουσα είς προσκεφάλαιον' καί δύο κορίτζια όπισ- θεν βαστάζουσιν αύτήν, καί έµπροσθεν της άλλο κορίτζι ριπίζον αύτήν μετά ριπιδίου' ΐαί άλλα πάλιν κορίτζια έβγαίνουν άπό πύλας βαστάζοντα φαγητά, καί άλλα πάλιν ύπο- κάτωθεν αύτής καθήµενα πλύνουσι τό παιδίον είς λεκάνην΄ καί άλλο πάλιν κουνεί τό κλινίδιον έν ώ έσφί τό παιδίον". Τό σχέδιο δέ συµφωνεί υέ τήν περιγραφή, κι άς έ- χουν οί Ηαρινάδες στό έργαστήρι τους τήν " 'Ερµηνεία" τού Διονύσιου, άντιγραμμένη 06 τό χέρι ένός άπ*αύτούς. Στήν περιγραφή δέν άναφέρεται 6 παρουσία τού 'Ιωακείµ, ένώ στό σχέδιο ύπάρχει. 'Δντίθετα, άπό τό σχέδιο λείπουν τά δυό κορίτσια πού κρα- τούν τήν "Αννα καθώς καί έκείνσ 06 τό "ριπίδιον". Τέλος, 6 Διονύσιος μιλάει μόνο γιά σπίτια ένώ στό σχέδιο ύπάρχει καί σκηνή κωνική. J EHIAOI‘OE Γιά νά µπορέσουμε νά σχηματίσουμε γενική είκόνα τής Ελληνικής καίκής ζωγραφι- κής είναι άπαραίτητο νά προηγηθούν έρευνες σέ όλα τά κέντρα της καί νά δημοσιευθούν οί σχετικές µελέτες, πού κι αύτές άργότερα µπορεί νά άναθεωρηθούν μέ βάση 16 γενική εόκόνα ή µεταγενέστερες αονογραφίες.'Βκείνο πού δέν πρέπει νά φοβόµαστε είναι 6 άπόρριΦη ή µερική άναθεώρηση, άπό µάς ή άπό άλλους, παλιότερων άπόφεών µας. Στήν 'Ελλάδα, όπου ψάχουµε στά τυφλά καί άβοήθητοι, τά ξεστρατίσματα είναι πιθανότερα άπό άλλες χώρες 06 συγκροτηµένη πολιτιστική δομή. Τώρα πού τελείωσε 6 μικρή αύτή έργασία βλέπω πώς σέ μερικές λεπτοµέρειες άπάρχει διαφορά μέ προηγούµενες θέσεις μου. Τό 0600 πού ζητώ άπό τόν άναγνώστη είναι νά µού εύχηθεί ν'άξιωθώ νά άναθεωρή- ow καί τή σημερινή έργασία. ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 1. Βικτωρία Νικήτα-Σκαρτάδου, ‘0 γλύπτης Μίλιος στόν τόπο του.'Ανάτυπο άπό τό πε- ριοδικό " 'Αρµολόι", '0κτώβριος-Δεκέμβριος 1977 2. Κίτσος 'A. Μακρής,Θεόφιλος."Βκδοση "ΜΒλληνες ζωγράφοι", έκδ. οίκου ΜΕΛΙΣΣΑ, 'Α- θήνα 1974, σελ. 440. | 3. Γεώργιος Παϊσιος, ίερεύς,'Δγιογραφία καί άγιογράφοι τών Χιονιάδων. 'Ιωάννινα 1962 28 4. 'Επιτελικόν Γραφείον 'Υπουργείου τών Στρατιωτικών, '0δοιπορικά 'Ηπείρου καί Θεσ- σαλίαςο'ΑΘήνα 1880, σελ. 103. 5. Οίκογενειάρχες ύποκείµενοι σέ φορολογία κατά τό τελευταίο τέταρτο τού 19ου αί. Δηµήτριος Μανδρίδης, Γιώργαινα Μανδρίδη, Ζήσης Τόλη, Νικόλαινα Τζουβάκα, Δηµή- τρης Ράπος, 'Οδυσσεύς Τζουβάκας, Θεόδωρος Σίµου, Ν. Παπαϊωάννου, 'Δναστάσιος Κ. λ.γΖώγράφος, Γεώργιος Φίλης, Νικόλαος Φίλης, Λάµπρος Φίλης, Ζήσης I. Μάτσος, 'Ιωάν- νης Μ. Μάτσος, 'Ιωάννης Ν. Μάτσος, Νικόλαος Δ. Βούρης, Δηµήτριος Βούρης, Νικόλα- ος Γ . Μάτος, 'Ιωάννης Γ. Βούρης, 'Δδάµος Δ. Βούρης, Δηµήτρης A. Βούρης, Γεώργι- ος A. Βούρης, Θανάσης Κ. Ντούλας, 'Δγγελής I. Φίλης, Δημήτριος Φίλης, Μιχαήλ Ζωγρά- φος, Θωμάς Ντούλας, Δημήτρης Πασχάλης, 'Δπόστολος Ντούλας, Γεώργης Πασχάλης, Νικό- λαινα Πασχάλη, Νικόλαος Δ. Διάτσης, Γρώργης Τζέφος, 'Απόστολος Τζέφος, Νικόλας Τζέ- φος, Κώστας Θανάση, Γεώργης Ν. Χρήστου, Δηµήτρης Ν. Χρήστου, Γρηγόριος Ν. Χρή- στου, Νικόλας M. Χρήστου, Δηµήτρης Χρήστου, 'Λναστάσιος Δ, Χρήστου, 'Απόστολος Μ. Ζωγράφος, Μιλτιάδης Κ. Ζωγράφος, Δηµήτρης Τόλη, 'Δριστοτέλης Τόλη, 'Απόστολος Θεοδοσίου, Κώστας Παπακώστας, Χριστόδουλος Παπακώστας, Διονύσιος Βύαγγέλου, Γε- ώργιος Βλάχος, Δημήτρης Σακούλης, Κώστας Θεολόγης, Δηµήτριος Ν. Πατσίου, Νικόλας Ν. Παπακώστας, Ιωάννης Παίσίου, Κώστας Κυρζίδης, Χριστόδουλος Κυρζίδης, Μήτσαι- να Καραγιάννη, Κώσταινα Καραγιάννη, Χριστόδουλος Τόλη, Σταύρος 0ίκονόμου, 'Αλέ- ξιος Δέντζος, Εύάγγελος 'Ιωάννου, 'Αρσένιος Χριστοδούλου, Γεώργιος ’A. Λέντζος, Γεώργιος Θανάση, Κώστας Τόλη, Δηµήτρης Π. Νόνος, Τόλης Καραγιάννης, Δημήτριος 'Βξάρχου, 'Ιωάννης Γ. Σκούρτης, Χαράλαµπος Γ. Σκούρτης, Γεώργιος ’A. Δημητριά- δης, Δέσπω Χρήστου, Μάνθος Νόνος, Βύθύυιος 'Δργύρη, Γεώργιος Κώτας, Ξενοφών Δι- δασκάλου,Θεολόγος 'Αργύρη,Κώστας Τσόλας, Γεώργιος Τσόλας, Τόλης Τζέφος, Χρήστος Γ. Κορµάζος. 6. Κοσµά Θεσπρωτού- ζΔθανασίου Ψαλίδα= Γεωγραφία ζΑλβανίας καί 'Ηπείρου. "Εκδοση Β.ΗτΜ. 'Ιωάννινα 1964, χάρτης έκτός κειμένου. 7. όπου παραπάνω, σελ 9 8. Κοσμά Θεσπ ωτού σελ. 22α καί 22β χειρογράφου του. |… Ψ%"ΈΨλ' * γ…Θ. Περιοδικό "'Λρµολόι" Δεκέµβριος 1976 σελ. 28-30 Λίο. " " " 1976 σελ. 9 \n}+. 'Αποστόλου Βακαλοπούλουι 'Ιστορία τού Νέου 'Ελληνισµού. Β΄Τουρκοκρατία 1453- …1669. Θεσσαλονίκη 1964, σελ. 311 CH12° Γεωργίου Παϊσίου, ίερέως=Τά σχολεία τών Χιονιάδων έπί Τουρκοκρατίας, 'Ιωάννι- να 1966, σελ. 7 . \uk13. 'Ιωάννου Λαµπρίδου: Περί τών έν 'Ηπείρφ 'Αγαθοεργηυάτων. 1880. σελ. 19? €;14. 'Ανήκει στόν κ. 'Αντώνιο Γεράση, Γοργοπόταμο. /παλιά Τούρνοβο| Ω?4. Εύριπίδου Σούρλαι 'Η 'Αγιογραφική Σχολή τών'Χιονιάδων, 'Βπαρχίας Κονίτσης. Περ. & 29 "'Ηπειρωτική 'Βστία" 'Οκτώβριος 1954, τεύχος 30, σελ. 929-933 1όΡ Γεωργίου Παϊσίου, ίερέως,'Αγιογραφία καί άγιογράφοι τών Χιονιάδων. 'Ιωάννινα, 1962, σελ. 8 1?. όπου παραπάνω, σελ. 20 14. Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη μέ τόν τελευταίο χιονιαδίτη ζωγράφο Θωμά Χρήστου, Αύγουστος 1978. 'Αρχείο Κ.Α.Μακρή. . ΞΏΟ. Ευριπίδου Σούρλα, όπου παραπάνω, σελ. 923. … απαντάς MM... Μ., . , . ει. Χριστ. Περραιβού, Απαντά. Πρόλογος Νίκου Βέη, Επιμέλεια - σχολια Μ.Μ. Παπαϊω- άννου. 'Αθήνα 1956, σελ. 83 23. Κίτσου 'Α. Μακρή, 'Η λαϊκή τέχνη τού Πηλίου. 'Αθήνα 1976, σελ. 209 24? Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη µέ τόν τελευταίο χιονιαδίτη ζωγράφο Θωμά Χρήστου, Αύγουστος 1978. 'Αρχείο Κ.Α.Μακρή. 25. Κίτσου 'Α. Μακρή, Οί "φυλές" τών Χιονιάδων καί ή ήπειρώτικη χειροτεχνική ζωγρα- φική;'Εφηµ. T0 ΒΗΜΑ, 15 Μαίου 1977. 'Αναδημοσίευση στό περ. 'Αρµολόα do. 4-5 Αύγουστος - Σεπτέµβριος 1977 28. Φρειδ. "Ένγκελς, 'Η καταγωγή τής οίκογένειας, τής άτοµικής ίδιοκτησίας καί τού ΞΕΞΞΞΒΞ' "… 1966, σελ. 100, 103, κ. &. 2ξ. Κίτσου 'Α. Μακρή, Γλυκειά ζωή στή Γκοντοβάσδα, έφηυ. T0 ΒΗΜΑ, 28 ίουνίου 1970 24, Δηµ. Μακρή, 'Ηπειρώτες άγιογράφοι, περ. "Μακεδονική Ζωή", τεύχος 93, 1974.σελ.52 28, Δημ. Μακρή, Δύο θαυμάσια έκκλησιαστικά µνηµεία τής Κλεισούρας. Περ. "Μακεδονική Ζωή", τεύχος 138, σελ. 31 «Ft Δημ. Κ. 'Αγραφιώτη, 'Ο χιονιαδίτης άγιογράφος Μιχαήλ Ζήκος καί ή συντροφιά του στό Μεταξοχώρι 'Αγιάς. Περ. "'Ηπειρωτική 'Βστία" τεύχος 303-304, 'Ιούλιος- Αύ- γουστος 1977, σελ. 507-521 ης». Κατάλογος χιονιαδιτών ζωγράφων μέ μία ένδεικτική χρονολογία. Κώνστας Θεοδόσι,1747 - Κωνσταντίνος,1760 - Κωνσταντίνος Μιχαήλ,1764 - 'Ιωάννης 'Αθανασίου,1793 - 'Αναστάανιος 'Αναγνώστη,1793, Παγώνης Κωσταντή,1801 - Μιχαήλ Κωνσταντίνου,1802 - ΜιχαήΧ 'Ιωάννου,1805,-Γεώργιος ΜιχαήΧ,1812 - Γεώργιος,1813- ………΄/ Ζήκος,1822 - Γεώργιος Ζήκος, 1824 -Γιώργις δάσκαλος Μιχαήλ,1824 - Ζήκος Ζωγρά- φος,- Ζήκος Γεωργίου, ,1828 - 'Ιωάννης Πασχάλης - Νικόλαος ΠασχάλΠζγ1838 - Ματθαί- ος Γεωργίου, 1838 -Χριστόδουλος Γ.Δ.,1846 -Κωνσταντίνος Γεωργίου,1846 - Ιωάννης Ζήκου,1857 -Νικόλαος Γεωργίου,1847 - Μιχαήλ Ζήκος,1852 -Γεώργιος Κ.,1857 -Μιλ- τιάδης Δ.Ε.,1857 -'Αναστάσιος Κ. Παπακώστας,1856 - Νικόλαος Γ. Πασχάλης, 1861 - Λιάτσης,1863 - Μιχαήλ Κωνστ. Ζωγράφος, 1867 -Μιχαήλ Καραγιαννίδης, 1869 - 'Ανω- στάσιος Μιχ. Ζωγράφος, 1863 - 'Απόστολος Ματθ. Ζωγράφος,1872 - 'Αθανάσιος Κωνστ. Ζωγράφος, 1870 - Κωνσταντίνος Κωνστ. Ζωγράφος,- Δηµήτριος Νικ. Πασχάληα,1877 - Ματθαίος Γεωργίου,1878 -"Αναστάσιος Κ. Ζωγόάφος, 1878 - 'Αδάω Βούρης,τ885 - Ζή- % Η… 30… κι. & 46. 4% 30 σης Δηµ. Βούρης,1885 - 'Αναστάσιος Μ. 2ωγράφος,1872 -Παντελής Π. Ζωγράδος,1872 - Στέφανος Μ..Ζωγράφος,1871 - 'Αναστάσιος Κωνσταντίνου, 1882 - Χριστόδουλος 'Αναστ. Ζωγράφος,1885 - 'Αθανάσιος Παγώνης; 1885 -Παύλος ’I. Γιοδατόπουλσς- Σωκράτης Μ. Ζωγράφος,1875 -'Αλέξιος Μ.Κ., 1878 -Κωνσταντίνος 'Αποστ. Ζωγράφος, 1892, Νικόλαος I. Παπακώστας,1906 - Πολύκαρπος 'Αν. Ζωγράφος,1895 - Βασίλειος 'Αγγ. Φίλης,191Ο - απατά…" Χρ. Σχούρτης,19το -Θωμάς '… Ζωγράφος 1923 - Σωκράτης Χιονιαδίτης,1926 - Γεώργιος Η. "Εξαρχος,1932 - ΘωμΞς Βύαγγ. Χρήστου, 1966 - 'Αθανάσιος Διάτσης,1966. Μερικές φορές στόν κατάλογο έμφανίζεται τό ίδιο όνομα δυό φορές καί σέ κοντι- νές χρονολογίες. Στίς περιπτώσεις αύτές τό όνομα µπήκε γιά δεύτερη φορά μόνον όταν ήταν σίγουρο πώς πρόκειται γιά δυό συνονόματους ζωγράφους. Π.χ. ότΚώνστας, 1747 καί ό Κωνσταντίνος,1760 δέν είναι τό ίδιο πρόσωπο, όπως ύποθέτει 6 Γ. Παί- σιος, γιατί τά έργα τους έχουν σημαντικές τεχνοτροπικές διαφορές. 'Επίσης &… Γεώργιος,1813 δέν είναιό ίδιος μέ τό ϊεώργιο Ζήκου,1824 γιατί στό µοναστήρι τών Γεννεσίων τής Θεοτόκου διαβάζουµε σέ έπιγραφή=" διά χειρός ζωγράφων Γεωρ- γίου καί Γεωργίου έκ Χιονιάδων τής έπαρχίας τού 'Αγίου Βελλάς έν έτει σωτηρίω 1813" καί σέ φορητή είκόνα)τού ιδιου µοναστηριούε" Δέησις τόν δούλον τού Θε- ού Μιχαήλ ίστοριογράφου. Ιστορήθη δέ διά χειρός Γεωργίου καί Γεωργίου τών αυ- τού Μαθητάδων έκ Χιονιάδων". '0 Παύλος I. Γιοδατόπουλος κατάγεταιυάπό τό κοντι- νό χωριό 'Ασημοχώρι, άλλά ά5ρξε μαθητής χιονιαδίτικου έργαστήριου. Γεωργίου Μέγα,-ΞιάΞισΞα.'Αθήνα 1963, σελ. 11 Γεωργίου Μέγα, όπου παραπάνω. σελ.10 Νικ. Κ. Μουτσόπουλου, Καστοριά, τά 'Αρχοντικά.'Αθήνα 1962, χωρίς σελιδαρίθμη- ση. Φύλλο 20β Κίτσου 'Α. Μακρή, Δύο λαϊκοί ζωγράφοι.Βόλος 1952. σελ.19 καί ύποσημείωση 28 Χαρ. Χαρίτου,'Η µονή 'Αγίου Νικολάου Πάου 'Αργαλαστής. Βόλος 1972, σελ. 61-62 Γεωργίου Παίσίου, 'Αγιογραφία καί 'Αγιογράφοι τών Χιονιάδων. 'Ιωάννινα 1962, σελ . 105 *Αγγελικής Χατζημιχάλη, Λαϊκή 'Αρχιτεκτονική καί Τέχνη. Περίληψη όμιλίας στόν "Κύκλο Τεχνικών" τήν 29-5-42, δημοσιευμένο στό Δελτίο τού Κύκλου αύτού,άριθ.28 'Αγήνορα 'Αστεριάδη, Τό σπίτι τού Σβάρτς στ"Αμπελάκια. 'Αθήνα 1928, σελ 17 'Αρχείο Κίτσου Α. Μακρή, Βόλος 'Αρχείο Κίτσου 'Α. Μακρή, Βόλος Γιάννη Μαυρομάτη, Τό ξεκίνηµα τών μαστόρων τής ΠυρσόγιαννηςΚονίτσησ.Περ. Μ ’H. πειρωτική 'Εστία",Μάϊος-'Ιούνιος 1978, σελ. 431 Γράµμα τού άπογόνου τους Βασιλείου Κ. Χρήστου, 17 - 1 - 78. 'Αρχςίο Κ.Α.Μακρή 4ξχ.Χάρτινος δερματόδετος κώδικας σέ μέτρια κατάσταση, διατάσεων 19,5 Χ 14 έκατ. 31 Σελίδες 356 καί τρείς μέ μεταγενέστερα συμπληρώμαρα. '0 άρόθμός τών σελίδων μο- νός γιατί ή σελίδα 351 είναι δυό φορές. " 'Εγράφη διά χειρός Χριστοδούλου Γ;Δ. άπριλίου 25". "Εχει μικρές διαφορές µέ τό δημοσιευµένο άπό τόν Παπαδόπουλο-ΕΧΙ- Κεραμέα κείμενο π.χ."Πίναξ τής παρούσης βίβλου" γίνεται στό Χριστόδουλο" Πίναξ άκριβής τής βίβλου"ΐ Παραλείπει τ'ην άφιέρωση "Τή θεοτόκφκαί άειπαρθένω Μαρία". 'Βπίσης παραλείπει τό "Πάσι τοίς τών ζωγράφων παισί Προγυμνασία καί Παιδαγωγία". 'Απλοποιεί καί τή γλώάέ. Γράφει κοντά άντί πλησίον, κάμε άντί ποίησον, κάτω άν- τί ύποκάτωθεν, πίσω άντί όπισθεν, ΄εξω άντί έξωθεν, δείχνουν άντί δεικνύουν, βόδια άντί βόας, φαλακρός άντί φαρακλός κ.λ.π.Στήν περιγραφή τού 'Αγίου Βασιλείου πα- ραλείπει τόν, προφανώς άκατανόητο σ'αύτόν χαρακτηρισμό "μιξαίπόλιος". 'Εχει καί μερικές προσθήκες π.χ. άντί "φορών λαµπρά φορέματα" γράφει"φορών λαμπρά καί πο- λυτελή φορέματα", "'Ο άγιος Θεαγένης έν θαλάσσει ριφθείς τελειούται" γράφει "'ο ά- γιος Θεαγένης έν βάθει θαλάσσης ριφθείς τελειούται" 4ξΡ Διονυσίου τού έκ Φουρνά, 'ΕΡµηνεία τής Ζωγραφικής Τέχνης, καί αί κύριαυ αύτής πηγαί, έκδιδοµένη μετά προλόγου νύν τό πρώτον πλήρης κατά τό πρωτότυπον αύτής κείµενον, ύπό τού ’A. Παπαδοπούλου-Κεραμέως. ’Ev Πετρουπόλει 1909. 4;, Νίνα-Μαρία 'Αθανάσογλου, 'Ο ζωγράφος Νικηφόρος Λύτρας. 'Αθήνα 1976, σελ. 10 43 3.11. Λαζάρεφ, 'Αντρέ'ί ΡΞΜΞ.Μόσχα 1960 /ρωσικά| 43, Ε.Ν. Δαζξρεφ, Θεοφάνης ό "Ελληνας. Μόσχα 1961 |ρωσικά/ 4%. Δημήτριος Παπαστάµος, 'Η έπίδραση τής Ναζαρινής σκ΄εψης στή νεοελληνική έκκλη- σιαστική ζωγραφική. ’Aefiva 1977, σελ.19 40. Μεγάλη 'Ελληνική 'Βγκυκλοπαίδεια "Πυρσού" λήμμα ΑΘΩΣ, 'Αθήνα 1927 39… Γεωργίου Παίσίου, 'Αγιογραφία καί 'Αγιογράφοι τών Χιονιάδων.'Ιωάννινα T962, σελ. 26 . 9ξ, Δημητρίου Σ. Σαλαμάγκα,'0 Νεομάρτυρας "Αγιος Γεώργιος 'Ιωαννίνων.΄Αθήνω καππκκ 1954. Φωτογραφία τού έργου στή σελ. 2, περιγραφή του στή σελ. 160 5%. Κίτσου 'Δ. Μακρή, θ…σοσΒΑΡΗΙΕΒ GRECQUES AUX PAYS BALKANIQUES WANT LE XII SIEELB. 'Ανακοίνωση στό Βαλκανικό Συνέδριο τής Βάρνας. Θεσσαλονίκη 1976 5Έί Κίτσου 'Α Μακρή, "Ενα εύρωπαίκό πρότυπο βορειοελλαδίτικης τοιχογραφίας. 'Εφημ. -…………χφο ΒΗΜΑ, 'Αθήνα 25 ‘Iouvcou 1978 5" Κίτσου 'Α. Μακρή 'Η λαϊκή τέχνη τού Πηλίου. 'Αθήνα 1976, σελ. 146 147, 270 … , ,/ δέ, 'Εθνικής Τραπέζης τής 'Ελλάδος, έπιμέλεια Στέλιου Παπαδόπουλου, Νεοελληνική Χειροτεχνία.'Αθήνα 1969. Κεφάλαιο "Ξυλογλυπτική" Κίτσου 'Α. Μακρή, σελ. 62 59; Κώστα π. Λαζαρίδη, Χιπ:κιιηκπΧπππΧππκκπκππΧπΧπκ!κεκκπκΧκπΧκπικα1ΧκΧ:πκκι|!!! ΧΧΧΠΧΧΙΧΧΧ!ΙπΧΧΚΧΧΧ'0 έθνικός 'Αγωνιστής Κωνσταντίνος Ράδος καί οί έθνικοί εύ- εργέτες άπό τό Τσεπέλοβο. Γιάννινα 1971, σελ.34 καί 45 32 56, Κώστα Π. Λαζαρίδη, 'Η διαθήκη τού Εδγενίου Πλακίδα καί τό Κουκοόλι-Ζαγορίου. Γιάννινα 1969, σελ. 1O , ,΄Ξτ 51γ Δημητρίου B. Οίκονομίδου, Περί τόν πρωτεργατύν τής ρουυανικής λογοτεχνίας.'Αθή- να1956, σελ. 89 60. Κόστα Π. Λαζαρίδη, 'Ο έθνικός άγωνιστής Κωνσταντίνος Ράδος καί οί έθνικοί £650— γέτες άπό τό Ψσεπέλοβο.Γιάννινα 1971, σελ. 9 66… Πληροφορίες γιά τήν πνευματική ζωή στά Ζαγόριαι Κ.Π.Δαζαρίδη, T6 πνευΕατικό Ζα- γόρι στά χρόνια τής Φουρκοκρατίας. Γιάννινα 1969 66, Βλέπε έγχρωµες άναπαραγωγές στό βιβλίο ATANOS BOSCHOV, DIE BULGARISCHE VOLKS KUNST, Δυτική Γερµανία 1972, σελ. 166, 269. 'Βπίσης FOLK‘KRT IN RU“ANIA, Βουκου- ρέστι 1955, είκόνα σέ γυαλί άπό τήν Φρανσυλβανία, 19ος αίάνας. Πίνακας έκτός κειμένου χωρίς άρίθµηση 6Έμ Κίτσου 'A. Μακρή, "Οταν οί 'Ελληνες περίμεναν τό Ναπολέοντα ώς έλευθερωτή. 'Βφηυ. TO ΒΗΜΑ, 14-7-1963 6ΈΚ Στέλιου Λυδάκη,΄Η ίστορία τής νεοελληνικής ζωγραφικής."Βκδοση "Μέλισσα",'Αθήνα 1976, σελ. 429 | 65» Κίτσου 'Λ. Μακρή, 'Βζωγραφίσθη στανικδς. 'Εφημ. T0 ΒΗΜΑ 11 Σεπτεµβρίου 1966 χΞΞ> 6ζ. 'Ανων6μου τού "Ελληνος, 'Ελληνική Πομαρχία. 'Βν 'Ιταλία 1806. Β΄"Βκδοση 'Αθήνα 1948, σελ. 165-166 69; Γ. Λαμπριιού, Μορφές τού Είκοσιένα. 'Λθήνα 1945, σελ. 22 63° Κώστα Π. Λαζαρίδη, ΐ0 έθνικός άγωνιστής Κωνσταντίνος Ράδος καί οί έθνικοί ει'1ερ- γέτες άπό τό Τσεπέλοβο. Γιάννινα 1971, σελ. 17 60 Κωνστ. Παπαδημητρίου, 'Βπαρχία Καρδίτσης. "Θεσσαλικό Χρονικά", έκτακτη έκδοση. 'Δθήνα 1955, σελ. 219

Αυγουστος … Δεκέµ6ριος 1977 Η… &… ΤΡΙΜΗΝΙΙ ΙΙΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ME ΘΕΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΥΡΣΟΓΙΑΝΝΗ ΚΑΙ ΤΑ ΓΥΡΩ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΑ Έκδίδετα1 από συντακτική έΠίτροΠη µέ τή συμπαράσταση της Προοδευτικής Ένώσεως Πυρσόγίαννης ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ: Γιώργος Κουρλος ΓΡΑΦΕΙΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ: Β. Κωνσταντίνου 42, Τηλ. 229.321, ΛΑΡΙΣΑ Περιεχόµενα ' ΕΝΑΣ ΧΡΟΝΟΣ ΖΩΗΣ άρθρο της Σύνταξης . . .. .. . . . . Σελ. 1 ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ .. .. » 2 H ΑΡΧΗ ΕΓΙΝΕ… . . » 3 ΠΥΡΣΟΓΙΑΝΝΗ - ΕΚΘΕΣΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ . .. .. . » 4 ΟΩΤΟΓΡΑΦΙ ΕΣ - είµαι καλά καλη άντάµωση . . . . . . . . . . . . » 7 ΛΑ" Ι' ΚΟΙ ΟΡΓΑΝΟΠΑΙΧΤΕΣ .. . » 10 ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΜΕ ΤΟΥΣ ΟΡΓΑΝΟΠΑΙΧΤΕΣ. » 27 Η ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΗΜΕΡΑ .. .. » 37 ΟΙ «ΦΥΛΕΣ» ΤΩΝ ΧΙΟΝΙΛΔΩΝ ΚΑΙ Η ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΧΕΙΡΟ- ΤΕΧΝ|ΚΗ … ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ … άρθρο τοι"; Κίτσου Μακρη . . . . » 40 1978. Η ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ .. . . » 46 Ο ΓΛΥΠΤΗΣ Μ|ΛΙΟΣ ΣΤΟΝ ΤΟΠΟ ΤΟΥ — της Β. Νικήτα- Σκαρ τάδου….......................... » 49 |ΡΑΜΜΑΤΑ....… » 59 ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΥΝ-ΣΗΜΕ]ΩΝΟΥΝ .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. » …. 62 » 64 ΘΑΝΑΤΟ! .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. Ι'ΐ'|΄| IE I A ΣΥΝΔΡΟΜΗ ΄Ι".…ι)ιερικ…ι Δρκ. 140 ΄1ζξιι)ιερικι… Δ()λ. 12 ΑΛΛΗΛ()Ι΄ΡΛΦΙΛ -— ΕΓΓΡΑΦΕΣ ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΩΝ ΚΑΙ ΕΜΒΑΣΜΑΤΑ: Θανάσης Παπαγεωργίου B. Κωνσταντίνου 42 ΛΑΡΙΣΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟ Λεωνίδας Ντόδας ΕΚΤΥΠΩΣΗ Τυπογραφείο «Η ΔΩΔ.ΩΝΗ» Κονίτσης 195 - Α. Τούµπα Τηλ. 920.610 Θεσσαλονίκη ΕΝΑΣ ΧΡΟΝΟΣ ΖΩΗΣ & ( ? Μ ΧΆΞ! έξω/β ζ-1γαπητοί μας φίλοι, λ]αζί με τίς εύχές μας για τήν καινούργια χρόνια σας στέλνουμε και τό διπλο τεύχος τού ((€Αρμολο- γιού», πού συµπλήρωσε ένα χρόνο ζωής. "Ενας χρόνος γεμάτος αγώνα καί αγωνία να γίνει τε» περιοδικο καλύτερο, να φτάνει στα χέρια σας συντομότερα, παρά τίς μεγάλες δυ- σκολίες, οίκονομικές καί τεχνικές. Λειτουργήσαμε συλλογικά καί &- νοιχτά προς όλες τίς πνευματικές δυνάμεις τού τόπου μας. Οί μέχρι σήμερα δραστηριότητες δεν μας κα- θόρισαν τελεσίδικα. Είναι γνωστοί οί στόχοι καί οί επιθυμίες μας. Καί ή ελευθερία μας έχει γίνει αποδε- κτή. Σκοπεύουμε να μείνουμε άνοι- χτοί σε ό,τιδήποτε αξιοποιεί δημι- ουργικά τήν πολιτιστική μας φυσι- ογνωμία καί ανακουφίζει τήν ά…- νιώδη έπι6ίωση τοι") τόπου μας. "E— τσι "ίσως μπορέσου…ιιε να δούμε ποιοί άκρι6ώς είσαστε καί πού άκριδώς πάμε. πι Η ΣΥΝΤΑΞΗ ΜαστοροΧώρια T013 Γράµµου τα Μαστοροχώρια 1:00 Γράµμου ή αλλιώς ακριτική Ελλάδα ύπάρχουν µονάχα στο χάρτη. «Νεκρά», «ασή µαντα», «ακίνητα» µέ- σα στήν πλήρη «καλών προθέσεων» συνεί- δηση των εκάστοτε αρµοδίων. ‘O ημερήσιος καί περιοδικός τύπος κα- τακλύζεται από γραφικά καί ανώδυνα «ό- δοιπορικά της αγωνίας». Ξεµοναχιάζουν στα καφενεία 4 - 5 συνταξιούχους, φωτο- γραφίζουν καµια γερόντισα … συνήθως µε ζαρωµένο πρόσωπο … δίπλα σε πρόδατα ?] φορτωµένη ξύλα, ψάχνουν για θέµατα µε λύκους κι αρκούδες, κρατούν ση µειώσεις για «αίτήματα», φιλοξενούνται από λαχτα- ρισµένους για ανταπόκριση προέδρους κι επιστρέφουν στην Αθήνα. Λίγο πολύ πιστεύ- ουν δτι έκµαιεύουν το διάλογο ή ακόμα καί το βίαιο αντίλογο. ‘H τηλεόραση συνεχίζει το χορό µε άψυ- δατωµένες «λαογραφικες ερευνες», µε ηµί- ωρα «νεοδηµοτικι3ν τραγουδιών». "Ολα αό- τα µε φόντο πλατάνια καί 6ρυσοδλες, καύ- µός καί µαράζι για τον τσιµεντόπληνκτο πο- λίτη των αστικών κέντρων. Παραµογές εκλογών … είναι συνήθεια φαίνεται … άνεόοκατέ6αιναν οί ύποψήφιοι τα χωριά καί µιλούσαν στα λιγοστά καφε- νεία, σε λιγοστούς ανθρώπους. Λιγοστοί 6- χι γιατί διαφωνούσαν με τα προγράµµατα ή τα πρόσωπα αλλά γιατί αύτο'ι ήταν όλοι κι όλοι. Στα χρόνια πούρχονται ή καλύτε- ρα τετραετίες, οί σταυροί θα µετρούνται στα νεκροταφεία κι όχι στίς κάλπες. Σκέ- ψη πολύ δεν χρειάζεται όταν ύπάρχει χω- ριό … χωρια … πού µετράει σε µια δεκα- ετία ζωής 6 γεννήσεις καί 48 θανάτους. Μαστοροχώρια του Γράµµου, χωρια πού αίσΘάνονται την αγωνία της έρήµωσης κι ή ανάσα τους όσο πάει καί λιγοστεύει. Η ΣΥΝΤΑΞΗ Oi «φυλές» τών Χιονιάδων καί ή ήπειρωτικι'1 χειροτεχνική - ζωγραφική "Ενα άρθρο τοι") Κίτσου Μακρή Αγαπητοί μου φίλοι, Ευχαρίστως συμφωνώ να δημοσιευτεί στο «Αρµολόι» το α΄ρθρο μου για τους Χιονιαδίτες ζωγράφους. Λυπάμαι πού δεν έχω έτοιμο τίποτε καινούργιο, ούτε ύπολο…γι΄ζω νά έχω σύντομα. EH συγκομιδή στοιχείων τού φετεινού καλο- καιριού δεν έχει άκόμα τακτοποιηι?εϊ, πολύ περισσότερο δεν έγινε ή επεξεργασία. . . Με… τα :…) φιλικά αίσι?ήματα Κίτσος Μακρής Βόλος 27)10)77 aA110 τίς τε΄σσερες µεγάλες πηγες τών ’H- πειρωτών χωρικών - ζωγράφων, το Kane's- 0060, τα Σουδενά, τούς Χιονιάδες καί τή Σαµαρίνα, ασφαλώς ή πιο πλούσια πηγή εί- ναι οί Χιονιάδες. "Η Σαμαρίνα σήμερα Βρί- σκεται στο Νομο Γρε6ενών, στα σύνορα ’H- πείρου καί Μακεδονίας, ωστόσο πολιτιστικά ανήκει στον ήπειρωτικο χώρο. Χωρικούς - ζωγράφους Ξδωσαν πολλα ήπειρώτικα χω- ριά, όπως το Φορτο'σι, το Καλέντζι καί άλ- λα. Πολύ συχνά σημειώνουν στα Ξργα τους καί τον τόπο καταγωγής τους. >Ιδιαίτερα οί Χιονιαδίτες, δίπλα στ, όνομά τους σχεδον πάντα 6άζουν το χωριο τής καταγωγής τους σε διάφορους τύπους: «εκ Χιονιάδων», «εκ κώμης Χιονιάδες», από χωρίον Χιονιάδες», «εκ Χιονιάδες», «Χιονιαδίτου», «Χιονιαδίτη», Το ίδιο άρθρο δημοσιεύτηκε στο «ΒΗΜΑ». «Χιονιάδες». .»… φανερώνει έμµεσα πως οί Χιονιαδίτες ζωγράφοι είχαν καλή φήµη. 'Η επίδοση πολλών άπο τούς Χιονιαδίτες στή ζωγραφική είναι γνωστή άπο παλιά. γι' αύτ΄ο κυκλοφορεί καί ή φράση «Χωνιά- δίτης είσαι; Ζωγράφος είσαι!». Δέν θα &… ναφερθούμε εδώ στήν ποιότητα τής καλλι- τεχνικής τους παραγωγής, καί ίδιαίτερα τής άγιογραφίας, πού προκάλεσε καί τήν εντο- νη αρνητική αντίδραση τοι") Φώτη Κόντο- γλου. Χειροτεχνικα έργα καλύπτουν τίς λα- τρευτικές ανάγκες ενος μεγάλου µέρους τής Βόρειας Ελλάδας, καί πέρα απ αύτή. 'Αλ- λωστε το επίπεδο δεν είναι το ίδιο σε ολους τούς Χιονιαδίτες ζωγράφους. "Υπάρχουν &- νάµεσά τους καλοί, μέτριοι καί κακοί. Τα προ6λήματα πού Θα µας απασχολήσουν σή- μερα είναι δύο, ή καταγωγή τής τέχνης τους καί κυρίως ή επαγγελματική τους συσ- σωµάτωση. ΑΡΜΟΛΟ'|' 41 Χιονιάδες: μερική άποψη Χώρος έρευνας το χωριο Χιονιάδες, σκαρ- φαλω|ιε΄νο στα κακοτράχαλα Βουνά τής ”H- πείρου, δίπλα στα αλ6ανικα σύνορα. "Αλλο- τε µε εκατοντάδες κατοίκους καί σήμερα µό- νο μέ 16, κι αύτούς σέ προχωρηµένη ήλι- κι'α. Χορτάριασαν τα μονοπάτια, έρημα τα περισσότερα σπίτια γκρεμίσματα παντού. Είκο'να ερήμωσης καί φθοράς, όχι πολύ δια- φορετική καί άπό άλλων ήπειρώτικων χω« ριών. Παλιότεροι πόροι του χωριου ή κτη- νοτροφία, ή ζωγραφική καί ξυλογλυπτι- κή. Σήµερα 0i συντάξεις καί ?; μικρή οίκο- σιτη κτηνοτροφία. Πώς δημιουργήθηκε η παράδοση αύτη σ ένα αποιιονωμε΄νο ερεινο χωριο; Σ 6, τι αφορα στην ξυλογλυπτική, ίσως ή πλησιέ- στερη προς τήν αλήθεια ερμηνεία είναι ή ακόλουθη. Η ξυλογλυπτική ύπήριξε, από πα- λιά, τέχνη τών δοσκών, άλλα σε μικρά κυ- ρίως αντικείιιενα για σπιτική καί επαγγελ- ματική χρηση, ρο'κες, γκλίτσες, κουτάλια, σφοντύ) ια κλπ. Κάτω από ορισμένες συνθή- κες καί µε τήν πίεση του μικρού κτηνοτρο- φικου είσοδήµατος. είναι δυνατο να προχω- ρήσουν καί σε πιο σύνθετες µορφές, όπως είναι ή εκκλησιαστική ξυλογλυπτικη. Στή ζωγραφική, δ|ιως, δεν μπορούμε να έπισημάνουμε ανάλογα σπέρματα. Με καί ή δασική πρώτη ύλη, αντίθετα απ &… συνέ- 6αινε µε τη Θαφικη τών μαλλιών, έπρεπε νάρθει από τόπους ιιακρυνούς και Με πολυ- 42 APMOAOJ‘ ήµερα ταξίδια. Τοπική παράδοση, πού τήν αναφέρει στο πολύτιµο συλλεκτικο 6ι6λίο του για τούς χιονιαδι΄τες ζωγράφους & ντό- πιος παπα-Γιώργης Παΐσιος', μιλάει για µαθητεία νεαρών 6λαχοποιμένων στην Ιτα- λία. Με κι αν ύποθε'σουµε µαθητεία στο "Α- γιον "Ορος, κι εκεί το ίδιο επικρατούσε. "Αλλωστε καί ζωγράφοι από άλλα χωριά, με σίγουρη μαθητεία στο "Αγιον "Όρος, τήν ’1'- δια τεχνοτροπία ακολουθούν. Είναι ή κοινή εικαστική διάλεκτος όλων τών χειροτεχνών ζωγράφων τής εποχής τους καί νομίζω πως τή ρίζα της πρέπει να τήν αναζητήσουμε στα πολύ πιο κοντινά καί προσιτά 'Επτάνη- σα, με τή γνωστή ζωγραφική σχολή τους. Μερικές προσπάθειες να κρατηθεί στούς Χιονιάδες ύφος πλησιέστερο προς τή 6υζαν- τινή παράδοση έμειναν χωρίς συνέχεια. Σά µια τέτοια προσπάθεια σημειώνουμε τήν εί- κόνα τού "Αγίου =Αντωνι΄ου πού δρι΄σκεται στήν εκκλησία τού "Αγίου "Αθανασίου Χιο- νιάδων, καθώς καί µια μεταγενέστερη, άλ- λα πιο σοδαρή παραλλαγή της, πάλι στήν ίδια εκκλησία. Για τήν επαγγελματική οργάνωση καί τή διδασκαλία τής τέχνης στούς Χιονιάδες έχουν διατυπωθεί πολλές εκδοχές, πού φτά- νουν ώς τήν ύπαρξη οργανωµένης Σχολής Ζωγραφικής. "Η έλλειψη γραπτών πηγών ή άλλων σίγουρων στοιχείων αφήνει το πεδίο ελεύθερο για κάθε μορφής είκασίες, άπό τίς οποίες δεν ξέφυγε καί & όποφαινόµενος. *Ε- παγγελμ.ατική οργάνωση καί σταδιακή μα- θητεία είναι άλληλε΄νδετες σε μορφές χειρο- τεχνικών συσσωματώσεων. Το εθνικό τους δίκαιο καθορίζει όχι µό- νο τούς ορους άσκησης τού επαγγέλματος, αλλά καί το διαδοχικά στάδια μαθητείας, με τήν αντίστοιχη ανάληψη εύθυνών στήν παραγωγική διαδικασία. Είδικα στή ζω- γραφική, οί μικροί μαθητευόμενοι αρχίζουν από 6οηθητικες δουλειές, όπως το τρίψιµο τών χρωµάτων καί το καθάρισμα τών κινέ- λων, ύστερα προχωρούν στο γέµισμα οµοιό- χρωμων επιφανειών καί διαδοχικά αναλα- 6αίνουν περισσότερο όπεύθυνα καθήκοντα, ώσπου να φτάσουν στή σχεδίαση καί το δού- λ.=.μα τών λεπτομερειών. Οί επαγγελματικές αυτες οργανώσεις δεν είχαν σταθερή µορ- φή2. τΗταν προσαρμοσμένες στο είδος καί στίς ανάγκες τής οίκονομικής δραστηριότη- τας σέ κάθε τομέα. Για τούς διοτέχνες ύπήρ- χαν τα ίσνάφια ή ρουφε΄τια, για τούς εμπό- ρους οί κομπανίες ή συντροφι΄ες, για τούς κτηνοτρόφους τα τσελιγκάτα καί ποικίλες µορφές για τούς ναυτικούς καί τούς στρατι- ωτικούς Το 16ο αίώνα έχουµε στήν ενετο- κρατούµενη Κρήτη «"Αδελφότητα» ζωγρά- φων, στήν οποία συµμετέχει καί & νεαρος Μ…… (Δομίνικος) Θεοτοκόπουλος. … από έπίπονες έρευνες έφτασα στο συμπέρασμα πως οί ζωγράφοι τών Χωνιά- δων δεν ακολούθησαν τή συντεχνιακή επαγ- γελματική συσσωμάτωση, αλλά το χωρισµό σε φ ά ρ ε ς , κοινωνικές ομάδες πού στηρίζονται στήν κοινότητα καταγωγής. Πρώτη νύξη για να στραφει ή έρευνα προς τήν κατεύθυνση αυτή τήνε έδωσε µια από τίς πρώτες έπιγραφες τού ζωγράφου Παγώνη στο Πήλιο. Νεόφερτος ακόµα, κρατάει τήν ήπειρώτικη προφορά τού ονόµατός του καί θυμάται τή φάρα στήν οποία ανήκει Σε κιονόκρανο τής "Αγίας Μαρίνας Κισ- σού, στα 1802, ανάμεσα σε πολλά άλλα γράφει: «χείρ δωρεούντος παγούνι κωσταντί εκ φυλής πασχαλάδες». "Η επιγραφή αύτή έδαζε πολλα ερωτήματα, πού τελικα θρή- καν τήν απάντησή τους ,εκτος απο ένα: Τί σήµαινε έκεϊνο το «εκ φυλής πασχαλάδες». "Ο Χριστόφορος Περραι6ος στήν «"Ιστορία τού Σουλίου καί Πάργας», πού τύπωσε στα 1857, γράφει στή σελίδα 17: «Είς τα τέσ- σαρα ταύτα χωρία ύπάρχουσι διάφοροι φυ- λαί, φάραι κοινώς ονοµαζόμεναι» Σ' άλλα σημεία τού δι6λι΄ου του αναφέρε- ται στή «φυλή τών Βοτζαραι΄ων», στή «φυλή τών Ζερ6αίων» κλπ., δηλαδή σε γνωστές σουλιώτικες φάρες. "Ας σηµειώσουμε εδώ, για το σημερινό αναγνώστη, πως ή λέξη φά- ρα πολύ αργότερα πήρε ύποτιμητική σημα… σία. "Ο παπα- Γιώργης Παίσιος πολλές φο- ρές, στα Βιογραφικά στοιχεια για χιονιαδί- τες ζωγράφους ,δίπλα στα ονοµατεπώνυ|ιά τους σημειώνει «εκ τής γενεάς Πασχαλά- δων», «εκ τής γενεάς Τοατσαίων Πασχαλά- δων», «Μαρινάς», χωρίς να δίνει άλλη εξή- γηση. Τα… ή επιτόπια έρευνα απέδειξε πως οί χιονιαδίτες ζωγράφοι ανήκαν σε δυο APMOAO‘I' 43 δασικές φάρες, στούς Πασχαλάδες καί στούς Μαρινάδες. Φυσικά, δέν έπιδίδονταν όλοι οί άντρες κάθε φάρας στή ζωγραφική. 'Η κτηνοτροφία παρέμενε δασικος πόρος όιοπορισμού καί ίσως μια κάποια στρατιω- τική οργάνωση να τούς συνέδεε. Οί Πασχα- λάδες κατοικούσαν στή συνοικία πού Βρίσκε- ται όορειοδυτικά από το κέντρο τού χωριού καί είχαν γιά κοινό τους έργαστήριο, όπου γινόταν καί ή μαθητεία τών νέων ζωγρά- φων, ένα πολύ ψηλό κτίριο, πού οί ντόπιοι το έλεγαν «κούλα τών Πασχαλάδων». "Ας θυμηθούμε έδώ πώς & Σουλιώτης Λ. Κουτσο- νίκας στήν «'Ιστορία τής e13117112131710 Έπα- ναστάσεως» σηµειώνει πώς τα σπίτια τών αρχηγών κάθε φάρας «ήσαν κατά το µαλ- λον πύργοι οχυροί». 'H Κούλα τών Πασχαλάδων έπεσε έδώ καί σαράντα περίπου χρόνια καί στή θέση της έχτισε καινούργιο σπίτι παραθερισµού ένας από τούς απογόνους τών Πασχαλάδων, & συν- ταξιούχος δάσκαλος Στέφανος Ζωγράφος, πολύτιμος συµπαραστάτης 1101) στίς σχετικές έρευνες. Εννοείται πώς πολλοί έργάζονται καί στα σπίτια τους, κυρίως από τα μέσα τού 1901) αίώνα. Σώζεται σέ καλή κατάστα- ση το σπίτι, όπου έργάσθηκαν οί Πασχαλά- δες ζωγράφοι Γεώργιος, Ματθαίος, Ζήκος, Αποστολος, Σωκράτης καί Κωνσταντίνος. Απο τή φάρα τών Πασχαλάδων αποσπά- σθηκε, στα µέλη τού 18ου αίώνα, ένα πα- ρακλάδι της, οί Τσατσαίοι Πασχαλάδες ή σκέτα Τσατσαίοι. Οί Μαρινάδες κατοικού- σαν λίγο χαμηλότερα. Σώζεται, παρατηµ.ένο καί πνιγμε'νο στήν άγρια 6λάστηση, το κοι- νό τους έργαστήριο. 'Η οίκογενειακή 510150- χή στο έπάγγελμα τού ζωγράφου διαπιστώ- νεται πολλές φορές, π.χ.: Κωνσταντής Χιο- νιαδίτης (παππούς) — Παγώνης Χιονια- δίτης κι ύστερα Δρακιώτης (γιος) —— Α- θανάσιος Παγωνίδης κι ύστερα Παγώνης (έγγονός)- =Εδώ διαπιστώνουµε καί το σχηματισμο νέων έπώνυµων σέ ανθρώπους μιας φάρας. "Η αλλαγή τού έπώνυµου δέ σημαίνει απο- κοπή από τή φάρα, πού κρατάει πάντα το όνομα τού γενάρχη μέ περηφάνεια, κάτι αν- τίστοιχο μέ τούς θεούς ή ήρωες γενάρχες τών αρχαίων αθηναϊκών «φυλών». Περιτ… Σπίτι όπου δούλεψαν οί Παοχαλά- δες ζωγράφοι: Γεώργιος, Ματθαί- ος, Ζήκος, *.4πόσιολος, Σωκράτης καί Κωνσταντίνος το να σημειώσω πώς έδώ δέν 6λέπω κάποια «συνέχεια», αλλά απλή αντιστοιχία παρόμοι- ων κοινωνικών δομών. Τώρα πρέπει νά έξετάσουμε γιατί οί αρ- χικά κτηνοτροφικές «φυλές» τών Χιονιάδων έξελίσσονται κατά ένα ποσοστο σέ χειροτε- χνικές ή έστω μικτές, χωρίς να πάρουν τή µορφή τού ίσναφιού παρ' όλο πού «στο τέ- λος τού 18ου αίώνα δρισκόμ.αστε μπροστά στο φαινόμενο: ή κτηνοτροφική πάτρια, πού ή συνείδησή της ήταν σχεδον απόλυτα δεσμευ- µένη από το ένστιχτο ,τώρα κάτω ετ: τήν έπιρροή τών αστικών ορεινών κέντρων, έ- λευθερώνεται από τήν αστική Εδεολογία», ό- πως σηµειώνει ο Μ. Μ. Παπαϊωάννου στα σχόλια τών «΄Απάντων» τού Περραιδού3. Τον πρώτο λόγο τον σηµειώσαµε πιο πά- νω, πολλές από τίς φάρες έχουν μικτο χα- ρακτήρα, κτηνοτροφικο καί χειροτεχνικό. Στούς ορεινούς πληθυσμούς τών χωριών τής "Ηπείρου …- αύτά μας ένδιαφέρουν έδώ - το μεγαλύτερο ποσοστο τής παραγωγικής δραστηριότητας κατέχει ή πρωτογενής πα- ραγωγή, κτηνοτροφία, γεωργία, ύλοτομία, γιά έσωτερική κυρίως κατανάλωση καί λι- γότερο για 5117100111. cH φτώχεια φυσικών πόρων οδηγεί ένα μέρος τού πληθυσµού σέ 44 ΑΡΜΟΛΟ1' µεταποιητικές δραστηριότητες καί είναι γνω- στή ή έπίδοση τών ήπειρωτών σέ διάφορες μορφές χειροτεχνίας καί στήν οίκοδομική. Πολύ περιορισµένη είναι ή προσφορά ύπηρε- σιών: δάσκαλοι, κομπογιαννίτες, 0510100- ρείς... Κοντά 0’ 01010 πρέπει 1201 7100085000115 πώς 0 050000 έχει κάποιαν αντοχή στο χρό- νο, διατηρείται κι όταν πιά έχουν αλλάξει οί συνθήκες τίς οποίες έξυπηρετούσε 051251 σάν ένα σχήμα χωρίς περιεχόµενο. Απο 101 11700101 στοιχεία, πού προς το παρον κατέχουμε, ύγαίνει το 00117150010001 πώς οί «φυλές» τών χιονιαδιτών ζωγράφων είχαν δομή καί λειτουργία μεταποιητικής συντεχνίας. Σήµερα, βέ6αια, ή ζωγραφική θεωρείται προσφορά ύπηρεσιών, 1101 στήν έ- ποχή έκείνη αντιμετωπίζεται σάν 05101710171- τική δραστηριότητα, αντίστοιχη 05 τού χαλ- κουργού, τού ασηµιτζή, τού λιθογλύφου κλπ. Πρόκειται, όπως το σηµειώσαμε καί απο τήν αρχή, γιά χειροτεχνικού χαρακτήρα ζωγρα- φικη. Φαίνεται πώς οί σχέσεις ανάµεσα στίς δύο φάρες δέν είναι έχθρικές, αφού σημειώνονται καί έπιγαµίες. "E101 ,ή Χρύσω, κόρη τού Πασχαλα ζωγράφου Ζήκου Γεωργίου παν- τεύεται το Μαρινα οµότεχνό του Αναστά- σιο Κ. Ζωγράφο καί 0’ 0101012 κάνει δύο άλ- λους ζωγράφους, το Χριστόδουλο καί το Θω- μά, πού ανήκουν πιά στή φάρα τών Μαρινά- δων. "Ας σημειωθεί έδώ πώς πολλοί, καί από τίς δύο φάρες, έπαιρναν το 5710177511101 τους 7101 57111112000: Ζωγράφος, όπως έγινε καί 115 άλλα 5710177511101101, Βαγενας, Χαλ- κιάς, Μαραγκός, Σαράφης. "Η έξωγαµ.ία, δηλαδή ο γάµος ανάµεσα σέ 01101101 01710 δια- φορετικές ένώσεις αίματοσυγγένειας ήταν σέ παγκόσμια κλίμακα έπιθυμητή καί πολλές φορές 5711656171051271 7101 λόγους εύγονίας πού είχαν διαπιστωθεί έµπειρατικά4. Μέ αφετηρία το χωριό τους, όπου τούς χειµωνιάτικους µήνες δούλευαν φορητές εί- κόνες, ξεχύνονταν οί χιονιαδίτες ζωγράφοι προς διάφορες κατευθύνσεις 7101 12’ 011201101- 6001) τοιχογραφικές έργασίες καί να πουλή- σουν τίς έτοιμες εικόνες. Μερικές φορές έ μεναν µόνιμα σέ τόπους όπου ύπήρχε αρ- 1:5101 δουλειά, παντρεύονταν καί ντόπιες, ό- ως έκανε & Παγώνης στή Δράκια τού Πη- ίου5. "Έργα τους συναντούμε στή 130001171101- π 1 W1, στή Σταριτσιάνη Καστοριάς, στο Αύγε- ρινο Μακεδονίας, στο Πεντάλοφο καί στον γειτονικό του Βυθό, στή Βήσσανη, 0101 πη- λιορείτικα χωριά Δράκια, Ανήλιο, Κισσός, Νεοχώρι, Μακρινίτσα, στο μοναστήρι τής Κλεισούρας, στήν Πρεμετή, στή Ζίτσα, στο Κουκούλι, στο T057151060, 010 Βρυσοχώρι καί το Σκαμνέλι Ζαγοριού, τήν Πυρσόγιαν- νη, στήν περιφέρεια Αγρινίου, στο Καλλι- φώνι Καρδίτσας καί σέ πολλά άλλα χωριά. Οί χιονιαδίτες ζωγράφοι, έκτος 01710 το κύριο αγιογραφικό τους έργο, καλλιέργησαν καί άλλους τομείς τής τέχνης τους, όπως το τοπίο (Παγώνης: "Αγία Μαρίνα Κισσού, παράσπιτο Τριανταφύλλου στή Δράκια) , τήν προσωπογραφία (Χριστόδουλος Ζωγράφος: προσωπογραφίες τών γονιών του Παγώνης: Ρήγας Υψηλάντης), τίς ίστορικές σκηνές (,Αναστάσιος Παπακώστας - Μαρινας: σπί- τι τού Ράδου στο T057151060) , τή διακόσµη- ση προσόψεων 01710 κασέλλες (σπίτι τού Σ. Ζωγράφου στούς Χιονιάδες) καί τή νεκρή φύση .(Παγώνης: "Αγία Μαρίνα Κισσού, "'Αγιος Δημήτριος Νεοχωρίού). * ** Το 071051101101 τούτο είναι 11101 πρώτη προ- σέγγιση στο θέµα, 0101 ύπόδειξη για το 50000 πού ίσως πρέπει να ακολουθήσουν νε- ώτεροι έρευνητές καί 0’ άλλα χωριά 05 7101- 00110101 κοινωνική δοµή καί αντίστοιχες δρα- Σπίιι Μαρινάδων ζωγράφων APMOAO- l- 45 0171010171150, χωρίς 1201 προδικάζει καί 101 τελικά συμπεράσματα. "Η έρευνα γύρω από τον παραδοσιακό 0010 7101111000 προχωρεί πέρα 01710 τή συλλογή ύλικού, πού φυσικά πρέπει νά συνεχισ0εί, καί 01710 τήν καλαι- σθητική αποτίµηση, σέ πιο σύνθετες καί ού- σιαστικές µορφές. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1.-Γειι)ργί…ι Ηαϊσίοιι, 'ιερέως, ‘A γ ι ο- 101110111 καί 'Λγιογράφοι τ ώ ν Χ |. ο ν ι α δ … ν, ,Ιωάννινα 1962, σελ. &. 2.- Λέν ι'ιπι΄ιρχει μεγαλη συνθετική έργασία για τα ίσνάι|>ι.α καί 0011011151111 στήν 'Ελ- λάδα, µόνο μερικές μονογραφίες. Σχετι- κή βι(ίλιογριιφία βλέπε ατού: Νικ. Πανταζοπούλου, "Ε λ λ ή ν ω ν Συσσωμ.ατώσεις κατά τήν Τουρκοκριιτίαν, 'Αθή- ναι 1958. 3.--Χριστ. Περραιύού, "A :: α ν τ α. Πρό- λογος Νίκου Βέη. "Επιμέλεια - Σχόλια Μ.Μ. Παπαϊωάννου. 'Λ0ήνα 1956, σελ. 83. 4.-Φρειδ. Ένγκελς, 'Η Κ (1 τ ο. γ ω γ η Χ ιο ν ι ά δ ε ς." Γκρεμισμένο πα- ράσπιτο τής («Kw/1mg» ιών Πα- αχαλάδων τής Οίκογένειας, τής ’A— τομικής 'Ιδιοκτησίας καί τού Κράτους. ΄Αθήνα1966, σελ. 100, 103 κ.ά. 5.-Κίτσου Λ.Μακρή, 'Η Λαϊκή Τέ- χνη τού Πηλίου,'Αθήνα1976, σελ.209. 08033 'Η σύνδροµα σας Διευκρινίζουμε πώς το Περιοδικό δική σας ουνδρομή. Πιστεύουμε πως ο καθένας Πρέπει να στείλει τή συνδρομή του στα κεντρικά γραφεία τής Λάρισας. (Διεύθυνση, ΄Αθανά- σιος Παπαγεωργίου, Βασιλέως Κωνσταντίνου 42, για το «ΑΡΜΟΛΟ'Ι'» - τηλέφωνο 229.321) μας στηρίζεται αποκλειστικα στη

… ται απΞνάις της Μητρο- πόλεως Φθιώτιδος. Είς τήν πόλιν μας θα έπανέ…λΘη καί & Ιερό-ορ- γήση είς 16v Μ.ητροπαλιτικόν Να- όν, δεν πρόκειται όµως νά περι- οδεύση είς τήν περιφιέρειαν. Κα- τά τον χρόνον τής τοποτηρητείας του θα άσχιοληθή ιµέ τήν τρέχου- σαν µόνον ύπηρεσίαν τής Μητρο- πόλεως, καθ' όσον ή ρύ3ιιιοις των γενικωτέρων ζητηµάτων ού- τής είναι έργον τού νέου Μητρο- πολ'ίτου ΈρωτηΘείς περί τής εκλογής τού νέου Μητροπολίτου Δη [.1111an- δος άπήντησεν ότι δεν γιωρίζει πότε θά γίνη αύτη, αλλά πάντως πρέπ-ι αύτη νά δραδ-ύνη, διότι άλλως δεν θά έγίνετο διορισµός pug». |Κατά τήν διάρκειαν τής ήμε- ρας έπεσικέφθιησαν 16v Σεβασμι- ώτατον ΄Αµι6ριέσιον διάφοροι φι- λόθρησκοι συ.µπολ΄ι΄ται καί έπιτρο- παι. 'Ο Μητροπολίτης Φθιώτιδος «. ΄Α-µ6ρόσιος είναι είς εκ των αρχαιοτέρων αρχιερέων τής Έκ- κλησίας τής 'Ελίλάδος. Έχει…οι>το- νήθη επίσκοπος 16 1911 καί διε- τέλεσε Μητροπολίτης Χριστουπό- λεως, Ναυπακτίας καί από 25€- τίας ποιµαίνει τήν περιφέρειαν τής Φθιώτιδος. Διετέλεσεν επίσης κατά καιρούς Τοποτηρητής τής 'Αρχιεπισκοπής 'Αθ…ηνων καί των Μητροπόλεων ΄Αικαρνανίας καί Θεσσαλ ιώτιδος. ΕΠΙΤί;ύΠΗ ΥΠΟ ΤΟΝ K- AHMAPXflN ΑΠΕΦΑΣΙΣθΗ NA METABH ΕΙΣ ΑΘΗΝΑΣ ΝΑ ΤΑ θΕΜΑΤΑ ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΗΣΕΩΣ ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΙΑ ΔΙΑ το KYIIPIAKON T6 Δηµοτιίκιδν Σιυμι6ούλιον Βό- λου, κατά τιήν νι.1κτε;ριινήν συνε- δρίασίν του, απεφάσισε τήν άπο- στοιλήν έπείγον.τος τηλεγραφήμα- τος προς τήν Γενική… Σιυνέλε-υσιν τού ΟΗΕ, διά- τ>οι΄) όποίου έκφρα- ζει τά αίσθήµατα αποτροπιασµού τής πόλεως διά τήν συνεχιζοµένιην κατιατιυράνινιηισιν τού ύπερηφάινου 'Ε'λ-ληνιικιού Κυπριακού λαού, άγω- νιζοµ'ένοιυ διά τήν ελευθερίαν του καί: ζητεί τήν λ.ήψιιν άποφάσεω'ς διιά τήν αύτοδιιάιΘεσιιν τής Κύπρον. 'Επίσης άπεφασίσΘηι ή άπω… .λή τηλιεγιραφή'µιατιος. διαµαρτυρίας προς τήν ΄Επιτιρο.πήν των Δικαιω- .µάτιων τού ΄Α'ιιιΘρώπου΄ διά τήν ά- πάνθρωπον µεταχείρισι-ν- .… Κυ- πρίων πατριωτόν έκ μέρους τού δυνάστου τής νήσου. 'Αρχοµιένης τής συνεδριάσεως 6 Δήμαρχος κ. Κλιαψόπουιλοςι είσηγή- θηι είς 16 I-up'Sa-OAII-ov τήν αποστο- .λήιν διαμαρτυρίας είς 16v OHE διά τήιν 6116 ":… Β...-Μ…… κατακρά- καί Ματ-αδυνάστευσι|ν τ'ησιιν τού λαού τής νήσου Κύπρου. (Ο κ. Δή- µαρχος προσέθεσε-ν, ότι 16 Συμ- δούλιιο'ν πρέπει νά ζήτήση άπό τά "Ηνωµένα "Έθνη να λιά6ο…υν από φασιν άπελευθερώσεωςι τής. Κύπρου από 16v 6άρ6οιριον ξενιικον ζυγδ…ν. T6 IIUIIIISOI'IMIOVI απεφάσισε… άκο- .λούΘως τήν αποστοιλήν τηλεγιραιφή- ιµατος είς τά συζητούνται 16 K1.)— 11pI01K6v ΄Η'ν-ωµένα1 ΄Έ0νιη, έδέχΘη &" πρότασιινι τού K. Πιετ:ροχείλου, ίνα ταυτοχρόνως αποστολή τηλε- ιγραφική] διαμαρτυρία προς τήν 'Επι=τροπήν Δικαιωμάτων τού ’Av- θρόπου. Η A'NOIKIOAOIMIHIIZ ‘AImokoéequ 6 κ. Κλαψόπουλος είπεν, ότιι 6 Δήµος όφείλει να δια- µαρτυρηΘή διά τήν έγκατάλειψιιν τής άνοιικοδοµήσεως τής πόλεως, ως πιροκύπτει- &… τήν είσηγητικήν ΞκιΘεσιν επι τού προύπολογισμού τού κ. ύπουργσύ ":… Οίκονομικόν. Είναιι γνωστόν, .προσέΘεσεν 6 K. Δήµαρχος, ότι αί πληγαί, τάς 6- .nquIq ήνοιιξεν είς τήν πόλιν 6 σει- σμός, δεν Έχουν ακόµη έπουλωΘή καί είνα… κοινή συνείδηισις, ότι 8" αποτελέση 6α-ρύτατον καί ένδεχο- 'μένς καίριον πλήγµα κατά τής πόλεως ή έγ-κατάλειψις τής άνοι- κοδομήσε.ωςι. Δέν είναι! ινοητδν νά κλεισθή 16 θέµα διά τή:ς χορηγή- σεως be τού τρέχοντος προύπολο- γισµού τού ποσού ":… 80—90 έ- κατοµµυρί.ων δραχµών. Περαιτέρω 6 κ. Δήμαρχος άντέ- κρονσε το ψληιναφήμΜα διαφό- ρων άνευΘύνων, ότιι 6 Βόλος ξτυχε ηρονοµιιακής έ… µέρους τής Κ:υ6ερ- ινήσεωςι µεταχειιρΞσεωςι -καί' απέδει- g: µε αριθµούς, ότι τοιαύτη με- ταχείρισιΙς δεν ύπαρχει. T6 Δηιµοτινκόν Συµ6ούλιον κατέ- λ!ηξε, πιρέπειι να διαµαρτυρηΒή καί το ζητήση τήν αύξησιν τού κονδυ- λίου τού άναγ;ραφοµέ-νου είς- 16v .π=ρούποιλογ'ιισµ-όν ύπέρ … σεισμο- πλήκτων. Τούτο δύναται νά γίνη κατά τήν συζήτησι'ν τού προύπο- λογισμού. 'Ωσαύτως πρέπον νά καταγρα- φούν αί ζημία… τού σεισμού τής 2ας Νοεμ6ρίου καί νά χορηγηθούν (EYINEXEII‘A είς τήν 4ην σελίδα) Η ΜΞΘΑΥΡΙΑΝΗ ΔΙΚΗ ΕΠΙ ΦΟΝΩ ΕΙΣ το KAKOYPI'IOAIKEION ΒΟΛΟΥ οι ΚΛΗΡΩ0ΕΝΤΕ! !ΝθΡΚΟΙ ΜΗΝθΣ ΜΑΡΤΙΟΥ Μεθαύρι:ον Hagan-mum είς το Κακουργιοδικείον τής πόλεώς μας θα όκιδιικασιΘή ή ι΄.ιπόΘεσις τού Κων- σταντίνου Μιχ-α.λι;τοάινου ή Κων- σταντάρα, έν: Βαµ6αικούςι Φαρσά- λων, κατηγορουµένου, ότιι ιµετέχων όµόίδιος τού Σούρλα, μετά τού ό- µοχωρίου του Δηµητρίου Καρ6ού- νη, -έΦόνιευσε 16m Νικόλαον ΄Αιµπα- τζίδην, έκ Πειραιω- Σηµειωτέον, ότι 6 Καρ6ούνηςι Ξτ!υχεν αµνηστίας. ΚΛΗιΡΩΣ Ι'Σ ΕιΝΟΡ KQNI "Υπό τού Πρωτοδικείου πληρό- Θη|σαιν οί κάτωθι ως όνορκοιι μη- νός Μαρτίου: Α΄ περιόδου τακτικοί: Γ. Ροδί- της, I. Πανταζής, In. 'Ιωάινου, Ν. ι'Πεκόπο=υλος, Τ. Βλαµόπουλος, Δ. ΄Αιργιυρόπουλος, Δ. Ζωγράφου, Κ. Γεωργιούλας, Θ. Δρόσος, Σ. Μπο-ρ- λότος, .N‘. Κοµνός, Κ. Λαδογιάν- νης, Α. Μοσχο6ίδης, I. 'Ανω":- σίου, 'Ελευθι-ρία Ματσάγγου, EI- ρ.ήνη Ματσώλη, Νίκατ-ερίνη Μαρ- yaw-1019M, Μαρία Παπαγεωργίου, Δήµητρα Πιολυκόιρπου. 'Αιναπληρωµατ…οί: A. Κατσαν- "III/11g, Γ. Μακρής, Ι. Καραγιάν- νης, |. 'Μπορνόζης, "1. Τσαλιαπά- τας, E. Παντελίδης I. Μάργαρης, Δ.. Κεοεµαλής, 'Ηλέκτρα Παπαγεωρ- γίου, Ρίτα Μοστχο6ίδου. Β΄ περιόδου τακτικοί: Ν. Μανω- λόπουλος, K. Μακρής, Π. 'Ιατρού, Γ. Ζάµπαλος, Σ. Παπαγιαννοπού- λος, N. Παπαπαναγ'ής, Δ. Πέτρου, Γ. Μιχαηλίδης, Γ. Πλατιάς, Κ. Θεοδοσίου, E. Walpaic', Γ. Κόμιξ»- της, Μ. Καλαγιάς, N. 'Αποστο- .λόπουλιο-ς, IN. Γουρηιώτης, Θέκλα ιΠαι=δοπούλου, ΄Ιαµή'νη: Μαρκογιαν- νοπούλ-ου, Μάχη Μπαδ-ρά6ου, "…Ελ- ληι Μαγιουλά, "Ελένη Ξηραδάκη. 'Αιναπληιρ-ωιµ'αιτ ι…κιοιί1: Ν . ιΠαι 86- πουλος, Π. Καρούνης, Α. Σταμα- τάς, Γ. Ρήγας, AI. Ζαχαρόπου- λος, Σ. Κορακάκης, Μαρία Νορ-λί- δου, Μαρίκα Παπακώστα. [ΧΧΧ πρός δήμοσίίευαιν είς τήν 01356- λως αναμιχθείσαν είς τήν ανωτέ- ρω ΄ιστορίαν τοπική… συνάδελφσν, ενώ 16 όρθον θά ήτο ή κοινοποί- ησις νά γίνη προς τήν «Θεσσα- λίαν». Πάντως, ε'κ τού εγγράφου τού ύπουργεί-ου προκύπτει ότι είς 16v Nou6v Μαγνησίας διετέθη… διά πα ραγωγ|κά Έργα 16 τρίτον των πι- στώσεων, που διετέΘησαν διά τήν Λάρισα. 11 ίΕ|1Ι]ίΡΠΙ 111" 1011110" FIIIIIIIIIIIIIIIIIII IIIIIIIIIIH (Ο ύπουργός Προεδρίας τής Κυ6ερνήσεως κ. 'Κ. Τσάτσος, µάς απέστειλε 16 κάτωθι έγγραφον: «Είς 16 φύλλον ύμών τής 7.2. 57 όποστηρίζετε ότι διά τής ύ- ποχρεώσεως των επαρχιακών ρα- διοφωνικών σταθµών, όπως άνα- ιµεταδίδουν 16 πρόγραμμα τού Ρ. Σ. Μη… καί περιορίσουν μόνον είς δίωρον τήν µετάδοσιν τοπικού προγράµµατος, ()1 10m- κοί ραδ. σταθµοί ούσιαστικ κως ικα ταργούνται. >>Σ&ς πληροφορώ ότι ή ίδρυσις τοπικών ραδ. σταθμών ένα έχει σκοπόν. T6 νά γίνεται ξακουστός είς κάθε γωνίαν τής Έλλάδος 6 ραδ. σταθµος ,Αθηνών, διά τζιν οποίον καί επιδεικνύεται ζωηρά το ενδιαφέρον των κατόχων ρα- διοφώνων. Διά τούτο κα= καισ- 6άλλεται προσπάθεια πλήρους ραδιοφωνιΜη-ς «δικτυωσεως» τής χώρας ϊ »Αί δύο ωραι τοπικού προγράμ µατος κρίνονται απολύτως έπαρ- κεΤς». ΥΠΟΔΕΙΞΕΙΣ KAI ΠΑΡΑΠΟΝΑ ΄Αναγνώσται μας διατυπώνουν παράπονα, διότι, ενώ έχορηγή- πετ r" κ"ά1|'καΐ&τιν'τωτοσ θησα-ν φορολογικαί απαλλαγαί είς τούς µεγάλους επιχειρηματί- ας, έ ακολουθούν oI‘I μισθωτοί νά πληρώνουν 16v φόρον µισθωτών ύπηρεσιών, καίτοι είναι γνωστόν ότι οί μισθωτοί Ξχουν αίσΘατιθή περισσότερον 16v οίκονοµι-κάν άν- τίκτυπον εκ των σεισιµών από οί- ονδήποτε άλλον. " Μία ύπηρεσία τουριστική έχει τοποθετήσει πίνακας έξω από τήν πόλιν καί εντος αύτής, πού δεικνύουν διαφόρους διευθύν- σεις τής περιοχής. Δυστυχώς, δέν ύπάρχουν πινακίδες πού νά όµι- λούν περί Τσαγκαράδας, Ζαγο- ράς κλπ., ενώ αί κωμοπόλεις ού- ται είναι από τάς πλέον τουρι- στικιάς τού Πηλίου. " Πρό καιρού είχε ανακοινω- θή L'rrr6 τού ύφυπο»υργού Συγκοι- νωνιών κ. 'Καραπιπιέρη, 6m % προσληφΘούν νέαι τηλεφωνήτριαι είς τον ΟΤΕ Βόλου. ΄Εκτοτε πα- ρήλθεν αρκετό διάστημα καί παρ'" όλον ότι 16 Τηλεφωνικά Κέντρο-ν Βόλου με τήν τεραστίαν του κί- νησιν έχει 16v μικρότερον άρθ- µδν τηλεφωνητριών, ούδεµία πρ:΄>σ ληψις εγένετο. Θ ΣΚΥΛΟ! TOY ΔΑ!ΚΛΛ0Υ ΕΔΑΓΚΑ!Ε ">" ΠΡθΙΔΡΌΝ ΤΡΙΚΑΛΑ, 19. ("Γ-ού ανταπο- κριτού ιµας).- Είς 1.6 χωρίον Μεγάρχη ό σκύλος τού διδασκά- λου τού χωρίου έδάγικασε τόν πρό εδρον τής κοινότητος, όστις ύ- ποδάλλεται ήδη είς άντιλυσσικήν θεραπείαν. νικοί, γραφείς καί άλλοι υπάλλη- λοι θεωρούνται ούσιαστικώς ώς απολυθέντες, "Ως έικ τούτου δεν έχουν δικαίωµα ύπογραφής ούτε δικαίωµα ελέγχου είς τάς ανέγει- ροµ.ένας ή επισκευαζοιµέινας οίκί- ας. Πολλοί σεισιµ-όπιληκτοι, πού ήλθαν είς 'Βόλον από τήν ύπαι- θρον διά νά λάδι)… τάς δόσεις των δανείων των, ήναγκάσΘησαν νά επιστρέψουν είς τά χωρία των ρ …ο. τάς όποία-ς το χιορηγηθΞντ…α ξό- νεια έχρησιιµιοποιήΘησαν διά ακο- πούς ξένους προς τήν ΜΜΜ- µησιν. TA AANEIA AI’ AHIO‘GIHIKAI "Οσον αφοράτάςδια;αρτυρίας ότι δεν χορηγούνται δάνεια διά τήν έπισκευήν αποθηκών, έγνώ- σθη, ότι ή αρµοδία πρωτα έ- χει ήδη περιπτώσει 16. έλεγχον ,δυδιάσΘη είς 16v κ. Νοµάρ- χην καί τού επέδειξε σχέδια οί- κοπέδων κειμένων εντός σχεδίου πόλεως καί είς διάφορα σηµεία αύτής. '…Παρεσχέθη ή δια6ε6αίωσις, ό- τι ή σχετική προεργασία 06 6— λοκληρωΘή εντός των ήμερων, δ]- στε ν' &ρχίση 16 συνταµώτερον ή χορήγησις τής ένισχύσεως των 5.000 δραχµών διά τήν αγοράν οίκοπέιδου. IHIIIEII Νίκ- IIIPIIIIH III IHII IHIIIHIIIIIMHEIH II IHIIIHIIIIH ΒΕΠ EIIEII EIIIIIIIMMIPII Η…" IHIII HI IIIHHIIIIIH IPIEIHPIIII III IHMIII & II IIPIIIHIIEEIE 'O αρχηγός τού Δημοκρατικού Κόµµατος καί Βουλευτής τού Νο- µού µας κ. Γ. Καρτάιλης, .π…ροέόηι χθές προς αντιπροσώπους τού Τύ- που είς τάς. ωάτωΘι δηλώσεις: «Είς. τάς δηµο-σιευΘείσας εκθέ- σεις τού πιρούπολογιιισμού 1957, εµφανίζεται, ότι: διά τήν άντιιµετώ- πιουν ":… αναγκών ":… σεισµο- τιιλήικτων περιοχών, 16 Δηµόσιον οι: διαΘέαη το ποσό το… 260: έκα- τοµµιυρίων. ’EKI των 260 αύτόν έ- κατοµιµυρίων, νά διατεΘή διά τήν περιοχήιν µας κατ΄ ανώτατοι."ι όρων | 'Υπάρχοιυσαιι οίκίαι έν Βόλω πρό τα… σεισµών 1955: Μεϊο-ν όπομ-είνασω άΘ΄ιικται µετάι τήν 211'11‘1956 ποσόν 90—100 έκατοµμυρίων αριθµός αυτός των 90-100 &; τοµ-μιυρίων ανταποικρίνεταιιι άλλως τε καί προς 16 πρόγραμµα πού έ- ξήγγειιλε 16 ύπο-υργεΐ:τ Οίκισμού && τήν αποκατιάστασ.. ":… σει- σµο.παΘων "έν τού σεισµού τού 1955. Είς αύτό προ6λέποντ-αι 1.000 άρωγαί κατασκευής διά 16v Βόλον καί 400 διά τήν ύπαιθρο… διά τήν πραγµατοποίησιν "… 6- ποίων απαιτείται δαπάνη… 50—60 εκατοµμυρίων δρχ. Περαν αύτών όφείλιει νά καλυφθούν α΄ι έν και- §£IIKa1aaKI:-uui καί έπι|σκευαί καί τα γενικά εξοδα άνερχόµενα είς 30% Ούτω καλύπτεται 16 συνο- λικός διατιιθέµ…ενον ποσόν των 90—100 εκατοµμυρίων. 'Η ά…- µετώπιισις αύτη 'άφίνει εκτός παν- τός ύπολογ-ιισµ'ούι τάς ζηµίας πού ι΄ιπέστη ή .πό…λιΙςι {K τού σεισμού τής 2ας .Νοεµ6ρίου τού 1956 καί ΄έν ‘l’lIVl' µέτρω καί ή ύπαιθρο.ς. Δια …': ύπολογι-σθή ή άπαι|τουμέιν…η δα- πάνη διά τήν άντι|µετώπισ.ιιν τε… …… τής 2ας Νιοεμ6ρίου, παρα- Θέτοµεν το κατωτέρω πίνακα. Κατασκευαί περατωθείσαιι ή |4187 !! έξΕλίίξΕΙ 3.255 Μεί:'. ο-ίκίαι δι" όνοιικιαστά.ς µή πιρούπιαι…οχσυσα1 … 2.800 σεισµών: 700 ...... 2.555 11.387 Έ-. σκευαί περατωΘεϊσαι ή ε'." εξελίξει: 3.571 Μείον εκ ":… |ε'ιινι.ιτέιρ(..ι χρή- ζ:υσαι έπνσιοευής λόγω σεισµών 2)11)!195ό: 1.000 ...... 2.571 Πρ:γραµµατιιαΘεΐσαι άρωγαί :… 16 1957 διά Βόλου ...... 1.000 6.126 Μή προγιριαμματιισθείσαι έ- Ήι'σΜευαιί καί -κατασ.κευαί Βόλου: 5,261 1 1 .387 1 1. 387 ΣΗΜΕΙΩΣ|Σ: Αί σηµειούμεναι είς τον πίνακα κατα σκευαί καί επισκευαί προέρχονται &… στοιχείων τής έκθε΄σεως επί τού προύπολ-ογισμιού τού K. Έξ παντού έµφαίνεται',, ότιι το σύνολα; των επισκευαστέων ή &- νοιικ…οδοµητέων οι…" ανέρχεται είς 5.711 περίπου καί τούτο μετά τήν άφοίρεοιιν καί τών 1.000 νέων &. ρωγων, τάς οποίας προ6λέπει 16 πρόγραµμα άνοι:κο!δο µήσεως δια 16 I967. ’Ec‘zv ύπολογίσωµιεν Ένα µέ- σον ΄όρον ε……ωω - κατασκευών 45:000 δρχ. κατά οίκιοδοµήν, δε- δοµένου, ότιι ό τελευταίος σεισµός "έπληξε κυρίως 16 IKév1IpovI τής πό- λεως, ένα αί προηγούμενου κατα- ο'…ιυαιί άφεώρουν μονορόφουςι οί,- κίας ως επί το πλείστον, το ά- παιτηΘησόµενον ποσόν ανέρχεται είς 2'57 6Kcn1oppII'IpIa περίπου. EH: αύτιά όφείλιοµεν νά προσθέσωμεν: θη6αίου. ΄Αποκατάστσσι'ν αποθηκων, έργο- στασίων, 6ι|οτεχνικων εργαστηρί- ων, δημοσίων καί δηµοτικών K11I- ρίων 45 εκατομµύρια. Σύνολονι διά τήν πόλιν τού Βόλου 300 περίπου έκατοµµύρια. Είς αυτά όφείλομεν …. προσθέσωµεν περί το 10 έκα- τομ=μύρι'α εΙσέτι πέ;αν … 400 νέ- ων dopey-IBM, ":… πµ6λεποµέ'νων ύ- 116 τού προγράµµατος διά τήν ύ- παιιθρον τού Πηλίου καί λοιπ'ής= πε- ρι|φιερείας Μαγνησίας. "Αν είς αύτά προστεθούν τά γε. νικά Έξοδα, -άνερχόµεια κατά: πο- λύ μετιριοπαθή ύπολογ…ιισµον είς 40-50 έικατ…οµµύρ:α, 16 1roa6v πού όφεί.λει νά Μα……" ο Βόλος καί ή περιοχή του διά τήν αποκα- τάστασιν τών σεισµιοπλήκτων ά- νέρχεται είς 350—360 εκατομµύ- ρια, πέραν -- τονίζω — τού πρού- πολογι…σΘέντος προγράμµατος τού 1957. 'Οφείλει 6 Βόλος να ζητή- ση άµέσως τήν έπίσημον κατα- γραφήν τόν ζηµιών τού σεισµού τής 2ας Νοεμ6.ρίο-υ, διότι ή μέχρι τ-ούΕιε άρνιησις τής Κιιι6ε'ρνήσεως νά καταγ-ράψη τάς ζηιμίας αύτάς σωστών ΐχειι να παιρακιάμψη το αί- τήµατα ":… ζημιω'θέ'ντων έξ αύτού. Οιί Δήμοι, αιΙ Κοινότητες καί όργα- νιώσεις όφεί-λουν v61 κινηθούν δρα- στηρίως. Έάν 16 .παιραμελήσουν, Θα είναι όπεύ|Θυνοι τής εξαφανί- σεως τής πόλεως». AI ΕΙΣΦ0ΡΑ| ΤΩΝ ΣΕΙΣΜ0ΠΛΗΚΤΩΝ 'Ο διευθυντής τού ΙΚΑ Βόλου κ. Μάρκου µας απέστειλε έγγρα- φον είς 16 όπσΐον αναφέρονται τα εξής: «Είς απαντησω σχολίου σας δημοσιευ6έντος είς το φύλλον τής 13)2)57 τής Έφημερίιδος ύμών σχετικώς μέ 16v ύπολογισ…µόν των είσφορων δι' οί-κο'δο.µιικάς έργα- σίας (συµπληρωματικός, 006:1- τίσματα, κουφώµατα κτλ.), έχο- μεν τήν τι=µιή=ν… νά γνωρίσωιμεν ύ- µ΄ι'ν ότι συµφώνως το Κανονισμό ««Περί τρόπου ασφαλίσεως παρά τι?) Ι.Κ.Α. «:… απασχολουµένων είς οίκοδοµικά-ς ή τεχνι-κάς έργα- σίας προσώπων» διά 16v καθορι- σ.μδν των …καταΘληπέων είσφορων λαµ6άνεται ύπ' όψιν ή συνολική αξία τού έργου ή αναγραφομενη 0|Κ0Δ0ΜθΥΝΤΩΝ ΠΡΟΣ TOI. K. A. είς 16v προύπολογισμάν τον έγ- κριΘέντα επί τω σκοπό) τής χορη- γήσεως τής κατά νόμσν αδείας ι'.…- 11I6 τού οίικείου Πολεοδοµικού ί'ρα φείου». |Κατόπιν των ανωτέρω δηµι- ουργείται 16 ερώτημα: Έφ' ό- σον κατά τήν έκδοσιν τής αδείας 6 οίκοδομών κατα6άλιλει 51000— ράς είς 1-6 ΙΚΑ καί διά τά σο- 6ατϊσματα, το κουφώµατα, τάς ύδραυλικάς έργασίας κ.λπ., δια- τί ύποχρεούται κατά τήν κατα- σκευήν αύτων νά πληρώση {K νέου 16 ΙΚΑ διά τάς εργασίας αύτά-ς; Δεν % έπρεπε είς τάς περιπτώσεις αύτάς 6 κατασκευα- στής των κουφωµάτιων, των σο- 6ατισµάτ-ων κλπ. νά µή πλιηρώνη εργοδοτική-ν είσφοράν πρός 16 I‘KA; APXAIOZ ΤΑΦΟΣ ΠΑΡΑ ΤΑΣ ΓΛΆΦΥΡΑΣ 'Ο πρόεδρος τής κοινότητος Γ Μωρά… όµως… είς τον κ. Νομάρχην, ότι είς τάς ι΄Γπωρει΄ας τού λόφου τού χωρίου του, όπου έκειτο άλλοτε ή ακρόπολή; άνευ- ρέΘη όπου τού Αντωνίου Βούζα, ό όποί-ος είχε µετα6ή διά να συλλέ- En ρ΄ιζεςπουρναριών,άρχαΤοςτάφος. Κατόπιν έντσλής τού κ. Νο- µιάρχου µετέ6η επί τόπου δ άνα- πλ…ηρωτής τού έφόρου 'Αρχαιοτή- των καθηγητής IK. Λαδογιά-ννης, ό οποίος διεπίστωσεν ότι πρόκει- ται περί πηλίνου τάφου, αναγο- µένου είς τήν Μ…υκηνα΄ι'κήν ή τήν νεολιθιικιήν έποχήν. Έντός τού τά- φου εύρέθ-ησαν µόνον όστά. T6 μήκος του είναι 1,92 µ., 16 πλά- τος 0,45 μ. καί 16 δάθος 0,35 ιµ. 'Υπάρχει πιθανότης νά Amara απόφασις διά τήν διενέρκειαν αρ χαιολογικών ανασκαφών είς τήν έν λόγω περιοχή… …. ν ξ- ίας ιελ- ρων έτι… ;γά- 1811— ίας .λήιν αλ- σε τήν γνώµην, ότι πρέπει να ά- ποµακρυνΘούν οί στρατηγοί, οί 6- 116101 δεν είναι είς Θέσιν .… παραι- κολουθήσουν τήιν σύγχρονον έξέλι- ξιν .… πολεµικών µεθόδων. Είς τά σχέδια τής είσδολής είς τήν ΄|ταλίαιν καί Γαλλίαν, 6 2013— κωφ προέ6λεπε καί τήν κή;ρυξινι είς 161g χώρας αι΄ιτα-ς γονικής απερ- γίας δια να παραλύση ή στρατιω- τι-κή των κινητοποίησις. ΜΟΣΧΑ, 19.- 'Ο ραδιοσταθ- ξύ αλλων καί το εξής: «Οί Ιμπεριαλι-σταιί κινούνται δια να ανατρέψουν τήν ϊσορροπίαιν τ-ώ.ιν σοσιαλιστικών χωρών καί νά έπι- 6άλουν είς αύτας κυ6ερνήισεις άν- δρειικέλλων από προδότας καί &… ποστάτας, όπως ήσαν 6 Μπένες, 6 Nc'xy-Ku καί αλλοι. Οιί ,Αµεριικαινοί Ιµπεριαλισταί, είπε…, έξαικολουθούιν v6 κινούνται διά τήν έξαπόλυσιν ένας ατομικού πολέµου, &… αί σοσιαλιστικά δυνάµεις δεν θά Θετικής οίκονοµίας. καί έτόνισιεν, ότι. ή Ρωσία είναι µέγας παρά- γων είρήνης. ΤΟ ΖΗΙΤΗ.'Μ€. ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗΣ BAZIIFK‘TQN, 19.— 'Ο πρόε- δρος ΄Αϊζενχαουερ έπι'στρέψας. τήν έσπέιραν, σιυνη,ντήθη μέ 16v K. Ντάλλεςι 816 16 ζήτημα τής ίσ- ραηλοαιιγυπτιαικήις διακοπές. σινι αύτήν, τυροσε'Βεσεν, η A'Iy'u- πτος ούδετν δικαίωµα θα ε΄χη … έμιποδίση τήν ε΄ι'σοδον των 136001- των πλοίων είς 16w κόλ.πον τής )Αικάμιπα. Τό ΄Ισραήλ ακόµη πρέ- πει να όχι] τό δικαίιωµα χρησιμο- ποιήσεως τιήςι διώρυγας τού Σουέζ μετα τήν έικκαθάριισίιν της. Τήιν Δευτέρου 6 πρόεδρος ΄Α'ι'- ζενχάουειρ θα όµιλήση έπί τή 15η έπετιείω τής ιδρύσεως τής Φωνής της AIuaplIan. ΗΤΙΙΙΡ0ΣΩΙΙΟΣ ΤΠΕΣΤΗΡΙΞΕΗ ΕΗΘΕΡΗΙΙΣ ΕΙΣ ΤΟ" 0. Η. E. ΤΟΥ ΚΥΠΡΟ… Η… … ΤΗΝ ΜΝΗΜΕΣ... ΗΤ… ποινικό… 1111111211101 9111111111 11111111 πιετιιιιιιιιιιπ 11111111111 ότι πρέπει νά γίνη έλευθεριώτ.ερον τό Σύνταγµα Ράντκλιφ, απέρριψε τήν ι'δέαν περί διαμελισμού τής νήσου, αµίλησε περί τής ανάγκης απελευθερώσεωςι τού Μακαρίου καί έτόνιισεν, ότι ιείς τήν νήσον 60010- μόζσνταιι όλιο*κιληιρωτιικαί µέθοδοι Βίας Απέρριψε τόν ίσ'χιυριισµόν τού ύπουργού Αποιικιων, οτι η Κύ- προς είναι σπουδαία στρατιωτι- κή 6άσι-ς καί είπεν, ότι δύναται να χρησιιμοποιηθή ως δάσιςι τού ΝΑΤΟ. 'Απαντών 6 ύφυπουργός 'Αποι- κι…ών, ίσχυρίσθη, ότι ή Ενωσις τής Κύπρου µετά τής "Ελλάδος, ύπό τας παρούσας συνιθήκας. Θα έξη- µιούργειι αίματιοχιυσίαν' είς όλην τ.ήν νήσον καί πιθανώς σύρραξιν 'Ελλιάδος — Τουρκίας. 'Ωμίληισε περί τροµοκρατών καί περί τού &. δυνατού έπαναλήψεως συνοµιλιών μέ τόν Μακάριιον, διότι ούτος. ύπο- 0111016131I τήν 6ίαν. Τέλος είπεν, ό- τιι 6 διαιμε.λι.σιμός τής νήσου Θεω- ρείται δυνατός, μολονότι δέν απο- τελεϊ τήν καλυτέραν λύσιν. Τελικώς ή Βουλή δια ψήφων 307 έναντι 2‘53 διέκρινε τήν πολιτι- κή…ν τής κυ6ερνήσεωςι ιέπί τού Κυ- πριακιού. ) καί τήν ΄Αγγλίαν δια φιιλικήν λύ- Μετα διακοπήν, έπαναλη.φθείσης Κύπρο… έξεταστικής έπιτροπής. 01I'v τού ζητήματος. Συγκεκριµέ- τής σι!ζητήσιεως, έλα6ε τόν λόγον ΑΘΗΝΑΙ, 19.- "Ο ύπουργός 50€ νως, έζήτ.ησεν από, τήν έλληνικήν 6‘ Βρετανός αντιπρόσωπος κ. Τύπου κ. Τσάτσος. ιέπεκοιινώνη.σε U- =κιυ6ορνησι'ν να άσκηση,όλη-ν 1111 έ- Νοµπλ, εκφράσεις τήν καταπλη- τηλεφωνικός µετά τού έκ τών 1m:- 10'1— 1111pIpo11I'v111g είς την Κύπρον 816 να ξίν του 51' όσα 6 κ. ΄Α6έρω'φ είπε λών τής έλληνα-κής αντιπροσωπείας … καταστη δυνατή ή κατάπαυση περί έπι6αρυντ-ιικιών- στοιχείων, τα είς τόν ΟΗΕ κ. Α. Στράτου, 6 6- "? τήιςι δράσεως τής ΕΟΚΑ. «Δέν δυ- όποία κατέχει ή έλληνιική κ-ι:6έιρ- ποίος Kai! τού µετιο6ί6αισε τας JCU 116111180, είπε, να ανεχθώµεν 110(1- νησις κατά τώνι Βρεταννικώιν ά.ρ- πρώτας έντιυττώσεις. σχετικώς .µέ ίας ζεις τροµοκρατίας είς οίονδήπο- χών. τήν δηµιαυργηΘείσαν ατµόσφαιιραν πο? τε…μέρος τού κόσµου καί 6 κόσµος ιΟ αντιπρόσωπος τιούι Καναδά ιείς τήν Πολιτιικιήν ΄Επιτ:ροπήν τού ":… έχει 16 δικαίωμα να γνωρ'ίζη 16g ύπεστήριξε τήν άγγλιικήν όποιων ΟΗΕ καί τας χθεσινας όµιλίας 361- πραξειις αύτας». καί συιέστησε τήν "σε"… τού των αρχηγών των αντιπροσωπειών ΄Εκάλεσεν έν συνεχεία τήν Με- ψευδοσοντάγµατος καί] ό Φιλιπ- Ελλάδος Αγγλίας καί Τουρκίας. γαλη:ν Βρεταννίανι v61 αναγνωρίση πίνος αντιπρόσωπος συνέστησε φι- ΄Ως έδηλώθη σήµερον αρµόδιας, γο,ν 16 γεγονός, ότι 6 λαός τής Κύ- λικήν Μπιν 816 διαπραγµατεύσεων. ή Κυ6έρνησις, σύµφωιως πρός τας ,Α"" προ-υ έπι'θυμεΐ τήν αύτοδιάθεσιν. 'Ο Σέρ6οςι αντιπρόσωπος έκη,- έπαγγελίας της, δίδει τήν πολιτι- 1mg «Εαν, είπεν, ή δρεταννιική κυ6έρ- ρύχιθη αναφαινδόιν ύπερ τού Κυπρια- Κήν µαχην δια τήν Κυπριακήν ύπό- να νηαις έχω αμφιιδολίαςι καί θεωρεί κού λαού καί κατήγγειλε τήν άγ- θέσιν µέ πίστιν καί 6ε6αιότητα, "Η?" 16 περί αύτοδιαθέσεως αίτημα ως γλικήν τροµοκρατίαν. ότι 6 τη… θά απολήξη είς προώ- τη,ς τεχνητόν, γνωρίζει κάλλιστα κατά Αύριον θα είναι ή πλέον αποφα- θηισιν τού δικαίου αίτήµατος τού λευ- ποΐον τρόπον δύναται να έξακρι- σιστική ήμέρα δια τήν συζήτηση… Κυπριακού .λαού. …" δόση τήν γνώµην του, ε΄ι΄τε 816 τού Θέµατος. Θα όμιλησουν οί αν… ΙΘ΄?" τής διεξαγωγής δημοψηφίσµατος, τιπρό:ωποι Ρωσίας, )Αµιεριικιής ΛΟΝιΔ|ΝΟ|Ν, Ι9.- Κατα τήν νη- ε'ι΄τε δια τής αποστολής έπιτιρο- καί αλλοι, ενδέχεται δέ 6 ΄Αµερι- απ-οψινήν σι)ζήτησιν τού Κυπρια- πιή)ς τού Στέµματος». κανός {xv-11111060161100 να ύπο6άλη κού είς τήν αγγλική… Βουλήν, 6 6m- r‘pé— Είς 16 τέλος τής οµιλίας του ίδιικιόν του σχέδιιον έπιιλ-ύσεως τού τ'ιπρόσιωποςι τών ,Εργατικών K. νυν… 6 αντιπρόσωπος τής Κεύλάνης έ- Κυπριακού. Γκάλαγκιαν είπεν, ότι ή ΄Αγγλία ; ά- ξέφρασε τήν εύχήν, όπως ή Έλ- ’Ev τώ μεταξύ, οί "Άγγλο… κα- δέν πρέπει v6w έξαναγκάση τούς 5ρ0- λας καί ή 'Αγγλία έπιδιώξουν τήν τα6ά)ευν λυσσαλέαν προσπάθειαν Κυπρίους να παραµείνουν είς τήν ι'ηύ- έξει΄)ρεσιν ίδίας λύσεως είς τό ό- &… να µή γίνη δεκτή ή έλληνιική αύτοκρατο;ρίανι ύπό τήν απειιλ.ήν οι… *λον. πρόδληµα. πρότασι…ς περί αποστολής είς. τήν τής ξιιφολόγχης. Περαιτέρω είπεν, ΤΗΛΕ|΄ΡΑΦΗΜΑΤΑ III ΤΗ ΠΑΡΤΥ… ΤΗ" ΙΙΥΙΙΡΙΩΤΙ ι'……"… ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ κας … «: ΙΙΡΙΙΤ0ΥΗΕΙΙΙΙΗ ΕΙΣ ΤΗ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΑ ιι…- …. £11}- των έπαρχιακών κέντρων απέστει- Γιων - λαν τ ιλ'ΣΥ αφή στα π ός τ'ιν Κυ- … ΦοΒεΡΑι mom/1111102 Δ… Δε…οφγΛ4κΩΝ να...;… &. &… ...!... &… 1:1- τύρονταιι διά τήν έγκαταλειψιν τής ίνας ΛΟΙΝΔ.ΙιΝ-ΟιΝ, Ι9.-Δύο τέως δεσι:ο- 6α.λον διαίως τούς κρατουµένους από Méomg Παιδείας καί ζητούν τήν… λή- έτι" φύλακες στρατοπέδου κρατουιµένων είς τούς Θαλάµ:υ.ς των καί απειλώντες ψιιν μέτρων ύπέρ αύτής καί τήν της τήν Κύπρον κατήγγειλαν είς Λονδίνου 6131061; ιδια τών όπλων τούς ώθησαν επί καταιΒο.λ,ήν έπιιδόματος! 6ι6λιοΘή- Η & ότι BIpInowvvo‘I στ.ρατιώται συιµπεριωέ- τών συ,:µατοπλεγιµάτων, προκαλέσσντες κής είς τούς έκπαιδευτικιούς. rrpo- ιροντο κακώς πρός τούς κρατούμενους τόν τραυιµατιισιµιόν πολλών εξ αύτών. T6 " µέ καί τούς έκτι΄ιπουν ιµέ τούς ύποκοπά- µαρτύριόν των έκράτησεν επί 1:196:0- ΕΤΕΚ! ΠΕΝΤΑΔΥΜΑ … νους τών όπλων των ενώ ΕΚιειντο επί τού Ipuv. Έπίσης 16 έγγραφα αναφέρει… ΔΑΔ. ΑΠΕ.ΑΝΕ του εδάφους. OIi δύο ιδεαµοφύιλακες είναι 6 ("πως σκληρός καί απανΟρωπονς 11,06- —— ερο- Ουίλλιαµ Ού΄ιλικοιµ, 49 ετών καί 6 Ντέ- ζεις των Βρεταννδν στρατιωτών. HTO HPOBATINA! ! "+…" Τό Τούν, 37 é'rév. 013101 όμίιλησαν σή ΛΕΥΚΩΣΙΑ, Ι9.-Είς τήν Λεµεσόν _ "…… ιµερον πρός τούς αντιπροσώπους τού έπε6.1.ή3η σήμερον άπαγόρευσις τής κυ- ΤΡΙΚΑΛΑ, 19, (ΤΟύ ανταπο- 23€ Τύπου κατά τήν …ι5ιάκειαν΄ σόι-κής συιγ- κιλοΜία,ς"ικαθ΄ όλην "τήν ή鵴φαν καί κριτού ,µας).- Eig τό χωρί"Ν &." κεντρω:εας εις 111v 801M111; των ,Κοινο- νύκτα δι΄υλους τους .'Ε,-λιληνας ιΚυπρι- Βασιλική µία προ6ατίνα ΤΟύ Σ. τητων, οργανωθεισ'ης υπο του Εµιγα- ους ηλιικιιας 12-21 ετων. Το µετρον .. , , , . …. ολι- . - , , , , ." , . . , . . Δελη εγεννησε πενταδυµσ, αλλα παρω δουλευτού «. Μποεκγουαιη, προε όλης"… κατόπιν της απεριγιας η όποια . . , , , ;ξΞΐ δρου τής κινήσεως δια τήν έλευθερίαν έκηρύχθη Εκεί. το: έν Λομωσώ καταστήµ μετα τον τοκετον 'εψΟφησεν' Κυ- ταν αποικιών. ιμστη έκλεισαν σήµερον ένξι οί ιµαΘηταί άρ- -'ιΑµ»φότφοι οί δέσιμοφόλακες…,έ΄π'&ι-. .τ5τν σχολείων απεστάλησαν'είς"τας (ξί- ΕΝΑ: ΜΙΚΡΟΣ δια- ζω :lg τούς δημοσ:ογ;έ…ς αντιγρα- κίαςτων. 0'1 έργέται δεν …-.5ον :: |Π"ΤΓ" ΕΝΤΟΣ ΣΚΑΦΗ! 6v. φα εγγράφων &…5ει……όν…ν 16g =σ- το στρατιωτικά έργα των "Ανν…- " .. , moi ταγγελοιμένας πράξεις. Είς τε. αν…, Είς ", ΑΑ, 19. (Του ανταπο- των, το όποϊα απιεσταληισαν είς τόν OHE && "Με: 110 g) .— Eig Τό χωρίον ….- …ά να χρησιµοποιηθούν κατά τήν συζήτησ;ν Δύο Η; ετής Εύάγγε,λος Kup- "ΙΒ'-1 τού Κυπριακού, αναφέρεται µεταξύ Θ.- τίσΙΘησαν αλαΘών τής προσοχής :λων ότι τήν 24qu ΣειπτΘµ…6ξίου πως; ριφΘείσης . του, ικατέπεσεν έν'Υδς ιρήθηοαν αναταραχαίιµετα-ύ τόν 0 ναντίον Ι18ξ , ., .. κρατουμένων τοΞ΄ στρατοπέδου Κοκκινο- x ΄ ήν o .… | ηρους υδατΟς και έ ; τριιμνιθίας. OIi Βρεταννοί στρατιά… & ρι΄ου “IBM . ! ΓΔ" "|"! ΤΗ! ΤΙΜΗ! Β' ΕΝΕΡΓΕ|Α| ΤΗΣ ΕΝΩΣΕΩΣ "*" "Μ……" ; o — "A- I * 19.- 'Ο ύπουργός τής ΒΘΛ0Υ Δ .Α Τ 0 Π Α Σ Τ Ε , .. τμπδβι΄ου προήδρευσε συσκέψεως && ||, κτηνοτρόφων δια τό ζήτημα τής αύ- ωσις - ξήσεως τής τιµής τού γάλακτος …. ΜΕΤΑΒΑΣΙΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΕΙΣ ΑΘΗΝΑΣ και … ………… προιόντων. τόν . 'Η σύσκεψις Θα έπαναληφθή αύ- 32: Τό διοικητικά συµόούλιον τής Ένώσεως θα .έπισκεφΘοιΞν ως…" µετά τής Ένώσεως Γεωργικών Συτε- 16v αντιπρόεδρον "Έ 1Κιυ6Ψνήσ€' ΑΠΕΙΛΟΥΝ ΝΑ ΚΛΕΒΟΥΝ ως. ταιρισμών Βόλου είς τελευταίο… ως K. ΄Αποστολίδη-ν-, τόν ύπουρ- τ. κΑτΑιτ"ΜΑτΑ τα" :1I εν συινεδρίασίν του έξήτασε τήν γόν Έμπορίου κ. Παπαλ…ηγούραν .- 'ερον δυσχερή κατάστασιν τού H001:— καί τας αρμοδίας ύπηρεσίας τού ΑΘΗΝΑΙ. Ι9Δ-Έν τής Γενικα Σν- Ξτης. ριωτηρίου καί συνεζήτησε 16g έ… μπουργείου προς τούς όπο΄ιους ν0µψΐνδϊσς ΄Επαγγε-λιµατιόχ καί 8…- ; &" νεργείας είς τας αποίας {1111661}.- 96 εκθέσουν τήν δηιμιουργη9είσαν "Ξ"… Ε?λαδΐς α""ΐ'…Ψ ο", Ο π?" ","… λεται να προδή; ή 'Ένωσις, προ- α'.αφορικώς µε 16 έργο(πάσιον ΐΜ"…σ""Ρ "ΤΘ", … αΞ΄µοξ… ξ…" 1 6- , . ' … . . , . . , . οτι αφορα την επιλυσιν των εκικρ=ειμων κειμενου να 6ελτιωΘη η θεσις καταστασιν και θα ζητησι:>…ι την . , . , , . . . κριι- … . . . … - , . αιτήµατα" της τσξΚ.ως των δεν αφινει "…- του ιεργοσπασιου, δια να …κατα- ληψιν ρι|ζικων ιατρών; Ως πλη- …… Με… ά……) τό …εί…µ… ών …… ,τής στη ΄δ'υνα… η λειτουργια το… ροφορουµεΘα, Θ' εκπρόσωποι της τασ1ηιµάτ.ων καί των [Εργαστηρίων τής "Ως γνωστό, είς, το ε'ργοστάσιεν Ξνώσεως &; ζητήσουν συγκεκρι- χώρας… "Η "πο….……η ""Μη Με {111m— προσκο,µίζεται πρός παστερίωσ.. µένος τήν δια τής νομοθετικής ό- κλάδου οι": "γέλιο" τήν μετα.προσιεχή πάν έλαχίστη ποσότης ιάγελαδινού yd- δού ε΄πι60λήν τής ι΄ιποχρεωτικής Τετάρτη" πρός "πριν άποΦάσεως. Κα- λακτος, περί τας 1200 6K. ήμερη- παστεριώσεως τού γάλακτος 8.61 - ' Μα σίως, ενώ δια να συνεχί…] τού: να καταστή δυνατή ή συγκέιτρω- || ΕΚΤΕΛΕΣΗ γΕξΐ- τήν λειτουργίαν του καί να Ξυ- σις είς τό εργοστάσιον 671010111— ΟΔ|ΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ' ' νηθή v61 ιδώση ί.κ…ανοποιητικήν τι- ρου τής παραγομένης ποσότητος — μήν είς τούς αγελαδοτρόο:υς αγελαδικού γάλακτος. ΑΘΗΝΑι|". 19— (Ο, ι…0νργδς {Al πρέπει να επεξεργάζεται ήμερη- ————— ' . Μινσκ"… Εργων Κ- Ραλλης' Σέξ- 11m …… 4 …. περίπου στα… γά- ΣγΝ>Σ.Μοε El: KPOKION 332%? ξΐζα;ξ;ςζή…έ Wax-tog. …' Ε|ΚΤΕΛΕΣΙΝ Μ…; ε,"? .… Ρ μ… … …… . , … , , ς το προγραμμα του η &" … συµδουλιον της Ενώσεως ΚΟ|ΝΩΦΕΛΩΝ ΕΡΓΩΝ τ|ρΞΧ.ςγιτος| τέτοιας… Μεταξύ …'"… α' ?" έλα6εν απόφασιν όπως αναχωρή- EI’Ig τό χωρίον Kpé-KIOV 'ι'δρύΘη περιλαµ6άνΠ… ;, Με… τρ…άλ… ?" σουν τήν Κυριακήν είς 'ΑΘήνας συνεταιρισμός διαχειρίσεως χόρ- — ΄Ιωαιννίνιων, διατεΘέντων 30 έ- 1κΞΞζ 6 πρόεδρος τή-ς Ένώσεως κ. του. τά "έσοδα τού συνεταρισμού κ…9µµνΡίωγ. Τό δειξει" Φίλωνα πως Μπ6ζας καί ο διευθυντής αύτής ε'κ τής ένοικιάσεως της χορτονο- πολι," 3 €ΚφΟµµ…ν……. & οδο; σι…ζ κ… Β. ΄Αγγειλόπουλος δια να προ- μιής Θα διατίθενται δια τήν έ-κτε΄- … αΡ'%Ιςέ;ο ΐΣζ; Τω ,.ΐξμ'" Iowa δούν είς 0x§1IIK6géwpyaiag παρα λεσιν κοινωφελών "έργων είς τό -ηςτρ…άλ… 2μοµ έ……μμυρϊωΐ ης ς, …. τοις αρµοδιοις. Οι εκπροσωποι χωριον. ιίγιµα ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ" IYNEAPION ς "," |Α ΞΕΝΟΔΟΧΩΝ ΥΠΝΌΥ σε: AEN οι EflITPAflH H ΚΥΚΛ0Φ0Ρ _ …. - ΑΘΗΝΑΙ, Ι9.- AI‘ipIIov αρχί- ιιΕΩΝ πετΡΕΛΑιοκιΝιιτΩΝ ΑγτοκιΝιιτΩΝ …. Συνεδρίου ξενοδόχωιν ύπνου µέ Θέ- … µατα: Τουριστική ξενοδοχειακή πο« IV 10" λιιτικ', ένοικιοστ΄ . ν, ΄π λ- Κέν- ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΕΕΝΖΙΝΟΚΙΝΗΤΩΝ μ……"ή στέγη,…ρζζζ,…ζζΐΐή… 1ιΞΜα φυσµα καί Ταμιείον Συνταξιεως, Ε.… Δ." ΑΘΗΝΑ", 19-- Είς "ΤΜ Έ]Φη- ν.ή:,-ων δημοσίας Η ϊδιωτι…κι"ιτ Χ'Ρή' Τό Συνέδριον θα διαρκέση έπί ; "Ο" μερίδα τής Κυ6ερ'νήσεως (τεύχος σεως, καθώς καί .… ψο.ρτηγών αύ- δµήµςρον, έκλήθησα… & νά 110001- 0 την B' ά…). 44) δηµοσιεύεται… 61111900— τιοκινή'των ίδιιωτιιικιής' χρήσεως, &… στο… είς από οί bnoupyoi καί σις τού ύπουργού Σ>υγικοιινωνιών δύο τόπων, συµπεριλαμ6ανοµένων, οί αρχηγοί 113v κομµάτων. ναί Δηµοσίων "'Εργων, && τής 6- καί κατω, 8161 πετρελαιοκιινήτων. ποίος εικάζεται. 8" άπαΥΟΡΕύ"… Τό." Φωτό", "αγορά"… έξω" ΠΑΡΑΤΑΣ|Σ Ε=0ΦΑΗΣΕΩΣ " έφεξής πρήγησις αδειώ- καλος…- σαν…": τα νεα =ι"'.:«ίνητα, το ό- ' | είπε είς Η;€ι:τικα τετού=.σι-.΄ιγ .… της |ξ=:κ::εζσεως "ΤΕ ΟΦΞ|ΛΩΝ ΤΩΝ ΑΓΡΟΤΩΝ " ΕΙ!ΠΡΑΞ|Σ ΤΗΣ ΕΝΟΡ|ΑΚΗ! ΕΙΙΌΘΡΑ! ΚΑΘΥΣΤΕΡΕ| AGH'NAI, l9.— Τό ύπουργείο'ν …. Dixon/01111112111 δι΄ έγγ.ράφου του πρός τας Μητροπόλεις τού Κρά- τους παρακαλεί όπως: γίνουν cm- στάσεις είς τά έ…κλησιαστιικα συµ- 6ούλια ταν ναών καί αποστείλουν 16 ταχύτερον. τάς; είς χιειρας των cimrpd§zlg έκ τής ένο.ριαικής είσ- φόρας είς 16 δηµόσια ταµιεια κα- θεός καί πίνακα .… καθυστερούν- των τήν καταδολήν τής εισφοράς. Βάσει τού τελευταίου νόμου περί αποδοχών τού έφηµεριακού κλήρ:υ, τήν έιοριακήι είσφοραν 6110131165:— vow να sic-11001110121: τού λοιπού το ταµεία τού δηµοσίου, ως δημόσ:οι έσοδον. Η είσπρσξις όµως καθυ- στερεί λόγω τα] ότι 16 έκκλησια- στικα συμ6ούλια «:… ναών δέν &… πέστ-ειιλαν τα ανωτέρω στοιχεία είς το δηµόσια ταµεία. AI ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ! ΔΙΑ ΤΑΣ ΥΠΕΡΩΡ|Α! ΑιΘΗ'Ν.ΑιΙ1, Ι9.-4Π'ρός όλα 16 ύπουρ- γείου από…… Εγγραφον τού όποιω- Γγαι? τών Οίκονοµικών, είς 16 61toiov &- ναφέρεταιι ότι είς παλλάς ύπηροσίας Ina- ταΕαλιλεταν είς τούς δηµοσίους {1110171- λήλ-ους 1'1 κατ' αποκοπή… ύπερωριακή &. ποζηιµίωσις, χωρίς όµως ούτω. να προσ- φέρουν ύπ:ρωριακήν έργασίαν 40 ωρών μηνιαίως, ή όποι΄α καί πρέπει v6 πρα- .γιµατοποιήται «στα τας απογευιµατινάς ώρας καί "όχι έν συνεχεία τής ποιου-Ώς ιέριγσσίας, άλλως θα ανακΙλιηθή ή διστα- .γή περί χαρηγήισεως τής αποζιηιµιώσεως δι' ύπ:ρωιοιακήν εργασία… .… …κι…" ΛΕΙΨΥΔΡ|Α! Με τα! ΑΘΗΝΑ: ΑΘΗΝΑΙ. Τ9.-Πιλιηιροφορούιµοθα ότι τας τελευταίος ήιµέι…οας επ…… αλλε- πάλλιηιλοι ιουνεννοήσεις των αρµοδίων υπηρεσιών καί τής "Εταιρίας ιΥδάτων 1816 τήν αντιιµ:τώπιοιν τής δημιουργου- ιµένη.ς καταστάσεως 6K τής συνεχιζόµε- νης ικαθηιµερινώς ιµιειωσ:ως τής ποσότη- τας τα."ι ύδατος τής λίµνης τού Μαρα- Μπος OI'I ova-Ixtqaeév1eg, έν όψει τής ανοί- ιξεως καί τού Θέρους, μελετούν τό έν- δεχόµενα τής έπι6ολής µέτρων είς τήν κατανάλωσιν τού ύδατος, εφ» όσον θά συνεχιαθή ή ανοιµ6ρία. ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ Η ΑΠΕΡΓΙΑ ΤΩΝ ΦΡΟΥΤΕΜΠΌΡΩΝ ΣιιινεχίσιΘη καί «θες ή απεργία τζιν ιφ.ρουτε;µιπόρ.ων, ή Ιότι'οία % λήξη σήµε- Ipov τήν έσ.πέοαν. Ει΄ις τήν αγορά τής "ο… ιµας έσηιµ:ιώιθιηι ιµιικρα "ελλειψη φρούτων τών ψυγείων καί άλλων σε… ιµ'εταψειροιμένων ΄οκ διαφόρων περιοχών. ιΚατα τηιλεγζ>άφιηιµα, εξ άλλου, ές ’A— θηνών, 1‘1 απεργία ουν:χίσθη καί χθές ύκεί με πλήρη έ.πιτυχίαν. Αύριι:ν απεργούν είς Κέρκυραν οί έλαιέμπεοοι, ζητούντεις- κατάρ- γησιν τού Φόρου 3% καί διαμαρτυ- ρόµενοι δια τήν εύνε΄ι΄κήν μεταχεί- ρισιιν των συνεταιρισμών ύπό τής ATE. Έπίσης είς τήν Μυτιλήνη.ν &: κλείσουν έπιί διήμιερον τα κατα- στήµατα των οί έλαιέµποροι δια τόν αύτόν σωστών. Ούτοι ζητούν έ- πίσης όπως ή είσαγωγή απορε- λαίοιυ γίνεται τοίς μετ-.ρητιοιςι καί µέ τρίμηνον προθεσμία… Η ΕΚΔθ!Ι! ΕΝΤΌΚΩΝ θΜΘΛ0ΠΩΝ ΑΘΗΝΑΙ, 19. —— Σήµεροιν 6 5101— κητής τής… Τραπέζης τής Ελλάδος θα αναπτύξη είς συγκέντιρωσιν έν τω έπιµιελητηιρίω το νοµοσχέδια…" περί έκιδόσεως έντόκων όµολογιών 16116 διοµηχανικών é‘rr1x21.p1'10:uv Δι αύτού επ: τρέπεται είς έπαυ- ι .ι.... I υμυµυιυ ιιµις …γι|μ…ιµ έλα6εν ό K. Πρωθυπουργός καί είς τόν οίκον του. 'Κυ6ερνητικοί κύκλοι, σχολιά- ζοντες τήν σηµερινήν… επέτειοι/, παρατηρούν ότι ή παρούσα κυ- όέρνησις, κατά τό διαρρε Οσον χρονικών διάστημα από τής άνο- δου της εις τήν Αρκάν. μέχρι σή- µερον, κατέστησεν Given-111v τήν παρουσίαν της είς όλα-ς 16g έκ- ιδηλώσεις τής ζωής Ούτως, είς 161/ τομέα τής εξωτερικής πολιτικής επέτυχε να προωθήση τό κυπρια- κόν έν μέσα ζωηρό… αντιδράσε- ων καί πλήθους διεθνών προστρι- 6ών καί. να τό προόάλη διεθνώς είς τοιοιύτον σημείου, ώστε καί ή 'Αγγλία, µε όλα τα µέσα τα 6- ποΤα διαθέτει ώς µεγαλη Δύνα- ιμ…ις καί μέ τήν έμπειρον καί ώρ- ιςιιςνµµ µιαν… να ιέκτελούνται είς όλόκ'ληρον τήν Έλλάδα. Εικατοντάδες εκατομ- μυρίων, ώς ιάττοδειικνύουν οί 11:111— σηµοι αριθµοί, διετέθησαν δια τήν όδοποι΄ί'αν, δια λιμενικά έρ- γα, 816 τήν ιάρδειυσιν χιλιάδων στρεµμάτων, δια τήν κατασκευήν γεφυρών, δια τήν πλαισίωσιν τής Παιδείας καί διά νοσοκοµεία. Οιί αύτοί …κυ6ερνητι-κοί κύκλοι ύποστηρίζουν επίσης, ότι αξιό- λογα επιτεύγματα τής «υ65ρνή'- σεως ύπήρξσν ή έξυγίανσις τής Οίκονομίας, ή σταθερότης των τι- µών καί πρό παντός ή πλήρης ί- σοσκιέλ.ισις τού προύπ'ολογισμιού καί ή έξασφάιλισις των αναγκαί- ων πιστώσεων δια τήν χρηµατο- δότησιν τού προγράμματος των επενδύσεων. "…." ,..ι.,….- πµ,-ι ΑΘΗΝΑΙ, 19— Κατα τήν Id- ποψινήν συνεδρίασιν τής Βουλής 6 δουλε-υτής 'K. Θεοχαρίδης, ικα- θως καί οί δουλευταί Κοθρής, Μι- χαηλίδης καί Λυμπερ΄ιιδης, απε- στήριξαν (Μπορώ των συνταξι- ούχων Καπνού Μαγνησίας δια τήν συµίπλήρωσ…ιν τής ασφαλιστικής νοµοθεσίας τού ΙΚΑ καί τήν &- πσκατάστασιν των αδικηθέντων. ‘O‘I υπουργός Έργασίας απαν- των είπεν ότι τα θέµατα αύτα Θα λυθούν δια καταρτιζοµέν0υ νομο- σχεδίου, Πολλοί δουλευταί ύπεστήρ:ξαν αναφοραν «:… αµαξηλατών δια τήν -λήψιν μέτρων πρός «Μ…-ώ- πισιν τής κρίσεως τήν οποίο… δι- έρχονται. ‘O υπουργός Έργασίας είπεν, ότι εύρίσκεται είς σχετιικήν συνεν- νόησιν µε τόν ύπουργόν Σίκα…» νωνιών 816 16 Θέµα τούτο. Είς αλλη… έρώτιησιν ως πρός τήν συγχώνευσιν των επικουρι- -κών καί κλαδικών ταµείων ό K. ύ- πουργός είπεν, ότι όσα ταμεία αδυνατούν να δώσουν τό κατώτε- ρον όριον συντάξεως % συγχωνεύ ωνται. Περαιτέρω 6 κ, Μπουρνι&ς εί- πεν, ότι ήχιθη είς τήν απόφασιν να τροποποιήση τόν νόμον 3239, 6 όπιοίος αποτελεί τροχοπέδην δια τήν αύξησιν των μισθών καί ήµε- ρομισ"3ίων. ,Απαπών είς ε΄ρώτησ.ν τού &… Μποξ… Σαράφη 8:6 Tau; ήσ;α.λ.- σμένο…ς Ελασσόνος είπεν, ότι c µικρός αρι8µός αυτό… 8611811443!- ολογεί 16v διορισµόν καί τρίτου ίατρο-ύ. 'Ο δουλειπής Βόλου κ. Πα- Η ΗΘΕΣΙΗΗ ΣΤΗΕΙΙΡΙΙΙΣΙΣ ΤΗΣ ΒΟΤΙΙΗΣ ΜΗΝ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΙΙΙ" ΤΟ ΤΗΤΗΙΙΙΙ ΤΗΣ ΕΠΕΗΤΙΙΣΕΩΣ ΤΩΝ ΙΙ0ΙΗΩΗΙΙΤΙΙΗ ΙΙΣΦΙΙΙΙΙΣΕΩΗ Η ΚΑΤΑΡΓΗΣΙΣ ΤΟΥ ΑΝΐ€ΡΓΑΤ|ΚΟΥ ΝΟΜΟΥ 3239 τσαντας καί αλλοι έζήτησαν ό- πως περιληφθ'ούν είς τήν ασφάλι- σιν όλοι ιοί πτωχοί 6ιοπαλαισταί, oi οποία δεν έχουν έργοδότας, όπως είναι oi έφημεριιδ-οπώλαι κλπ. Έπίσ'ης πρέπει να προστα- τευθούν οί έχοντες είς τα 61671161— ριά των ένσηµα 2.500—3.000 καί δεν Έχουν δικαίωμα συνταξιο- δοτήσεως καί ίατροφαρµακευτικής περ ιθά:λψεως . ‘OI ύπουργ-ός Έργασίας παρε- δέχΙΘη ότι έπι6άλλεται ή ασφάλι- σις των ιμιικροόιιοπαλαιστών καί ότι παρά 16g δυσχερείας % κα- τα6λ-ηθή προσπάθεια ιδια τήν έξ- εύρεσιν ίκανοποιητικής λύσεως. Έν συνεχεία 6 κ'. [Παπανδρέου έζήτησε να προταχιθή ή επερώτη- σις .… τήν παροχή… μεγάλου δα- νείου είς τήν "εταιρίαν «Μέλισσα», ιδιοκτήτης τής οποίας φέρεται ως φιλικά πρόσωπον τού κ. Πρω- θυπο.υργού. ΗΟ ύπουργός IK. Τσάτσος είπεν, 6άσει τής σειρας προτεραιό- τητος πρέπει να συζήτηθ'ή ή έπε- ρώτησι-ς περί μέτρων είρηνεύσεως. 'ΕπαιοολουΘεΤ µακρά διαλογική συζήτησις των ικ.ικ. Παπανδρέου, Τσάτσου, ,Αλαμανή, 'Η-λιού, Κα- νελλοπούλου Τσαλδάρη καί τελι- κώς ή συζήτησις δια τήν εταιρί- αν Μέλισσω ώρΐσθη δια τήν Παρασκευήν… ίΟµ:λσζν 8:6 μακρά", τέλος, δια τό ζήτημα «:»… πολεμοπαθ&ν καί Θομ63πλήκτων οί δουλε 'ταί Π:στολάκης, Σπαής, Κανελλό- πουλος, Λύχνος, Εύαγγέλου και= άλλοι καί |λύεται ή συνεδρίασις 81’ ούρων. (ΣΥΝΕΧΕΙΑ έ… τής Της σελίδος) αρωγαί. Μετα τόν κ. Δήµαρχον ώμο.]… 6 K. Νάσος, 6 όποϊος είπεν, ότι ύ- πόιρχειι διάχιυτος ή γνώµη, ότι 6 Βόλος ηύνοήΘη, τούτο, όµως, δεν είναι ακρι6ές, διότιι έ… ":... ανεγερ- ο…… οίκψών µόνον 11000016v 20% έχουν αποπερατωθή, αί δέ 6116ho1- 1101 είναι ήµιτελ'είς. 'Η Κυ6έιρνη- σις, προσέθεσε, δέν 1111110:sz v6 μας έξοφλήσι…1 µέ 400 έκατσµιµύρια, καθ' ήν στιγµήν αί ζηµίαι 6111:0— δαίνο-ιΜ τό "& δισεκατομ'µύριον καί me’ ήν στιγµήν χάριν τού Βό- λου έφορολογήθη αγρίως 6 'Ελλη- νικός λαός. KO κ. Μπαλλής είπεν, ότι τα δάνεια είναι ανεπαρκή καί πρέπει να αυξηθούν, οφείλει δε να σνα- χισ6ή μέχρις όλοκληµ3σεως ή ά- νοικοδόµησις. κ. Πετρόχειλος προτείνει να συνδυασθή ή ένέργεια τού Δήµου μέ τα έργοστάσια καί το αλλα θέ- µατα, άλλ-' ή πρότασις αύτή άν- τιικρούεται| ύπό τού κ. ΄Αλεξίου, φρονούντος, ότι 6 Δήµος πρέπει να ήγηιθή τιήν φορώ/ι αύτήνι τής ικιιι νήσεως &… τήν όλοκλήρωσιινι τής ανοικοδομήσεως. ΄Οιµιλούν .έπί τού θέματος οί κ.κ. Καράμπελας, Στέφας, Σακ… κής, "Αδαμόπουλος, Μωραϊτοπού- λου, Πρωτόγειρος καί 6 πρόεδρος κ. Στουρνάρας καί τελικώς λαμ6ά- νεται απόφασης, δυνάµει τήι'ς ό- ποίος να μετα6ή είς Αθήνας έπι- τ.ροπή έν! τού Δημάρχου ικ. Κλα- ψοπ-ού…λου, τού προέδρου τού Δη- μοτικού Συ'µι6ουλίουι κ. Στουρνα- ρα καί τού έκ τών συµ6ούλων τής μειοψηιφίας κ. Ζήση, δια να κατα- 6άλη ως δεούσας έπί' τού θέµα- τος ένεργείας πλησίον τής Ku- 6ερνήσε-ως. Α=Ι ΛΑι'|'ΚΑΙ AFOIPAI T6 Δημοτικών Συμ6ούλιον απε- φασιισε τέλος τήν ΄ι΄δρυσιν καί λει- τουργών λαϊκών αγορών έικάστην Τ;ρίτη;ν, Τετάρτην καί ιΠέμπτην έκ περιτροπής" ιε΄ιςι τούς χώρους οι) τα… πεζοδροµίων τού έργοστασίου Μιεφσούτ, 6) .… πεζοιδρομίων τής 68ού )Αναλήψεως παρα τόν ναόν καί γ) είςι τόν χώρον τού 'Οξυγό- νου, ως καί τήν ΄τέλεσιν αγορας κατά Σά66ατιον είς τήν συνοικίαν Παλαιών. Κατα τήν έναρξιιν τ.ήςι συζητή- σεως τού έν λόγω Θέματος διαγνώ- Η ΧθΕΣΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΙΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ σθη 16 11p01K11IK6v τής έν τών 811- 110111de11 συµιδούλων Νλεξίου, Εύαγ- γιελοπούλου καί Σακκή έπιιτιροπής, ή όποία π.ροέτοινεν ως χώρους δια τήν τέλεσινι τών λαϊκών αγορών τήν όπισθεν τού έργοιστασίου Μ.εφσούτ πλατείαν, το έξάµετρα πεζοδρόμια τής 6800 Αναλήψεως καί τόν χω- ρονι των πεζοδροµίων τής. πλα- τείας |Μακιρυνίτσης. Επίσης… προς τεινε τήν διατήρησιιν Kat-1111M ένί- σχυσιν τής αγορας τών Παλαιών. Κατα τήν έπακολουΘήσα…σαν συ- ζήτηση… 6 K. Δήµαρχος προέτεινε v6 γίνωνται λα'ι'ικαίι αγοραί μόνον είς τήν Ανάληψιιν καί είς 16v χω- ρον έπί τής 2ας Νοεµβρίου παρα τό έργοστάσιον Σταματοπούλου 'Ο K. Χασάπης .ττροέτειιν-ε να γίνεται αγορα δίς τής έΒδομάδος, ήτοι έκάστην Τετάρτην καί Με- 601011 είς… Παλαιά. 'Ο κ. Στέφας ύπεστήριιξεν, ότι λαϊκή αγορα πρέπει να γίνη καί είς τήν πλατεία-ν έκείθεν τού έργο- στασίου Μιεφσούτ διά την έξ-υπη- ρέτησιιν τιών κατοίκων τριών συνοι- κισµών καί τα… παραγωγών των πέριξ χωρίων. 'Ο IK. Μακρής ύποδεικνύει αντί τής πλατείας τόν χώρον .… πεζό… δρομιί αν α.ύτή|ς. 'Ο κ. Νλεξίου ιανιατττύσσειι τούς λόγους, δια τούς όποίουςι ή έπι- τροπ.ή κατέληξα είς τούς ύποδει- χθέντας παρ, αύτήςι χώρους. 'Ο K. Φαιφίτης προτείνει όπως λαϊκού αγοιραί ιγί'νωνται καί εΙς τόν "Αγιον Κωνσταντίνο… όπου ύ- πάιρχει κατάλληλος χώρος, διά. να δοθή κίνηισιςι καί είς 16 σηιµείον αύτό τής. πόλεως. ‘0 K. ΜπαλλήΙς, διαφωνών πρός τας προτάσεις] τής έπιτιροπής ύ- ποστηρίζει τήν, έ… περιτροπής τέ- λεσιιν λαικ6ν άγοιρων καί προτεί- νει όπως ή έκιλογή. των καταλληλο- τέρων χώρων γίνη έν συινειννιοήσει με τα οίκιεϊα αστυνοµικά τµήµατα. ‘QpiWnaav ακολούθως, έκΘέσαν- τες τας απόψεις των έν σχέσει µε τήν όργάνωσιν τών αγορών, έξυ- πηιρέτησιν των παραγωγών, στάθ- 110110111 των ζώων ":, παραγωγών κιλπ. οί κι.ικ. Πετρόχειλος καί Πρω- τόγειρος, Καραµπελαςι καί Μπου- κοιι6άλας. … Τελικώς έλήφθη. ή έν ά…… &- ναΦεροµένιη απόφασ.ις καί 6111:430- σίσθηι ή διεύρυνοις' τής έπιτρο- τής ιδια ":… K.IK. Μπουκου6αλα καί Μακρή. ΤΟ ΖΗΤΗΜΗ ΤΟΥ ΕΗΟΙΙΙΙΟΙΞΤΙΙΣΙ0Τ an ΙΙΙΙΡΙΙΤΙΙΘΗ ΤΟ ΙΣΠ… ΕΙΙΙ ΕΠ ΤΡΙΜΗΝΟ IO 1.: πω…": u- ιψνι ς! Κόµµατα… διασκε- πφιιπατεί …οαί ό,τι πός στο τό ότι δεν ς, όπως & "καθηγητής, ιο:Βόνει, δεν κατανα- οαιά Μία, δεν γη- ;, δεν πεθαίνει… {I}! I έργο είναι… µεγάλο… η! Δέν φαντάζει, &… Μαιν είς τήν κίνησιν ανισιµού, είναι… αθόρυ- 5έ-ν απολογιίζεται. :Kai ιι στο περιθώριο. 'Αλ- ν πρέπει νά ξεχωίζη & παιδιά του σέ καλά "& …ιδιά. ΄Εξ ίσου I πρός όλα καί νά µοι- λιλά &… τον πάλιν γιατί είναι µέλη δικά πόδες του. Kai πρέπει ιιά Κια, σου."; στή θέ- α σπάθη. καί παρίσα- πρέπι:ι τήν εργασία, τούς άλλους συναδέλ- , ιγ.ιατί στάθηκαν καί ιός καί &… τής οίκο- τιό τυχοροί … mag Δέν τούς φΘονούμε, . τής ζωής είναι… τερά- ραπονώιµ;Θα γιατί δέν [πείς &… ιµιόρου ςτής 1Io : ιςτ:ιΑλάχιστον µέ αύ- ως καί γιατί ε΄ι΄ιµεΒά ή- τής …ηλ…ής Μπαρ- Ιδιιιοή µας πνευματική 11111111 11 .-.,... ……… ΠαραπονσύιµοΘα γιατί ή πόδια µεγάλη μάννα µας, ή Πολιτεία, δόν (Ni-111nm ότι καί ήιµείς διαθέτουµ: δύναµιν, τήν όποι'αν οι: θέλουµε νά χρησιµοποιή- πιούµε, γιατί είµεθα οί πνευµατικά λει- τουργοί αυτής Ναί ως :"… τούτου θόλου- µε νά ίστάµεθα ύπ:ράνω τόν όναξιο- πρεπειων, διότι τό πνεύµα πάντοτε σταται …… τής ύλης καί τήν κυ6ερ νά ανέκαθεν καί τήν ύποτάσσει. Είναι καιρός πλέον ή Πολιτεία νά σικεφΘή ρα: ω……… καί νά &… τήν ένταξ- πουσσ Ιλύσ'ιν οι" ςτό ποιλυιθρι΄Λλιητον αυτό Εκπαιδευτικό Θύµα, πού ιλέγεται Μέση Παιδεία. "Εως πότε Θά απορρίπτεται στιν:χδς καί κατά κανόνα µέ …ηΘι- στη. διάθεση κάθε αίτηση έπιαύ.σεως τού διαπαιδωτιικσύ ιμας προ&λήματος; Τέλος τους 1161: 06 ει…ίζωνται oi λειτουργοί της; Πρός Θ!εού1 Δέν Μαν άλλα «µέσα κατανοήαεως, πιό πολιτιαιενα καί πιό ισυνετά &… τήν απεργία; Είναι άνόγκιη. νά όποεπώµο΄Θα ήιµεϊς οί πνευ- ιµατιιωί ήγέται τής νεότητας, οί επι- στήμονες, οί mam/111d ":… παιδιων τού ιλαού ώς άπν:ιιλάς καί νά καταφεύ- γωµεν είς απεργίας; Είναι πρέπον νά έξι.>Θούιµιιθα είς άπογνωσιµε΄νους άπεργια ακούς αγωνας γιά νά πετύχουν-ε κάθε φορά τό Gimp vac, γιά νά µας …- ψωµί.… ή Πολιτεία τίς αναμφισ5ήη- τος Επιστηµονικές Ina: ανάγκες καί νά ιμάς ιµΕΜχ:ιριισΘή κι' όµς"τς ιµέ τήν ίδια «κατανόηση, …. καί τούς άλλους,- ΑΥιΡ.10'Νι: 'Η συνέχεια. ΕΣ ΠΜΣ…" UFO! TOY ΚΑΘΗΓΗΤ0Υ κ. Κ- ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ii κρατικού …ού'πολο- κάθεται γιά τή Μέση I.v έπιτΜει τήν ού- ιιών θέσεων τόν καθη- ρνηισις τ&ν πτυχιούχων διορισµό. Το χαµηλά momma“ δέν προ- …κι. Oi πτυχιούχοι cm: mi τριπλάσια, &) διόται, από τόν µισθό πού θά έπαιρναν άν ι… Δηµοσία όκΜίδωση. "ες Με αι'…'ις τί- πηΜµιένη µείωσις τού ιο,οένων καθηγητδν καί ξηισις τού αριθµού των ο…" συνεχιισθι"…ι ό ουθ ύ σύντοµα τά Γυιµνάισιά ήσουν από καθηιγητρίας. το, πρέπει νά προκαλέ- τύν άροδίων. "Αναοζοω τά 4 τελευταία χρόνια Φιλοσοφική Σχολή όποίους 668 ήταν θή- ι΄ι,ορ=νος, στό τµήµα 113v υ… 23 &». 96 θή- πιο…" σπουδων 4 app :mIa'rIuib στοιχείο τού λογίου … man-.ynnBv ιµι:νο πού …ψήθηκε ', προαγωγή καθηγητών 3 Γυµνασιόοχου. Στούς ος οί ιµισοί δέν αποδέ- >οσγωγή mi …' τούς πού δηµοσιεύτηκε στήν ; ιΚυ6ορνήσ:ως ή προσ- ιµισοί ζητούν άπω… I. Τούτο σέ ού53να άλλο ιι.κδ κλάδο ……ηµήΘη- ιετσιόή στή 06… τον ό 5ταν είναι ύποχ…µένος ι ένοί.κιι: 16 µισό του µι έ 16 άλλο μισό τα": ,μι- ταποΚιριΘή στις αξιώσεις : τής κοινωνίας πού Θέ- δεντικό όξιοπρυπή, κοι- min-10 καί συνεπή στίς …; τιικός ύ.όγω τού lineup προσέρχεται καί κρίνεται οιί άσπρότφα αν τήν κοινωνία παρά οί άλλοι δημόσιοι ι'…άλ Νηλ…- "Οιμως στ΄/ώς άµεί6εται όλη-γώ- τερο σέ σύγ.ιψιισιι πρός τούς άλλους συναδέλφους του δημοσίους ΜΜΜ- λουις. Παραθέτω ωισθοΙλογιικά στοιχεία από τρείς µόνο κλάδους: ιΓΜµ. Δ΄ Δ)κ.ός Βασ. µισθός 1.485 την. 1.705. , Ξίση:γητής: Δ)κός θα… µισθός 1. 705, τεχν. 225'5, εΙρηνσδίκ.ης 2.365. Τιμηµατάρχιης IA': Δ)ικός Βασ. μι- σθός 2.255, τ:χν. 2΄970, πρωτο3ιικης 3.520. -Ούσιαστικιή διαφορά δασικού μισθού καθηγητών ως πρός τούς άλλους (…αλ- ιλήλουις δέν «quart-119511111. ".Η. διαφορά πού …για ιµεγψθύνεται από τά πάσης φύσεως έπι'ιΞιό…ι…υ… πού Νιµ-ΜΜΜ oi αλλοι ΄΄πλήν ":… καθηγητ6ν. Oi τοχνιιιωιί όλάµ6αναν ως τώρα ε΄- πίδομα 1.000 περίπου δραχµών καί ά…", :… καί πές… 2 — 4.000. 01 iAlOlIKrn‘l’llKoi Μ:ι6άνουν επίδοµα περίπου 50.0 δρχ. ιΟί Δικαπικοί κλοιμ6άνουν επίδοµα δι 6λιοθήκης 40% όπ'ι τοί- ιµισθού των, δηλ. 1.000 —- 1.000 µηνιαίως. Χωρίς άµοιόαλία πολλοί θά έκπλήσ- σωνταιι ιµπροστά στήν άδιόισει!στο έπι- στήµη. των αριθµόν, …' αύτή rival ή αλήθεια. Γι' out???) σας έκαλόοαµε σήμερα στή συνόλευσί Luca: γιά νά συντονίσουμτ. τίς ένέργειιές mag. 'H Μέση 'Εκπσίδιευι.σις δέν είναι. θέμα πού αφορά µόνο τούς ικαθηιγητάς, (Με: κυρίως σάς, όποιο- δή'ποτε κι' &: κατέχετε θέσι στήν πολι- τεία καί τήν κοινωνία, πού ε1.-σΘ: γο- νείς καί φιλοδοξία νά δήτε τά παι- διά σας άρτια ιµοΜµένα πνευµατικέ- καί ψυχικά. νά σας διαβάζω"… ι-; νά διακρίνωνται σ' όλους τους του; 'ι.ς τής κοινωνικής διαόιώσεως. ΄Επιι6άιλιλεται κύριοι, σείς µέ τάς παραστάσεις καί τά ψηφίαµατά σας νά αξιώσετε &… τήν πολιτεία τήν στορ γή καί 16 Ενδιαφέρον για τή Μέση Πα:- δύο… 'Η "Evasion: σας ωρακπλ:ί, ως πρό- το δήµο: "… ενεργειών σας, νά ύπο- γράψετε σχετικό ψήφισµα διαμαρτυρίας πρός τήν ιΚυ6-έ…ονησιι. 1111…" :τα. '-O δρόμος Ζαγο- υτού Εγινε χωρωόδρο- : προοδεύσει ό τόπος; ωψθεϊ ή παρων"; >σελκνσουν κόσµο για ni παραθερισμό; I (111110“: Kai να έπι- ιορά δάνειον mi από "Ιδρυμα ακόµη γιά νά ιδιωτικά της Εργα καί ι-'σει τήν πλούσια γή δέν Επιτρέπεται ν' ά- =γορά στό σκοτάδι, 8- 3ο κοντινή απόστασι ή έγκστάστασιςι, c116 εύω νά έπανληθ'ιεύσονν ινίζονται γελώντας ο'ι ού φροντίζουν ά…": τώ- ροµηθευΘούν …λάµιπες… ικιαί γειά κακοί… Πι… ή ΔΕΗι θα δώσει φως καί Ιδίως στή 6000M- ρα καί ιστά άλλοι Πιη- (ωµά. οτε 16 φως ακόμη, το ζονται καί τήν κίνη- you oi διοτιεχινίες, τού πράγματα µπορούν νά ύν όταν ύπάρ.χει ή ο άπ΄ όλα ή Ζαγορά νι τόν Τουρισµό. "Ενα Ενα καλό καί ωραίο… Πολυμέρειιο, πρέπει ν΄ {you 16 άχρηστο Πο- c Τήνου. οί κοινότητες τού Πη- 100v όλα τά ζητήµατα ό καλό τού τόπου. '|- ι1χοµαι οί Ζαγοεριανιοί 9ήσουν μέ κάθε τρόπο "τα ν΄ απαλλαγούν &- Ιεοιμηινίες... πάσης φύ- ύ καταστρέψανε αισιο- v τόπο. Νά προσέξουν moi στό ζήτημα αύτό κτίσουν όλοι μαζί να IV τον εύλοιγηµένο τό- -ς χάρισε ή µοίρα γιά ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΙΣ THN BDYAHN TOY - HATZANTA MA ΤΟΠΙΚΑ ΖΗΤΗΜΔΤΑ 'Ο 6…λ:υτής κι. Πατσιαντάς κατέ- emu είς τήν 'Βουιλήν όρωτήσειις διά το κάτωθι ζητήματα: 1) Διατί Εφ' όσον ιµέ από…" τού ύπουργείου Παιδείας απαλλάσσονται τών τελ6ν έγγραφά οί σπουδαστσί τής ανωτάτης σχολής οίκονοµιιών καί ι…ριικ&ν όπιστηιμδν oi καταγόμενοι &… 1Iv σεισµοπιλήκτων περιοχων ΄|ο- νίων νήσων Θεσσαλίας καί Θήρας δεν απαλλάσσονται τούτου καί οί σπουδα- σταί τού Πολυτεχνείου, τής Παντείου καί τής 1Ανωτάτης Γεωπονικής καί ποίο: |μέτρο: πρόκειται νά λάθη ούτως ωστε νά ιµή έξαι,αεθούν τού δικαιοτότω ούτω"; πύεργ:τήιματος καί oi ανασφά- ξ- ιµπν… σπουδαστα'ι το"… άναψερθεισ&ν σχολών; 2) Παρ' ότι… Mame“ Ev Ετος καί πλέον …' όταν. κατεσικ-;υάσΘη τό «Κα… ραγιαιιί» τού Δηµοτικού σχώείου 'Α- γίων '.Α.ναργύ…οων («Καπαιυλιί» Βόλου δέν Eli-fiery ακόµη ": σιηµπλιηιρωµατική πίστωοις διά νά π:ρατωθή καί χρησι- µοποιηΘή τό διδακτήριο… ΄ιΕξ china τής καθυστερήσεως ού- τής Θα τά παιδιά τής συνοικίας πιε- ρίπου 4'50 ίιπο;μούνται νά πηγαίνουν είς τό σχολείο τής συνοιιιιιίας Κουφό- 6αινο. Παρακαλείται ό άξιότιιµος Επί τής 'Εθνικής Παιδείας ύπουργός νά µάς τηλιηιροφοµήση πές σκέπτεται νά &ντι.µετωπίση τήν σο6α…τάν κατάστασιν τού «διδακτηρίου 16 όποίον είναι 16 μό ναν :.1ς ιμίαν συνοικιών 4 χιλιάδων κα- τοίκων καί νά θέση τέρµα είς τήν τα- λαιπωρίαν των µικρόν αισθητό" αλλά καί «:… γονέων των. 'Εξ άλλου οί ατµόιΞιοι ύ.πουργοί ά- παντωντες είς σχετικάς όρωτήπις 5ου [Mu-16v ανακοίνωσαν είς τήν Βουλήν πιά ξξ6(: 1) Διά τήν όνοικοδό.µησιν τού δι- δακτηρίου τού Δηµοτικού Σχολείου Δι- "πηνίου Βόλου, & κατα6.ΒηιΘή προσπά- θεια, &… νά όνισ:,νΘή ή σχολική αύ- τού ΄Εφο…οεία in των πιστώσεων τού τρέχοντος οίκον. [τους. 2) 'Ξπαγγελατικήν σε…" όΞ-γώ αλοι:ιι΄…των δίνετε-. πώ- …ή- σας. Οί κάτοικοι ΈλειιθεροχωρΞ- ου &… εύρίσκουν λόγους να σάς εύχαριστήσουν, τόσον ύμάς, όσον καί τούς δι-καιοτάτους κ.κ. Μανω- λόπουλον, δικαστήν καί Τυρογιάν νηιν καί Πανέτσον, µέλη τής όρμο δίας επιτροπής, ο'ι΄τινες διά των συνεχών έκισικέψεών των είς το κτή µα καί άπό τάς ανακρίσεις ειδου- νειδήτων μαρτύρων κατέληξαν είς τήν δικαιοτάτην …τόφασιν άποικοι ταστιάσεώς µας καί έπεσα ή μού ρη καί κολασ:μένη εκείνη ΜτΙ άρίΘ. 26)56 απόφασις. >>΄Ηδη οί εχθροί µας καταφεύ- γουν είς 16 συµ60ύλιον Έπ:κρα- τείας, άλλο ήµείς "έχουµε μέ 16 μέρος µας 16 δίκαιον, σε: έ……- λεσθώμειν τήν "δικαιοσύνην των ά- νωτάτων δικαστών καί θά κρίνουν ασφαλώς το δίκαιον, (428) ’Ev 'Ελευθεροχωρίω τή 7)2)57 'Ο πρόεδρος Σ.Α.Α.'Κ. Έλευθεροχωρίου ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΖΑΜ!ΠΑιΚΑΣ Η ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚ0ΠΩΝ TOY B‘AEITINOY ΒιΕΛΈΣΤ||ΝΟ|Νι, 19.- Τήν ωλ- θούσαν ιΚυιριακήν καί µετά τήν Θεία λειτουργία… !! προσωπική δµάς Βε- λεστίνου- ιµέ (επικεφαλής τόν Μον Προσκόπων δηιμοδι>δάσικαλον κ. Χρήστο… Βσ6ύλιην καί έν …φγααία μετά τού νέου διευθυντού 102I 6‘Eiw Δηµοτικού Σχολείου Επλιεστίνοιι κ. Στεργίου Ήσ- σίκα, έπί κεφαλής τόν ψεγάλων τάξε- ων τού ανωτέρω σχολείου προέβησαν είς δενδροφύπυσιν 6040‘ δεν&ριιλλίων κο- .λωπιστιικ6ν, το όποία έτηΡαµιη!Θεύθη δ αυτή… ξοο…οος "κατά τού Δασαρχείου Λαρίσης. Τούτο όφυτώθµισαν είς τούς άνοιγέντας Maw; πρό 210ηιµώου ύπό ":… προσώπων είς τόν λόφον τής προ- τομής τού |Ρήγα καί είς τόν χε… πέ- ριξ τού Σταδίου Βελεστίνο… ιΣνµ6ολιιώς & Μτ:ύΒηισαν καί 10 κυπάρισ.σοι είς τόν Με… τής άσος Evan όγεννήθη & πρωταµωτύς τής "Ειλ- ληνικής 'Επαναστάσοως Ρήγας, είς µνήμην ":… ύπ.όρ τής '.Ειλπιθ:ιρίας άτε- λεσθι΄ντων I‘m?) το… "Άγγλων "Ελλήνων πατριωτων Καραολή καί Δημητρίου. Θά πρέπει νά συγχαρή κανείς τόν "ΕΜ… Προσκόπων …. Χρήστον 8066- 'λην ώς καί τόν Διω&ιντήν τού Δηµοτι- κού σχολείου κ. Στέργιο… ιΝασίικαν διά τήν πρωτοβουλία "και": awn—160mm είς &ν5ροφυτεύσΕις άσικεπδν Μόνον καί γε- …… διά τά διάφορα όκπολιιτιστικά Εργα πού γίνονται ε1ς τήν κωµόπολιν µας, κύριοι έμπνευσταί των όποιων τυγχάνωσι οί «πως… Γ. AI npnvnceemz ΜΠΑΜΠΗΣ": ει: κΑιιΑΔΑΝ Και" επίσηµα όνακοίνωσιν πρός τό πως… Γραφεία "Αντιπροσωπειών Μιτσναστώαεων ιν. Γ. ιΣαριιλ.ί'δη, καθί- σταται γνωστόν ότι 16 Καναδικόν Προξενείον ΄Αιθηνδν Εχει Ina-1010000?) ά,- πό ιμυριά&ις προσικιλήσ:ων ένω |: αριθ- ιμός τζιν ιµιι:ταναστ&ν οίτιν'.*ς & γί- νουν δεκτοί είς 16v Καναδό" είναι λί- αν πε.ριωρισ1µένος καί ως ό… τούτον 6 κ. Πρόξενος δέν Μαϊ δια6ατήριον διά τόν Καναδάν παρά µόνον διά τούς στε- νούς συγγενείς του όκ.:ί έγκατΜτη-µέ- νων όµογενων, ο?τινες προσκαλούνται ύπό τούτων πέσω τού Καναδικού υ- πουργείου τής Μεταναστώσως, αφού προηγουµένως mm“ 001106; καί προ δή cl; όπιισταµένην Μέτσο-ιν, τηρεί δέ σύστηιοάν σειράν καί διεκπιψσιοί µόνον όκείνας τζιν πολύ στενΞν συ.γγενδν mi έν όσον π.χ: υσιν άλα τά προσόντα, τά όποία θά …ιτήσηι το Καναδιικόν Προ- ξενείον. Κατ΄ ακολουθία αποτελεί νε- γά|λιιν πλάνο r'I αποπληρωµή κινηµάτων ώς διαφόρους διά τήν προµήθειαν προς: ικιλήσεων bx Καναδά ή διά τήν ταχυτι΄.- ραν διοκπεραίωσιν τής ύποθίσως πά- ρά τι;: Καναδικό Προξενείο. γΠογ.ρ.ΓΕ|ΟΝ ΕΜΠΟΡΙΟΥ Δ)ΝΣΙΣ ΄'ΚιΡΑΤ1ΚΩΝ ΑΓΟΡΩΝ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΙΣ 'Υπουργείον Εμπορίου ο- νακοινοί Επί, τήν όην Μαρτίου 1957, ήµέραν Τετάρτην καί ώ- ραν 13.3Ο΄ .μ.ιμ. είς τά Γραφεία τής 'Δ)ινσεως Κρατικών ΄Λγορών έπαναλαµ6άνεται ό δ:αγω|ισµός συµΦώνως τοίς όμως τής υπ' άρ.θ, 213.354)18.9Ο9)21.8.5ό διακη- ρύξεως ήμών διά τήν προμήθεια… 7.000 Μ.Τ. είδικού καυσίµου σ'ε- ριωθουμένων ΙΡ 4. Πλήρη στοιχεία όρους καί που δι-αγραφάς δύνανται οί ενδιαφερό- µενοι νά προµηθευΘώσιν Εκ. τού Γραφείου ιΠιληροφορι&ν 10:? ‘Y- πουργείου (είσοδος έκ τής Πλα- τείας Κάνιγγος) καθ΄ όλος τάς εργασίιμους -ήµιέρας καί ώρας. (430) 'E-v 'Αθήναις τή 18-2- 1957 EK ΤΗΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΕΩΣ ΚΡΑΤΙΙΚΩΝ ΑΓΟΡΩΝ 29ον Κ.Τ.Ε.Λ. .NOMOY ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ — ANAKOINQIIZ Φέρομιειν είς γνώσιν τού έπι6α- τικού κοινού, ότι άπό τής 21ης τρέχοντος τά δροµολόγια Ζαγο- ράς καί Στεφανσδιικείου θά έκτο- λοι";νται ως κάτωθι: 'Ετορα τούρκο… εσηµειωυη επι- σης χθές τήν μεσηµι6ρίαν οίς.ι σω- ρόνι άποριριιμιµάτων είς τήν συνοι- κίαν Καζανάκι. Ειίδοποιιγθείσα κα- τέφθασεν έπί τόπου ή Πυροσ6εστι- κή Υπηρεσία, ή οποία ε'νετόπιιοε καί κατέσ6εσε 16 πύρ, 16 όποίον, σηµειωτέον, ήπείλειι τάς πέριξ οί- κίας. Η "κοπριά… "σε"!!! ΚΗΠΟΥ τον mnomov EnlMEAHTHPIflY Ει΄ις τήν δημοσια… πορίληώιν δ ιακηρύξεως διά τήν κατα…ν … ι- ιγραφείων τού| Έ… ποµπού καί µίαν Βιοµηχανικού 'ΕπιιμεΙλιητηρίω Βόλου &: τυπογραφικής (Σιθωνίας άνοιγµά… ότι άπαντα τά |σχετικά τής µελέτης είναι ικατατεΘ:ιιµένα έν Βολφ καί έν τοίς Γραφείοις τού 'Επαγγολιµατικού καί Βιοτεχνικού ΄ιΕπτιµπλητηιρίω Βόλου &… τού όρΘού έχοντας ως έξής: «"Α- παντα τά σχετικά τής µελέτης είναι κατατε&ιιµιένα εν Βόιλω mi έν τοίς |Μαγείας τού 'Ειµποριικού καί Βιοµη- χανικού 'Επιιµολιη…ηιρίω Βόλου ένα: οί ενδιαφερόµενοι δύνανται νά ΜμΒάνουν γνώσιν καθ' άπάσας τάς ΦΜίµους ήιµέρας καί όπως». ΥΠΕΣ"! ΔΗΛΗΤΗΡ|Α!|Ν ΑΠΟ ΤΑ! ΑΝΔΌΥΜΙΑΙΕΙ! σε": ΚΑΘΑΡΙΣΤΗΡ|.Υ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 19. - Τάς νυ- κτεριινάς ώρας χθές! ή Κούλα Χα- τζηµπού…γισ, θυρωρος, υπέστη δη- ληιτιηρίασιν προιφαιιιως εξ αναθυμιά- σεων τριιχλωροαιθυ-λιενίου, 16 0.1101- αν χρησιμοποιεί τό εύρισκόµενον ε1ς 16 'ίσόγειιοιν τού µεγάρου καθα- µυστήριο… «Ζενίθ». 'Ο ίατιρός συ- νέστησον όπως έγκαιτιαλείψη αύτη το .μέγαρον, λόγω φόδου επιδει- ιύσεως τής καταστάσεώς της. Κατά πληροφορίας, οί ένοικοι τής οίιωδοµής πρό καιρού 0111360,- λον όγω'γήν κατά τήςι διευθύνσεως τού καθαριιστηρίου, ή όποία £1196- ικειτο νά ό…διικσισθή τήν 25ην τιµέ- χσντ.σς. Διι΄ αύτ'ήςι ζητούν αποµά- κουνσι'νι τού καθα-ρ-ιστηρίω, διότι όκ τής -λειιτοιυργίσςι του κινδυνεύ- ουν να ύποστούν Βραβείων δηλητη- ιρίασιν. ΒΡΕ'|'ιΝΝ.! Α0ΥΞ .|ΛθΞΕΝΙΙ ΤΩΡΑ ΤΟΥ! ΓΥΜΝ|ΣΤΛ! ΜΠΞιΝιΤΦΟιΡ1ΝιΤ, ('Αγιγλία), “Spam-31 9mg.— 'Οι Δονξ τού Μπέντφορντ, 'ι & ποίος θεωρείται σήμερον ως ο πλέον κοµψά ντυμένος άνδρας τής "Αγγλίας πρόκειται νά παρολα… άσυλο… είς τούς I‘m" dune. 1 αντιπάλους του, τούς γυ- ιµνιστάς τής χώρας. Πράγµατι, δεδομ- να: 811 οί τελευταίοι ούτω» συναντούν έξαιρςτικάς δυακολίας διά τήν ανεύρε- ισιν τοποθεσίας, όπου καί θά σνγ&ληθΞ τό Διεθνές Συνόδριόν των κατά τό 1958, κατέφυγαν είς τόν πλούσιον "Αγ- ψιλον :ύπατρίιΕ-η-ν, ό όποίος καί Μοσχί- θη τελικός ότι θά τούς δοηθήση. Ντα θά Μοσχαοηθή είς τούς γυρνιστάς τό κτήμα ιΒόιµπουρν, είς τήν ΙΚοι…µιτοίαν τού Μπέντφορντ, όπου καί θά συγιωντρωθούν ούτω διά v’ αναπτύξουν τά σχέδιά των περί τής διαδόσεως τού γυµνισµοι"ι είς 16v κόσµον, T6 κτήµα Βό-,ι.πουρν είναι Ιδιοκτησία τού Δ…ός, Εχει. &: στα- σιν πολλ6ν χιλιάδων Δπωίων είς τήν Με… καί Μριιλαµ6άνονται λειιµδνες, δάση, λίιµιναι καί ιµιιιιφά ρυάκια, είς τά Amid & “(mayhem οί έν (Καμια… περι6ο'λή σύνεδροι. INAEPIOI l'IEPInATOI ΛΓΑΓΟΡΔ|ΤΛ! ΑΚΙΝΗΤΩΝ NEA YOPKH, (M.‘n.T.)'— Μία κτηµατοµεσιτική εταιρια τού 'Κ'λή6ε-λαπ ΄έΘεσε-ν είς τήν διάθεσιν των πελατών της, οί ό- ποίοι ενδιαφέρονται δι' άγοοάν ακινήτων, τριθέσια ελικόπτερα διά των οποίων δύναται νά τους µεταφέρη από 16 κέντρου τής πόλεως είς τίς διάφορες συνοι- κίες. Κατά τήν διάρκεια τού έ- νσερίου αυτού περιπάτου, πού πα ρέχεται εντελώς δωρεάν, δ ύπο- ψήφιος πελάτης δύναται νά ά…- ληφθή τήν άκρι6ή τοποθεσίαν τής οΙκίσς, τήν όποίαν ένδιαφέρε- ται να αγοράση καί νά παρατη- ρήση τόσον το άκρι6ές μέγεθος τής κατοικίας όσον καί το πρά- σινου πού τήν περι6άλλει. 0 ΣΥΓΓΡΑΦΕΥΣ ΜΙΛΑΕΙ, ΠΑΡΑΠΕΜΠΕΤΑΙ ΕΙΣ ΔΙΚΗΝ ΔΙΟΤΙ HPNHIH KATABEZIN ΟΥΑΣ|ΠΚιΤΩΝ,19.- 'Ο Θεατρι Μάο συγγραφεύς καί σύζυγος τής ΜαίιριλΙυν Μι:|νρόε, ΄΄Α.ρΘουρ Μίλλερ, κατηγοιρήθη σήµερον «επί 11szpr— νήσει τού Κογκρέσου…» Τό γεγο- .ng δφε:ίιλοταιιι dig τήν &ρνησιιν τού έν λόγω συ…γγραΦέωςι να άπο- καλ|ύψη είς τήν άρµαδίαν Επιτρο- πήιν τής.- Β…ουλήςι τά όνόµατα ούλων του συγγραφέων µέ τούς όποίους είχε παραστή είς µυστικός συσκέ- ψεις τού Κοµμουνιστικού Κόμμα- τιοςι κατά το 1939 καί 16 1940. "Οι ΄΄Νθρουρ ιΜίλλιερ είχεν άρνηθή, ωταΘέτων ενώπιον τής ανωτέρω έ- πιιτιροπής| 16v ΄|ούνιον τού 1956 ότι ύπήιρξε ποτέ κομµουνιστής, πα ρεδέχιΘη όµως ιότι εύρίσικετο εΙςι σιχέ σε… µέ κοµ.µωνιζούσας οργανώ- σεις. Ο θεατρικός συγγραφεύς εί- πεν είς] τήν επιτιροπή.ν ότι" δέν ύποπτηρίζει τώρα τάςι κοµµουινι- στι|κιάς' επιδιώξεις, ήρνήθη όµως νά κατονοµάση το λιοιιπά πρόσωπα, µετά «:… οποίων είχε μετα6ή είς συγκεντρώσεις, είπτΣιν ότι «έµποδί ζεται &… τήν συνεί΄δησίνι του νά αποκαλύψη άλλα πρόσωπα καί νά προκαλίση δυσαρέστους mauve-112i- Ι) Βόλος - Ζαγορά: 14.Ι5΄. Ζαγορά — Βόλος: 8.00΄. 2) Βόλος — Στεφαινο6ίικειον: 8.00΄. 8 ΄Στεφανοι6ίκειον - Βόλος: .4 ΄ "Εν Βόλο,) τη 19)2)57 'Ο Πρόεδρος: ΧΡ. ΜΠΑΡ'ΔΑιΣ (443) ας είς αύτά». σε τω Θάνατο…) τής προσφιλούς τ…Ε"0ωπ-35ώ ΕΥΧΑΡΙΣΤΗΡ|0Ν Πόντος τούς οπωσδήποτε συµιµετσσχόντας είς 16 πένθος «µας μας μητρός επ…": ε. κΔΡπΕΩΡΙ'οΥ τήν 10ην Μαρτιου 1ΤραΥμυ'1υιινιι|- &] εύρεία σύσ-κεψις ε|ς τά Γρα- φείσ τού Κονσερδοποιείου 'Αγριάς είς τή… όποίαν & κληΘή να µετά… αηη καί ο ύφυπουργός Γωργίαςικ Μανέντης καί καθ ήν & έξετασΘή από πάσης πλευράς 16 ζήτημα τής φρουτοπαραγωγης ως καί το ιληπτέα μέτρα προς προστασίαν της Είς τήν έν λόγω σύσκεψιν θα µετάσχουν οί πρόεδροι των συνε- ταιριιαµδν καί το… κοινοτήτων ":… φρουτοπαραγωγικιων περιοχών τής περι…φερείαις: µας, καθως καί ω- ρισµένοι' παραγωγοί, οί όποίοι Ξ- χ.ουν άσ'χοληθή οίδικως µέ το Θέµα της προστασίας της φρουτ-οτταρα- γωγής… Η ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣ1Σ ΕΛΑ|'ΩΝ ΑΡΓΑΛΑΣΤΗΣ ΄Αφί-κοντο χθές ιένιταύθα έκπρό- σωποι τού συνεταιρισµού ΄Αργσλ|σ- στής, οιί όποίοι σιυνιειργάσθη.ιΜν ;µέ τούς. όρµο-δί-ους τής "Αγροτικής Τραπέζής καί τής 'Εινώσεως συνε- ταιρισµών Πηλίου Επί τού ζητή- µατος τής' παραδόσεως ε'λσιών ύ- 116 των µελών τού αυνεταιριισ'μού είς τήν συγκέντρωσιιν. Συνεφωνή- 0η όπως τήν προσεχή Παρασκευή… .µετα5ή εΙςι ΄Αργσλαστιήν δ διευθυν- τής τήςι 'Ενώσεως κ. Γ. Ζαχα- ρίου, διά κ: ρ-υΘµισΘούν οί λεπτο- μέρειαι τής παραδόσεως, ωστε &- πό τής προσεχούς έδδσµάδος νά &…" ύπό ":… παραγωγών ή πα- ρόδοσιις Βοιών. Η ΕΛΑ|Ο'ΚΑΙΛΛ11ΕΡΓΕ|Α ΕΙΣ TO ’NOTION HHIAION Oi έλαιοκιτηµατίαιι τού Νοτίου µηδενιισΘο΄ύν εαν εξακολουθήση έπί τινας Με»… ηµέρας ή Επικρατού- σα όινοµ6ρία. Η Σ…'ΥΝΕΛΕΥΣ III TH Σ «1ΞΛΑι|ιΟΥΡΓΙ ΚΗιΣ» 'Ο πρόεδρος τής (Ενώσεως Συ- ν.…..ρ…µ… Πηλίου κ Κωστακό- πουλοςι καί ό αντιπρόεδρος αύτής κ. Κολέτισος αναχωρούν είς Αθή- νας, δια να λά6οιυιι μέρος είς τήν γενική… σιυνιέλευ-σιιινι τήςι «΄ιΕλαιουρ- γικήςι», ή όποία θά πραγµατοποιη- Bf] τήν προσεχή ιΠσιρασιυευ…ήν΄ 22αν τρέχοντος. Κατά τήν παραµο-νήν των είς: ΄Αθήνας οί ανωτέρω έκπρό- σωποι τής ιΕιικί>σι'.ο:ς θά καταδίκ- λουν ένεργείας διά την χορήγησιν τής εγω…"… ύπό τής ΄Αγροτι- κής Τραπέζης δια τήν συγκέντρω- σιν µαυρο… έλαιο… µιιιιιροτέρωνι µε- γεθών, ήτοι από 381—450 τεµα- χίων κατ΄ όκδινι. 0 ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΩΝ ΓΕΩΡΓΙΚΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤ|ΚΩΝ ΟΡΓΑΙΝΩΣΕΩΝ Αρµοδίως άνιεκιοιινώθηι, ότι 6 δη- µιουργηθείς Θέµιδος περί 16v E- λεγχον των γεωργικών συνεταιρι- στιικων οργανώσεων δέν ανταποκρί- νεται πρός τά πράγµατα, δεδομέ- νου, δτιι ένιεριγείται έξονυχιστιικός διοικητικός, διαχωριστικές: καί oi- :xovopux6q έλεγχος minim ύπό εί- δι'κής ύπηιρεσίαςι τιήιςι ,Αγρ=.οτιικής Τραπέζης, είςι ήν μ-ετε6ι-6άσθη ό κρατικός] Ελεγχος. nm. ΜΑΣ BAEI'IOYN OI EENOI ΥΠΟΔΟΧΗ 'ΣΤΗ ΝΕΑ ΟΠΩΣ ΚΑΙ TO AOYAO-YAAKI HIITTE'Z ΠΟΥ AIAOYIN MIA 20v ..Σύµφωνα µέ ιµιά πωηά ελληνική παράδοση τούς ξένους δέν τούς πρού- παντούν έξω από τό οίκηµα, τό όποιο πρόκειται νά έπισκι:Μν, … Βγαί- vow καί τούς. υποδέχονται µακρυά ε…' αυτό. το µέλη τού δηµοτικού σνμ6ουλι΄ου τής |Νέας ΄|ωνίας ύπεδέχθησαν τήν σο- 6ιετική αντιπροσωπεία σέ µιά γέφυρα, .… ανν51΄.:ι τήν 'Νέα "Ιωνία µε τόν Βό- -.λον. |Κατε6ήκαμε άπό τά αυτοκίνητα καί προχωρήσαμε πρός τό δημαρχείο μέ το πόδια. ΣΕ δύο τό µήκος τής διαδρο- ιµής, σπάνε) στά στενά πεζοδρόµια καί σέ µιά εξέδρα, πού ανήγειραν ιµέ …µε- ιλεια, περίµεναν όιµάδες άν%άπωγ µέ ΜΜΜ… στά χέρια. "Ανόιµοσα τους ήταν νέοι, Με: καί γρηούλιες, πού φ:- ρούσαν τά γιορτινά τους. "Ο-λοι χα- ρούμενο-. "να" το χερι τας, χειµ- ψτών Μιά λ.:πτωαµωμινη κοπελα… ..ε ρα µάτια, προχωρεί πρός τόν {awh- μενω µ' Ενα ιµιπσυκέτο Μ…… καί χάνοντάς τα από τή συ…γκίνησι άρχισε νά Main. Τήν έλεγαν Πωγώνι: Τί…- γ…. 'Η νεολαία άνό… στήν Μπέλλα αύτή νά χαιρετήσηι τού» ξένους στά ού- να… πού χωρίζουν τόν Βόλο από τήν Νέα 'ι|ωνία. Τά πρόσωπα … άνθρωπον είναι χα- ρούµενα καί φαίνονται συγκοκινηι=ένα. "Ενας άνδρας σηκώνει… ψηλά, πάνω από τό κεφάλι του, τά χύµα του καί σφίγ- γει τίς παλάµες του σε Ξνι5ειξιι χαιρε- τισιµιού. Τήν ίδια στιγµή φτάνει τροχα- '..'# τος ι,…ιιέ ποδήλατο Ενας πιτσιρίκος µέ µαύρα "έξυπνα ιµάτια, κατε6αίνει απ΄ σύτό καί προχωρεί µέσα από 10 πλή- θος στίς πρωτες γ:ραµιµιέις. Σάν νά φαί- νεται πι΄.ς άργησε Ιλίιγο καί ψωναζει κάτι τό ενθουσιαστιικό, από τόν δρόµο ακόµα. το χειροκροτήµατα γίνονται όλο καί πιό ένΘουισιώδιη. Μπροστά στό οίκηµα τού Δηµαρχεί- ου ξεχωρίζει στο τό πλήθος ιµιιά Ναυή γυναίκα ντυµένη κοµψά. -΄'ιΑς άνΘήσιη ή Φιλία ψας που τό λοιΛλω5άκι αύτό! φωνάζει καί προσφέ- ρει στόν Σσυλίιµιενκο Eva χρυσά-Θεµα. ‘H: |Σοι΄Λλα Momma, όπως Ιλ-έγεται ή ιγυναίκα αύτή, Θέλησε νά προσφέρη 16 &… αύτό από µέρους τής οίκο-γε- νείας της. Τά λόγια της έπιιδοκ.ιιµάζον- ται άπό τίς έπαφιηιµιί…ες τού πλήθους. Στό ψαρά οίκηµα τού δηιµαρχείου εί- ναι τόσοι πολλοί, ούτοί πού θέλουν νά ακούσουν τήν αντιπροσωπεία µας, m oi δηµοτικοί σύµ6ουύοιι καί οί φιλο ιξιενώμενοί τους αναγκάζονται νά στο.- θούν Επάνω στά σικαλοπάτια τού δη- ιµαρχείου. .. "Η θεριµότητα καί ή εΐλιικιοίνεια πού δείχνουν γενικά στήν ΕιλιλάΞα γιά τούς ισο5ιετιιιωύς ξένους, σννωδ:υαν µόνιμα &- καί τήν αντιπροσωπεία τού Ροστώ6. "Ετσι όναγκάσιΘη.κιε νά παροιμ'είνη στή- ιΝιέα ΄Ιωνία καί στόν Βόιλο καί τήν ε΄- mop-£1111 mi τήν ιµειΘεποιµένη. Οί momma. σεις νά έπιακιεφΘή τά Εργοστάσια, τους -…ργάτες, τούς ψαράδες καί τους έιμπόιρους ήταν τόσες πολλές καί τόσο σπίιµονες, ωστε ή "Μπι τους δέν ή- ταν δυνατή. «I'H (iii-811a δέν Μάτι" τά δικαστή ΕΝΤΥΠΩΣΕΙΣ PM!" 1111110Σ10ίΡΔΦ01 11110 ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΕΙΣ 1'11|1 ΠΜ… ΜΑΣ ΙΩΝ1Αι.-- «ΑΣ ΑΝ011ΣΗ Η Φ|ΆΙΑ ΜΑΣ, ΑιΥΤΟι.. ΟΤΑΝ Η ΑΛΗ- .)).- θΕ|ιΑ ΔΕΝ ΦΟιΒΑΤΑ| TA AIKAIITHIPIA.-— O ΛΑΟΓΡΑιΦΟΣ Kl- ΤΣΟΣ MAIKPHZ‘ KAI TO MIIKPO TOY MOYZEI'O.— OI ΜΕΛΟ- 1ΔΕΑ ΤΗΣ ΛΑι|'ΚΗιΣ ΤΕΧΝΗΣ ρια», λέει .… σοφή παροιιµία. '11,)an- σε µόνο νά συναντηθή κανείς… Ετσι άι- πιλά, ιµέ τούς απλούς εργαζοµένους τής ενώ", γιά νά νοιώση αµέσως πόσο ξένοι είναι αύτοί ιµέ τήν εχθρότητα καί τό µίσος πού κηρύσσουν µερικοί κύολοι τα"; εξωτερικού γιά νά υπονοµώσων τήν είρήνη. Τήν Κυριακή & Κίτσος Μαρής µάς περίµενε ακρι66ς στήν ο… του, για νά µάς όδηγήση στο σπίτι του, όπου & exam-1: τό μικρό τα: µουσείο. Μιά Σ:6ραλΕτ, κίτρινη σάν καναρίνι, ξεκίνησε αµέσως κι' αφού διέσχισε τήν παραλία, έστριψε από µερικά στενά δροµάκια καί ma; µετέφερε. έξω από τήν πάλι. T01: είδαµε καί τίς µεγάλες καταστροφές πού προξένησαν οί σεισμοί στόν Βόλο. Στους σεισµαπαΘείς όδω…ν τήν ύπόσχεσι ότι θά xopquoC-aav όση- 6ήμοτα γιά τήν επισκευή ή τήν ε.… να… ι'.-.…. 'ι:":τ τα.; το πως"; £300— σαν ..::. .::.αν- :ι-Σ>.' "Οι Ω-'. -. τα. -'Εγω προσωπα… είπε : Μακρής, πήρα µόνο το "ένα δέκατο τού ποσού, πού ιµού χρειάζεται γιά νά χτίσω τό σπίτι ιµου. Μά Εγώ έχω καί µερικά άλ- ι'λα έσοδα.... 'Ο Κίτσος Μακρής είναι… κάτοχος ιός Μικρού τυπογραφείου. Αότό τού δί- δει τήν δυνατότητα να mafia. µέ τίς έρευνές του καί, πράγµα πολύ πο- όαρό γι΄ οι)τόν, νά έκδί'δηι τά 6:ι6ιλιία του… καί τά ιλωκώιµατά του. Αύτά το κυ- κιλοφορεί & Κίτσος δωρεάν μεταξύ τόν ασχολοι'µε΄νων µέ τήν λαογραφία. "Οπως .μάΘσιμ-, καί ή γυναίκα τού Κίτσου φγάζετσι σ ένα φωτογραφείο τού Βολου καί ο µισθός της συµπληρω- νει κατά ένα ιμ1ος τά έξοδα των δρου- …. στίς όποί-;ς 16 ζεύγος αύτό Εχει αφιερώσει τή ζωή του. .."; ξ- Τό καινούργιο σπιτάκι, πού τό ζεύ- γος Μακρή χτίζει µέ δικό του σχέδιο… δέν .προ6λέπει τόσο τήν έπίτ-:υξι κομ- φάρ γιά τούς ίδιους τους ο΄ικοδεισπότες. άλλο αποσκοπεί κυρίως σε" ψιά επιτυχή διαρρύθµισι γιά τήν τοπΘέτησι το… τις- θυµάτων. Η σύζυγος τού Κίτσου, ή Κυδέλιη, μιά όχι ψηλή Macao-monk}; γυναίκα, .µ&ς όπο5ι΄:χΘη µέ τό τριετές παιδάκι- της στά χέρια. Στό πρώτο δωµάτιο, πού χρησιιµεύει για γραφείο τού οίκοδεστπότη, δέν οπώ- ιχει τίποτε άλλο εκτός από ένα γρα- φείο καί ιμερικά ξύλινα σκαµινιά. Σ…"… νεοχρωµατισιµένως τοίχους κρέµονται πολλές γρα6ιούρες καί εικόνες µέ πα- λιά γραπτά. 'Η ιΚυδέλη, τό 'ι΄διο πεντακάθαρηι, & πως καί τά ιµιιιιφά δωµάτια τού σπιτιού, πού τά ("γυρίζει µόνη τηις, τοποθέτησε επάνω στο τραπέζι: ιµιιά µιποτίιλια λι- κέρ καί Ελληνικά γιλιιικίισ1µατα mi αφού ιµάς ζήτησε συγγνώµη… γιατί δέν θά µπορούσε νά ιμιετάσωη στή συζήτηση απεχώρησε. "Επρεπε νά πάη στή 6ου- λειά της. Ζιητήσσιµιε άπό 16v οικοδεσπότη νά ιµάς εξηγήιση τούς τρόπους τής δου- ιλιιάς του.. -'΄1σως Θά έπρεπε νά σας δείξω πρό (ΣΥιΝιΕΧΕ.|ιΑ είς τήν 4ην Μίδα) … "οι… .Διεκοψε τι… ΑπεΡι'ιΑΝ:ιπειΝ….' META ENAEKA‘THMEPAZ :KAI'II‘IPOINI, 19.— 'HI αρχηγός τής φοµινιστιικ-ής αίγυπτιακιής κινήσεως «Ματίας τα"; Νείλου» ΙΝΙτόιρια Σα- φήκι διέκοψε τήν απεργία τής ”uh/11g σµέχρι Θανάτου» τήν οποίαν είαιεν άρ- πίσει τήν 6ην Φεδρουαρίω είς ένδειξ.ν διαµαρτυρόας έναντίον τού δικτατορι- κού …αυτό… τού προέδρου ιΝασ:π΄,ρ καί τής man-aid; των ίσραηιλι-.ι.κδν δυνάμεων επί αιγυπτιακού εδάφους. "Η κ, ιΝτόρια Σαοήκι "πιούµε…" Επί Ενόσω ήιµίρας νήστις, χωρίς όµως, νά κατω… νά δηµιουργός… (:… σό- ΔΑΝΕΙΑ ΕΙΣ ΔΗΜΟ)". ΥΠΑΛΛΗΛ0ΥΣ Κατ΄ όνακοίνωσιν τού δουλευ- τσύ κ. Μήτρου, ένεκρίθη ή χορήγη- -σιιςι είς τούς κάτωθι-ι δηµοσίους ύ- παλ.λήλου.ς: τζιν έξήςι δανείων: Γ. Βολιώτην 5.600, Γ. Γαυγίδ'η'ν 5600, Αι. Δηιµηιτιράκην 7400‘, K. Ka- ψοι΄ιρηιν 10.100, ΄Ε'λένη Μωρα'ίτου 7.400, |. Παπαδηµητρίου 3.450, "Αιννα Σακιπλ.λάρη, 7.800, ΄Αλειξ. Στούρναεν7.050, Βασ. Στεργιόπσυ- λον 7 450, Χρ. Σπυρόπουλον 6.650 καί "Εµ. Χριστοο0ρέκην 4.100. fll "|… 1111111111 ΕΜΥ… ΠΙΣ ΙΙΥΥΙΙΙΙΙΙΥ Π.ληροφορούµεθα ότι ή Ε.Πο διά τηλεγραφιικής όντοιλιής της πρός τόν ένταύθα όντιπ-ρόσωπον τού Ku- πέλλο-υ 'Ελλάδος καθώρισεν όπως τήν προσεχή Κυριακή… είς τήν πό- λ' ιν μας πραγµατοποιηθούν δυο &. γώνες τού ανωτέρω θεσµού. Συγ- κεκιριιµένως είς τό γήπεδον τής N. ΄|ιωνίαςι ό Παγασητιικιόςι σε: ο…- µετωπίση τόν Κένταυρου, Eve} είς τό γήπεδον τού 'Αναύρου, ό Όλυµ- πιακόςι άναµιετρ&ταιι ιµέ τήν όμάδα τού Γ. ιΣ. "Αλµυρού. Κατόπιν τού- του τήν Κυριακήν ούδείς φιλικός ως… θα διεξαχθή είς τήν πόλιν µας. ΤΟ Π PQTAGAHMA ΜΠΑΣΚΕΤ Τήν ιπρω'ίαν τής προσεχούς. Κυ- ριακής άρχεται είς; τή νπόλι'ν µας τό τοπικόν πρωτάθλημα µπάσκετ. Ούτω είς τό γήπεδον τής Ν. ’11.)- Μας Θα πραγιµατο…ποιιηθή ή έξόχως έν-δι-αφέιρουσα συνάντησιςι Νίκης- Τρίτωνος. 'Η δυνσμ'ιικότης το… δύο όµάδων καί ή τεχνική κατάρ- τι.ισις' το… παιικτών του, αποτελούν έγγύησιν ότι οί φίλαθλοί p0; θα παρακολουθήσουν ιµίαν ισιυναρπα= στικήν &ναµέτρησιιν. Σ-χετικώς' πλη ροφορούµιεθα ότι… μέ τήν 'Νίικην θά αγωνι>σ-'θοιύν καί οί Δάμτσας καί Σταµατίου, .μετακαλούµ-ενοι πρός τούτο έ… Θεσσαλονίκης καί Εξ 'Α- θηνών, όπου ούτοιι διαμένουν. ΓΑΜΟΥ ΦΙΛΑΘΛΩΝ Τό απόγευµα τής παρελθούσης Κυριακής είς τόν ίερόν Ναόν τής |Ειύσιγγολι'στρ'ίας έτελέσθησαν οί γάμοι τού σύµπαθσύς ποδοσφαιρι- στού τής Νίκης Νικ. Σι…νάκη 'pc- τό τής οίκο…κυροπούλιαςι Δήµητρας ΄Αραµπατζή. Πρόςι τούς εύτυχείς νεονιύµιφους oi ψίλαθλοι τής πόλε- ως µας δια6ι6άζουν τάς πλέον έγ- καρδίως εύχάς των. MIA ENAIA¢EPOYZA ΓΝΩΜΗ Διιορμηνεύοντες. τάς απόψεις… ί- κανού αριθµού φιλάθλων 510111111013- µεν τάς. άπόψειςι των περί ένιόςι σο δαρού θέματος. Σιι.ιγ-κιεκριιµένως οί φίλαθλοι! όλων των σωματείων καί 18101 έκείνων πού ούρίσκιονταιιι είς ίκα'νοποιιητι'κ-ήν οίκονιοµι.κήν κατά- στασιιν έκφρόζο-υν τήν γνώµην όπως παλαιοί παύκιταιι τών όµάιδΏν των οί όποίοι ακόµη; ασχολούνταν έπρ- γώς µέ τήν δραστηριότητα των συλλόγων των &… προπονηταί αύ- τών, αποσταλούν δαπάναις τών οί ικε'ί.ων ε.…ή…… των είς σχολός προπονητών τού έξωτερικού. Οί]τω µέ πολύ όλιγωτέρας δαπάναςι, τό σωματεία 'μας & έχουν προπονη- 101; npoepxo.pév0-u;. |ένα τών ίδίων παικτών των καί οί όποίοι καί- τήν νοοτροπία… των νέων ποδοσφαιρι- στών Θα γνωρίζουν καλλίτερον καί πλέον συνδεδεµένοι Μικτός µέ τόν σύλλογό… των θά είναι. Ποία… γνώμη-ν έχουν επ σύτού ή Νίκη, ό ΄0λυμπιακός, ό Παγαση- τικός καί & "Εθνικός; ΕΝΤΥΠΩΣΕΙΣ ΜΟΥ ΙΙΙΙΗΘΣΙΙΙΙ'ΡΑΦΠΥ 111111 ΕΠΙΣΚΕΨΙΙΥ Ε (ΣΉΝ=ΕΧΕ|:Α οκ τής 3ης σολίδος) τα τούς θησαυρούς ιµου, ιµας ότι: ιµέ ένα… συγκρατηιμένο χαµόγελο ό Μακρής. Δειµένος στενό µέ όλες αύτέ τίς πα- λιές ιγιρα6ιού.ρες, τίς Βλάχικα, φορε- σιές, τίς ποιιµενικές φλογέρα, τίς λα… οκάδες, & οίκοδ:σπότης ιµας 0.111111060— ιλε΄ι', Βλέποντας .ότι' όλα αύτό το πρά- γιµατα τό. προσέχουν οί ξένοι του µέ έν- διαφέρον, Σ-νμπΜρώθηκαν ήδη είκοσι ένα χρό- νια από 1.61: πού εξεδόθη τό πρώτο 6ι6ιλίο του. Αυτό ήταν αφιερωµένο στή ζωή καί 10 δημιουργικό έργο τού .101- κού "Ελληνα ζωγράφου θεοφίιλον. Τώρα ό Κίτσος Μακρής είναι our/9001213; Εξ ι6ι6ιλίων. Τό τολ=:υτσίο του πού αφορά τίς ΄παλιές ενδυµασίες, τό τύπωσε στό τυπογραφείο του σέ 3'50‘ αντίτυπα καί τό 100 Με: αύτό τό χάρισε… Δέν είνα… πολύς καιρός πού ό K1- τσος Μακρής έκαµε "εκθεσι- σέ διεθνές |σννέδριο γιό τή ιµ":λίΤ.η τού Βυζαντίου καί ήλθε σέ επαφή ιµέ επιστήµονες τής Γαλιλίαςι καί τής ΄.|ποΙλίας. -'Ποιλύ θάθελα, ιµιΞς είπε ό Κίτσος να γνωιοισθδ µέ τούς |Σο6ιετικούς λαο- ιγιράφους. ΕΤιµαι ύποχρεωιµέινος στή 61- 6λιοθήκ>η σας τού Λένιν. "Οταν παρε- κάλεσα νό ιμού στείλουν τό όι&λίσ πού χιρειάσΘηικα, άπήντησεν αμέσως στήν πα ωάκιλιη-σί ιµο.υι… "H‘- ένειργητιικότης καί ή όργατικότ.1ς τού 1Κίτσου Μακρή είναι πραγµατικά καταπληκτική. Παρά τό γεγονός ότι 6- οχαλείται ιµέ τήν …συ|λιλο…γή τον ιµόνο στίς Υ|ΜΙΙ 11111 1111 11111111111 ΑΘΗΝΑΙ, 19-:. 'Η τιµη τής χρυσής λίρας 'Λγγλίας διακυµάν- θη σήμερον πέριξ τών 322 δραχ. Μετοχαί Τραπεζών: 'Ελλάδος 1.270, ΄Εµπορικής 137, Κτη- µατική-ς 200, Λαϊκής 680 «0.1 Έθνι'κής-'Αθηνών 680. Δάνεια 1881. —— 1884 72, 1887 -— 1889 µονοπώλιο: πάγια 63,50, 1910 110 έκστσµ.. 56,50, 1914 500 έκατοµιμυρίων 104,50, 1902 Σ ιδηροδρόµων 49, 1924 προσφυγικά: είς ιλίρας 101 , 1925 ύδρεύσεως 3.100, 1931 παραγωγικού 109, µεταναστεύ- σεως 3, ανταλλαξίιμων 8% 8,60, 1931 λιπασµάτων 550, 1954 παραγωγικού σειραί Α΄, Β΄, Γ΄ 140, σειρά Δ΄ 144, σειρα Ε΄ 155, σειρά ΣΤ΄ 170, Κτ-ηµ…ατιικής είς λίρας 197, 'Ελ- λήνων ύπιηκόων 2,65, 1907 11, 1850 Λαρίσης 59. Η ΛΙΡΑ ΕΙΣ ΒΟΛΟΝ 'Η τιµή τής λίρας είς Βόλον |8ιεκύμάνθη χθές µεταξύ 321 - 324. ..…. 111111111111: "όπου…" ΚΑΡΔΙΤΣΑ, 19.— 'Υπτό άπω… τού Τµήµατος ΄ΜΜλείας συνελήφθη χθές, άς τόν σιδηιρσδροιµικόν σταθµά & σεσηιµασιµιένος πορτοοολάς ,ιΑθ. Νονό- πουλος ή "Τσιτρ&ς ή Παυλίδης, που 52, I'm Έρέιστιανης Λακωνίας… ‘O Να- νόιπουιλιος έποχιείιρητσιε να αφαιρέση χρη- ιµατιικιόν ποσόν άπό τό θυιλάκια όµιπό- ρου ένώ ούτος προΘ:τπάΘ:ι νά ανέλθη Επί τής αμαξοστοιιχίας. 'Εγέ…νετο όµως αντιληπτός καί ων5λήιφθη ύπό τού ί- δίοιι, διοιφυιγών όµως τών χ-:ι-ρών του έσπευσε να άνό.λιΘιι όπί στω€ιµιώοντος αύτοκινήταυ σε νά δ'ιαφύιγη. Συνελή- φθη 101: ύπό οργάνων τής 'Ασφσιλείας, τά 011010 καί έξηικρί6ωσαν ότι ούτος εί- ναιι έξ Επαγγέλµατος πιορτοφο'λάς, κα- ταδιικασιθείς διά κλοπας :1; διαφόρους "ψυχάς "τής κέρας Μάρκ… ή επιγραφή… ΣΤΗΝ 111111111 ΜΑΣ λίγες ώρες τής άναπαύσ:ύς του, έχει σνγκεντρώσει5ιακόσια διαφορετικά cv- 11-x1:1.p1:v0 λαϊκής τέχνης. Στά λευκώ- ιματά του ύπάρχουν περισσότερες από πέντε χιλιάδες φωτογραφίες καί aimi- νες. Στό σπιτάκι, όπου καί πρώτα χρη- σίμευε για µουσείο, υπάρχουν κάθε ε΄ι΄- δονις εκθέµατα. ιΝιο΄:΄ έπί παραδείγµατι, ιµιό "ως": τοιχογραφία ένός χωριάτι- κου σπιτιού. .Αύτό «επεστράφη από τούς σεισµούς. 'Ο |Κ΄ι΄τσος όµως καί ή γυναίκα του µάζ:ψαν ιµέ προσοχή το κοιμµάτια τού τοίχου ιµέ»σα Με: τό ερεί πια καί συναριµαλόγησαν τήν είκόνα. Χωριάτικα ύφαιντά, κεντήµατα καί ύ… φάσματα... "Νά, ιµιό ολοκληρη συλλο- ιγή από διακοσμημένες ιγικιλίτισες.., Μιά παλιό λύρα... ΙΜιό 106190 "τή-ς έποχής τής τουρκοκρατίας. Πάνω σ΄ 011111- ύ- «Στήν ύγιεία σας, φίιλοι'.». 'Μ:.λιό,πιτιες από ζυιμάρι καί ζάχαρι, πού όνο.µόζονται …οκκοναν&ς». κάθε ιμελόπιττω είναι ένα μικρό έργο τής ιλα'ι'.κής τέχνη-ς. 'Α=5.ρά.χτια, παιγνι- 601110, ιμετωλιλικό …άντιικείιµενα οίκω- .κής χοήσ:ως ιμ-έ ΄ιλεπτό σκαλίσιµατα κάθε όντικείιµενο πού ανακαλύπτει ό Κίτσος καί τό φυιλάει µέ πσοσσ…χή καί αγάπη "για την Ιστορία, σποτ:λεί τήν ιμαρτυρία τού ιμεγάλου καλλιτεχνικού ταλέντου τού λαού. "Η ιγν.ωριιµ|ία ιμας ιμέ τόν ιΚίτσο M0- κρή ιµ&ς Βοήθησε νά κατανοήσουµε πά- ρα .πολιλό γιά τήν πνευματική ζωή τής σύγχρονης Ειλιλάδος. ΤΟΥ ΕΡΡΙΞΕ IITPIOAI ΔΙΟΤΙ ΤΗΝ ΚΑΤΗΤΘΡΗΙΕ O" AIHI'E ΕΚΛΥΤθΝ ΒΙθΝ ΘΕΣΣ…ΑΛΟΝΙΚΗ 19.-ΕΙί-ς τήν 'Κα τεριν-ην χήρα, τής οποίας τό Βνοµα δέν άνω.…" έρριψε 6ιτοιαλιον r1; τό πρόσωπον τού N1. Ζηζιώλια, έτι?" 30, ιόνταλλήιλσυ ξενοδοχείου, ό 1011010; υπέ- ιστη ελαφρό έγκαύιµατα, ιµετσιφερ'θείς είς ικιλιινικήν. 'Η δράσης προέ6ιη :ίς τό διάδηµα της διότι άποιλιΙΘεΤ=σο πρό τετιρωµήνου εκ τού ξενοδοχείου, :1; τό όποίον είµ- ιγάζετο, ιµέ τήν ικατηγο;ίαν ότι διήγεν Ξκλυτον 610v, Με…: τό «γεγονός είς την ι:ι΄.ς δάσος της είΙσήγησιν τού θύµα- τος τό όποιον είι…ογάζετο Επίσης είς τό Πδ ιόν ξενοδοιχι= 10v ΠΡΘΙΚΛΗΣΙΣ ΣΙΙ!ΜΘΠΛΗΚΤΩΝ Π.ρ-οσκαλούνται οί κάτωθι δικαιούχοι -5-ανεί ου έπ ιοικιευής, όπω ς προσέλ 90w είς τό 107 '-Ειογοτάξιον καί κατά τας έδρας 12—2, mpomxc.p1§0v1:; καί τό όι6.λιάριον τής Τραπέζης: Σακελλαρίδης Δηµοσθένης, Συκιά:- .του Ε'λιένη, Σταµατάκη Μαρία, Σµυρ- νιούδη Πέλια, Σοφοκλέους '|ωάννης, ,Στέφας Πέτρος, ΣιγΝροιµάιλιλη'ς Κων- σταντίνος, Στεργίου Εύανθία, |Σωτηρο- .πούλοιι Καλλιόπη, Σπήλιου M01910, Σά- .χου Σταµατία, Σιενιουκτισή ΄Ειλισάδιετ, Τσακαλιός Σωτήριος, Τζανέτου "Αννα καί Φρόσω, Τζαοει…ροπούλου ΄Αποστοιλία Ταµ6άκ-ης Δηµήτριος, Ταμτζή Φανή, Αη ιµ.ήτ.ριος, Τράσυσµαντ 'Ελ-έν.η, Τζανέτου Κύµα-ΜΠΕ, Τσουιράπας Κωνσταντίνος, Τί-γκας Στέφανος, |'Υ΄ζουι|.ι.έιρτηις Σπυρί- δων καί Εύτυχία, Χριστοδούλου 'Ελέ- νη, Χατζιηαναγνώστου" "Αστερια Χάνα "Αλεξάνδρα, ΧονΙδρονάισιου Ευθυµία, Χαλκιάς Γεώργιος, Χριστοφόρου 'Ξ:λ.έ. νη Χαλκιάς Βασίλειος, Χατζή ΄.Αιθανα- σία. . 'Επίοιης δια τόν σύτόν ακοπιόν ποσα- ικαλούντσι οί «0112:491- δικαιούχου δανείου κατασκευής, όπως προσέλθουν είς '10 107 ,Ειργοτάξιον (|Κουιµου-νδοι΄Λρου-΄Α- ιλεξάνδρας) κατά τός 6ρας 12—2: Βάθος ΄Ιωάννης, Γεωργίου "Άννα, «ψηλά… 'Ανδροµά-χιη, Κωνσταντινίδου ΄|ιωάννα, Μητρόπουλος |Νικόλαος, Μα- 'Ψΐ1ς Χρήστος, Χαντζη:µατού Παρασκευή. | ΠΕΝ0Η Τήν προσφιλή μας μητέρα…. αδελφήν καί μάμμην ΕΥΑΝ0|ΑΝ N. ΑΙΑΛΕΤΤΑ 6ανούσαν έκηδεύσαµεν χθές. ΄Εν BIS->110 τή 19 Φε6ρουαρίου 1957 το τέκνα: ΓεώΩν…σ καί Ρ-΄λι'….ιι-. - . α» "> " 'Ρ"'-"ν κυ6ερνήτου µεγάλας εξουσίας καί ανεξέλεγκτον δύναµιν, αί όποί αι εΤναι άξιοι τής Ιμπεριαλιστ:- κής νοοτροπίας ή όποία έπεκρά- τει πρό 200 ετών. Μετα τόνι ικ. ΄Α6έρωφ τόν ιλόγον ΄ε΄λα68ν ό αντιπρόσωπος τής" Αύ- στιραλίας σόρ Σπέντελ, ό όποίος ίισχυιρίσθηι, ότι ή (Ελλάς ζητεί νό προσαρτήση τήν Κύπρον… καί προ- σέθεσεν, δτιι πάσα έπέμιδασιςι τής 'Ελιλ-άδος ή τήις Γενικής Συνελεύ- σεως είς τό πρόδ.λημα τής Κύπρου σε: είχεν ως αποτέλεσμα νά καθυ- στ'ερήση τήν αύτο=ν.οµίαν τής νή- σου. 'Ακολούθωςν ώµί…λησεν ό αντιπρό- σωπος τής Κεύλάνηςι κ. -Ούγκάνι|νν τε. Ούτος έπέκιρι-νε…νι ώριισµε΄νας ά- πό τάς ένεργείαςι τών 581dech- μένων χωρών, καί έν συνεχεία απηύ- θυνεν έκκλησιν πρός τήν 'Ελλάδα ΤΑ ΠΕΡΙ ΔΙΑΚΟΠΗ! ΤΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΤΗ! ΒΟΥΛΗ! ΑΘΗΝΑΙ, 1…9.- 'Ο πρόεδρος τής Βουλής, αναφερόµενος είς τα γραφέντα, 51-1 ή Κυ5έρνησις έπι- ζητιεί τήν διακοπή-ν τών Εργασιών τής Βουλής διά να άποφύγη τήν συζήτηισιν έπί τού Κυπριακού, εί- πεν, ότι είθισται τάς παραµονός ":… ΄Απόκρεω να διακόπτωνται επ' όλίγσ,ς ήµέραςι αί έργασίαι τής Βουλής καί ή διακοπή αύτη, ή 6- 11010 πρόκειται να γι΄:νη τήν προ- σεχή έδδοµάδα, είναι άσχετος µέ τό Κυπριακόν. ΑΘΗΝΑΙ, 19.— Κύκλοι τού κόµµατος Φιλελευθέρων, αναφερό- µενα. είς δημοσιεύµατα απογευµα. τικής έ=η::;ίδσς, Ξ΄ ών «που… να ail-.011 ή Ελλάς καλως ιό.-π…. σοδ…αζευσα τούς πατριώ- τσς τής Κύπρου μέ όπλα καί ότι είναι όρθ.ή ή ακολουθουµένη πολι- τική τής Κιυ6ερνήσεως, -έξέφραζον τ-ήν κατάπληξίν των διά τα γραφό- µενα καιί παρετήρουν, ότι ή Κν- 6έρνησιςι δέν είναι δυνατόν να άρ- νείται είς τό έξωτερικόν όσα δια- 'κηρύσσοινται είς… τό έσωτεριικόν. Είς άπάντησιιν οί κυδειρνητικοί κύκλοι έξέφρασαν τήν .λύπην των, 51611 6 κ. Παπανδρέου έσπευσε ινόι Ι.-:΄ σχολιά-αη όνώθυνα καί άποψή δηµοσιεύµατα. θΑ ΙΔΡΥΘΗ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟ: ΣΤΑΘΜΟΣ … :γΝοικιεΜοΝ XPYzoxo'I'AH 'Ο διοικητής τής 'Υποδισικήσεως BIS λου κ. Πούλος ιµετέ6η προχθές είς "Α- νω |Βόιλον καί έξήτσσ: τό ζήτηιμα τής άνεγέ,ρισεως άστυνοµικού σταθµού διά τόν Μοίον έχει εξασφαλισθή πίστωσις 200.000 δραχµών. ‘0 σταθμός ούτος κρίνεται… ότι… πρέπει να γίνη Με: τόν συνοιικισιµόν Χςου:σοχο΄ι΄ιδη καί …επι-κών π.ροκειιµένου νδ καταστή :1; τό µέλλον τό 150v αστυνόµιικόν τµήμα Βόλου µετά τήν πρός 6ο;οιρόν επέκτασιν τής πόλεως. 'E1; τήν περιόχήν αύτήν ύπαρχει έν οίκόπε'δον τού κ. Χρυσοχοΐδη ιµικρότερον τα? πηρο6|λεποµιένου ύπό τής µελέτης, αλλά πάντως έόιν ό κι. Χρυσοχοΐδης δε- χθή να κόµη ιµίαν σο6αιρόν Εκπτωσιν |… τήν ι5ιάθ:σίν του, θαµώνων Μ' 6- ψιν τόν σκοπόν σε: τόν όποίον & χρη- σιιιµοιποιηιθή, είναι: πιΙΘαινόν να προτοµή- θή τό οίκόιπε5ον τούτο ανεξαρτήτως τής έικτάσεώς του. 'Ο κ. Πούλος είχεν έπί τού ζητήμα- τος συνε…οιγασίαν ιµέ τούς προέδρους … κοινοτήτων 'Αγίου Γεωργίου κ. Α. Κα- ραιλέτον καί "Αγίας Παιρ……ής & Μα ;κιρήν καί ιµέ τόν πρόιειδιρον τού "Εξω- ρα'ι'ιστιικού Συλλόγου Χρυσοχο'ι"δη κι Α, Πολιίτην. ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΕΛΚΥ1ΤΗΡΩΝ KAI OAOHOIHTIKQN MHXANHMATHN 'Ανωκοινούταιι Η" διετάχθηι γενική &- πσγιραφή γεωργικών έιλικυστήρωιν καί ό- δ…ιητικών ιµηχανηιµάτων (ιπ,ροωθητών γαιών, ίσοπο5ωσών, απόξεστών, σε… ιστιρωτήιρων, &ε.ροσυιµπιεστών, σκωπ- θρωυιστδν, ιμαλ|αικτή.ρων, σικυ,μοδέιµατος| ιγορανών όκσκαφέων, κυλινδρικό… cr-uu- :πιεστών, ιµηχανικών σαρώθρων όργο…:πα ισίων, παραγωγής άσφαλτοιµίγιµατος, …η ;χανηιµάτων Ιδιιαστρώσ:ιως άσφαλπομίτγ|μα τος, άσφαλτο [λε6ήτων θεριµάνσεως καί ||:ιο:ντ«ιισιµού (αύτοκίνητος 100 γαλ.), ά- σφαλτολ-ε6ήτων θειριµάνσεως καί ραντι- οµού (έιλκόιμεινοι 1000 γαλ., 53010 γαλ. καί 225 γαλ.) ολοκλήρου τού Νοµού ίΜαγνη:οίας. 'Η απογραφή αύτη δι΄ όλόκλιη.ρον τόν |Νοιμόν Μαγνησίας θά γίνη οίς τό Κέν- τρον απογραφής αυτοκινήτων Νομού Μα γνησίας (Τιμήµα Στρατολογίας τού An ιµαρχείον Βόλου), θά αρχίση δέ τήν [ην Μαρτίου έ. E. καί σε: λήξη τήν 3|ην Ιδίου µηνός. O ΦΟΝΕΥΣ ΧΩΡΟΦΥΛΑΞ ΑΡΝΕΙΤΑΙ ΝΑ ΑΠ0ΛθΙ'ΗΘΗ ΛΕΥΚΑΣ, 19.- Συνεχίζονται είισέτι οιί ανακρίσεις διό: τό Εγκλη- μα είς τό χωρίον Βασιλικό Λευ- κάδος. ιΟ δράστης χωρνοφύλαξ Κ. Φαρµάκης, ό όποίοιςι έπ-υ-ρο66λησε καί έφόνευσε τόν Ιένωµοτάιριχηιν : Μ.πουράτσαν καί έτ-ραιυµιάτιισε τόν ύποµ.οίρσρχοιν Γ. ΚωνσταντάκΙην, αρνείται να άπολογηιθή, άναµένων, ως ιλέγει, τόν άνώτερον Διοι=κητήν Χωροφυλακής ΄Ιωσννί-ν…ων. ’Ev τώ μεταξύ, 6 φονιάς ίσχυρίζεται, ότι προέ6η είς τό έγκλημα του διά λόγους τιµής. Ούτως όποστηρίζει, ότι τά δύο θύ µατα παρηνώχλουν τήν 24έτιδα σύζυγόνι του Δή µη- τραν. 'Η οίκία τού χ-ωιροφύλαικος εύρΐσικεται έναντι άκριι6ώς τού 0- a1-uvop11xofi τιμήµατος. το SHMEPINON ΡΕΣ|ΤΑΛ ΤΟΥ r. Δ|ΜΑΣΙΩΤΗ Μέ Ιδιαίτερο ενδιαφέρον ανωμιένεταιι τό ρεσιτάλ τραγουδιού τού συιµπο.λι΄ιτου 6αρυτό… κ. Γ… Δαµασιώτ.η, τό όποίον θά δοιθή τήν … ιµ. ιµ. σήµερον είς τόν «Κρόνον». Τό πλούσ 10v πρόγραµµα θά «0102111111— 1ξη ι…ιιέ τήν ποιικ-ιλιίαν του. |Κόιθε τραγούδι |θό άκομπανιάιρεται &… ιµσ-γν.ητοφωνη- …µε", ειπε, να ανεχ6ωµεν πρα- ξεις τρομοκρατίας είς 0101:8111”.- τε μέρος τού κόσµου καί ό κόσµος έχει τό δικαίωμα να γν-ωρίζη τός πράξεις αυτός». 'Εκάλεσεν έν συνεχεία τήν Με- γάλην Βρεταννίαν να αναγνωρίση τό γεγονός, ότι 6 λαός τής Κύ- πρου έπι'θυμεϊ τήν αύτοδιάΘεσιιν. «"Εάν, είπεν, ή 6ρεταννιικιή κυ6έρ- νησις έχιη άμφιιδολίας καί θεωρεί τό περί αύτοδιιαΘέσεως αίτημα ως τεχνητόν, γνωρίζει κάλλιστα κατά ποίον τρόπον δύνανται να έξωκρι- δω…] τήν γνώµ»ην του, ε΄ι΄τε διά της διεξαγωγής δηµοψηφισµατος, ειτε δια τής αποστολής επιτρο- πή)ς τού Στέμματος». Είς τό τέλος τής όµιιιλίας του ό αντιπρόσωπος τής Κεύλάιης έ- ξέφρασε ."… εύχήν όπως ή Ελ- λάς καί η Αγγλία έπιδιώξουν τήν έξεύρεσιιν ίδίας λύσεως είς τό δ- λον πρόδληµα. θ'-τ τα" :… Με; Με #5; cxp- χών. 'Ο ά-.-.ιπρόσωπος τού Καναδά ύπεστήριξε τήν αγγλική-ν άποψιν καί συνέστησε τήν αποδοχή-ν τού ψευδοσ…τάγµ'ατος καί! ό Φιλιπ- πίνος άντιπ.ρόσωπος! συνέστησε φι- λικήν λυσιν δια διαπραγµατεύσεων. 'Ο Σέρ6ος αντιπρόσωπος έκτι- ρύχιθη όναφαινιδόιν- ύπέρ τού Κυπρια- κού .λιαού καί κατήγγειλε τήν c’xy- γλικιήν τρομοκρατία…. Αύριον να είναι ή πλέον αποφα- σιστική ήµέρα διά τήν σνζήτησιιν τού θέματος. Θα όμιλησουν οί άν- τ-ιπρόσωποι Ρωσίας, "Αμερικής καί άλλοι, ενδέχεται δέ ό ΄Αµερι- κανός αντιπρόσωπος να ύπο6άλ.η ίδιικόν του σχέδιον έπιλύσεως τού Κυπριακού. 'Εν τό µεταξύ, οί "Άγγλοι κα- τα6άλουν .λυσσαλέαν προσπάθειαν διά να µή γίνη δεκτή ή έλληνιική πρότσσ:ς περί αποστολής, είς τήν πρώτος έντυπωσει τήν δημιουργη€εισ είς τήν Πολιτικήν ΟΗΕ καί 101; χ( των αρχηγών των 'Ε'λλάδσς, "Αγγλία ΄Ως έδηλώθη σήι ή Κυ6έρνησις-, συμι tum/70.109 της, 8 κήν µάχην διό τήν Θεσιν µέ πίστιν ι 511 ό αγών θα άπι Θησιν τού δικαίου Κυπριακού -λαού. ΛΟΝιΔΙΝΟ|Ν, 1‘ άποψινήν συζήτηση κού είς τήν α΄γγλικι τ'ιπρο'σωποςι Τω" Γκάλιαγκαν είπεν, δέν πρέπει να έξι Κυπρίους να παρα ωτοκρατο.ρίαν ύπ τής ξι'Φαλόγχηςι Π 1'11 ΠΑΡΤΥ… T1111 11111P11111 KPATOYMEflnfljlt ΤΑ ΣΤΡΠΤΠΠΕΙΙΠ ΦΟΒΕΡΑΥ ΑΠΟΚΑΛΥΨΞΙΣ ΔΥΟ ΑΞΣΜΟΦΥΛΑΚΩΝ ΛΟΝΔΙιΝ-ΟιΝ, 19.-Δύο τέως 51:01:0- φύλακες στρατοπέδου κρατουιμένων :ίς τήν Κύπρον κατήγγειλαν είς Λονδίνσν ότι Βοεταννοί στρατιώται συµπεριφέ- μόντα κακώς προς τούς κρατούµενους καί Τους έκτυπουν ιµΣ τους υπο(1ΤΓά- νους τις… όπλων των ως… ε΄κειντο επί τού εδάφους. Οί δύο δεοιµοφύλακες είναι 6 Ού΄ι'ιλλιαµ Ούίκοιµ, 49 ετών καί ό Ντέ- 16 Τούν, 37 έτδν. Ούτοι ο……" mi µερον προς τους αντιπροσώπους τού Τύπου κατά τήν διάκειαν ειδικής συγ- κεντρώσεως είς τήν Βουλήν των Κοινο- τήτων, οργανωθείσης ύπό τού Έργα- τικού 6ουλευτού «. Μπρεκγουαίη, προέ όρου τής κινήσεως διά τήν όλευθφίαν των αποικιών. ΑΑμφότεροι οί διεσ1µοφόλακες €πέΞει- gay ;1; τούς δηµοσιογράφος αντίγρα- φα εγγράφων ωυ5……όι…ν τας κα- ταγγελοµένας πράξεις. Είς τό έγγραφα, τό οποία άπεστάλησαν είς τόν ΟΗΕ δεί": νό χρησιµοποιηθούν κατά τήν συζήτησιν τού Κυπριακού, ά…φέΡ:…. µπαξύ άλ- λων ότι τήν 24ην Σπτεµ6…οίω Μετρ- ρήθησαν αναταραχαί μεταξύ τών 300 κρατουµένων τού στρατοπέδου K01152110- τριιµνθίας. Οί Βρετανοί στρατιώται εξε΄ δαλον διαίως τούς κρατουμένους από τούς θαλάμους των καί άπειιλούντες αύτούς διό τών όπλων τούς ώθησαν όπί το… συ;µατ-οπιλιεγιµάτων, προκαλ-έσαντες τόν τραυµατισµών παλιλών é; αύτΐόν. Τό ιµαρτύριόν των όκράτησεν όπί 1121900- μον. Έπίσηις τό έγγραφα αναφέρουν άλλος σκληρός καί απανΘρώπόυς πρά- ξεις τών Βρεταννών στρατιωτών… ΛΕΥΚΩΣΙΑ, 19.—.‘E1’; τήν 'Λεµεσόν £11265- ήθη σήµερον απαγόρευσις τής κυ- κλοφορίας καθ΄ όλη-ν τήν ήιμέραν καί νύκτα δι΄ όλους τ:ύς "Ελληνας Κυπρί- ους ηλικίας 12-21 ως… Τό µέτρσν όλήφθη κατόπιν τής όπεργίας ή όποία έκηρύχθη όκ:ΐ. Τό έν Appear; καταστή- ιματο Ξκλει.σαν σήµερον ένίό οί ιµαθηταί ΤΗΛΕΓΡΑΦ ΑΙΑΜΑΡ1 ΤΩΝ EKI’IAM AOHNAI, 19.— τών επαρχιακών κέ λον τ-ηιλ-εγρσφήματε 6έρνησιν, δια των τύρονται διό τήν έγ Μέσης Παιδείας και ψιιν µέτρων ύπέ.ρ κατσι6ο.λ,ήν έπιιδόµε κής είς τούς έκπσι ετεκε mm AAA' ΑΠΕ HTO HPOB/ ΤΡΙΚΑΛΑ, 19. κριτού ιμας).- Εί Βασιλική µία .ττρο'€ Δε-λή έγένν.ησε των μετά τόν τοκετόν ές ΕΝΕΡΓΕ|ΑΙ ΒΟΛΟΥ ΔΙΑ το Π Τό "διοικητικά συμδούλιον τής Ένώσεως Γεωργικών Σιµέ- τσιρισµών Βόλου είς τελευταίαν συνεδρίασίν του έξήτασε τήν δυσχερή κατάστασιν τού Παστε- ριωτηρϊου καί αναζήτησε τάς έ- νεργείας είς τάς οποίας £7160}— λεται να προδή ή ΄Ένωσις, προ- κειµένου να 6ελτιωθή ή θέσις τού εργοστασίου, διά να κατα- στή δυνατή ή λειτουργία του. (Ως γνωστό, είς τό εργοστάσια προσκοµίζεται πρός παστερίωσιν έλαχίστη ποσότης αγελαδινού γά- λακτος, ττερ= τας 1200 όκ. ήµερη- σίως, ένώ διά να συνεχίση τούτο τήν λειτουργίαν του καί να Συ- νηθή να δώση ίκανοποιητικήν τι- μήν είς τούς αγελαδοτρόφ:υς πρέπει νά επεξεργάζεται ηµερη- σίως 4 χιλ. περίπου άάδας γά- Wax-reg. TE) συµδούλιον τής Ενώσεως έλαόεν άπω… όπως αναχωρή- σουν τήν Κυριακήν είς ΄Λθή'.'ας ό πρόεδρος τής 'Ενώσεως κ. Μπάζας καί ο 'διευθυντής αύτής κ… Β. 'Αγγείλ-όπουλος διά να προ- δούν είς σχετικός ένεργείας παρε": τοϊς άρμοδίοις. Οί έ-κπρόσωπο. ΤΗΣ ΕΝΩΣΕΩΣ τών σχολείων ("εστάλησαν είς τάς οί- INA! "|| κίαςτων. Οί έργάται δέν προσήλθαν είς ΕΠ"|ΓΗ ΕΝΤΟΣ τό στρατιωτικά Εργα τόν "Αγγλι--/ ΄ Είς ή" ΄ ΛΑ, 19, πολλά κα ζ)…- E11l ,… 8.- ετής ως τισιθησαν αλαθών ριφθείισης ναντίον π,"? ,το… Κ? me- ήν σ ,? , πρως … ρι΄ου Πυλί | ': ill! τ" ΙΚΩΝ ΓΙ 19.- ΑΣΤΕ ΜΕΤΑΒΑΣΙΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΕΙΣ ΑΘΗΝΑΣ τής 'Ενώσεως & επισκεφθούν τόν Μιπρόεδρον τής κ…υ6ερνήσε- ως ικ. 'Αποστολίδην, τόν υπουρ- γόν Εµ:πορίςυ κ. Παπαληγούραν καί τας αρµοδΞας υπηρεσίας τού υπουργείου πρός τούς όποίους & εκθέσουν τή; δηµιουργηθείσαν αναφορικώς μέ το έργοστάσιον κατάστασιν καί & ζητήσουν τήν λήψιν ριζικά… µέτρων. ιΩς πλη- ροοορούμεθα, oi εκπρόσωποι τής 'Ξνώσεως οι ζητήσουν συγκεκρι- μέτως τήν δια τής νοµοθετικής ό- 500 επιδολήν τής υποχρεωτικής παστεριώσεως τού γάλακτος διά να κατασ"τή δυνατή ή συγκέντ "- 6:; είς τό εργοστάσιον ολοκλή- ρου τής παραγοµένης ποσότητ0ς αγελαδικού γάλακτος. ΣΥΝ)ΣΜΟΣ ΕΙΣ ΚΡΟΚΙΟΝ Δ1΄ ΕΚΤΕΛΕΣΗ! ΚΟΙΝΩΦΕΛΩΝ ΕΡΓΩΝ Είς τό χωρίον Κρέκιον ίιδρύθη συνεταιρισµός διάχειρίσεως χόρ- του. το έσοδα τού συνεταιρισμού έκ τής ενοικιάσεως τής xopT-ovo- ,.ής % διατίθενται δ:ά τήν έκτέ- λέων κοινωφελών έργων είς τό χωρίον. ΑΘΗΝΑΙ 19.— Είς τήν Εφη- µερίδα τής Κυ6ερννιήσεως (τεύχος Β΄ άρια 441 δηµοσιεύεται άπω… σις τού ύπουργού Συγκοιινωνιιών καί Δηµοσίων "Εργων, διό τής ό- ποίας όρίζεται, ότι- απαγορεύεται έφεξής χορήγησις αδειών κυκλοφο- ρίας είς έπι|6ατικό πετρελαιοκίνη- τα αύτοκί-νηται οίασδήποτε… χρήσε- ως (δηµοσίας ή ίδιωτιιική!ς) τό πρώ- τον τιθέ'µεινα είς κυκλοφο'ρίαν έν "Ελλάδι. 'Επίισης απαγορεύεται ή χορήγησις! του… κυκλοφορίας είς φορτηγά ίδιωτικής χρήσεως τό πρώτον µέλλοντα να κυκλοφορή- σουν ιόν 'Ελλάδι, άπό ωφελίμου φορτίου δύο τόπων, συμπεριλαµ- 6αν.οµένων καί κάτω. "Επίσης ά- παγορεύεται ή άντι-κατάστασις τών 6ε-νζινοκινητήρων ":… ήδη κυ- κλοφορούντων έπι6ατι-κών αυτοκι- ΔΕΝ 011 ΕΠΙΤΡΑΠΗ Η ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΝΕΩΝ ΠΕΤΡΕΛΑΙ0Κ|ΝΗΤΩΝ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΩΝ ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΒΕΝΖΙΝΟΚΙΝΗΤΩΝ νήτων δηµοσίας ή ίδιωτικής χρή- σεως, καθώς καί των φορτηγών αύ- τοκινήτων ίδιιωτι-κής χρήσεως, από δύο τόννων, σιυμπεριλαμ6ανοµένων, καί κάτω, διό πετρελαιοκινήτων. Τών ανωτέρω άπαγορει΄ισεων έξω- ρούνται τά νέα αυτοκίνητα, το 6- ποία μέχρι τής δηµοσιεύσεως τής αποφάσεως είς τήν "Εφηµερίδα τής Κυ6ερνή…σεως είσήχθησαν έξ άλλο- δαπής ή ήγοράσΘησαν συμδολαιο- γραφικός ή προσυιεφωνήθη όµοίως ή αγορά των. ΄-Επίσης έξαιρούνται τό έν κυκλοφορία αυτοκίνητα έπι- 6ατικό πετρελαιοκίνητα οίασδήπο- τε χρήσεως καί τά φορτηγό παρε… λαιοκί'νητα ίδιωτικής χρήσεως &- πό δύο τόννων καί κάτω, έφ΄ όσον οί πετρελαιοκι'νητήρες των ήγ.ο…ρά- σθησαν µέχρι τής δηµοσιεύσεως τή αποφάσεως. ΤΡΙΚΑΛΑ, κριτού μας . µ.ιµ. έπραγµ'ατοποιήιΘη είς τό Δημαρχείον ι'ιπό τήν προεδρ'ιαν τού Δημάρχου σύσκεψις των δη- μοτικών συµδούλων καί εκπροσώ- 1 9. ( T00 ανταπο- πων όλων «:… όργανώσεων τής πόλεων, κατά τήν όπ.οίαν συνεζη- τήθησαν τό ζήτημα τού ήλεκτρο- φωτι…σµού, ή =διαπλάτυνσις τής σι- δηροδρομικης γραμμης Βόλου- "λ " .…….,…- .. - -; ,-…-... …-.- ΣΥΣΚΕΨΙΣ ΕΙΣ ΤΑ ΤΡΙΚΑΛΑ ΔΙΑ ΤΑ ΤΟΠΙΚΑ ΓΕΝΙΚΑ ZHTHMA‘I’A δικτύου ύπουόμων καί διά τό ζή- τημα τής δροµολογήσεως τού φέρ ρ»μπώτ από τό Πρίντεζι πρός ιΙ-Ιγο'.;'ιιενίτσαν καί 6x1 πρός λι- μένα τής Πελοποννήσου, ώστε να έξιπτηρετηθούν τουριστικός ή Θεσ σαλίσ. καί ή "Ηπειρος… Μετά μακρά-ν συζήτησιν γη επιτροπή έκ τού Δηµάρχου καί εκπροσώπων τών οργανώσε- ων, ή οποία μέ έπιτροπή τής πό- λεως Καρδίτσης θά μετα6ή είς έξελέ- χώρας. ΄Εµπορίου προήδρευ κτηνοτρόφων διό τό ! ζήσω; της τιµής1 , και των τυροκιομικτ ιΗ σύσκεψιςι θα έτι οιον. ΑΠΕΙΛΟΥΝ ΝΑ | ΤΑ ΚΑΤΑΣΤΗΜι ΑΘΗΝΑΙ, 19.-΄'Εικ" νοιµοσπονδίας "Επαγιγειλ τεχνών Έιλιλόδος ένα…? ιρολικυστική στάσις τώι ότι όµως": τήν έπί:λυσι αίτημάτων τής του… (Έλλην 3ύ.σιν Με» τό κιλ-ι ταστιη:μάτων καί των ο 'Η συντονιστιικι΄ κλάδου σε συνέλ'θη Τετάρτην πρός λήψιν ΤΙ Η ΕΚΤΕΛΙ ΟΔ|ΚΩΝ Η ΑΘΗΝΑΙ, 19.— Δηµοσίων "Εργων κ. κοίνωσε τήν εσπέρ ν ποι'ι"ας ικαιί γεφυρώιν Educ-11101 είς "τό πρ τρέχοντος έτους. Ν περιλαμ6άνεται' ή δι' ΄Ιωσ-ννίνιων, 51011 κατοµμινρίων, τό 65 Πηλίου 3 έκατοµµιυι Λαρίσης - Τεµπών νης 20 έκατο.µ'µ-υρίω — Τρικάλων 20 έκατ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ" Τ ΞεΝΘΔσΧΩΝ ΑοΗιΝΑι, 19.— ζουν αί ιέργωσίαι τοί Συνεδρίου ξενο-δόχωιν µατα: Τουριστική ξεν .λιιτιική, ένοιικιοστάσι ματιική στέγη, φορολο φιοµα καί Ταµείον Τό Συνέδριον 02: δι…ήμερον, έκλήΘησαιν στουν είς αύτό οί οί αρχηγοί τών κοµµ "- Π ΑΡΑΤΑΣΙΣ EEO ΟΦΕΙΛΩΝ ΤΩΝ 'Η 'Αιγροτιική- Τράπεζι ύπόιµν.ηιμα σχετικώς ιμέ ναοτολής έξοφ|λήσως τι είς τούς ύποσ»τάντας & νιών καλλιοργιηιτός καί τούτων διό σπόρων καί ναι… ινοί αφρό… ς τού Κεντρικού πρός το" ταστήιµατα τής Τραπέζη ζητουιμένην Μάταια… ι οφειιλ&ν των :1; τούς προήλθαν είς τήν ένίισχι τως όφςι)υών πηρός &… καλλιεργψικ&ν των ά… ότι ΑΙ ΑΡΧΑΙΡΙ ΤΩΝ απο…"… Κατά τάς ιγ:νοµένας ; τσίας τού Συλλόγου οι τών εξελέγησαν Ι) Δια 1 Κων. ΚολΙληιμ.ένος, 11,. K Ματής, Σοφ. *Κωνστα=ν1& αυλής. 2) Διά τήν έξε-λεγ πήν ‘N. Λιι…ιινιώτης, Δ. ιΚι '.Α-σηιµέλιης καί 3) διό τό 'Οιμοοπονδίας 'Αθ Εστί O κ ΜΟΔΑ! El! 1 ΠΑΡ1ιΣ|ιΟ…|, 19.——