που; Με: …. KAI’ ΘΕΜΑΤΑ Νικ. Χριστόπουλου: Συνοδεία νηοποµπής στό πέλαγος 1941 ΑΠΟ ΤΟ 1821 MEXPI TO 1940 Τό Πολεμικό µας Ναυτικό κι' ή λαϊκή ζωγραφική µας ΣΥΓΧΡΟΝΗ ζωγραφικ…΄ , άν δέν" έχει καταργήσει τελείως τό «θέµα», τό έχει παραµερίσει ή τό θεωρεί σόι μιάν απλή Μοριά δηµιουργίας Από τήν αντίληψη αύ'τή 1101011100606- νοι καί µεϊς' πλησιάζουµε τή λαϊκή ζωγραφική σάν ένα αύτοτελιές αίσθητικό γεγονός. Δέν συµ6αίνει, όµως, έτσι. Γιά τό λαϊκό ζωγράφο καί γιά τούς άνθρωττους πρός τούς όποιους απευθύνονταν, τό «θέµα» έχει µιάν έντελως ίδιαίτερη όαρύτητα. Η ανάλυση τού φαινομένου θά µάς παρέσυρε μακριά από τό ση- µερινό μας θέμα, γι, οστό τήν ά- φίνω γιά άλλη εύκαιρία. ,Εκτός άπό τόν τρόπο τής ζωγραφικής απόδοσης, τούτο έκφράζεται καί από τούς μεγάλους τίτλους των έργων καί, πολλές φδ"ρ…ές σέ πολυ- πρόσωπες συνθέσεις, από τήν άνα- γραφή τού όνόματος τού ήρωα δί- πλα στή φιγούρα του. Δέν θά αναφερθώ στόν Πανα- γιώτη Ζωγράφο, πού εϊκονογρά- φησι: 1d: 'Αποµνηµονεύµατα 106 στρατηγού Μακρυγιάννη µέ μάκρο σκελεϊς διηγηιµατικούς τίτλους. "E— νας &… αύτούς αποτελείται από 282 λέξεις, άπό τίς δποϊες οί SID είναι δώματα τόπων καί ανθρώ- πων, ΄Εκεϊ τό φαινόµενο µπορεί νά έξηιγηιθεϊ από τό χαρακτήρα τού έργου, πού έχει σκοπό νά κάνει περισσότερο άντιληπτό 16 κείιµε. νο καί νά αποδοθεί στόν αποµνη- -.. µονευματογ-οάφο. Σέ πάµπολλα έργα λαϊκής ζω- γραφικής, στίχοι δηµοτικών ή λό- γιων τραγουδιών; φράσεις πού ει- πώθηκαν κατά τήν ίστορική σκηνή πού απεικονίζεται, ακόµα καί ζη- τωκραυγές σι:πληρώνουν τό έργο. «Ζήτω ό Μέγας Αλέξανδρος, ό Αύτσκράτωρ τού κόσμου όπως έ- λεγε: ,Αγαπηµένοι Ελληνες Mo:- κεδόνες ή τάν ή έπί τάς» κραυγάζει σέ ένα του πίνακα 6 Θεόφιλος. .... .... .... .... .... ... ΄΄Ενας από τούς πιό ένδιαφέ- ροντες θεµατικούς κύκλους τής λαϊ- κής µας ζωγραφικής ειναι ή πολε- μική θαλασσογραφία. Πολλοί πα- ράγοντες συνετέλεσαν σ αύτό. Πρώτα 0:11" όλα γιατί ή λαϊκή µας τέχνη είναι τέχνη π 0: τ ρ I ω τ ι- K ή.'1κανοποιεϊ τίς καλλιτεχνικές ανάγκες των Ελλήνων αλλά καί ανταποκρίνεται στήν έθνική περη- φάνεια. "Υστερα, γιατί ή θαλασ- σογραφία γενικά αποτελει αγαπη- µόνο θέμα των λαϊκων ζωγράφων. Λιµάνια καί άρµάδες, καρά6ια καί θαλασσινούς θρύλους συναντού- με σέ πάµπολλες τοιχογραφίες καί πίνακες σ όλόκληρη τήν Έλ- λάδα. 'Ενας τρίτος λόγος ειναι ή υπαρξη προτύπων από τήν επί- η τ΄ ψ ντεω &γ… ιδιαιτερη όψη στο κύκλο αύτό έχουν 16: κατορθώμα- τα των έλληνικων ναυτικων δυνάμε- ων κατά τήν Επανάσταση τού 1821 Αν στούς στεριανους αγω- νες τήν πρωτη θέση έχει 6 ήρωι'κός ος τού Διάκου, στούς ασ- σινούς τήν ιδια θέση κατέχει ή πυρπόληση τής ναυαρχίδας τού Καρά Αλή 6:116 τόν Κανάρη. Α- πό τίς πολλές «έκδόσεις>> τής σκη- νής αύτής παρουσιάζουµε σήμερα μιάν άνέκδοτη ζωγραφιά τού Νι- κόλαου Κουτσοδόντη, καµωμένη στό Βόλο έδω καί έξήνια άκρι6ως χρόνια. " Είναι νερόχρωιµα σέ χαρτί, δια- στάσεων 751Χ45 έκατοστ63ν τού µέ. τρο-υ. “O µακρύς της τίτλος, τα. λαιπωρηιµένος από τήν καθαρεύ- ουσα, είναι΄ . «IH I'IYPIH‘OAIHZIX ΤΟΥ OGDMAINIIKIOY NIAYAIPXOY KAPA AAH EN XI!) 1822 ΥΠΟ ΤΟΥ ΠΥΡΠ'0ΛιΗΤΙ Κ… KIAINAIPH HATPII ‘PAPA ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΠΥΡΟΣ ΥΠΟ In. HIATATOY K‘OY. Φαϊνων…ται κάτωθεν Πτέρα- φόρα Πλοία "Ελλήνων είς Χίο ΄Ο΄πού Πυρφόρος… Ε)νΘεν; καί Ε) νΘεν; ) Πρώτα Τρικρότου Κοΐ- τος Των Θαλάσσια». Τό κέντρο τής άνήισυχης αυτής σύνθεσης κα. τέχει ή του…ρκική ναυαρχίδα ‘H & ρήξη σπάζει στά δυό τό τεράστιο πλοίο ενώ οί µπουρλιοτιέρηεδες άπο- µακρύνονται 6ιαστικά. Τό έργο χω- ρίζεται σέ τροϊς δριζόντι-ες ζώνες. Μία στενή Επάνω μέ τίς ανατολι- Ki; ακτές τής Χίο-υ, όπου είκονί. ζεται ή Χώρα µέ τό λιμάνι της καί σηµειώνεται µέ γράµµατα 16 χωριό «ΒΡΟΝΤΑΔΟΣ», µία φαρ- διά στή µέση µέ τή θάλασσα γεµάτη από 10': πλοία, καί µία στενή κάτω µέ τίς µικρασιατικές ακτές, όπου σηµειώνεται: «ΤΣΕ- Ξ ΣΜΕ» καί «ΑΝΑΤΟΛΗ». Στό κλίμα των παραµονων τού 12 µας φέρνει ένας ναυτικός σά- κος, ζωγραφισμένος από τό Θεό- φιλο στά 1911. Σέ ωραία διακο- Τού συνεργότου μας κ. KITZDY A. MAKPH σμητική σύνθεση εικονίζονται τά τρία, καινούργια τότε, αντιτορ-΄ πιλλικά «Ιέραξ», «Λέων» (, ) καί «Ναυκρατούσα>>. 'Επάνω, αμέσως μετά τίς πα- ρυφές τού άν-οίγιμιατος τού σάκου, ύπάρ…χει νησιώτικο τοπεϊο μέ σπί- … καί άνεµσ΄μυλους ‘H εύΘεία κά… γραµμή της ζώνης αυτής, µε΄ τή σειρά των παρατεταγµένων σπιτιων, καί η ρυθμικά κυματιστή έπάνω γραµμή, µέ τούς τρείς &- νεµόµυλους στίς κορυφές ":… λό- φων, δίνουν τήν αίσθηση δαντέλ- λας Έπάνω οπή γαλάζια επιφά- νεια τής θαλασσα; -ά τρία πολε- | δένουν θαυμάσια '16 ναυτικού σάκο… συγχρόνως όλο σχήµα τού Τό έργο αύτό, από τήν αποψη τής διακόσμησης συγκεκριμένου αντικειμένου, ανήκει στίς ειπυχέ- στερες στιγμές τού φουστανελλά ζωγράφου ’Av0:00:0'61’11n10: πρώτη προσφο- ρά τής έλληνικτ"ις συμμετοχής στίς ανθρώπινες καί ύλικές θυσίες τού Δευτέρου Παγκοσµίου πολέµου είναι 6 τορπιλλισμός τής «"Ελλης» στό λιμάνι τής Τήνου, KI’ άς "πανε δυόμιση μήνες πρίν από τήν στί- σημη κήρυξη τού έλληνοϊταλικού πολέμου. Κατά χιλιάδες κυκλοφό- ΘΕΟΦ1ΛΟΥ Ναυτικός σάκκος ρησαν οι λαϊκές Θογραφίες µέ τή σκηνή τού τορπι λισμού. Παραλ- λαγές τού θέματος αυτου έγιναν αρκετές άπό λαϊκούς ζωΥΡάΦους, πού, όμως στό μεγαλύτερο µέρος τους καταστράφηκαν κατά τήν πρώτη περίοδο τής Κατοχής. ‘H συνοδεία των νηοποµπών αποτέλε- σε σημαντική, όσο καί έπικίνδυ- νη, συμ6ολή τού ελληνικού πολε- μικού ναυτικού στόν συμμαχικόν αγωνα. θαλασσογράφος Νικό- λαος Χριστόπουλος ζωγραφίζει στά 1956 µία συνοδείανηοπσµπής. Τό έργο είναι καµωμένο μέ λα- δομπογιά πάνω σέ χαρτόνι δια- στάσεων 3όΧ4ό έκατοστων. Μπροστά τό Ελληνικό άντιτορ- πιλιικό - διακρίνεται καθαρά ή σηµαία του - καί πίσω ή σειρά των εµπορικών καρυδιά", ‘0 ού. µάνος µονόχρωµα γκρίζος καί ή θάλασσα 6σιΘειά γαλάζια δίνει τήν αίσθηση τού ανοιχτού πελάγσυ. Μαύροι πυκνοί καπνοί ενώνουν άπό τίς "σιµινιέρες.. ‘H 6:106- σφαιρα είναι γεμάτη από όπου, καί Θανάσιµη αγωνία. Τό έργο χαρακτηρίζεται 6:116 τή γνώριμη στό Χριστόπουλο έ- πιµέλεια καί αγάπη τής λεπτο- μέρειας. ,Αντίθετα, στό χρωμα των πλοίων δέ µένει καθόλου πιστός στήν πραγµατικότητα. Τό πολεμι- κό ζωγραφίζεται σκούρο πράσινο καί μέ 6αθειούς τόνους 16: έµποροι κά σκάφη. Έδώ πιά στό ρόλο του άφηγητή έπΞµ6αίνει 6 ζωγράφος, πού αγαπάει τίς έντονες αντιθέ- σεις. Αν 6:116 τήν άποψη τής ναυ- τικής τακτικής έπιδιώκεται ή έξο- μοίωση τού χρώματος των πλού ων μέ 16 γαλάζιο τής θάλασσας, 6:116 τήν πλευρά τού καλλιτέχνη έν… διαφέρει ή τονική διαφορά "Av ψάξει κανένας στίς γνω- στές συλλογές δηµοτικών τραγου- διων σπάνια θά συναντήσει τρα- γούδια άφιερωµένα στά πολεµικά κατορθώµατα των ναυτικών μας. ’AIK60n καί στά νησιά τραγουδούν γιά τούς καηµούς τής θαλασσινής ζωής, γιά τή νοσταλγία τού γυ- ρισμού, γιά τα λογής καλά πού φέρνουν Kama-10’:va καί ναύτες στα σπιτικά τους µά σπάνια Υίά τις µάχες μέ τούς κουρσάρους καί αργότερα μέ τούς Τούρκους. Μά καί στίς λίγες περιπτώσεις πού ύμνούνται τά κατορθώματα τού Μιαούλη, τού Τοµπάζη καί αλλων, λοτερο από 10: α O: τραγούδια. Στίχοι σάν τόν έεήξ «Μπουρλότο τούς µολήσανε - στήν πρύμνη, πλήν τό 0660:1116)- δέν αντιπροσωπεύουν, 6έ6αια, τό µέσο έπίπεδο των κλέφτικων. των ακριτικό», των παραλογών, των µοιρολογιων καί των άλλων δη- µιουογιών τής δημοτικι'ις ποίησης Τά έργα. ομως, τής πολεμικης θαλασσογραφίας 6ρίσκονται στό ιδιο έπίπεδο μέ τήν αλλη λαϊκή ζωγραφική, καί πολλές φορές έκ- προσωπσύν τίς καλύτερες στιγµές της Κ1ΤΣΟΣ Α. ΜΑΚΡΗΣ .1 Νοεµβρίου 1964 Me': όφορµή ένα θεατρικό έργο 0 WHEN)!!! ΥΜΕ? ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ”RIMS Μιά βίαιη όπίκρουσπ καί µιά & λ λ n όψη τού ζητήματος ΒΟΝΝΗ, ,Οκτώδσιος E ΛΙΓΕΣ ήμέρες οί άν» θρωποι τού Θεάτρου θά παρουσιάσουν στόν κό- σμο τήν «Περίπτωσιν '΄Ο΄τπτενχάϊ- μερ>>. Συγκεκριμένα, αμέσως µε- τά τήν πρώτην παρουσίασιν 10:; νέου αύτού έργου τού Χάιναρν Κνίππαρντ στήν Γερμανία, τό ?- διο δράµα θά {III/066011 καί ό Ζόν Βιλάρ στό θέατρο «'Ατεν΄Θ των Παρισίων. (Η Θεατρική σύτή µεταφορά των στενοψρσφιη|µένων πρακτικό… τής δι΄- κης τού διασήµου ατοµικού επιστή- μ-σνιος Τζούλιους Ρόµπερτ ΄ΟππΘχάϊ- μερ, έχει όλα 16: στοιχεία γιά νά συγ- κινήση τό µεγάλο… κοινό… στίς σύγ- χρονες πρωτεύουσες. Πραγµατικά, Θριίισκοι κανείς σ' αυτό τίς πέντε «Ξ. ωστοσο» της ωχρό: νου τραγωδίας ή τού συγχρόνου τσίρκου Τόν διωγµό των Ε- 6ραίων, τήν 0011000:- χία Η.Π.Α, — E. Σ.Δ., τά αστατικά ή λυσσαλέα πλήθη, τούς πανταχού παν ρόινΤΣς κατασκόπου καί τόν σύγχρονο α τό µύθο, τό ”A1000 Ποιός όμως είναι &, …… αύτός ό «"Αµ λετ τού Πρίνσετον>>, πού θέλουν νά τόν υ- φιόρο… στήν θέσι έ- νός άπό τούς µεγα- λύτερους ήρωες όλων των όποχων; ‘H καρριε΄ρ-α του συγχέεται στήν άρχή της µέ τό Γκαίττιν- γιων καί τό Καίµ- πριτζ, όπου 6 Αμερικανός αυτός &… πόφοιιτος τού Χάρ6αρντ έρχεται νά µελετήση κοντά στίς πηγές τής Φυ- σικής, στόν Μάξ Μπόρν (µαζί µέ τόν Βίγκ*νι;ρ, 16v Ζίλλαρντ καί τόν Τέλ- hp) καί στόν Ράδερφ*.ορντ "Ολοι σύ- τοί θά συµ6άλουν μελλοντικά στήν αµερικανική νίκη κατά τόν πόλεµο καί αργότερα στην ανακάλυψι τής όόµόας ύδρογόν.ου Καί ή «Σχολή» έπεκτείνεται άκόµη καί στήν 206::- τική Ει"νωσι µέ τούς Λαντάου και Καπίτζα. Δίπλα στούς κολοσσούς αύτούς,ο "Οππι (τό αµερικανικό ύπ-οκοριστικό του)δε:ν µετέιχ-: ι ούσισστικά στήν δη- µιουργία τής συγχρόνου Φυσικής, δέν άναπτύσσει µεγαλοφυεϊς θεωρίες, αλ- λα δουλεύει συνθετικά στό «Εργα- στήριο-ν Ακτινοόολίας», κάτω από τήν κστεύθυνσι τού Λωρενς. Αύτή ή έργασία του, ή όργανωτική του ικα- νο΄τητα καί ή πλευρά του «άνθ…σς δηµοσίων σχέσεων», ενδηγουν τόν στρατηγό Γκρούός, ύπούθονο τού Σχεδίου M0I~vx6110w (κατασκεωοπή τής ’AI'I'IoIIIIKfiIg Βάρδας), στήν άπό- φασι νά τον χρησιµοποιήση ‘0 ΄Οππενχάι'µερ άναλαµ6άνει νά όργανώση ένα Υπέρ - Εργαστήριο στό Λός ΄΄.Αλαμος Από τήν στιγµή αύτή γίνεται & «µάνατζερ» τού έρ- γοστασίου «του», τής µελλοντικής σε µόας «του» Κατορθώνει να συγ- κεντρώση τούς άσσους τής ατοµικης έπιστήµης (ανάµεσά τους καί τόν μεµψίµοιρο Τέλλερ), 300 έπιστήμο- νες, 7.000 τεχνικούς, 150.000 όση- θητικούς ύπαλλήλους, τόν ένα «γιατί πρέπει νά ρίξουμε τόν Χίτλερ», τόν αλλον για΄ τήν «δόξα τής Φυσικής). 'Απο΄ τήν στιγµη αύτή άρχίζει µήν΄ κατ…… ένα άτοµικό πολε- µικό διπλο, αλλά να γίνη «µιά ένδει- ξη χωρίς θύματα, µπροστά 0' έναν διεθνή 'Αρειο Πάγο». Ο πραγµατι- κός «πατήρ τής ατομικής διασπά- σεως» είναι 6 Ενρίκο Φέρµι, αλλά ή «Χιροσίµα» θά άποτελέση τό «&…- κητικόν έπίτευγμα» τού ΄Οππενχάϊ- "Ομως, οί θεοί τού νέου 'Ολύμπου ζητούν κεραυνούς όλο ίσχυρότερους, μετά τήν ατοµική ζητούν τήν ιδιόρρ- γονική 66060. ςΟ "01111: αρχίζει νά διστόιζη, οί ύπηρεσίες τού "Άλλεν Ντάλλες 16v παρακολουθούν ήδη-. Θέ- - γ μποργκ, οί όποίοι µάταια ζητούν να AMI-'11:; νά διατηρήση άκόμη κάποια έλαβαν… και νομίζοντας τόν Ξαυτό τον απαραίτητο, 6:6αιώινιει ότι κή 6606c: ειναι τεχνικως άδύνατηο> μέσα στά χρονικά όρια πού τού θέτουν. 'Ο "Εντουαρντ Τέλλερ μετατρέπει, τότε, τό αρχικό σχέδιο, έπιτυγχανει τήν κατασκευή τής όόµι6ας τόν Οκτώ- όρων τα": 1952 καί κατηγορεί τόποι- νά τόν Ό…νχάϊµερ ότι «καθυστέ- ρησε τήν ΄Αµερική κατά τέσσερα x96- νια στόν ζωτικό άγωνα δρόµου γιά τήν δόµ6α ύδρογόνου»! Δέν χρειαζονται περισσότερα γιά νά χαρακτηρισθή ό Οππενχά΄ι'μερ «πράκτωρ τής Σοδιετικής ζΕνωστως» καί νά αναγκασθή νά «καταφύγη» ότι? έδρα του, στό Πανεπιστήμιο Naive-51w. ', Κομµουνιστής ό ,Οππενχά'ι"µερ; Έ- λ&τε &! ζΑπλώς Ένας πολιτικός τής έπιστήµης, θύµα τής 'ι΄ντριγκας καί των άν- ταγωνισµων. ‘H έπί- θεσις τού Τέλλερ τόν έρριξε «6006» στήν Επιτροπή τού Μάκ Κάρθυ. Μπροστά στίς άνακρίσεις αύτές πού διήρκεσαν δύο «σίδ- νες», πως νά μή συγ- …κινηθή κανείς; ] ‘H «σκοτεινή» όμως πλευρά τής ίστορίας Βρίσκεται στά «110:- ζαρεύµατα>> πού έγι- ναν γύρω από τήν πε- ρίφηµη αύτή δίκη. «Παζαρεύοντας>> ή ’A- µερικανική ΄Επιτροπή Ατομικής Ένεργείας «παρέδωσε» τόν ’011- πενχά΄ι΄µερ στά χέρια τού Μάκ Κάρθυ γιά νά διαφυλαχθή από τίς έρευνές του, «ποζαρεύοντας» KI’ 6 ίδιος «κατήγγειλε» τούς φίλους του Λόµανιτζ καί Χάρκων Σεβαλιέ. Ποιός νά τού συγχωρήση αύτή τήν άτιμία; 'Ο Σε6αλιέ ήταν καθηγητής τής Γαλλικής Φιλολογίας κι' ένδια- φερόταν µόνο για τόν Προύστ, KI’ όµως τόν έδιωξαν άπ΄ τό Πανεπιστή- µιό του, τόν κατέστρεψαν, τόν ανάγ- κασαν νά µεταναστεύση στό Παρίσι, όπου γιά ένα µεγάλο διάστημα έξα- κσλούθησε v’ άγνοή τόν ρόλο τού ,Οτπτενχάϊµερ. Με αύτό 16 τίµηµα & Οππένχάϊ- μερ, «ακίνΞυνος>> πιά, αφήνεται v6: έ- πιστρέψη στίς αγαπηµένες του µελέ- τες «Λεπτοµέρειες»! θά πή κανείς "Οµως αύτή ή «εύλυγισίω> τού ”011- πι αποκαλύπτει Ένα χαρακτήρα, µιιά πολιτική αντίληψι. Βέ6αια, ολα «τε- λειώνουν καλά»: Μετά τήν λήξι τού µοακσρθισµού, ό Κέννεντυ τόν δέχε- ται, 6 Τζόνσον τού δίνει 50.000 δολ- λάρια καί παράσημο. , Σέ µιά «συγκινητική» τελετή, 6 Τέλλερ σφίγγει τό χέρι τού «άποικο- τοστ:θέντος»: «Τζούλιους, µού άρε- σε πολύ & λόγος σου». KI’ ό ΄΄Οππι απαντά: «’Ev'r, είµαι εύχαριστη…μένος πού ήλθες...». (Ο ΄Οππενχάϊμερ κέρδισε έτσι τήν παγκόσμια φήμη του σάν σοφός καί µιά Θέσι στήν ίσ1ορία σάν «πατέρας τής Χιροσίµα», Kai σήµερα, εκείνος πού πασά λίγο νά γίνη 6 Ντρέύφους τής εποχής μας, παίζει τόν ρόλο τού «Μπάνι…» «χαμένου στό αγ- γόµα, (μπάλα) παιδιού», καθηγητού πού απαιτούν 16: γυναικεία περιο- δικά! . … 6 « ΄ σωστά…. 6… («Μ. …Μ- που… ούσιαστικά πολυ μικρότερος όπιο τόν ΄΄ μύθο, του καί ό πρωτεργάτης τής 110- λιτικής" έπιστηµονικής ως ο) όλον τον κόσµο, είναι ένας &… πως πού ένδιαφέρεται οπωσδήποτε περισσότερο v6: επιµεληΘή τής …ης καί τής καρριέρας του, παρά v6: 6:- ψηφήση στ αλήθεια τά ίσ'χυρά συµ- φέροντα τής διομηιχανίας καί τού πολέμου. Πως όµως νά τόν κρίνουµε; 'Ο κα- τάσκοπος Σόργκε, πεθαίνοντας, είχε πή: «Μας οδηγει µιά δαιμονική λογι- κή, πού µας κατευθύνει πρός τήν κα- ταστροφνήρ>. JEAN MARABiNi |δεώδης έτοιµη τροφή για έκδροµες, για µεζέδες για δραδυνό φαγητό Τ; γι?ι ΤΗΝ ΓΚ νια τήι τον"… ξένισαν πολλού τής γαλλικής ι όλωσδιόλου νέο προσέγγιση τοι Τά Ολικά τού ΄ γανα τής έπιστήι λεσµα τής δουλε v6: μεταδώση τήι ν΄ούργιου΄χώρου τι γύρω 6:116 τόν 6': εί-σαγωγή τού έπ λείου. Η άντίληιι μέ τήν ανανέωση φ…(λοσοφία καί να ρες δυνατότητες € τόν καινούργιο δι ται σήμερα στήν Στήν έξέλιξη τ κολοι΄ιΘησε τρία ο χρησιµοποιόντας ο ρεωµένες σέ κομμ τασκευάζει ένα οί νοµάζει «Σήιµαιτα> φοσιώνεται &…… έχουν τήν στάση κόνα) καί άνακαλ νατότητες των ήλ δίων. Στήν περίο ζει συνδυασµούς ι νοµάζει «τηλεµαγν µιά σειρά άπό «' να» µέ ϊδιάζοιυισα τού καλλιτέχνη δέ κό χαρακτήρα, δι -Τοδ- ΜΑΝΩΛΗ M άπλή λειτουργική στόν ανάλογο άρχ σύγχρονης κοινων΄ διαφέρουν ούσιαστ θειες τής «Και… τίς δπτικοαικσυστ παραπλησίων συσι κυρίως µελέτες άντικειµένων µέ ση, πού έπιδιωκσι τά ύλικά τής Επι σουν άντιπροσωπε τόν αύοιανό χωρο προ6λέπει καί 6p ξη της την…… ληνα καλλιτέχνη ( το : δτι χρησιµα μέ Ξδιότητες κα… τιµες νέες, δεν ό &… τους κα." µης τους. Κατά ι τικείµενα τού Τά όπονοούν καί ότι… μπορούρε γιά τού συµµετεχουν στην 'Η προσπάθειι φυσικά άσχετη µ αντίληψη τού Όλι» νούργια περιεχόι χνικού spyou. "AI χη δράματα ποι΄ πίπεδο των άν€ καί αφορούν τήι θήκη τού σήµερ… αιωνα τής έπιστι σεις του µαζί ' Θά χρησιμοποιη« µέ αύτό τό όρο 16 αποδώσουν. | 110, δέν ζούµε µό* δράτων καί των των: 6 σηµερινόι pa? σχέσεις μέ < καί φυσικούς νόµ στημα καί τόν Kc’ πού όποδύεται τι λης. ‘H έννοια τ έχει αλλάξει: 6 μόνο 16 σύνολο καί των άοράτι προύποθέτουν τή ΥΠ0ΥΡΓΕ|0Ν ΕΕ ΠΡΟΚ' Προκειιµ€νω νά διορισμού" α! κενού -."... Alanna-xi.

0i «φυί1έ8» ιών Χιονιιίδων καί ή ήπειριωιική χειρ»οιεχνική - Ζωγραφική… 'Α1΄ίΟ΄ τίς τέσσερις µεγάλες πη- γες των 'Ηπειρωτδν χωρικων - ζωγράφων, τό Καπέσσο6ο, 16 Σουδενά, τούς Χιονιάδες καί τή Σαμαρίνα, ϊιζιισφαλι.ις ή πιό π. δύο… πηγή είναι οί Χιονιάδες. Σαμαρίνα σήµερα Βρίσκεται στό N096 Γρε6ενων, στα σύνορα "Ηπείρου καί Μακεδονίας, ωστό- σο πολιτιστικά ανήκει στόν ήπει- ρωτικό «…. Χωρικούς - ζωγρά- φους έδωσαν πολλά ήταιράτικα χωριά, όπως τό 0091601, τό Κα- λέπζι καί αλλα. Πολύ συχνά ση- µειώνουν στά έργα τους καί τόν τόπο καταγωγής τους. "Ιδιαίτερα οί Χιονιαξίτες, δίπλα 01’ όνοµά τους σχεδόν πάντα Βάζα… τό χω- ριό τής καταγωγής τους σέ διά- φερους τύπους: «έκ Χιονιάδων», «έκ κώμης Χιονιάδες», «από χω- ρίον Χιονιάδες», «& Χιονιάδες», αΧιονιαδίτου», «Χιονιαδίτη» αΧιο νιάδες». Αύτό φανερωνει έμµεσα πώς οί IXIoIVI0831:; ζωγράφοι εί- Χαν" καλή Φήμη. Ηέπίδοση πολλων 6116 τούς Χιονιαδίτες στή ζωγραφική I:[v01 γνωστή 6I110A16, 71' αυτό κυ- κλοφορε΄ί καί ή φράση αΧιονιαδί- της είσαι; Ζωργάφος είσαι!». Δέν & αναφερθούµε έδω στήν ποιότη- 10 τής καλλιτεχνικής τους παρα- γωγής, καί ιδιαίτερα τής 6710- γραφιας, πού προκάλεσε καί τήν έντονη αρνητική αντίδραση τού Φώτη K6v107Aou.I X:19o1:xvu<6" ε.ρ- γα, καλύπτουν τίς λατρευτικές &. νόγκες ένός µεγάλου µέρους τή Βόρειας "Ελλαδας, καί πέρα 611 αύτή. "Αλλωστε 16 έπίπεδο δέν είναι 16 '1'810 σέ όλους τούς Χιο- '11: 95qu ζωγράφους. 'Υπάρχουν 6- νόµωά τους καλοί, μέτριοι. καί κακοί. Τα προ6λήµατα πού Θα 96; απασχολήσουν σήμερα είναι δύο, ή καταγωγή τής τέχνης τους και κυρίως ή έπαγγελματική τους συσσωµάτωση. Χωρος έρευνας τό χωριό Χιο- νιάδες, σκαρφαλωµένο στα κακο- τράχαλα Βουνά τής ,"Ηπείρου, δί- πλα 016 6A601vu<6 σύνορα. "Αλλο- τι μέ έκατοντάδες κατοίκους καί σήµερα µόνο µέ 16, κι αυτους σέ προχωρηµένη ,ήλικία. Χορτάρια- σαν τα µονοπάτια, έρηιµα ,τα πε- ρισσότερα σπίτια, γκρεμίσµατα παντου. Είκόνα έρήμωσης καί φθορ&ς" οχι πολυ διαφορετική καί από άλλων ήπειρωτικων χωριων. Παλιότεροι πόροι τού χωριου ή κτηνοτροφία, ζωγραφική καί ή ξυλογλυπτική. Σήµερα οί συντά- ξιις καί ή µικρή οίκόσιτη κτηνο- τροφία. Πως δηµιουργήθηκε ή 11096080- ση αυτή σ ένα απομονωµένο ορει- " "πάτωµα; Σ ό,τι φορά ρτι΄ι…ν ξυ- ν ,; ιΙΥ.Ι'ι : λογλυπτική, ισως ή πλησιέστερη πρός τήν αλήθεια έρμηνεία είναι ακόλοώη. ‘H ξυλογλυπτική ύ- πήρξε, από παλιά, τέχνη των 60‘ σκων, αλλά σέ µικρά, κυρίως αν- τικείμενα γιά σπιτική καί έπαγ- γελνατ…τ΄ι χρήση. ρόκα. γκιλίτσεε κουτάλια, σφοντύλια κλπ. Κάτω από όρισμένες συνθήκες καί µέ τήν πίεση τού µικρού κτηνοτροφικού είσοδήματος, είναι δυνατό v6 190- χωρήσουν καί σέ πιό σύνθετες μορφές, όπως είναι ή έκκλησια- στική ξυλογλυπτική. Στή ζωγραφική, όμως, δέν 1.1110- ρούμε να έπισηµάνονιιε ανάλογα σπέρµατα. M6 καί ή δασική πρό" τη ύλη, αντίθετο απ' ό,τι συνί- 6αινε μέ τή 6αφική των μαλλιων, Επρεπε ναρ8ει 61116 τόπους μακρυ- νους καί uéI πολυήμερα ταξίδια. Τοπική π 0011, πού τήν ανα- φέρει στό πολύτιμο συλλεκτικό δι6λίο του για τούς χιονιαδίτες ζωγράφους ό ντόπιος παπά - Γ ι- ώργης ΠαΤσιος 1, μιλάει 716 90‘ Θητεία νεαρών όλαχοποιμένων στήν "Ιταλία. M6 κι άν ύποθέσουµε 90- Θητεία στό "Αγιον "Ορος, κι έκεί τό ιδιο έπικρατούσε. "Αλλωστε καί ζωγράφοι 6:116 άλλα χωριά, µέ σίγουρη µαθητεία στό "Αγιον " ρος, τήν '1'810 τεχνοτροπία άκα- λουΘούν. Είναι ή κοινή εικαστική διάλεκτος όλων των Χειροτεχνων γράφων τής. έπαχής τους καί νοµίζω πως 11'1I ρίζα της πρέπει να τήν ητήσουµε "& πολύ πιό κοντινά καί προσιτά Επτά- νησα, µέ τή γνωστή ζωγραφική σχολή τους. Μερικές προσπάθειες νά κρατη- 9:1 στούς X10I111618:; ύφος πλησιέ' 01:90 πρός τή 6υζαντινή 11090180- 011I έμειναν χωρίς συνέχεια. Σά 916 τέτοια προ εια 0119:161- νουμε τήν είκόνα τού Αγίου 'Αν- τωνίου, πού 6ρίσκεται στήν έκ- κλησία τού 'Αγίου "Αθανασίου Χι- ονιάδων, καθώς καί 916 μεταγενέ' στερη, αλλά πιό …απόαρή παραλ- λαγή της, πάλι στήν '1'810 έκκλη- σία. Γιά τήν έπαγγελ.µατική 6976- νωση καί τή διδασκαλία τής τέ- χνης στούς Χιονιάδες έχουν δια- τυπωθεί πολλές εκδοχές, πού φτά νουν ως τήν ύπαρξη όργανωμένης Σχολής ΖωγρΜΙκης. Η έλλειψη γραπτων πηγων ή ΄΄ ων σίγου- ρων στοιχείων αφήνει τό πεδίο έ- A:I':9:90 716 καθε µορφής :ixcnai:;. από τίς όποιες δέν ξέφυγε καί ύποφαινόµενος. "Επαγγελµατική όργάνωση και σταδιακή µαθητεία είναι αλληλένδετες σέ μορφές χει- ρστεχνικων ………….. Τό έθνικό τους δίκαιο καθορί- ζει όχι μόνο τούς όρους άσκησης τού έπαγγέλµατας, αλλά καί τά διαδοχικά στάδια μαθητείας, µέ τήν αντίστοιχη ανάληψη εύΘυνων στήν παραγωγική διαδικασία. Εί- 8…" από 7|.ινα…ιγί οι µικροί ιια' καί τό δούλευα των λ…σµερειδν. Οί …γελµατικές αύτές όργανά- σεις δέν είχαν σταθερή µορφή2. "Ηταν προσα:ι.ιοσμένες στό εί- δος καί στίς ανάγκες τής οίκο…- 91IIII‘1; δραστηριότητας σέ καθε 1o- μέα. ['16 τούς διοτέχνες υπηρχαν 16 …ο»… η ρουφέτια. 716 τούς έμπόρους, οί κοµπανίες ή συντρο- φίες, για τούς κτηνοτρόφους τά τσελιγκάτα καί ποικίλες µορφές ΥΙά τούς ναυτικούς καί Τά στ… τιωτικούς. T6 [60 αίώνα έχουμε στην έκτακραταύιιαη Κρήτη ΞΑ- Τού ΚΙΤΣΟΥ ΜΑΚΡΗ δελφότητω ζωγράφων, στήν όποία συµµετέχει καί δ νεαρός Μενέγος (Δομίνικος) Θεοτοκόπουλος. Μετά από έπίπονες έρευνες έ- 01000 016 συμπέρασµα πως οί ζωγράφοι των Χιονιάδων δέν άκο- λαύθησαν τή συντεχνιακή έπαγγελ- ματική 01100109610011, αλλά τό χω" 91096 σέ φ 6 ρ ε ς, κοινωνι- κές 61168:; πού στηρίζονται στήν κοινότητα καταγωγης Πρωτη vIu- ξη 716 να στραφεί ή έρευνα πρός τήν κατεύθυνση αύτή τήν έδωσε 916 από τίς πρωτες αντιγραφές τού ζωγράφου Παγόνη στό Πήλιο. N060Iap1o; ακόµα, κρατάει τήν ή- παρότι… προφορά 10Iu όνόµατός ται! καί θυμάται τή φάρα στήν ό- ποία ανήκει. Σέ κιονόκρανο τής "Αγίας Μα- ρίνας, Κισσού. στά [802, &? σα σέ πολλά άλλα γράφει: «χείρ δωρεούντος παγούνι κωσταντί in φυλής πασχαλάδες». Η έιτιγραφή αύτή 'ε΄όαζε πολλά έρωτήματα, πού τελικά 6ρήκαν τήν απάντησή τους. έκτός 6116' ένα: Τί σήµαινε έκε΄ι'να 16 «έκ φυλής πασχαλάδες». " Χριστόφορος ”9990166; στήν I1 'I- στορία τού Σουλίου καί Πάργας». πού τύπωσε 016 857. γράφει στή σελίδα 17: κΕίς τά τέσσαρα δασικές φάρες, στούς Πασχαλάδες καί στούς Μαρινάδες. Φυσικά, δέν έπιδίδονταν όλοι οί άντρες κάθε Φάρος στη {mom-m. Η κτηνοτροφία Με"… δουν κός πόρος διοποοισµού καί "ίσως 9I6 κάποια στρατιωτική" από… ση νά τούς συνέδεε, Οί Πασχαλά- δες κατοικούσαν στή συνοικία πού βρίσκεται 6ορειοδυτικά από τό κέντρο τά χωριου καί είχε." 716 κοινό τους εργαστήριο, οπου 71- ήταν καί ή μαθητεία των νεων ζωγράφων, Ενα πολύ πηλό κτίρια. πού οί ντόπιοι 16 έλεγαν φύλα των Πασχαλάδων». "Ας Θυμηθούμε έξω πωςό Σισυλι…ης Λ. Κουτσο- νίκας στήν ( "Ιστορία της "Ελληνι- κής '΄Επαναστάσψς» σημειώνει πως I16 σπίτια των αρχηγό" κά" δε 0690; «ήσαν κατά 16 µάλλον πύργοι αχυροί». "Η καύλα των Πω:αλάδων E11:- σε σε… καί σαράντα περίπου χρό- νια καί στή θέση της έχτισε και- νούργιο, σπίτι παραθερισμού "ένας από τούς απογόνους των Πασχα- λάδων, ό συνταξιούχος δάσκαλος Στέφανος Ζωγράφος, πολύτιυός συμπαραστάτης µου στίς σχετικές Ερευνες. Ε'ννοεϊται πως πολλοί έρ- γόζονται καί 016 σπίτια τους, κυ' ρίως από 16 μέσα τού [90Iu αί- ωνα. Σώζεται σέ καλή κατάστα- ση 16 σπίτι, όπου έργάσΘηκαν οί Πασχαλάδες ζωγράφοι Γεώργιος. Ματθαίος. Ζήκος, "Απόστολος, Σω- κράτης καί Κωνσταντίνος. "Από τή φάρα .… Πασχαλάδων αποσπάσθηκε, στα τέλη τού 18ου αίώνα, ένα παρακλάδι της. οί T00- τσαϊοι Πασχαλόδες ή σκέτο T00- 100'1'01. Oi Μφινάδος κατοικοι? σαν A[7I0 χαμηλότερα. {0(5101. παρατηµένα καί πνιγµέψ στήν 6- 7910 δλάστηση, 16 κοινό τους έρ- γαστήριο. 'Η οίκογενειακή δι χή στό έπάγγελµα τού ζωγράφου διαπιστώνεται πολλές φορές, π. χ.: Κωσταντής Χιονιαδίτης (παπ- 1100;) — [1017va1; Χιονιαδίτης κι υστερα Δρακιωτης (γιός) Θανάσιος Παγωνίδης κι ύστερα Ποτών… (έγγονός). Έδω διαπιστώνουµε —A- καί τό T6 σπίτι όπου δούλεψαν πολλοί ζωγράφοι 6116 11'1 «φυλή» .… Πασχαλαδων ταύτα χωρία ύπάρχουσι διάφοροι ΄φυλαί, Φάροι κοινως όνομάόμε- ναι». Σ" αλλα 011II9:'I'0 τού 6ι6λίου του αναφέρεται στή «φυλή των Βοτζα- ραίων», στή «φυλή των ΄Ζερ6αίων» κλπ., δηλαδή σέ γνωστές σουλιώ- τικες φάρες. "Ας σηµειωσσυι.ιε έ- δω, 716 τό σημερινό αναγνωστη, πως ή λέξη φάρα πολύ αργότερα πήρε νποτιµητική σημασία. ' 1101116 ‘ Γιωργης Παΐσιος πολλές φορές, 016 61079001116 στοιχεία 716 χιονιαδίτες ζωγράφους, δίπλα στά ονοµατεπωνυµά τους σημειώ- νει «έκ τής γενεάς Πασχαλάδων», «έκ τής γενεάς Τσατσαίων Πασχα- λάδων», «Μαρινάς», χωρίς v6 8[- νει άλλη έξήγηση. έλικα ή έπι- 161110 έρευνα απέδειξε πως oII χια- νιαδίτες ζωγράφοι ανήκαν σέ δυό σχηµατισµό νέων ΄έ'ιτωνυιιι.ιιν σέ αν" 0912111011; μιάς 0690;. ‘H αλλαγή τού έπωνυμου δέ σημαίνει 6110x0- πή από τή φάρα.…πσύ κρατάει πάντα 16 όνοµα του γενάρχη μέ περηφάνε,ια, κάτι αντίστοιχο μέ τούς θεούς 1'1 ήρωες γενάρχες των αρχαίων, αθηναίων «φύλων»; Πε- 91116 να σημειώσω πως έξω δέν 6λέπω κάποια «συνέχεια», αλλά απλή αντιστοιχία παρόµοιων κοι- νωνικό" δομών. Τωρα πρέπει νά έξετάσουµε γι. οτί οί αρχικά κτηνοτροφικές «φυ- λές» των Χισνιά8ων έξελίοσοντα-ι κατά ένα ποσοστό σέ 119901:va- κές η έστω µικτές, χωρίς νά πα- ρουν τή µορφή τού Ισνάφι…) παρ" 8A0 πού «016 τέλος τού 180υ οτί,- ωνα 6οισ.κόµαστε μπροστά 016 φαινόµενο: ή κτηνοτιροφιικνή πα- " 1110 πάνω, πολλεςαπ ίδικές εκδροµές ΜΝ|ΌΥ-|ΟΥΝ|ΟΥ .ΠΕΡΣ|Α 21-31!5 .OXPIAA- κΑΣτΟΡ|Α22-29|5 .ANAITENAPIAOTOVAAFKAAA-KAZTOPIA 20 23/5 0κΡΟΥΑΖ|ΕΡΑ'. N\YKONO- ΡΟΔΟ- ΗΡΑΚΛΕΙΟ- ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ 27-3015 ΚΡΟΥΑΖΙΕΡΕΣ: ΠΟΡΟΣ 28- -3ο|50ΥΔΡκ28- 30/5 ιο ΕΚΔΡΟΜΕΣ ΜΕ ΠΟΥΛΜΑΝ ΣΕ ΟΛΗ τΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΠΑ τΗΝ ΠΕΝτΗκΟΣτΗ 28- 30/5 Θ BOYAAI'IEZTH-B-IENNHH216.IXI'IANII\4-1816 QMOIXA-AENINI'KPANT-KIEBO 27/6-9/7 τρια, πού ή συνείδησή της ήταν σχεδόν απόλυτα δεσµευµένη από 16 ένστιιχτο, τωρα κάτω 611’ τήν έπη: ιβΟή των αστικων όρεινων κέν- τρων, έλευΘερώνεται 6116 τό έν- στιιχτο, πλουτίζεται από τήν 6- 011in ί=δεολογία», όπως σημειωνει 6 Μ. M. Παπαϊωάννου στά σχό- λια των α'Απάντων» τού [109901- 60133. - Τόν "…. A6170 τόν 0119:1600- 61i; φά- 9:; έχουν µικτό χαρακτήρα, κτη- νο-ιιρ(ίφιικό καί χειροτεχνικό. Σταύς όρεινούς -ιιληθυσιµο'ύς΄ των χωριων της "Ηπείρου I—01'r16 µας ένδιαφέρουν έδω- τό μεγαλύτε- po ποσοστό τής παραγωγικής 6900111916111101; κατέχει ή πρωτο- γενής παραγωγή. κτηνοτροφία, γεωργία, ύλοτοµία, 716 έσωτερι- κή κυρίως κατανάλωση καί λιγό- το… 716 έμπορία. ‘H φτώχεια φυ- σικων πόρων όδηγεϊ΄ ένα 967.10; τού πληθυσµού σέ μεταποιητικές δρα- αγριότητες καί είναι γνωστή έπίιδαση των ήπειρωτων σέ διάφο- ρες µορφές χειροτεχνίας καί στήν ο1ικοδοµική. Πολύ περιορισµένη εί- ναι ή προσφο;ά …και… δά- σκαλοι, κομπαγιαννίτες, μεταφο- ρε'ι'ς .. Κοντά 0' 0616 πρέπει v6 προσθέσουµε πως ό 01.096; έχει κάποιαν αντοχή στό χρόνο, δια- τηρειται κι όταν πιά έχουν αλλά. ζει οί συνθήκες τίς δποίες έξυπη- ρετούσε µένει σάν ένα σχήµα χω- ρίς περιεχόμενο. "Από τα λιγοστά στοιχεία, πού πρός τό παρόν κατέχουιµε, Βγαίνει τό συµπέρασµα πώς οί «φυλές» το. χιονιαδιτων ζωγράφων είχαν δομή καί λειτουργία µεταποιητι- κής συντεχνίας. Σήµερα, δέ6αια, ή ζωγραφική θεωρείται προσφοοά Β. …µε… µα στήν αποχή έκείνη αντιµετωπίζεται 06v 9:101101111110'1 δραστηριότητα, αντίστοιχη μέ τού χαλκο-.ι:γού, τού ασημιτζή, τού λι- 907A6¢011 κ λ. π. Πρόκειται, όπως 16 0119121113009: καί &… τήν αρχή 716 χειροτοχνικού χαρακτήρα ζω- τΡαΦική. Φαίνεται πώς οί σχέσεις ανά- 9:00 στίς δύο ώρες δέν είναι έχ- θρια΄:ς, … π.μειωνονται καί έ- πιιγαμίες. "1E :11, Χρύσω,κ κόρη τού Πασχαλ& ζωγ;άφου Ζήκου Γε- ωργίου παντρεύεται τό Μαρινα ό- μ-ότρχνό του "Αναστάσιο Κ. Ζωγρά- φο καί 9' αύτόν κάνει δύο άλλους ζωγράφους, τό Χριστόδουλο και τό Θωµά, πού ανήκουν πιά στή φά- ρα τ&ν Μαρινάδων. "Ας σημειω9ε'ι' να. πως πολλοί, καί από τίς δύο φάρες, έπαιιρναν τό έπάγγελμά τους 716 έπόνυµο: Ζωγράφος, ό- πως Εγινε καί µέ άλλα έπαγγέλ. µατα, Βαγενας, Χαλκιάς, Μαραγ- κός, Σαράφης. 'H I':§1.1701910, 811- λα5ή ό γάμος ανάμεσα σέ άτοµα από δι:(>οο:τικές ένωσεις αίµατο- σωγγένειας ήταν σέ παγκόσµια κλίµακα έπι3υμητή καί πολλές φα- πές έπιδ:6,λη.υένη 716 λόγους εύ- γονίας πού είχαν διαπιστωθεί έρ- _ πε ιΕαµκά4. Μέ αφετηρία τό χωριό τους. 8- που τούς χειμωνιάτικους μήνες δούλευαν φορητές είκόνες, ξεχύναν- ταν 0i χιονιαδίτες ζωγράφοι 11.06; διάφορες κατευθύνσεις 716 v' 6-10- λάόουν τοιχογραφικές έ:γασίες καί v6 πουλήσουν τίς έτοιµες εί- κόνες. Μερικές φορές έμεναν 96- mm σέ τόπους 811911 ύπήρχε &» κετή δουλειά, παντρεύονταν καί ντόπιες, όπως έκανε 6 Παγώνης στή Δράικια τού Πηλίου 5. "Έργα τους συναντούμε στή Βο-ύρµπιανη, στή Στάρα-Μάνη Καστοριάς. στό Αύγοριινό Μακεδονίας, στό Πεντά- λαφο καί στόν γειτονικό του Βυ- θό, στή Β=ήσσανη, στά πηλιορείτι- . κα χωριά Δράκια, 'Ανήλιο, K10- 06; Νεσχωρι Μακιρινίτσα στό µο- ναστήρι τής Κλεισούρας, στήν Πρεµετή, στή Ζίτσα, στό Κανκού- λι στό Τσεπέλα5ο στό 8011007121- 91 καί τό Σκαµηέλι Ζαγαοισύ, τήν Πυ:σόγιαννη, στήν περιφέρεια Αγρινίου στό Καλλιφόνι Καρδί- τσας καί σέ πολλά άλλα χωριά. Οί χιονιαδίτες ζωγράφοι, έκτός 6:116 τό κύριο αγιογρ:(>ικό τους έργο, καλλιέργησαν καί άλλους ταµεις τής τέχνης τους, όπως τό τοπίο …'(Παγόννης: "Αγία Μαρίνα , νι:χισ9ε'ι',- καί από τήν καλαισθη- τή 81011601911011 προσόψων από και- σέλλες (σπίτι τού Σ. Ζωγράφου στούς Χιονιάδες) καί τή νεκρή φύση (Παγώνης… 'Αγία Μαρίνα ΚισσοΘ, "Αγιος Δηµήτριος Νεοχω- ριού). * T6 σηµείωµα τούτο, είναι 916 πρωτη προσέγγιση στό Θέµα, 916 ύπόδειξη 716 τό δρόµο πού "ίσως 1110:1151 νά ακολουθήσουν νεωτειροι έρευνητές καί 0' άλλα χωριά µέ παρόµοια κοινωνική δοµή καί αν- τίστοιχες δραστηριότητες, χωρίς να προδικαζει καί τα τελικά συµ- περάσµατα. 'Η έρευνα γύρω από τόν παραδοσιακό 90; πολιτισμό προχωρεί πέρα από 11'1I συλλογή ύ- λικού, πού φυσικά πρέπει νά συ- τική αποτίµηση, σέ πιό σύνθετες καί ούσιαοτικές μορφές. 1.-Γωργίου Παίσίου, lacing, 'Αγιο- γ-ραφία καί 'Αγιογράοαι των Χιανιάδων. "Ιωάννινα 1962. σελ. '. 2.-Δέν υπάρχει µεγάλη …τική έργα σία γιά τα Ισνάφισ καί ΄ραυφι΄:τια στην "Ελλάδα. µόνο µερικές µονο- γραφίες. Σχετική 6ιδλιογραφία Ελέ- πιστού: Νικ Πανταζοωύλω, "Ελλήνων Συσσωµατόσεις κατά τήν Τουρκοκρατίαν. "Αθή- κι1958. Ξ.-Χριστό. Περραιδαύ, "Α π α ν 1 α. Πρόλογος Νίκου Εύη, 'Επιµέλεια- Σχόλια Μ.Μ. Παπαϊωάννου. 'Αθήνσ 1956, σελ. 83. 4.-Φρειδ. "Ένγκελς, 'H Καταγω- γή τής 0"‘°.7£"'°" τής Ατοµικδήςκ 'Ιδιακτησίας καί το Κράτους. "Αθήνα [966. σύ. 6.100 [03 κ.α. 5.-Κίτσου Α. Μακρή, "Η Λαϊκή Τέ- ένα9 τού Πηλίου, "Αθήνα I976. σελ. Φορώντας νοιώθω ίκανοι σάν νά τό πλατεια κ.λξκ'ΐ'.ξ Καραγεώργη Σερ8ίος 4 (1 Athens Hiltc ι ζ |ϊΔ|π΄ 'χειροιεκνική - Ζωγραφική ΑΠΟ τίς τέσσερες µεγάλες πη- γες των Ήπειρωτων χωρικών - ζωγράφων, τό Κατιέσσοδο, τά Σουδενά, τούς Χιονις&δες καί τή ,Σαµαρίνα, άσφαλω πιό 113066ch πηγή είναι οί Χιονι&δες. ωµαρινα σήµερα 6ρίσκεται στό Νοµό Γρεδενών, στ& σύνορα 'H115i006 116i Μακεδονίας, ωστό- 00 πολιτιστικά &νήικει στόν ήπει- ρωτικό χώρο. Χωρικούς - ζωγρά- φους΄ έδωσαν πολλά ήπειρώτικα χωριά, όπως τό Φο-ρτόσι, τό Κα- λέντζι καί άλλα. Πολύ συχν& 0II1- μειώνουν στά έργα τους καί τόν τόπο καταγωγής τους. '|διαίτερα οί Χιονιαδίτες, δίπλα στ' όνοµά τους σχεδόν πάντα δείξουν τό χω- ριό τής καταγωγής τους σέ διά- φορους τύπους. «εκ Χιονι&δων», «& .…" Χιονι&δες», «6-116 χω- ρίον Χιονιάδες», αεκ Χ΄ιονι&δες», αΧιονιαδίτου», «Χιονιαδίτη». «X10 νιάδες». Αυτό ανερώνει έµμεσα πώς οί Χιονιαδιτες ζωγράφοι εί- xav καλή φήµη. ' έπίδοση πολλών 6-116 τούς Χιονιαδίτες στή ζωγραφική είναι γνωστή 6 παλιά, γι' αύτό κυ- κλοφορεί καί ή φράση «Χιονιαδί- της είσαι; Ζωργ&φος είσαι!». Δέν θά &ναφερθούµε έδώ στήν ποιότη- τα της καλλιτεχνικής τους παρά- γωγής, καί ιδιαίτερα τής άγιο- γραφιας, πού προκάλεσε καί τήν έντονη άρινητική αντίδραση τού Φώτη Κόντογλου. Χειροτεχν-΄΄ικ& ερ- γα, καλύπτουν τίς λατρευτικές 6- νόγκ.ες ένός 1.1576A-0u µέρους τής Βόρειας "Ελλάδας, καί πέρα 611 αύτή. "Αλλωστε τό έπίπεδο δέν είναι τό ιδιο σέ όλους τούς Χιο- νι αδίτες ζωγράφους. Υπάρχουν 6- ν&µεσά τους καλοί, μέτριοι καί κακοί. Τά προ6λήηιατα πού θά μάς άπωσχολήσουν… σήμερα είναι δύο, ή καταγωγή τής τέχνης τους καί κυρίως ή επαγγελµατική τους συσσωµ&τωση. Χώρος Ερευνας τό χωριό XIo- 016555, σκαρφαλωµένο στά κακο- τρ&χαλα 6ουνά τής 'Ηπείρου, δί- πλα στά &λ6α-νικά σύνορα. "Αλλο- το, µέ έκατοντ&δες κατοίκους καί σήµερα µόνο μέ 16, κι αυτούς σέ προχωρηµένη ηλικία. Χορτάρια- σαν 16 μονοπάτια, έρημο τά πε- ρισσότερα σπίτια, γκρεμίσματα παντού. Εικόνα έρήιμωσης καί φθοράς οχι πολύ διαφορετική καί άπό άλλων ήπειρώτικων χωριών. [16A161500I πόροι τού χωριού ή κτηνοτροφία, ή ζωγραφική καί ή ξυλογλυτιτική. Σήμερα οί συκιά- ζεις καί ή μικρή οικόσιτη κτηνο- τροφία. * Πώς δηµιουργήθηκε ή παράδο- % αύτή σ΄ ένα, απομονωμένο ορει- νο'χωριό; Σ ό,τι αφορα στήν ζυ- λογλυπτική, ίσως η πλησιέστερη ΄΄ πρός τήν αλήθεια ερμηνεία ειναι η ακόλουθη. Η ξυλογλυτιτική ύ- πήρξε, άπό παλιά, τέχνη .… 60- "ο… &.λλά σέ μικρά κυρίως άν- τικείµενα γιά σπιτική καί 51167- γελµαιική χρήση. Μες. "Ντακ κουτάλια, σφοντύλια κλπ. Κάτω άπό ορισμένες συνθήκες καί µέ τήν πίεση τού µικρού κτηνοτροφικού είσοδήµατος, είναι δυνατό νά προ- χωρήσουν καί σέ πιό σύνθετες μορφές, όπως είναι ή εκκλησια- στική ξυλογλυπτική. Στή ζωγραφική, όµως, δέν µπο- ρούµι: νά έπισημάνουµε ανάλογα σπέρματα. Μά καί ή δασική πρώ τη ύλη, άντίθετυ 611’ ό,τι συνέ- 6αινε μέ τή 6αφικ.ή των µαλλιών, Επρεπε ναρΘει από τόπους µακρυ- νους καί μέ “GAUY'IIIED'G ταξίδια. Τοπική παράδοση, πού τήν 6V6- φέρει στό πολύτιµο συλλεκτικό 616Ai0 του γιά τους χιονιαδίτες ζωγράφους ό ντόπιος παπα - Γι- όργης ΠαΤσιος 1, µιλάει γιά µα- Θητεία νεαρών 6λαχοποιµένων στήν '|ταλία. M6. κι άν ύποθέσουµε 116- θητεία στό "Αγιον "Όρος. κι έκει τό ίδιο επικρατούσε. "Αλλωστε καί ζωγράφοι 6116 άλλα χωριά, µέ σίγουρη μαθητεία στό "Αγιον"Ο- ρος, τήν ίδια τεχνοτροπία άκο- λουθούν. Είναι ή κοινή είκαστική διάλεκτος όλων των χειροτεχνών ζωγράφων τής έποχής τους καί νοµίζω πώς τή ρίζα της πρέπει νά τήν &ναζητήσουµε στά. πολύ πιό κοντινά καί προσιτ 'Επτ&- νησα, μέ τή γνωστή ζωνών… σχολή τους. Μερικές προσπάθειες νά κρατη- δεί στούς Χιονιάδες ύφος πλησιέ' στερο πρός τή 6υζαντινή παράδο- ση έμειναν χωρίς συνέχεια. Σά μιά τέτοια προσπάθεια σηµειώ- vowI: τήν gixéva τού 'Αγίου ’Av- τωνίου, πού 6ρίσκεται στήν έκ- …κλησία τού Αγίου 'Αθ&νουσίου XI- '… ονι&δων, καθώς καί μιά μεταγενέ στερη, 6AA6 1116 6066013 11606A- λαγή της, πάλι στήν ίδια έκκλη- σία. Γιά τήν επαγγελµατική …όργ&- νωση καί τή διδασκαλία τής τέ- χνης στούς Χιονιαδες έχουν δια- τυπωθεί πολλές εκδοχές, πού 016- vouv ως τήν ύπαρξη όργανωµένης Σχολής Ζωγραφικής. 'Η έλλειψη γραπτων πηγών ή λ… σίγου- ρων στοιχείων &φήνει 16 πεδίο έ- λεύθερο γιά κάθε µορφής είκασίες, άπό τίς όποίες δέν ξέφυγε καί ό ύποφαινόµενος. 'Επαγγε.λµατική όργ&νωση και σταδιακή 11691115i6 είναι άλληλένδετες σέ µορφές χει- ροτεχνικών συσσωιιατωσεων. Τό έθνικό τους δίκαιο καθορί- ζει όχι μόνο τούς όρους άσκησης τού έπαγγέλματος. άλλά καί 16 διαδοχικά στάδια µαθητείας, μέ τήν αντίστοιχη ανάληψη εύθυνων στήν παραγωγική διαδικασία. Εί- δικά στη ζωγραφική, οι μικροί 116- θητευόμενοι &ρχίζουν άπό 6011811- τικές δουλειές, όπως 16 τρίψιμο των χρωµάτων καί 16 καθάρισμα των w'IvéAAm 601506 προχωρούν στό γέµισµα όµοιόκρώµων 511106- νειων καί δι χικά άναλα6αίνουν περισσότερο υπεύθυνα καθήκοντα, ώσπου νά φτάσουν στή σχεδίαση ΄φυλαί, καί 16 δούλευα τόν λοιςισιιερειών. Οί έπαγγε…λµατικές αύιές 6076M)- σεις δέν είχαν σταθερή µορφή2. *Ητ&ν προσαρµοσµένες στό εί- δος καί στίς &νάγκες τής οίκονο- qufic δραστηριότητας σέ κώε΄ 1o- "µέα. Γιά τούς 6ιοτέχνες ύπηρχαν 16 1σνάφια ή ρουφέτια. γιά τούς εµπόρους οί κοµπανίες η συντρο- φίες, γιά τούς κτηνοτρόφους τ& τσελι,γκ&τα καί ποικίλες µορφές γι& τούς ναυτικούς καί τούς 6106 τιωτικούς. T6 [60 αίώνα έχουµε στήν ενετοκρατούιιενη Κρήτη «’A- T06 KITZOY MAKPH δελφότηιαε ζωγράφων, στήν όποία συμµετέχει καί ό νεαρός Μενέγος (Δομίνικος) Θεοτοκόπουλος. Μετά 6116 έπίπονες έρευνες ε- Φτασα στό συμπέρασµα .… οί ζωγράφοι των Χιονιάδων δέν άκο- λούθησαν τή συντεχνιακή έπαγγελ- παπική συσσωμάτωση, &λλ& 16 111.1- ρισμό σέ φ & ρ ι: ς, κοινωνι- κές διι&δες πού στηρίζονται στήν κοινότητα καταγωγής. Πρώτη νύ- ξη γι& νά στραφεί η. έρευνα πρός τήν κατεύθυνση αύτή τήν έδωσε 1.1I6 άπό τίς πρωτες επιγραφές τού ζωγράφου Πσγόνη στό Πήλιο. Νεόφερτος &κόιια, κρατάει τήν ή- πειρωτικη προφορά τού ονόµατός του καί θυµάται τή φάρα στήν ό- ποία Μπι. Σέ κιονόκρανο τής 'Αγίας Μα- οίνος Κισσού. στ& 18,02,άμε' σα σέ πολλά άλλα γράφει: κχείρ δωρεούντος παγούνι κωσταντί έκ φυλής πασχαλ&δες». 'Η επιγραφή αύτή έ6αζε πολλά έρωτήµατα, πού τελικά 6ρήκαν τήν Μάντησή τους, έκ΄τός άπό" ένα: Τί σήμαινε εκείνο τό «έκ φυλής πασχαλ&δες». ' Χριστόφορος Περραιόός στήν « '|- στορία τού Σουλίου καί Πάργας», πού τύπωσε στά 1857, γράφει στή σελίδα 17: «El: 16 τέσσαρα δασικές φόσες, στούς Πασχαλ&δες καί στούς Μαρι΄ ες. υσικά, δέν επιδίδονταν όλοι οί άντρες κάθε φάρος στή ζωγραφική. 'H κτηνοτροφία 110105115115, 66161- κός πόρος διοποοισμσύ καί ισως μιά κάποια στρατιωτική 6076M.)- ση νά τούς συνέδεε. ΟίΠ Πασχαλίτ- δες κατοικούσαν στή συνοικία πού 6ρίσκεται δορειοδυτικ& 6116 τό κέντρο τού χωριού καί είχαν γιά κοινό τους έργαστήριο, όπου …γι- νόταν καί ή μαθητεία των νέων ζωγράφων, Ένα πολύ ψηλό κτίριο. πού οί ντόπιοι 16 έλεγαν «πούλα των Πασχαλάδων». "Ας θυµηθούµε Εδω πως ό Σουλιώτης Λ. Κουτσο- νίκας στήν « Ιστορία της Έλλη…- κής "Επαναστάσεως, σηµειώνει πως 16 σπίτια των &ρχηγων κά" 95 φάρος «ήσαν κατά τό μάλλον πύργοι οχυρά». 'Η κούλα των Πωχαλ&δών E115- 05 έδω καί σαράντα περίπου χρό- "& καί στή Θέση της έχτισε και- νούργιο σπιτι παραθερισµού ένας 6116 τούς απογόνους των Πασχα- λάδων, ό συνταξιούχος δάσκαλος Στέφανος Ζωγράφος, πολύτιμος συμπαραστάτης µου στίς σχετικές Ερευνες. 'Εννοείται .… πολλοί έρ- γ&ζονται καί στά σπίτια τους, 111.:- pic; άπό 16 μέσα τού 19ου αί- ώνα. Σώζεται σέ καλή κατάστα- ση 16 σπίτι, όταν έργ&σΘηκαν οί ΠασΧσλάδες ζωγράφοι Γεώργιος, Ματθαίος. Ζπ"ος. 'Απόστολος. Σω- κράτης καί Κωνσταντίνος. 'A116 τή φάρα των Πάσχα… &ποσπάσθ΄ηκε, 616 τέλη τού 18ου αίωνα, ένα παρακλάδι της. οί Τσα- τσαίοί Πασχαλ&δες ή σκέτο T66- τσαί'οι. Οί Μωιν&δες 1161011106- σαν λίγο χαμηλότερα. Σώζεται, παρστηµένο καί τηγµένο στήν &- γρια 6 τ'ηση. τό κ:ινό τους έρ- γαστήριο. 'Η οίκογενε: ακή διαδο- χή στό έπ&γγελµα τού ζωγράφου διαπιστώνεται πολλές φορές. 11. χ: Κωσταπής Χιονιαδίτης (παπ- πόύς) — Παγώης Χιονισδίτης κι υστερα Δραιώτης (γιός) — 'A- θαν&σιος Παγωνίδης κι Μέρα Ποιόν… (εγγονός). Έδω τό διαπιστώνουµε καί Τό σπίτι όπου δούλεψαν πολλοί ζωγράφοι άπό τή κφυλή» των Πασχαλαδων ταύτα χωρία ύπάρχουσι διάφοροι Φάροι κοινώς όνομαζόμε- ναι». Σ' αλλα σηµεία τού δι6λίου του &ναφέρεται στή «φυλή των Βοτζα- ραίων», στή «φυλή των Ζερ6αίων» κλπ., δηλαδή σέ γνωστές σουλιώ- τικες φάρες. "Ας σημειώσουμε έ- δώ, γιά τό σημερινό &ναγνώστη, πως ή λέξη φάρα πολύ άργότερα πήρε… ύποτιιιητική σημασία. παπά ' Γιωργης [1610105 πολλές φορές, στά διογραφικ& στοιχεία γιά X30VICX5iTES ζωγράφους, δίπλα στά όνοµατεπώνυμά τους σηµειώ- νει «έκ τής γενεάς Πασχαλάδων», «εκ τής γενεάς Τσατσαίών Πασχα- λ&δών», «Μαρινάς», χωρίς νά δί- νει αλλη έξήγηση. Τελικά ή έπι- τόπια έρευνα &τιέδειξε πως οί χιο- νιαδίτες ζωγράφοι &νήκαν σέ δυό σχηµατισμό νέων έπώνυµών σέ 6r Θρώπους µιάς 061061;. 'Η 6AA67I'1 τού έπώνυµου δέ σημαίνει 6110110- πή άπό τή φόρα, πού κρατάει πάντα 16 όνομ΄α τού γενάρχη µέ περηφάν-εια, κάτι &ντίστοιχο µέ τούς θεούς ή ήρωες γενάρχες των αρχαίων άθηναίκων «φυλών». Πε- 01116 νά σηµειώσω .… έδω δεν όλέπω κάποια «συνέχεια», &λλά διπλή άντιστοιχία παρόµοιων κοι- νώνικών δομών. Τώρα πρέπει νά έξετ&σουµε 71. mi οί &;ιχιικά κτηνοτροφικές «φυ- λές» των Χισνιάδων έξελίσσονται κατά ένα ποσοστό σέ 1510015va- κές ή έστω µικτές, χωρίς νά πά- ρουν τή μορφή τού ίσινωφιού παρ' όλο πού «016 τέλος τού [Sou 011- ώνα 6ρισ.κόμαστε µπροστ& στό φαινόμενο. ' ή κτηνοτροφική πα- ϊδικές έκδρΟμές ΜΝΓΟΥ-|ΟΥΝ|ΟΥ .ΠΕΡΣικ 21-315 .OXPIAA- κΑΣτΟΡιΜ2- 29/5 .ANAETENAPIAOTOVAAI'KAAA-KAZTOPIk 20 23/5 θκΡΟγΑΖιΕΡΑ: N\YKONO- ΡΟΔΟ- ΗΡΑΚΛΕ|Ο- ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ 27-3οι5 ΚΡΟΥΑΖΙΕΡΕΣ. ΠΟΡΟΣ 28- 3050ΥΔΡκ28- 30/5 :; ιο ΕΚΔΡΟΜΕΣ ΜΕ ΠΟΥΛΜΑΝ ΣΕ ΟΛΗ THN … ΕΛΛΑΔΑ ΠΑ τΗΝ ΠΕΝτΗκΟΣτΗ 28- -30|5 ωΒΘγΔΑπΕΣτΗ- -Bl-ENNH1 ι2ιόΟιΣπΑΝιΜι8|ό …… οΜΟΣΧΑ-ΛΕΝιΝΓκΡΑΝτ-κιΕΒΟ 27/6-9/7 Π ΑΝΕΠ|ΣΤΗΜίΟΥ 56 (ίος Οροφος) τηλ:3ό3ό777-3ό38132 -3ό3813ό ΄ | ίδια.… Λ Τό έργαστήρι των Μαρινάδων ζωγράφων Μιά, πού ή συνείδησή της ήταν σχεδόν άπόλυτα δεσμευµένη 6-116 16 ένστιχτο, τώρα κάτω άπ' τήν έπι…:ροή τών ζωτικών όρεινών κέν- τρων, έ.λωθε:ώνεται άπό τό έν- στιτιο, πλουτίζει… άπό τήν 6- στική Θεολογία, όπως σημειώνει 6 Μ. Μ. Παπαϊωάννου στά σχό- λια των κ'Απ&ντων» τού Περραι. 6063. - τα 1106110 λόγο τόν σηµειώσο- 01: πιό πάνω, πολλές 6-116 τίς φά- ρες έχουν µικτό χαρακτήρα, κτη- νοτ:ήνικό καί χειροτεχνικό. Στούς όρεινούς πληθυσµούς των χωοιων τής 'Ηπείρου -&ύτ& μάς ένδιαφέρουν ' 16 μεγαλύτε- ρο ποσοστό τής παραγωγικής δρ&στφιότ'ητας κατέχει ή πρωτο- ΥΣ…" παραπανω κτηνοτροΦ|α. γεωργία, ύλοτομία, γιά 5111.11501- κή κυρίως κατανάλωση καί Με. τερο γιά έμπορία. 'Η φτώχεια φυ- σικών πόρων όδηγεί ένα µέρος τού πληθυσµού σέ µεταποιητικές δρα. "ποιότητες καί ε1ναι γνωστή ή έπίδοση τών ήπειρωτ6ν σέ διάφο- ρες µορφές χειροτεχνίας καί στήν οίκοδοµικιή. Πολύ περιορισµένη εί- ναι ή προσφορά ύπηιρεσιών: δά. σκαλοι, -κομτιογιαννίτ΄ες, μεταφο- ρείς... Κοντά σ' αύτό πρέπει νά 110009560005 πως ό θεσμός έχει κάποιαν άντοχή στό χρόνο, δια- τηρείται κι δταν π. & έχουν ("ελλά- ξει οί συνθήκες τίς ότοίε: έξω…- 051066: μένει σάν ένα άι: χω- … ΄ , 'πιµέλεια- χόλια Εξ ου. 'Αθήνα "ο... ." πο τ ιγοσπΜ στοιχεια, που πρός 16 παρόν κατέχουµε, Βγαίνει τό συμπέρασµα πως οί εφ.-λές» των χιονιώιτΘ Μ… είχε" δοµή καί λειτουργία μεταποιητι- κής "ταινίας. Σή:ερα, Βάσια, ή ζωγραφική "κείται 1006-6006 ύ- ππ;εσιά, ιό στήν Εποχή έκείνη άντιµιτωπίζεται σάν µεταποιητι-κιή δραστηριότητα, &ντίστοιχη µέ τού χαλκό.-πού, τού άσηµιτζή, τού λι- θογλι΄=φου κ...λπ Πρόκειται, όπως τό σηµειώσαµε καί 6-116 τήν άρχή γιά χειροτεχνικού χαρακτήρα ζώ- τωρινή- Φαίνεται πως οί σχέσεις 6V6- μεσα στίς δύο φ&ρες δέν είναι έχ- θρι-κιές, &φού σηµειώνονται καί 5- τιιιγοιµίες. "Ετσι, ή Χρύσω, κό>η τού Πασπαλά ζωγπφου Ζήκο-.ι Γε- ωργίου παντρεύεται 16 M60116 ό- µότεχνό του 'Αναστάσιο Κ. Ζωγρά- 00 καί µ' ανιόν κάνει δύο άλλους Cur/0610095, τό Χριστόδουλο και τό θωιια, 1106 άνήκουν πιά στή φά- ρα των Μαρινάδων. "Ας σημειωθεί έδώ πως πολλοί, καί άπό τίς δύο ώρες, έπαιρναν τό 5116775A1I6 τους γιά έπώνυµό: Ζωγράφος, δ- πως έγινε καί µέ άλλα έπαγγέλ. 11616, Βαγενάς, Χαλκιάς, M62067 κός, Σαράφης. 'Η έξωγαιιία, δη- λαδή ό γάμος άν&µεσα σέ ατομα άπό δι:|>οιρετι.κές ένωσεις αιµατο- συγγένειας ήταν σέ παγκόσµια κλίµακα έπιΘυµητή καί πολλές φο- ρές έπιιδεδλη.ιινένη γιά λόγους εύ- γονίας πού είχαν διαπιστωθεί &: ...κι… … Εειραµκά4. Μέ &φετι- pic: 16 χωριό τους, & που τούς χειµωνιάτικους µήνες δούλευαν φορητές είκόνες, ξεχύ.ον- ταν οί χιονιαδίτες ζωγράφοι πρός διάφορες κατευθύνσεις γιά ν άνα. λ&όουν τοιχογραφικές έ;γασίες καί νά πουλήσουν τίς έιοι.με ς εί- κόνες. Μερικές φορές έµεναν µό- νήµα σέ τόπους όπου ύπή-ρχε 60- 115111 δουλειά, παντρεύονταν καί ντόπιες, όπως έκανε ό Παγώνης στή Δράκια τού Πηλίου 5. "Εργα τους συναντούµε στή Βούρμπιανη, στή Σταριτ»σι&νιη Καστοριάς, στό Αύγεριινό Μακεδονίας, στό Πεντά- λοφο καί στόν γειτονικό του Βυ- θό, στή Βήσσανη, στά πηλιορείτι- … κα χωριά Δρ&κια, ΄Ανήλιο, Κισ- σός Νεοχώρι Μακιρινίτσα στό μο- ναστήρι τής Κλεισούρας, στήν Πρεµετή, στή Ζίτσα, 0-16 K061106- AI στό Τσεπέλο6ο στό Β:υσοχώ- οι΄ καί τό Σκαµνέλι Ζατγοειού, τήν Πυ:σόγιαννη, σπιν περιφέρ: τα Αγρινίου στό Καλλιφωνι Καρδί- τσας καί σέ πολλά άλλα χωριά. Οί χιονιαδίτες ζωγράφοι, έκτός άπό τό κύριο 67I070: (;>ικό τους εργο, καλλιέργησαν καί άλλους τομείς τής τέχνης τους, όπως 16 τοπίο (Παγώνης: "Αγία Μαρίνα Κισσού, παρ&σπιτο Τριανταφύλ- λου στή Δράµα) τήν προσωπο- γραφία (Χριστόδουλος Γεωπό- φος. προσωπογραφίες των γονι- ων του Παγώνης: Ρήγας Υψήλάν- της), τίς ιστορικές σκηνές ('Av01- 6160qu Παπακώοτας - Μαρινάς. σπίτι τού P615011 στό Τοπέλο-6ο), ιζίς …) τή διακόσµηση προσόντων 6116 κο. σελλες (σπιτι τού Σ. Ζωγράφου στους Χιονιάδες) καί τή νεκρή φύση -(Παγόνη;- "Αγία Μαρίνα Κισσοί», 'Αγιος Δηµήτριος Νεοχω- πιω). * T6 σηµείωµα τούτο είναι μιά πρώτη προσηγι΄ση στό Θέµα, µιά ύπόδειξη γιά τό δρόµο πού ίσως πρέπει νά &κολου9η-σουν νεώτεροι έρευνηιές καί σ΄ &λλα χωριά μέ παρόµοια κοινωνική δομή καί άν- τίστοιχες δραστηριότητες, χωρίς νά προδικάζε'ι καί τά τελικά συµ- περάσµατα. 'Η έρευνα γύρω 6116 τόν παραδοσιακό µας πολιτισμό προχωρεί πέρα 6116 τή συλλογή ύ- λικού, πού φυσικά πρέπει νά συ- νεχισ9εί, καί 6116 τήν καλαισθη- τική ΜΜΜ, σέ πιό σύνθετες καί ούσιαστικές μορφές. 1.-Γ…γίου Παϊσίου, Ιερέας, 'Αγιο- γροφία καί 'Αγιογρ&φοι των Χιονι&δων. Ι'ωάννινα 1962.σ:λ.Ι. 2. -Δέν ύπόρχει μεγάλη συνθετική έργα- σία γιά 16 Ισνάφια καί μονοπάτια στήν ενώ δα, µόνο µερικές μονο- γραφί…ες. Σχετική διδλιογραφία ελέ- πιστού: Νικ. Πανταζόπούλω, 'Ελλήνων Συσσωματώσιις κατά τήν Τουρκοκρατίαν. .…- Μι [953. 1956, σελ. 83. 4-Φµιδ. "Εως, 'Η Καταγω- γή τής Οίκογε΄νειας, τής 'Ατοµικ6ής'1,διοκτησίας καί το Κράι τους 'ΑΘήνα 1066. σελ. u[[10, 103 κά 5.-Κι'τσ=νΑ. Μακρή, 'ΗΛσίκήΤύ- τη τού Πηλίου, 'Αθηνα 1976.ω. 209. -- Φορώντας… νοιώθετι …ϊκανοι σάν νάτό Πλατεία Κολξέτξ Κορογεώργπ Σερ6ίσς 4 (2 Athens Hiltc ROI Rolex Oyster L