% T—XNK 3E|_|||\/|E/\ T 3l ΕΛΛΑΔΟΣ Όμηρο µογνησιος Προκπικο Πρ©Θωνεδριου για Er] ΕΞΠ©ΜΠΠΧΛΝΠΛ OUnv ελλαδα βολος 1981 TEXN KC) El—IIIVI-A—ITHDIC) ΞΛΛΑΔΟΣ ΒµηµΟ µογνησιος ΠρΟκΠκΟ Προσυνεδρ[κ1 γκππη ΠΒΠ©ΜΠ=ΠΧΑΝΠΑ σΒην ελλαδα βολος 1981 Στό τεύχος card περιλαµβάνονται 0L είσηνήσεις έ- κείνες de τό Προσυνέδρι.ο πού προτάθηκαν νά περι- ληφθούν στό Συνέδριο τοι"; Τ.Ε.Ε. γιά τή Βιομηχανία. ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ - ΔΙΛΛΗΜΑ Η ΨΕΥΤΟΔΙΛΗΜΜΑ . . . Θ. Παπαγιάννης. 'Αρχιτέκτων ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΜΕΤΑΠΟΙΗΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ . . Η. Ξηρακιάς. Πολιτικός Μηχ/κός Κ. Καραγιάννης n . Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΚΑΙ Η ΕΝΤΑΞΗ ΣΤΗΝ Ε.Ο.Κ. Κ. Βανέζης, Γεν. Γραμ. Συνδέσμου Βιομηχάνων θεσσαλίας ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ Χ. "Αντωνίου, Μηχανολόνος-"Ηλεκτρολόγος, 'Αντιπρόεδρος ΤΕΕ Μαγνησίας Ν. Δεμίρη, 'Αρχιτέκτων, Βοηθός Α.Π.Ο. Τ. Κωτσιόπουλος. 'Αρχιτέκτων, 'Επιμελητής A.n.e. . ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΣΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ Γ. Πισχίνας, Μηχανολόνος - Μηχανικός Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΣΤΗ ΜΑΓΝΗΣΙΑ . . Μ. Μοδινός. Προϊστάμενος Υ.Π.Α. Θεσσαλίας Γ. 'Ανγελόπουλος. Μηχανολόνος - *Ηλεκτολόγος Σελίδα 11 21 27 49 63 (Ξ!) 1. ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ - Δ|ΛΗΜΜΑ "Η ΨΕΥΤΟΔ|ΛΗΜΜΑ Θύµιος Παπαγιόννης, ,Αρχιτέκτων Περίληψη 'Εξετάζονται τά πλεονεκτήματα καί μειονεκτήματαπού προ- έρχονται άπό τή Βιομηχανική "Ανάπτυξη καί άν ή ανάπτυξη αύ- τή μπορεί νά συμβαδίζει με προαγωγή η τουλάχιστον όχι μείωση τής ποιότητας ζωής. Στό καθαρά προσωπικό έπίπεδο, ή ποιότητα ζωής είναι μιά πολύπλοκη έννοια. πού συνδυάζει στοιχεία άντικειμενικάκαίύ- ποκειμενικά καί πού προυποθέτει συνθήκες μέ μεγάλες διαφορές άπό άτομο σέ άτομο. Στό κοινωνικό όμως έπίπεδο ή ποιότηταζω- ής είναι μιά έννοια πού σχετίζεται μέ τήν ίκανοποιητική άπα- σχόληση. τήν παροχή κοινωνικών έξυπηρετήσεων (παιδεία ύγεία. πολιτισμός, αναψυχή. πρόνοια) τή διαβίωση σέ ένα κατάλληλο περιβάλλον. μέ δυνατότητες εύκολης προσπέλασης τού γύρω φυ- σικού χώρου. Είναι έπομένως έννοια κατανοητή, προσδιορίσιμη, καί άμεσα σχετισμένη μέ τήν πολεοδομική Θεώρηση. Μιά καί ή ίκανοποιητική άπασχόληση είναιθετικόστοιχείο τής ποιότητας ζωής, ή βιομηχανία ως κύρια πηγή παραγωγής ά- πασχόλησης. άποτελεί έπιθυµητή δραστηριότητα. Είναι δε διπλά έπιΘυµητή γιατί δημιουργεί είσόδημα άπαλλαγμένο από τόν πα- ρασιτισμό καί γιατί µέσα άπό τήν τεχνολογική πρόοδο, μπορεί να συντελέσει στήν παγίωση τής εθνικής άνεξαρτησίας καί κυ- ριαρχίας. 'Από τήν άλλη πλευρά. ή βιομηχανία χρησιμοποιεί γή γιά τήν άνάπτυξη των εγκαταστάσεων της. 'Η γή αύτή"άναλίσκεται". άλλάζει δηλαδή χαρακτήρα, συνήθως ανεπανόρθωτα.Αύτόείναι ά- κόμα πιό έντονο όταν συνδυάζονται µέ τή βιομηχανία καί δρα- -8- στηριότητες λατόμευσης η χρήσης µετώπου θαλάσσης. όπου οί έ- πιπτώσεις στό φυσικό τοπίο είναι σοβαρότατες καί άνέκκλητες. Παράλληλα, ή βιομηχανία παράγει ύποπρο[όντα (άέρια, ύ- γρά καί στερεά), πού έάν δέν συλλεγούν στήν πηγή, καί διατε- θούν άκίνδυνα, μπορούν νά ρυπάνουν ή καί νά µολύνουν τό γύρω χώρο. "Υπάρχει λοιπόν δίλημμα μεταξύ βιομηχανικής άνάπτυξης καί τής διατήρησης ποιότητας ζωής; Δύο είναι οί πιθανές άπαντήσεις: Σύμφωνα µέ τήν πρώτη. ή βιομηχανία. ώς δραστηριότητα οί- κονοµική μέσα σέ μιά έλεύθερη κοινωνία, έπιλέγει τή χωροθέ- τησή της µέ κριτήρια συμφέροντος. 'Η προσπάθεια δέ έπιβολής περιορισμών στό χώρο έγκατάστασης καί στή διαδικασία προστα- σίας τού περιβάλλοντος άπλώς δημιουργεί δυσχερέστερες συνθή- κες έπιβίωσης καί μάλιστα σέ μιά περίοδο κρίσης καί διεθνούς άνταγωνισμού. Σάν άποτέλεσμα τούσυλλογισµούαύτού, δύο άντί- θετες στάσεις. Είτε "όχι βιομηχανία γιά νά διατηρήσουμε τήν ποιότητα ζωής",είτε"μήν παιδευόμαστε άδικα. ή βιομηχανία μέ τό δυναμισμό της θά έπικρατήσει". Τό αντίθετο υποστηρίζει ή δεύτερη άπάντηοη. 'Οχι μόνο δέ ύπάρχει δίληµμα ανάμεσα στή βιομηχανία καί στήν ποιότητα ζω- ής, αλλά θετική σχέση. 'Η βιομηχανία έπομένως είναι έπιθυµη- τή [έκτός άπό λιγοστές περιοχές παραδοσιακών οίκισµών, ίδι- αίτερου φυσικού κάλλους. τουρισµού). μπορεί δέ νά χωροΘετεί- ται στόν ευρύτερο άστικό χώρο, γιά τόν περιορισμότών μεγάλων µετακινήσεων τών έργαζομένων, ύπό όρισμένες προύποθέσεις. Πρώτη: Τήν προσεκτική τοποθέτηση τών βιομηχανικών συγ- κεντρώσεων. Οί μή όχλούσες μεταποιητικές δραστηριότητες καί µάλιστα οί μικρής κλίμακας καί έντονης άπασχόλησης είναι προ- τιμότερο νά τοποθετούνται σέ έπαωή καί μέσα στήν πόλη, ώστε νά έλαχιστοποιείται ή άπόσταση έργασίας-κατοικίας. Οί μεγα- λύτερες βιομηχανίες. άνάλογα µέ τή φύση τους καί τό βαθμό ό- χλησης πρέπει νά χωροθετούνται σέ είδικές ζώνες, σέ ίκανή ά- πόσταση καί μέ παρεμβολή χώρων πρασίνου ή γεωργικής γής μέ- χρι τίς περιοχές κατοικίας. Δεύτερη: 'Ο περιορισμός τής ρύπανσης καί µόλυνσης.1)πε- -9- ριορισμός αύτός σέ διεθνώς άνεκτά όρια είναι καί τεχνικά δυ- νατός καί στό άμεσο μέλλον άναπόφευκτος. Γιατί καί θα μας έ- πιβληθεί άπό τούς διεθνείς μας έταίρους καί θά καταστεί φυ- σιολογικός άπό τή χρήση σύγχρονων μηχανημάτων καί τήν άποφυ- γή σπατάλης ένέργειας καί ύλης. Λόγοι δέ σχετιζόµενοι μέ τήν καλή ύγεία τών έργατών θά έπιβάλλουν τή διατήρηση καλών συν- θηκών στό περιβάλλον έργασίας. Βεβαίως, ή Πολιτεία πρέπει νά παρέμβει καί νά διευκολύνει τήν οίκονομική προσαρμογή τών πα- λαιοτέρων βιομηχανικών μονάδων στίς νέες περιβαλλοντολογικές συνθήκες. 'Από τίς δύο αύτές άπαντήσεις, ποιά είναι ή όρθότερη; "Ισως ένα συγκεκριμένο παράδειγμα θά είναι χρήσιμο: "Η βιο- μηχανική άνάπτυξη στήν εύρύτερη περιοχή Βόλοα. Σύμφωνα µέ τή δεύτερη άποψη. ή βιομηχανική άνάπτυξη τής περιοχής είναι έπιθυμητή καί μπορεί νά πραγματοποιηθεί χωρίς νά ύποβιβάζει τήν ποιότητα ζωής τών κατοίκων. Βασικό έργα- λείο γιά τήν άρµονική συνύπαρξη είναι τό ρυθμιστικό σχέδιο, πού έχει έπεξεργαστεί ή τοπική αύτοδιοίκηση καί οί κοινωνι- κοί φορείς τής περιοχής καί έχουν έγκρίνει άπό τό 1977 τάδη- μοτικά συμβούλια Βόλου καί Νέας ΄Ιωνίας. Τό σχέδιο ρυθμίσεων τού εύρύτερου χώρου προβλέπει σέ πρώτη φάση 50.500.000 στρέμ γιά βιομηχανικές περιοχές σέ κατάλληλες θέσεις. Είναι δέ πο- λύ θετικό ότι ή ΕΤΒΑ έχει ήδη προγραμματίσει δύο βιοµηχανι- κές ζώνες καί προχωρεί τήν τρίτη στήν περιοχή Βελεστίνου. 'Αλλα όπως ύποστηρίζει ή πρώτη άποψη΄ ότιδηλαδήή βιο- μηχανική άνάπτυξη τού Βόλου είναι γεγονός καί ότι τίποτα δέν μπορεί νά τήν περιορίσει. 'Ο Βόλος έπομένως θά γίνειστό μέλ- λον "Ελευσίνα, μέ βαθύτατα ύποβαθμισμένο περιβάλλον καί μέ χαµηλότατες συνθήκες ποιότητας διαβίωσης. Σάν έπιχείοημα γιά τήν άπαισιόδοξη αύτή άποψη θά µπο- ρούσε νά άναφέρει κανείς τίς τροποποιήσεις πού έπέφερε τόάρ- μόδιο ΄Υπουργείο στό ρυθμιστικό σχέδιο, ύποβάλλοντάς το γιά έγκριση στό 'ΕΘνικό Συµβούλιο Χωροταξίας καί Περιβάλλοντος στίς 11 'Οκτωβρίου 1980 [Τό σχέδιο, σέ συνδυασμό καί μέ τή Λάρισα. δέν έγκρίθηκε άκόμα). Προβλέπεται λοιπόν άπό τό "Υπουργείο, ή καθιέρωση βιο- μηχανικής χρήσης άνατολικά τής Γορίτσας. Τό ρυθμιστικό σχέ- διο, άναγνωρίζοντας τήν οίκονομική σηµασία τού εργοστασίου -1Ο- τσιμέντων, προέβλεπε σέ πρώτη φάση τόν περιορισμό τών λατο- μεύσεων καί τής ρύπανσης καί τή βαθμιαία άποκατάστασητού το- πίου. Στή δεύτερη φάση τήν έναρξη τής διαδικασίας μετάθεσης τού έργοστασίου μέσα στόν εύρύχωρο χώρο τής Μαγνησίαςμέ στό- χο τό έτος 2000. Σήμερα ή θέση τού έργοστασίου παγιώνεται. Είναι δέ φυσικό, ότι ή ύπαρξη θεσµοθετημένης βιομηχανικήςπε- ριοχής, θά περιορίσει τίς δυνατότηες άρνησης καί σέ άλλες άν- τίστοιχες έγκαταστάσεις, (όπως οί δεξαμενές καυσίμων), πού θά θελήσουν νά κτιστούν έκεί. Δεύτερο. τροποποιείται τό ρυθμιστικό πού πρόβλεπε δια- τήρηση τής νεωονιΚής γής στό χώρο μεταξύ βιομηχανικτ'1ς ζώνης καί λιμανιού (Σαμπάν ΄Αγά), χωρίς βεβαίως νά θίγονται οί ση- μερινοί αγρότες, κάτοικοι τής περιοχής. Τό 'Υπουργείο προ- τείνει τή δηµιουργία μιάς μικρής οίκιστικής περιοχής. Τόάπό- λεσμα είναι προφανές: ΟΕκοπεδοποίηση τού συνόλου τής έκτασης μέσα σέ δέκα χρόνια. καί δημιουργία έργατικού γκέτο σέ βάρος καί τής πόλης καί τών μελλοντικών κατοίκων τής περιοχής. Πέρα άπό αύτά διατυπώνεται ή γνώµη δημιουργίας μεγάλης βιομηχανικής ζώνης μετώπου θαλάσσης στόν "Αλμυρό. Κατά τό ρυ- θµιστικό καµιά έγκατάσταση. πού µπορεί νά μολύνει τόν Παγα- σητικό δέν πρέπει νά δηµιουργηθεί πρωτού όλοκληρωθεί ή μελέ- τη τού κόλπου, πού έπονεί τό Ι.Ω.Κ.Α.Ε. καί ύλοποιηθεί πρό- γραμμα καθαρισμού του.Γιά τό λιμάνι. τέλος΄ πρέπει νά έξετα- σθεί μέ προσοχή ή άνάπτυξή του' ώστε νά μή διογκωθεί ύπέρμε- τρα καί άποβεί σέ βάρος τής πόλης. Γιατί ύπάρχουν περιορι- σμοί τού θαλάσσιου καί χερσαίου χώρου, πού δέν μπορείκαί δέν πρέπει νά ξεπεραστούν. Κρίνοντας αίσιόδοξα τίς δύο αύτές άπόψεις, δηλαδή, τής άρμονικής συνύπαρξης ή τής άντίφασης άνάμεσα στή βιομηχανία καί τή διατήρηση τής ποιότητας ζωής. πιστεύω ότι στά χέρια τών κατοίκων τής περιοχής καί τών έκπροσώπων τους είναι νά έ- πιλέξουν καί νά δηµιουργήσουν γιά τήν πόλη τους τίς συνθήκες πού αύτοί έπιθυμούν. 2. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΜΕΤΑΠΟΙΗΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ Η. Ξηρακι6ς, Πολιτικός Μηχανικός Κ. Καραγιάννης, Πολιτικός Μηχανικός Περίληψη 'Εξετάζεται τό ίστορικό τής Βιομηχανικής άνάπτυξης τού Νομού Μαγνησίας πού είναι ένας άπό τούς πιό παραδοσιακά βιο- μηχανικούς Νομούς τής Χώρας. Γιά νά μελετήσει κανείς τίς προοπτικές βιομηχανικής ά- νάπτυξης σέ μία περιοχή, νομίζω ότι έκτός τών άλλων,είναιά- παραίτητο νά έρευνήσει καί τήν ίστορία τής περιοχής. γιά νά δεί κατά πόσο ύπήρχε βιομηχανική δραστηριότητα στό παρελθόν στόν τόπο του, άρα καί κατά πόσο ύπάρχει έξοικειωμένο ή εί- δικευμένο προσωπικό γωάνά έπανδρώσει τίς σημερινέςμελλοντικές βιομηχανικές μονάδες. Μ'αύτή μου. λοιπόν τήν είσήγηση θά προσπαθήσω νά κάνω μιά σύντομη ίστορική άναδρομή στήν έξέλιξη τού µεταποιητικού τομέα στήν περιοχή τού Ν.Μαγνησίας. Γιά νά κάνω δέ τήν άνα- σκόπηση αύτή, θά άναφερθώ σέ τέσσερες (4) διαδοχικές χρονι- κές περιόδους, χωρισμένες μέ κριτήριο τίς κοινωνικές, οίκο- νομικές καί πολιτικές συνθήκες πού έπικρατούσαν στή καθεμία άπ'αύτές. "Ετσι, ή πρώτη περίοδος θά είναι αύτή τής τουρκο- κρατίας. ή δεύτερη άπό τήν προσάρτηση τής θεσσαλίας στό νεο- σύστατο έλληνικό κράτος 1881-1920, ή τρίτη θά είναι ή περίο- δος τού μεσοπολέµου 1920-1940 καί ή τετάρτη ή μεταπολεμική περίοδος μέχρι σήμερα. -12- 1. ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ "Η θεσσαλία καί ή περιοχή μας έπεσαν στόν τουρκικό ζυγό 30 χρόνια νωρίτερα άπό τήν Κων/πολη, δηλαδή τό 1423. Τήν έπο- χή αύτή ό σηµερινός Βόλος ήταν ένα κάστρο μέ λίγους κατοί- κους. στήν περιοχή πού είναι σήμερα ή συνοικία "Παλαιά" καί όνομαζόταν Γόλος ή Κάστρο. Τά χωριά τού Πηλίου καί τής γύρω περιοχής είχαν άναπτυνμένη τή γεωργία. τήν κτηνοτροφία καί είχαν καί µία παράδοση στήν ύφαντουργία καί τή µεταξουργία. 'O Μπέης πού έγκαταστάθηκε στήν περιοχή. οίκειοποιήθηκε πολυάριθμα άκίνητα καί έκτεταμένες γαίες. βοήθησε όμως, καί στήν οίκονοµική έξέλιξη τού τόπου. 'Από τότε άρχίζεικαίδρα- στηριοποιείται ή βιοτεχνία μετάξης. ή παραγωγή βαμβακιού καί μαλλιού, πού άποτελούν καί τίς βάσεις γιά τήν βιοτεχνική καί έµπορική άνθιση τής Θεσσαλίας κατά τούς έπομένους αίώνεςή θά μπορούσαμε νά πούμε καλύτερα ότι ούσιαστικά συνέβαλαν στήν διατήρηση καί προαγωγή τών άλλοτε άκμαίων βιοτεχνιών τού τό- που. Στίς άρχές τού 17ου αίώνα άρχίζει νά ύποχωρεί τό φεου- δαρχικό σύστημα καί παραχωρεί τή θέση του στόν άστισμό, γε- γονός πού δημιούργησε καινούργιες σχέσεις σέ εύρύτερη κλίµα- κα. Τά πηλιορείτικα χωριά, πού είχαν πάρει άπό καιρότό προ- νόμιο νά είναι αύτοδιοίκητα άρχίζουν σιγά-σιγά, έκτόςάπό τήν γεωργική καί κτηνοτροφική τους άπασχόληση, νά έπιδίδονταικαί στό έμπόριο. τήν ναυτιλία καί τήν βιοτεχνία. Κατά τόν 18ον αίώνα ίδρύθηκαν καί λειτούργησαν στά χω- ριά τού Πηλίου, Μακρυνίτσα, Πορταριά, Ζαγορά, Κατηχώρι διά- φορες βιοτεχνίες. Οί κάπες τής Ζαγοράς είναι όνοµαστές τήν έποχή αύτή σέ όλα τά λιμάνια τής Μεσογείου. Είναι καμωμένες άπό χονδρό χνουδωτό ύφασμα πού κατασκευάζεται στά χωριά τής Ζαγοράς. Είναι δέ τόσο καλά ύφασμένο πού είναιάδιάβροχο.'Α- πό τή Ζαγορά οί κάπες περνούν στό Βόλο ή τή θεσσαλονίκη άπ' όπου τίς στέλνουν στόν προορισμό τους. 'Από στοιχείατού Γάλ- λου Προξένου στή Θεσσαλονίκη, μαθαίνουμε ότι πέντε χιλιάδες άπ'αύτές περνούν άπό τά λιµάνια τού 'Αρχιπελάγους, τής Συρίας καί τής Αίγύπτου, δύο χιλιάδες άπό τά λιμάνια τής ΄Αδριατι- κής καί άλλες τόσες άπό τά λιμάνια τής Μεσογείου. -13- "Ενα άλλο σημαντικό προϊόν τής περιοχής ήταν τό μετάξι. πού τό μεγαλύτερο μέρος του τό άπορροφούσε ή άνορά τής θεσ- σαλονίκης. 'Η έτησία παραγωγή μόνο τών χωριών τής Ζαγοράς ήταν 25.000 όκάδες, άπό τίς όποίες 5.000 χιλιάδες χρησιμοποιούν- ταν στόν τόπο γιά τήν κατασκευή μαντηλιών. 6.000 φορτώνονταν γιά τά ύφαντουργεία τής Χίου, ένώ τά ύπόλοιπα στέλνονταν στή Γερμανία καί τή Βενετία. Τό 1779, από πληροφορίες πού ύπάρχουν, έξάγονταν 30 - 35.000 όκάδες μετάξι στήν "Ολλανδία, 'Αγγλία, Γένοβα,Λιβόρνο καθώς καί στή Γαλλία πού άγόραζε έκλεκτότερεςποιότητες. Πε- ρίφημα ήταν τά μεταξωτά μανδήλια τής Πορταριάς πού συναγωνι- ζόταν έκείνα τής Λυώνας. Είσάγονται δέ νήματα άπό τή Σμύρνη καί άλλού γιά βαφή στά γνωστά στήν Εύρώπη βαφεία Ζαγοράς-Κα- τηχωρίου. Τό λιμάνι τού Βόλου είναι ή σκάλα όλης τής Θεσσα- λίας. Παρ'όλο όμως πού ήταν πολυσύχναστο λιμάνι. ή πόλη δέν παρουσίαζε άνάλογη αύξηση πληθυσμού, πού κυµαινότανγύρω(ττίς 3.000, ένώ ή Λάρισα είχε 20.000, τά Φάρσαλα καί ό Τύρναβος 6.000 κλπ. Μεγάλη έπίδοση παρουσιάζει στή θάλασσα τήν έποχή αύτή τό Τρίκερι. "Η χρησιμοποίηση τού άτμού γιά μηχανική κί- νηση μέ τήν όποία άρχισε ή βιομηχανική έπανάσταση τής'Αγγλί- ας. ήταν ένα μεγάλο κτύπημα γιά τήν άναπτυγμένηβιοτεχνίατής περιοχής. "Ετσι ή οίκονομία τής Θεσσαλίας καί τής περιοχής βρίσκεται σέ κρίση καί μαρασμό άπό τίς άρχές τού 1800 έως τή λήξη τής "Ελληνικής "Επανάστασης. Σύντομα όμως άρχισενάι&να- λαμβάνει. Στά χωριά τού Πηλίου ή βιοτεχνική παραγωγή ήταν µι- κρότερη βέβαια άπ"ότι κατά τήν προεπαναστατική περίοδο, ση- μαντική όμως μέχρι τού 1800. όπότε ή βαθμιαία άνάπτυξη πιά τού Βόλου συντέλεσε στή βαθμιαία παρακμή τους. ΄Ετσι τήν έποχή πρίν άπό τήν προσάρτηση τής Θεσσαλίας τό 1881, λειτουργούσαν μερικά, πρωτόγονα βέβαια,έργοστάσιαστήν περιοχή. "Υπήρχε μεγάλη σαπωνοποιία στό Βόλο πού τροφοδοτού- σε όλη τή Θεσσαλία, καθώς έπίσης καί ένα ταπητουργείο. Στά Λεχώνια λειτουργούσε έργοστάσιο μετάξης τών "Αδελφών Κοκωσλή Μεταξουργείο καί μακαρονοποιείο ίδρύθηκε στήν 'Αφησσοτό 1872 άπό 'Ελβετικό οίκο. ή βελτίωση δέ τής άγροτικής κυρίως παρα- γωγής έπέτρεψε τήν άνάπτυξη τού έξαγωγικού έμπορίου. Τό 1852 -14- τό έξαγωγικό έμπόριο έφτασε τά 3.000.000 φράγκα. "Υπήρχαν δέ στό Βόλο έγκατεστημένοι ύποπρόξενοι τής Γαλλίας καί τής Αύ- στρίας. καθώς καί πρακτορείο τών αύστριακών άτμοπλοίων L10- yd. Γιά πολλά χρόνια τό έμπόριο τού Βόλου ήταν στενά συνδε- δεμένο µέ τήν Αύστρία. 2. ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1881-1920) 'Η προσάρτηση τής Θεσσαλίας στήν έλεύθερη "Ελλάδα, έπη- ρέασε σημαντικά τίς οίκονομικές, κοινωνικές καί πολιτικές έ- ξελίξεις τής χώρας. Τό 1881 βρίσκει τό έμπόριο τού Βόλου σέ μεγάλη άνθιση. Οί έµποροι πού έγκαταστάθηκαν στήν πόλη αύξή- θηκαν σημαντικά, έτσι ώστε ό Βόλος νά χαρακτηριστεί "άποθή- κη τού έμπορίου στή Θεσσαλία μετά τής 'Ελλάδος καί τής "Ανα- τολής". "Η βαθμιαία έμφάνιση τών βιομηχάνων καί χρηματιστών γί- νεται μαζίμέ τήν έμφάνιση τών µεγαλοτσιφλικάδων. 'Η πτώχευση τού 1893. τά έξοδα τού πολέμου τού 1897 καί ό διεθνής οίκο- νομικός έλεγχος πού έπακολούθησε, προκάλεσαν τήν ύποτίμηση τής δραχμής. Παρ'όλα αύτά ή βιομηχανική άνάπτυξη στή περίοδο αύτή ήταν άργή, άλλά σταθερή. Στήν άνάπτυξη τού Βόλου, αύτή τήν έποχή, βοηθούνπολύ ή σιδηροδρομική σύνδεσή του µέ τή Λάρισα καί άργότερα µέ Καρ- δίτσα, Τρίκαλα, όπως έπίσης καί ή κατασκευή προβλήτα 220 μ. τό 1903. Παράλληλα μέ τήν άνάπτυξη τού έμπορίου άρχισε καί ή άνάπτυξη τής βολιώτικης βιομηχανίας. Κατά τήν περίοδο 1900- 1919 ίδρύονται στό Βόλο δύο μεγάλα ύφαντουργεία, ένας άλευ- ρόμυλος καί πολλές άλλες μικρότερες βιοµηχανίες. "Η βιομηχα- νία όμως πού πήρε τήν έποχή αύτή μεγάλη άνάπτυξη είναι έκεί- νη τού καπνού (κατασκευή σιγαρέττων καί συσκευασία καπνού). "Ιδρύονται στό Βόλο τρείς, µικρές βέβαια, καπνοβιοµηχανίες , ένώ οί άποθήκες καπνού είναι πάμπολλες καί άπασχολούν χιλιά- δες έργάτες. 'Ο πληθυσμός τής πόλης τό 1907 ήταν 23.500" ένώ τό 1896 16.700, αύξηση δηλαδή 40%. Τό 1920 είναι 6 χρόνος τής σχετικά μεγαλύτερηςάκμήςτού Βόλου. Τό έξωτερικό μονάχα έμπόριό του φτάνει τά 112 έκατομ. χρυσές δρχ. μέ είσαγωγή 53 έκατ. καί έξαγωγή 59 έκατ. Γενικά τήν περίοδο 1881-1920 ίδρύονται ή άρχίζουν νά έμφανίζονταιώς -15- βιοτεχνίες, οί βιομηχανίες πού θά παίξουν σηµαντικόρόλο στήν άνάπτυξη τής περιοχής στήν περίοδο τού μεσοπολέμου καί μετα- πολεμικά. Τό 1883 ίδρύεται ή σιδηροβιοµηχανία Σταματόπουλου πού κατασκευάζει κάθε είδους γεωργικά μηχανήματα καίέργαλεία καί έχει χυτήρια άτσαλιού, χυτοσιδήρου, όρειχάλκου καί άλου- μινίου. Πρώτες ύλες γιά τήν κατασκευή τών κάθε είδους γεωρ- γικών έργαλείων. μηχανημάτων καί έξαρτημάτων χρησιμοποιείπα- λιά έλάσματα ναυαγίων, παλιά χυτοσίδερα, μαντέμιακαίγιά εί- δικές κατασκευές σίδηρο πού είσάγεται άπό τό έξωτερικό. Τό μηχανοτεχνικό του προσωπικό έφτασε πρίν τόν β΄ παγκόσµιο πό- λεμο τά 400 άτομα. "Εφτασε δέ ή προπολεμική του έτήσια παρα- γωγή τά 11.000.000 δρχ. Τό 1886 ίδρύθηκε τό μηχανουργείο Ρο- δίτη. Στήν άρχή δούλεψε σάν μηχανουργείο. άργότερα παράγει πετρελαιομηχανές Σεμί-Ντήζελ πού είναι καλής ποιότηταςκαίά- πορροφούνται στήν έλληνική άγορά καί στήν Κύπρο. Τό 1895 ίδρύεται άπό τρείς Ζαγοριανούς άδελφούςή άρχαι- ότερη σιδηροβιομηχανία Βόλου ή Α.Ε.Ε. Γκλαβάνης. Γιά μεγάλο χρονικό διάστημα ή βιομηχανία ήταν ή μεγαλύτερη τού Βόλου καί τής χώρας καί έπαιξε σηµαντικό ρόλο στήν οίκονομία τής περι- οχής. Τό 1890 ίδρύθηκε ή καπνοβιοµηχανία Ματσάγγου πού έγινε άργότερα ή σπουδαιότερη βιομηχανία τού Βόλου καί ήταν γιά πολλά χρόνια ό κυριώτερος οίκονομικός παράγοντας τής περιο- χής. Τό 1889 ίδρύεται ή βιομηχανία Παπαρρήγα. Στήν άρχή ξε- κίνησε σάν μία βιοτεχνία. στήν περίοδο όμως τού μεσοπολέµου βελτιώνεται καί άναπτύσσεται σηµαντικά. Παράγει όρειχάλκινα είδη οίκοδοµών, ύδραυλικά είδη, γκαζιέρες καί θερμάστρες πε- τρελαίου. Τά προϊόντα προτιμούνται γιά τήν έξαιρετική ποιό- τητά τους καί έξάγονται στήν Τουρκία, Κύπρο, Αίγυπτο, Λίβα- νο, Συρία, "Ιράν καί ΄Ιράκ. Μία άπό τίς σημαντικές έπίσης βιομηχανίες τού Βόλου πού βρίσκονταν σέ μεγάλη άκμή καί πρόσφερε πολύτιµες ύπηρεσίας, είναι ή ύφαντουργία άδελφών Στυλιανού Παπαγεωργίου. 'Αλλες κλωστοβιοµηχανίες είναι τό έργοστάσιο 'Αδαμοπούλου -Χατζηνι- κολάου καί ή θεσσαλική βιομηχανία Η ΠΡΩΤΗ τών Πέτσιου- Μιχα- λόπουλου καί Σία. -16- 3. ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1920-1940 'Η περίοδος αύτή χαρακτηρίζεται σάν περίοδος κατάλυσης τών φεουδαρχικών σχέσεων τής άγροτικής οίκονοµίας στό θεσσα- λικό χώρο. Μέ τήν μεταβολή τού συστήματος τό 1911 άνοιξε ό δρόμος γιά τή λύση τού άγροτικού ζητήματος. 'Η άγροτική µεταρρύθμι- ση, πού συνεχίστηκε ώς τό 1938, είχε σάν συνέπεια νάέμπορευ- ματοποιηθεί ό γεωργικός τομέας τής οίκονομίας πού στήν περί- οδο τού μεσοπολέμου γνώρισε μιά θεαματική άνάπτυξη. Πολύ βο- ήθησε σ'αύτή καί ό πληθυσμός πού έγκαταστάθηκε στήν περιοχή άπό τήν προσφυγιά τής Μ. 'Ασίας. Τό χάσιµο τής Μ. "Ασίας καί τής Α. Θράκης ήταν σοβαρό πλήγμα γιά τήν έλληνική κεφαλαιο- κρατία. Αύτό είχε έπίδραση καί στό έµπόριο τού Βόλου. Διότι τά έμπόρια τής 'Αθήνας. Θεσσαλονίκης. Πειραιά έπειδή χάθηκε μεγάλο μέρος τής άνατολικής Μεσογείου. όπου άπλωνόταν οίδου- λειές τους. στράφηκαν άναγκαστικά στήν έσωτερική άγορά καί συναγωνιστήκανε µέ τό έμπόριο τού Βόλου. ΄Ετσι ένώ τό 1920 τό έξωτερικό έµπόριο ήταν 112έκατ. τό1923 ήταν μόνο 25 έκατ. χρυσές δρχ. Τό βιομηχανικό κεφάλαιο άντίθεταάναπτύσσεταιτήν έποχή αύτή στό Βόλο πάρα πολύ. Τά παλιά έργοστάσια μεγαλώ- νουν καί ίδρύονται καινούργια. Τό 1921 ίδρύθηκε άπό τό Στυ- λιανό Καπουρνιώτη καί "Αλέξ. Παντή ή σημαντική καί άξιόλογη βιοµηχανία τού Βόλου ""Αλευροβιομηχανία Καπουρνιώτη- Παντή" Παρόμοια είναι καί ή "Αλευροβιομηχανία "'Αδελφών Λούλη" πού ίδρύθηκε τό 1914. Βιομηχανίες πού συµβάλλουν έπίσης άρκετά στήν τόνωση τής οίκονομικής ζωής τής πόλης είναι καίτά έργο- στάσια ζυμαρικών τών Γεωρ. Σκαρίμπα. Σοφιάδη, Σταμάτη καί Βούλγαρη. Τό 1923 κάνει έναρξη ή κεραµοποιία Τσαλαπάτα πού κατα- σκευάζει κεραμίδια βυζαντινού καί γαλλικού τύπου καί τούβλα κάθε είδους. Τό 1924 ίδρύεται τό έργοστάσιο τσιμέντων "ΟΛΥ- ΜΠΟΣ" πού έξελίχθηκε σήμερα σ΄ένα άπό τά μεγαλύτερα καί πιό σύγχρονα έργοστάσια τής Εύρώπης σέ παραγωγή τσιμέντου. "Επί- σης ίδρύονται ένα έργοστάσιο οίνοπνευµατοποιίας, δύο ταπητο- ποιίας καί ένα μεταξουργείο. Τό τραπεζικό κεφάλαιο έπίσης ά- ναπτύσσεται. 'Εκτός άπό τήν Τράπεζα Κοσµαδόπουλου καί τά ύ- ποκαταστήματα µεγάλων Τραπεζών στήν πόλη μας ίδρύονται δύο -17- καθαρά βολιώτικες καί πηλιορίτικες Τράπεζες, ή Τράπεζα Θεσ- σαλίας καί ή Τράπεζα "Εμπορίου καί Βιομηχανίας Βόλου. 'Η οί- κονομική κρίση όμως τού 29-32 ταρακούνησε καί τή βολιώτικη οίκονομία. Οί Τράπεζες πτώχευσαν, μερικά έργοστάσια ύπολει- τούρνησαν ή έκλεισαν. Γρήγορα ήρθε όμως ή άνάκαμψη. Τό 1933 μέ στοιχεία τού "Εμποροβιομηχανικού 'Επιμελητηρίου ύπάρχουν 30 έργοστάσια καί άπασχολούν 5.000 έργοτούπαλλήλους καί χρη- σιμοποιούν συνολικά κινητήρια ύποδύναμη 4.000 ίππων. Τα δύο μεταλύτερα ύφαντουργεία τής πόλης είναι τού Πα- παγεωργίου-Μουρτζούκου σέ παραγωγή μάλλινων καί μαλλινοβάμ- βακων. Είναι δέ τέτοια ή ζήτησή τους στήν έλληνική άγορά πού δέν έπαρκεί ή παραγωγή γιά έξαγωγή. Τό έργοστάσιο "Αξελού παράγει πετρελαιομηχανέςμέχρικαί 200 ίππων καί θεωρείται άπό τίς σπουδαιότερες βιομηχανίεςτών Βαλκανίων. Γίνεται δέ καί έξαγωγή τών προϊόντων στήν Τουρκία. Κύπρο, Αίγυπτο. Μαρόκο καί γενικότερα τήν περίοδο τού μεσο- πολέμου μέ έξαίρεση μιά έλαφριά κάμψη κατά τήν περίοδο 1931- 32, ή έλληνική βιομηχανία δέν έπαυσε νά αύξάνεται καί νά ά- ναπτύσσεται. Είναι βέβαιο ότι ή άνάπτυξη βασίσθηκε κατά κύ- ριο λόγο στήν έκμετάλλευση τών δυνατοτήτων τής έγχώριας άγο- ράς. "Η βιομηχανία άναπτύχθηκε έκτοπίζοντας τήν εύρωπαϊκή ά- πό τήν έγχώρια άγορά. Αύτό έπιβεβαιώνεται άπό τά έξής στοι- χεία: Τό 1928 ή έλληνική βιομηχανία κάλυπτε τό 58% τής έγ- χώριας άγοράς, ένώ τό 1938 τό 79%. "Επίσης ή χρησιμοποίηση πρώτων ύλών είναι 43% καί 25% άντίστοιχα. Αύτόύποδηλώνειμιά έντατικοποίηση στίς διακλαδικές σχέσεις τής έλληνικής οίκο- νομίας καί ίδίως μεταξύ πρωτογενούς καί δευτερογενούς τομέα. 4. ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 'Ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος καί στή συνέχεια ή έμφύ- λια διαμάχη ήταν φυσικό νά όπισθοδρομήσουν τόβιομηχανικότο- μέα ό όποίος μαράζωσε γιά άρκετά χρόνια. 'Η άνάπτυξη ξαναρχίζει κυρίως μετά τό 1960 καί μέ άλμα- τώδη πιά τρόπο άπό τό 1970. Αύτό είχε σάν άποτέλεσμα: - Τήν αύξηση σέ άπόλυτους άριθμούς τού συνολικού μεγέ- θους έπενδύσεων. -18- - Τήν έξειδίκευσή της σέ τομείς προχωρημένης παραγωγι- κότητας καί τώρα στούς κλάδους μετάλλου, οίκοδομικά ύλικά, ένδυσης κ.ά. - Τήν όργάνωση καί λειτουργία τής βιομηχανικής ζώνης. - Τήν όλοένα καί µεγαλύτερη άπασχόληση έργατούπαλληλι- κού προσωπικού. Παράλληλα ό εύρύτερος τομέας τής μεταποίησης πέραν άπό τήν κατηγορία τών μεγάλων μονάδων ύψηλού ποσοστού άπασχολου- μένου προσωπικού διευρύνεται καί συμπληρώνεται άπό μεγάλο ά- ριθμό βιοτεχνιών πού είτε λειτουργούν συμπληρωματικά τών με- γάλων βιομηχανιών (όπως χαρακτηριστικά μπορεί νά άναφερθή 6 κλάδος τού μετάλλου) είτε μονάδων αύτοτελών μέ μέσο όρο άπα- σχολούμένου προσωπικού 2-5 άτομα πού καλύπτουν τήν παραγωγή άγαθών στούς κλάδους ξύλου, έτοίμων ένδυμάτων, ποτών, τροφί- μων κ.ά. Οί βιομηχανίες πού είναι έγκατεστημένες στήνπεριοχή μας σήμερα συγκεντρώνονται σέ πέντε κυρίως κλάδους: 1) Στόν κλάδο τών ύφαντικών είδών: Κυριαρχεί ένα μεγάλο κλωστήριο 100.000 άδραχτιών καί έ- λέγχεται άπό ξένους κεφαλαιούχους, έξάγει τό σύνολο τής πα- ραγωγής του καί άπασχολεί 1000 έργατούπαλλήλους κυρίως γυ- ναίκες. Μεταπολεμικά ό Βόλος διέθετε δύο μεγάλες μονάδες ύ- φανσης οί όποίες όμως χρεωκόπησαν γιά νά δώσουν τή θέση τους σέ άπλά κλωστήρια. Ζ) Στόν κλάδο τής ένδυσης: Κυριαρχεί μιά γερμανική έταιρία έτοίμων ένδυμάτων καθα- ρά έξαγωγική πού άπλώς μεταποιεί είσαγόμενα ύφάσματα καί ά- πασχολεί 600 έργατούπαλλήλους κυρίως γυναίκες. 3) Στόν κλάδο παραγωγής προϊόντων μή μεταλλικών δουκ- "Εδώ κυριαρχεί ένα άπό τά μεγαλύτερα καί πιό σύγχρονα έργοστάσια τής Εύρώπης τσιμέντου μέ κυρίως έξαγωγικό προσα- νατολισμό καί άπασχολεί 700 περίπου άτομα. 4) Στόν κλάδο μεταλλουργικών βιομηχανιών: Διακρίνονται δύο χαλυβουργεία παραγωγής χάλυβος οίκοδο- µής καί στενών χαλυβδοταινιών άπό τήξη πλοιοσιδήρου συνολι- κής δυναμικότητας 500 χιλ. τόννων πού τροφοδοτούν έλληνικές άγορές καί άπασχολούν 1000 έργαζοµένους. -19- 5) Στόν κλάδο κατασκευής προϊόντων έκ μετάλλου: Κυριαρχεί ένα συγκρότημα χαλύβδινων κατασκευών καί χυ- τοχαλύβων έλληνικώνσυμφερόντων μέδυναμικότητα έπεξεργασίας20 χιλ. τόν χάλυβα σέ άπλές καί σύνθετες κατασκευές. Συνολικά 6 τομέας τής μείζονος βιομηχανίας περιλαμβάνει 140 μονάδες μέ έγκατεστημένη ίσχύ 20.000 ίππων συνολικής ά- πασχόλησης 12.000 έργατούπαλλήλων. Φαίνεται λοιπόν ότι γιά μιά οίκονομική δυναμική καί έ- ξελισσόμενη κατηγορία βιομηχανιών τό μεγαλύτερο μέγεθος τών άγαθών προορίζεται γιά έξαγωγή είτε στήν έλληνική είτε στήν ξένη ζήτηση. "Επίλογος Βλέπουμε γενικά ότι 6 N. Μαγνησίας έχει μιά μεγάλη βιο- μηχανική παράδοση. "Ο δευτερογενής τομέας έπαιξε σημαντικό ρόλο στήν άνάπτυξη τής περιοχής καί 6 ρόλος του μέ τά σημε- ρινά δεδομένα θά είναι γιά τό μέλλον καθοριστικός γιάτήν πε- ριοχή μας. 'Η βασική έπιφύλαξη πού μπορεί νά διαπιστωθεί ά- φορά τήν έλλειψη ένός όρθολογικού σχεδιασμού. πού νά χω- ροθετεί καί νά όρίζει μέ προύποθέσεις τήν λειτουργία τών βι- ομηχανικών μονάδων, έτσι ώστε άνισορροπίες πού έχουν προκύ- ψει σήμερακαίκύρια προβάλλονταισάνβασικάστοιχείατού περι- βάλλοντος τής περιοχής, νά περιοριστούν ή τουλάχιστον νά μή έμφανιστούν στό μέλλον μέ πιό έπικίνδυνη μορφή. 3. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΚΑΙ Η ΕΝΤΑΞΗ ΣΤΗΝ Ε.Ο.Κ. Κ. Βανέζης, Γεν. Γραμ. Συνδέσμου Βιομηχάνων Θεσσαλίας Περίληψη "Εξετάζονται τα προβλήματα τής έλληνικής βιομηχανίας μέ τήν ένταξη τής χώρας μας στήν Εύρωπαϊκή Οίκονομική Κοινότητα 'Η ένταξη τής χώρας μας στήν Ε.Ο.Κ. τήν 1-1-80, έχειθέ- σει διάφορα έρωτήματα΄ μεταξύ τών όποίων καί τό έρώτημα τής καταστάσεως στήν όποία βρίσκεται σήμερα ή έλληνική βιομηχα- νία΄ τών άδυναμιών της καί τών τυχόν δυσχερειών πού θά άντί- μετωπίσει έξ αίτίας τής έντάξεώς της στήν Κοινότητα. Δυσχε- ρειών πού θά προκύψουν τόσον άπό άποψη παραπέρα άναπτύξεώς της, όσο καί προσαρμογών στίς νέες οίκονομικές συνθήκες πού θά δημιουργηθούν σάν συνέπεια τής έκθέσεώς της στίς έντονες ανταγωνιστικές δυνάμεις μιάς εύρύτερης αγοράς - γιά προϊόντα καί συντελεστές παραγωγής - καί τής ύπαγωγής της σένέουςθε- σμούς καί όργανωτικά πλαίσια, μέσα στά όποία οί έπί μέρους έπιχειρήσεις της κληθούν νά δράσουν καί νά άναπτυχθούν στό μέλλον, σάν μέλη μιάς εύρύτερης "Εύρωπαϊκής Βιομηχανικής Κοι- νότητας". Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ Μέ πολλή συντομία θά μπορούσε νά λεχθεί. ότι ή έλληνική βιομηχανία. στή σημερινή της μορφή, είναι στήν πραγματικότη- τα τό άναπτυξιακό προϊόν τής τελευταίας 30ετίας. Αύτό δέ ση- μαίνει βέβαια ότι ύποτιμούμε τήν προσπάθεια πού έθεσε τή βά- ση τής έκκινήσεως στά προπολεμικά χρόνια. Σήμερα ή έλληνική βιομηχανία άποτελείται άπό ένα ίκανο- -22- ποιητικό άριθμό μικρών άλλά τεχνολογικά έκσυγχρονισμένων έ- πιχειρήσεων. ίδίως σέ νεο-άναπτυχθέντες κλάδους. Παράλληλα όμως ύπάρχει καί μεγάλος άριθμός έπιχειρήσεων χαμηλής άποδοτικότητας. ίδίως στούς παραδοσιακούς κλάδουςπα- ραγωγής καταναλωτικών άγαθών. Οί περισσότερες άπό τίς μονά- δες αύτές είναι βιοτεχνικής μορφής καί έξυπηρετούν τοπικές κυρίως άγορές. "Η πρόοδος πού έπιτεύχθη κατά τήν τελευταία είκοσαετία είναι πράγματι ίκανοποιητική. "Αποδεικτικά στοιχείατού ίσχυ- ρισμού αύτού θά μπορούσαν νά είναι: 1. Τό 1958 ή έλληνική βιομηχανία διέθετε 390 περίπου έ- πιχειρηματικές μονάδες μετοχικής μορφής, πού παρήγαν τό ένα τρίτο τού συνολικού βιομηχανικού προϊόντος, ένώ τό 1977 ό άριθμός τής κατηγορίας αύτής άνήλθε σέ 1673 μέ παραγωγή πάνω άπό τό 80% τού συνολικού βιομηχανικού προϊόντος. Τό στοιχείο αύτό άποδεικνύει τήν έκταση τής διαρθωτικής μεταβολής. πού έ- πήλθε άπό όργανωτικής πλευράς. 2. "Ο ρυθμός αύξήσεως τού προϊόντος κατά τήν περίοδο 1950-1978, σέ σταθερές τιμές άνήλθε σέ 80% περίπου έτησίως. 3. Στή σύνθεση τού προϊόντος παρατηρούμε. ότι ένώ, τό 1950 συνίστατο κατά 74% άπό προϊόντα τελικής καταναλωτικής χρήσεως τό 1979 ή κατηγορία αύτή κατήλθε στό μισό περίπου τού συνόλου, μέ άντίστοιχη αύξηση τής παραγωγής τών ένδιαμέσων καί κεφαλαιουχικών είδών καί τών προϊόντων τής βασικής με- ταλλουργίας. 4. Τά βιομηχανοποιημένα είδη άντιπροσωπεύουν σήμερα τά δύο τρίτα τών έξαγωγών τής χώρας έναντι 14% τό 1961. 5. 'Η παραγωγικότητα κατά τήν περίοδο 1951-1979, αύξά- νονταν μέ μέσο όρο 7% περίπου. Γίνεται λοιπόν προφανές ότι μεγάλο μέρος τήςπροόδου πού έπιτεύχθηκε όφείλεται στήν αύξουσα παραγωγικότητα τών νέων μονάδων. πού είναι κυρίως αποτέλεσμα οίκονομιών κλίμακος πα- ραγωγής. τεχνολογικού έκσυγχρονισμού καί ένδοκλαδικής έξει- δικεύσεως. 'Η πρόοδος αύτή τής έλληνικής βιομηχανίας, σέβρα- χύ σχετικά χρονικό διάστημα' ύπήρξε κατά κύριο λόγο άποτέ- λεσμα δραστηριοποιήσεως τής γηγενούς έπιχειρηματικότητας. έ- πενδύσεων ξένου κεφαλαίου καί συνεργασίας τών έλλήνων βιομη- -23- χάνων μέ ξένες έπιχειρήσεις σέ θέματα τεχνολογίας, πατέντων παραγωγής. management, κοινών συμμετοχικών έπιχειρήσεων κλπ. "Η έπιδειχθείσα κατά τό διάστημα αύτά εύκαμψία προσαρμογής , καί συνεργασίας άπό μέρους τών έλληνικών έπιχειρήσεων, παρέ- χουν τήν πεποίθηση στούς φορείς τής έλληνικήςβιομηχανίας.ό- τι είναι σέ θέση ν"άντιμετωπίσουν μέ έπιτυχία,τουλάχιστονά- πό δικής τους πλευράς, τίς άπαιτήσεις τής έντάξεώς μας, στήν εύρωπαϊκή οίκογένεια. ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ 'Η πίστη αύτή πού βασίζεται στά μέχρι σήμεραθετικάάπο- τελέσματα, δέν σημαίνει βέβαια ότι δέν ύπάρχει καί έπίγνωση τών ύφισταμένων άδυναμιών καί σοβαρών δυσίερειώνκαίτών προ- βλημάτων πού θά άντιμετωπισθούν, άπό τίς περισσότερες έλλη- νικές βιομηχανικές μονάδες. Διότι ή όλη παραγωγική διάρθρωση τής έλληνικής βιομηχα- νίας έξακολουθεί νά έχει όρατά άκόμη, τά χαρακτηριστικά μιάς βιομηχανίας πού άναπτύχθηκε, στό μεγαλύτερο μέρος της, κάτω άπό ένα ίσχυρό προστατευτικό καθεστώς καί μέ βασικό προσανα- τολισμό τήν ίκανοποίηση τής περιωρισμένης έθνικήςάγοράς.Εί- ναι συνεπώς έπόμενο, οί έργοστασιακές μονάδες. άκόμη καί οί μεγαλύτερες, νά είναι μικρού σχετικού μεγέθους σέσύγκρισημέ τίς εύρωπαϊκές. Χαρακτηριστικά άναφέρεται ότι τό 1973 οί μο- νάδες πού άπασχολούσαν μέχρι 50 άτομα, άντιπροσώπευαν τό 99% τών καταστημάτων καί άπασχολούσαν τό 63% τών έργαζομένων στό μεταποιητικό κλάδο. Είδικότερα οί μικρές μονάδες πού άπασχο- λούν μέχρι 9 άτομα άντιπροσωπεύουν τά 93% τού άριθμού τών κα- ταστημάτων1«1ίτά 42% τού άριθμού τών έργαζομένων.Τάάντίστοι- χα στοιχεία γιά τή μεσαία βιομηχανία (μέχρι 50 άτομα) είναι 5.5% γιά τά καταστήματα καί 21% γιά τούς άπασχολουμένους.Στή Γερμανία οί έπιχειρήσεις πού άπασχολούν μέχρι 10 άτομα άντι- στοιχούν στά 13%. στήν "Ιταλία τά 28% καί στήν 'Ολλανδία τά 8%. Αύτό σημαίνει ότι σέ πολλούς κλάδους ύπάρχει μεγάλος ά- ριθμός όριακών έπιχειρήσεων, άπό άπόψεως άποδοτικότητας. ή δέ ποιότητα τής διοικήσεώς των νά μήν είναι ίκανοποιητικής στάθμης. 'Εξ άλλου ή παραγωγικότητα. παρά τήν προαναφερθείσα πρόοδο, έξακολουθεί νά είναι καί κατά μέσο όρο, συγκριτικά -24- χαμηλή. Αύτό είναι άποτέλεσμα πολλών παραγόντων, όπως είναι ή άνεπαρκής άκόμη ένδοκλαδική καί ένδοβιομηχανική έξειδίκευ- ση, τό άντιοικονομικό μέγεθος πολλών έξ αύτών καί ή ύποαπα- σχόληση τού έργοστασιακού των έξοπλισμού. 'Επίσης ή έπίδρα- ση τής περιορισμένης άγοράς γιά τά προϊόντα είναι έμφανής, κυρίως δέ στούς παραδοσιακούς κλάδους καταναλωτικών είδών. Δέν ύπάρχει καμμιά άμφιβολία, ότι όρισμένα άπό τά έμπό- δια, γιά τήν άνταγωνιστική άνάπτυξη τής έλληνικής βιομηχανί- ας, βρίσκονται στήν καθηστέρηση άλλων τομέων τής έθνικής µας οίκονομίας ή τήν έλλειψη έκσυγχρονισμού σέ όρισμένους βασι- κούς θεσμούς όπως είναι π.χ. τό φορολογικό σύστημα, οί γρα- φειοκρατικές διαδικασίες διοικήσεως, ή τεχνική έκπαίδευση κ. ο.κ. "Ολες οί άτέλειες καί καθηστερήσεις στούς τομείς αύ- τούς δημιουργούν σοβαρές έμμεσες έπιβαρύνσεις κόστουςγιάκά- θε βιομηχανία, καί ή έλληνική δέν μπορεί νά άποτελεί έξαίρε- ση. "Η ένταξή μας στήν Κοινότητα έλπίζουμε θά δώσειτήκ|άφορ- μή καί θά άποτελέσει τήν καταλυτική δύναμη γιά τήν έπιτάχυν- ση τών άναγκαίων μεταρρυθµίσεων στούς τομείς αύτούς. ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΤΑΞΗ Παρά τίς άναμφισβήτητες δυσχέρειες, οί όποίες είναι φυ- σικό νά έμφανιστούν κατά τή μεταβατική περίοδο καί οί όποίες είναι άλλωστε άναπόφευκτες σέ κάθε άναπτυξιακή προσπάθεια, ή ένσωμάτωση στόν οίκονομικό χώρο τής Εύρωπαϊκής Κοινότηταςδέν είναι δυνατό παρά νά άποβεί εύεργετική γιά τήν έλληνική βιο- μηχανία, δεδομένου ότι άπέδειξε κατά τήν περίοδο τής συνδέ- σεως, ότι καί εύκαμψία προσαρμογής διαθέτει καί σχετική έ- μπειρία έχει άναπτύξει. _ T6 έπιχείρημα έξ άλλου ότι ή έξαγωγική έπίδοση στηρίχθη- κε κατά κύριο λόγο στήν κρατική βοήθεια δέν στηρίζεται, δε- δομένου ότι ή παρεχομένη βοήθεια, μέρος μόνο άντισταθμίζει τήν δημιουργηµένη έπιβάρυνση, άπό τό έλαττωματικό σύστημα έμ- μεσης φορολογίας καί τούς δασμούς πού ύπεισέρχονται στό κό- στος τής βιομηχανικής παραγωγής. Μελέτη πού έγινε μέστοιχεία τού 1975 άπέδειξε ότι ένώ ή βοήθεια στό σύνολό της, άνέρχε- ται στό 10.8% τής άξίας τών έξαγωγών, κατά μέσο όρο, ή μέση έπιβάρυνση άπό τούς προαναφερθέντες λόγους, άνέρχεται σέ 22% -25- περίπου, μέ ποσοστά πού κυμαίνονται βεβαίως άπό κλάδο σέκλά- δο. Τό γεγονός ότι οί έλληνικές βιομηχανικέςέπιχειρήσειςθά έκτεθούν στόν άνταγωνισμό τών βιομηχανιών τής Κοινότητας,δέν ύπάρχει άμφιβολία ότι θά δημιουργήσει γι'αύτές πιέσειςκαίθά φέρει σέ δύσκολη θέση πολλές άπ'αύτές. Τελικά όμως πιστεύου- με ότι οί πιέσεις αύτές θά είναι εύεργετικές διότι θά έξυγι- άνουν καί ύποβοηθήσουν τήν παραπέρα άνάπτυξη καί µάλιστα σέ ύγιέστερη τής σημερινής βάση. Κάτω άπό τήν πίεση τών δυνάμε- ων τού άνταγωνισμού, πολλές μικρές χαμηλήςάποδοτικότηταςβι- ομηχανικές μονάδες θά άναγκασθούν είτε νά έκσυγχρονισθούν ά- νασυγκροτούμενες, είτε νά συγχωνευθούν μέ άλλες, είτε νά έ- ξειδίκευΘούν σέ όρισμένα μόνο είδη, είτε τέλος νά έγκαταλεί- ψουν τό πεδίο. Τό τελευταίο δέν νομίζουμε ότι θά συμβεί σέ έκταση μεγαλύτερη έκείνης, ή όποία συνήθως συμβαίνει καί κά- τω άπό τίς σημερινές συνθήκες. ΄Εξ άλλου, βιομηχανικές έπιχειρήσεις, πού ύπόκεινται ί- διαίτερα σέ οίκονομίες κλίμακος παραγωγής καί έξειδίκεύσεως, όπως είναι οί περισσότεροι κλάδοι τής έλαφράςβιομηχανίαςκα- ταναλωτικών είδών ή άλλων τελικών προϊόντων ή πολλές μηχα- νουργικές βιομηχανίες, θά ύποφέρουν μόνο ύπό μορφή διαρθρω- τικών προσαρμογών, οί όποίες Θά καταστούν άπαραίτητες μέ τήν ένταξη καί όχι λόγω άντιοικονομικής των άναπτύξεως σάν άπο- τέλεσμα τής δασµολογικής προστασίας τού παρελθόντος. Στή κα- τηγορία αύτή συμβαίνει νά περιλαμβάνεται τό μεγάλο μέρος τής έλληνικής βιομηχανίας. Θά πρέπει νά σημειωθεί έξ άλλου ότι, τό μέγεθος τής έλ- ληνικής οίκονομίας καί ή σύνθεση τών οίκονομικών της πόρων, είναι τέτοια, ώστε νά προσδίδουν σέ πολλούς κλάδους τής έλ- ληνικής βιομηχανίας ρόλο συμπληρωματικότητας έναντι τών βιο- μηχανιών τής Κοινότητας καί όχι άνταγωνισμού. "Ο συχνά διατυπούμενος φόβος, ότι οί τεράστιεςπολυεθνι- κές εύρωπαϊκές βιομηχανίες θά θέσουν έκ ποδών πολλές άπό τίς έλληνικές βιομηχανικές έπιχειρήσεις, νομίζουμε ότι είναι υ- περβολικός. "Η μέχρι τώρα έμπειρία όδηγεί στήν πεποίθηση οτι ύπάρχουν, όπως αναφέραμε, σοβαρές συμπληρωματικότητες, ή έκ- μετάλλευση τών όποίων θά άποβεί σέ όφελος όλων. -26- 'Η ένσωμάτωση στόν οίκονομικό χώρο τής Κοινότητας Θάδη- μιουργήσει άσφαλώς τίς άναγκαίες πιέσεις γιά τόν έκσυγχρονι- σμό τών Θεσμών, όπως π.χ. είναι τό φορολογικό σύστημα, πάνο- μικά πλαίσια όργανώσεως καί διεξαγωγής τής παραγωγής καί τών συναλλαγών. οί διαδικασίες τής δημόσιας διοικήσεως. τό χρη- ματοδοτικό καί έκπαιδευτικό σύστημα κ.ο.κ. οίάνεπάρκειες τών όποίων συνιστούν. όπως άναφέρθηκε. έµπόδια γιά μιά ταχύτερη άνάπτυξη τής έλληνικής βιομηχανίας. Δέν θά ήταν έπίσης σκόπιμο νά παραγνωρισθεί καί ή συµ- βολή τών χρηματικών πόρων. πού θά προέρθουν άπό τό Εύρωπαϊ- κό Ταμείο Περιφερειακής 'Αναπτύξεως (ΕΤΠΑ). όπως έπίσης καί άπό τήν Εύρωπαϊκή Τράπεζα "Επενδύσεων (ΕΤΕ). Δέν ύπάρχει άμ- φιβολία ότι οί πηγές αύτές χρηματοδοτήσεων, μαζί μέ τή χρη- ματοδοτική βοήθεια τής Εύρωπαϊκής Κοινοπραξίας "Ανθρακος καί Χάλυβος σέ είδικές περιπτώσεις. θά συμβάλουν άποφασιστικά. άφ"ένός στή δημιουργία προγραμμάτων έργων ύποδομής, άφ" έτέ- ρου στήν έξεύρεση κεφαλαίων πού άπαιτούνται γιά τήν ίσόρροπη καί ταχύρρυθμη άνάπτυξη τής έλληνικής βιομηχανίας. Τό κύριο άναπτυξιακό πρόβλημα τής έλληνικής βιομηχανίας συγκεντρώνεται στήν προσαρμογή τών θεσμικών πλαισίων καί τήν ύποβοήθηση τής άναδιαρΘρώσεως τών οίκονομικών δραστηριοτήτων. Κάτω άπό τίς ύφιστάμενες συνθήκες, ή άντιμετώπιση καί ή σύν- τομη καί έπιτυχής έπίλυση προβλημάτων τού είδους αύτού είναι δυσχερής έξ αίτίας τών συνήθων άντιδράσεων έκ μέρους συμφε- ρόντων ή προκαταλήψεων. 'Η ένταξή μας νομίζουμε ότι θά έπενεργήσει σάν έξωτερι- κή δύναμη πιέσεως καί σάν καταλύτης γιά τήν σύντομη ύπερνί- κηση τής άντιστάσεως γιά τίς άναγκαίες μεταβολές. Μ"αύτό τό πνεύμα καί μέ τά δεδομένα τού 18ετούς έμπειρί- ας συνδέσεως, πιστεύουμε ότι θά μπορέσουμε νά άντιμετωπίσου- με μέ έπιτυχία τά μεταβατικά προβλήματα τής έντάξεως. 4. ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ - Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ Χ. 'Αντωνίου, Μηχανολόγος - 'Ηλεκτρολόγος, 'Αντιπρόεδρος ΤΕΕ Μαγνησίας Ν. Δεµίρη, ,Αρχιτέκτων, Βοηθός Α.Π.Θ. Τ. Κωτσιόπουλος, 'Αρχιτέκτων, Δρ. Μηχ|κός (ΑΠΘ), Ph.D. (Edim- burgh), Έπιµελητής Α.Π.Θ. Περίληψη Στήν είσήγηση έξετάζεται καταρχήν ή σχέση άνάμεσα στή βιομηχανία καί τό πανεπιστήμιο στή Δυτική Εύρώπη άπότόνόψι- μο μεσαίωνα μέχρι σήμερα. Τονίζεται ότι ή σχέση αύτή όδήγησε σέ μία άλληλεξάρτηση πού είχε έπιπτώσεις στήν έρευνα καί τή διδασκαλία τών πανεπιστημίων καί έκφράστηκε μέ σαφήνεια στή χωροθέτηση τόσο τής βιομηχανίας όσο καί τού πανεπιστήμιου. 'Εξετάζεται έπίσης άναλυτικότερα τό ίδιο ζήτημαστή΄Ελ- λάδα. Διαπιστώνεται ότι ή χωροθέτηση τής βιομηχανίας άκολού- θησε τό στρεβλό μοντέλο άνάπτυξης τού έλλαδικού χώρου μέ τίς περιφερειακές άνισότητες καί τόν ύδροκεφαλικό όγκο τής πρω- τεύουσας. Διαπιστώνεται άκόμη ότι ή θέση τών νέων πανεπιστη- μίων έπιλέχτηκε έτσι ώστε νά παίξουν ένα άντισταΘμιστικό ρό- λο ένισχύοντας τήν άποκέντρωση χωρίς όμως ένδείξεις έπιτυχί- ας µέχρι σήμερα. Τό πανεπιστήμιο σήμερα έχει νά παίξει ένα πολλαπλό ρόλο πού τό κάνει άναντικατάστατο. 'Εκτός άπό τήν παραγωγή τεχνι- κά έκμεταλλεύσιμης γνώσης καί στελεχών συμβάλλει στήν άνά- δειξη καί καλλιέργεια τής πολιτιστικής κληρονομιάς τής περι- -28- οχής όπου έντάσσεται καί. άκόμη. στήν άνάπτυξη τής πολιτικής συνείδησης τόσο τών μελών του όσο καί τού κοινωνικού του πε- ριβάλλοντος. Στήν περίπτωση τού Βόλου. τρίτου βιομηχανικού κέντρου στήν 'Ελλάδα σήμερα. είναι αύταπόδεικτη ή άνάγκη άμεσης δη- μιουργίας πανεπιστήμιου πού θά συμβάλει στήν προώθηση τής έ- ρευνας καί πού θά είναι στενά συσχετισμένο μέ τήν βιομηχανία τής περιοχής. Παράλληλα. όμως γιά νά παίξει τόν πολλαπλό του ρόλο ένα τέτοιο πανεπιστήμιο πρέπει νά έχει πολυκεντρικήμορ- φή καί νά συσχετίζεται μέ τόν πολεοδομικό ίστό τής πόλης. Στήν άνακοίνωση παρουσιάζεται συνοπτικά μιά πρόταση ρυ- θμιστικού σχέδιου ένός πανεπιστήμιου πού χρησιμοποιεί καί ύ- πάρχοντα κτίρια τής πόλης. πρόταση πού έκπονήθηκε στά πλαί- σια έρευνητικού προγράμματος τού "Εργαστηρίου Είδικής Κτιρι- ολογίας τού Α.Π.θ. Ι. "Η δημιουργία τών πρώτων πανεπιστημίων τοποθετείται γύρω στά τέλη τού 1Ζου αίώνα στήν "Ιταλία. τή Γαλλία.τή Βρε- τανία καί λίγο άργότερα στή Γερμανία. Τά πρώτα πανεπιστήμια. τά λεγόμενα "πρότυπα", όπως αύτά τής Bologna, τού Παρισιού. τής "Οξφόρδης καί τού Καίμπριτζ ήταν σχολές μέ έπαγγελματικό προσανατολισμό-στοχεύοντας στήν έκπαίδευση άξιωματούχων τής έκκλησίας καί τού κράτους - παρ'όλες τίς διαφορές τουςισέθέ- " ματα έσωτερικής δημοκρατίας καί αύτονοµίας (πχ. φοιτητικά πανεπιστήμια" τού Νότου σέ άντίθεση μέ τά "πανεπιστήμια τών δασκάλων" τού Βορρά). Τά πανεπιστήμια αύτά κληροδότησαν μέ- χρι τίς μέρες μας μία σειρά άπό πρωτοποριακούς, γιά τήν έπο- χή τους, θεσμούς καί παράλληλα μετασχηματίσθηκαν σέ μεγάλο βαθμό. περνώντας άπό τήν αύτονομία στήν έξάρτηση καί άπό τήν κινητικότητα στήν ίδρυματοποίηση. Στή μεταβατική περίοδο πρός τόν καπιταλισμό, μέ τή γε- νίκευση τού έμπορίου μέ τή δημιουργία μυάς ίσχυρής έμπορευ- ματικής τάξης καί μέ τήν άποσύνθεση τών φεουδαρχικών δοµών, στήν άνώτατη έκπαίδευση παρατηρούνται σημαντικές έξελίξεις. Παράλληλα μέ τήν άνάπτυξη τών κλασσικών έπιστημών άνα- πτύσσεται ή ίατρική, οί φυσικές έπιστήμες καί τά μαθηματικά. Τά πανεπιστήμια περνούν σέ μιά φάση άμεσης έξάρτησης άπό τό -29- κράτος καί έκφράζονται σαφέστερα στό χώρο. "Επίσης, έμφανί- ζονται καί τά πρώτα δείγματα άνεξαρτητοποίησης τήςέρευναςά- πό τή διδασκαλία μέ τήν δημιουργία τών άκαδημιών ένώ άργότε- ρα θεσπίζεται καί συνειδητοποιείται τό δόγμα τής "άκαδημαϊ- κής έλευΘερίας". Στά τέλη τού 18ου αίώνα ή βιομηχανική έπανάσταση στήν Βρετανία καί τό πέρασμα στόν καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής συμπίπτουν μέ τή διαμάχη μεταξύ νεοουμανισμούκαί διαφωτισμού, τή διαμάχη μεταξύ τού ίδεώδους τής κοινωνικής άνάπτυξης μέσα άπό τήν αύτονομία τής έπιστήμης καί τού ίδεώδους τήςέπαγγελ- ματικής έκπαίδευσης. Στό πλαίσιο αύτής τής διαμάχης δημιουρ- γούνται στά μέσα τού 190υ αίώνα, στήν "Αγγλία, τά civic uni- versities μέ τή χρηματοδότηση τής βιομηχανίας. Τά πανεπιστή- μια αύτά καθιέρωσαν γιά πρώτη φορά μιά έκπαίδευση προσανατο- λισμένη στούς σκοπούς τής βιομηχανίας, μέ έμφαση στίς θετι- κές έπιστήμες καί τήν τεχνολογία. Τό γεγονός αύτά μπορεί νά χαρακτηριστεί σάν ή πρώτη προσέγγιση τών πανεπιστημίων μέ τή βιομηχανία. "Η προσέγγιση αύτή έγινε μέ άρκετή καθυστέρηση, μισό περίπου αίώνα μετά τό ξεκίνημα τής βιομηχανικής έπανά- στάσης καί τής άνάπτυξης τής μηχανοκίνητης βιομηχανίας. "Από τήν έποχή αύτή μέχρι σήμερα τό πλησίασµα τού πανε- πιστήμιου καί τής βιομηχανίας πήρε διάφορες μορφές σάν άπο- τέλεσμα κάθε φορά τών κοινωνικο-οίκονομικών δεδομένων. Μετά άπό τήν φάση τής μή συσχέτισης … τήν έποχή, δηλαδή, τής άνε- ξάρτητης ατομικής έρευνας καί τών έφεύρεσεων- καί τήφάσητής πρώτης έμφάνισης τής χρηματοδοτούμενης άπό τή βιομηχανία πα- νεπιστημιακής έρευνας, έμφανίζεται γιά πρώτη φορά ή αύτόνομη έρευνα σέ έργαστήρια πού άνήκουν σέ βιομηχανικές έπιχειρή- σεις. 'Η έρευνα αύτή είναι έφαρμοσμένη, είναι μέ άλλα λόγια παραγωγή τεχνολογίας καί μάλιστα άνεξάρτητης άπό τά πανεπι- στήμια. 'Από τότε καί μετά ή παραγωγή τεχνολογίας γίνεταιέν- δογενής μεταβλητή τού οίκονομικού συστήματος, αίτία άλλά καί άποτέλεσμα τής συγκέντρωσης τού κεφαλαίου πού πραγματοποιεί- ται μέσα στόν 200 αίώνα. Σημαντικές, άκόμη, έξελίξεις μέσα στόν 200 αίώνα είναι: 6 παρεμβατικός ή καί κυρίαρχος ρόλος τού κράτους ώς πρός τόν -30- συντονισμό ή καί τήν αύτόνομη διεξαγωγή τής έρευναςστόπλαί- σιο τής κρατικο-μονοπωλιακής μορφής τού καπιταλισμού, είναι άκόμη 6 συντονισμός τής έρευνας σέ διακρατικό έπίπεδο ή σέ έπίπεδο πολυεθνικών έταιρειών. Τέτοια φαινόμενα εύρύτερου συντονισμού παρατηρούνται ίδιαίτερα σέ τομείς βασικής ή καί έφαρμοσμένης έρευνας πού άπαιτούν έγκαταστάσεις μέ πολύ ύψη- λό κόστος. "Ενα κεντρικό χαρακτηριστικό τής έρευνας στόν 200 αίώνα είναι ότι ή άνάπτυξή της συνδέεται όλο καί περισσότερο μέ τή χρήση προηγμένης τεχνολογίας. "Ετσι, φαινόμενα πού παρατη- ρούνται στήν άνάπτυξη καί τή μεταφορά τεχνολογίας συνδέονται όλο καί περισσότερο μέ τήν άνάπτυξη καί κατανομή τής έρευνας. "Ενα τέτοιο σημαντικό φαινόμενο είναι ή έμπορευματοποίηση τής τεχνολογίας, πού γίνεται άντικείμενο άγοραπωλησίας. 'H έμπο- ρευματοποίηση αύτή δέν είναι άσχετη μέ τό φαινόμενοτής έμπο- ρευματοποίησης τής ίδιας τής έρευνας καί μέ ένα άπό τά κύρια χαρακτηριστικά τής λεγόμενης έπιστημονικοτεχνικής έπανάστα- σης δηλαδή τήν μετατροπή τής έπιστήμης σέ παραγωγική δύναμη. * "Η δεκαετία τού '60 είναι έποχή-τομή στίς πανεπιστημια- κές έξελίξεις καί κυρίως στή σχέση πανεπιστήμιού-βιομηχανίας. Τά πανεπιστήμια στηριγμένα στήν ίδεολογία τού 19ου(1ίώνα βρέ- θηκαν σέ άντίθεση μέ τό εύρύτερο κοινωνικό καί οίκονομικό πε- ριβάλλον. Τό κράτος έπεμβαίνει γιά πρώτη φορά δυναμικά σέ|Ιιά σειρά μεταρρυθμίσεων. Οί μεταρρυθμίσεις αύτές είναι άποτέλε- σμα δύο παραγόντων: 1. τών αίτημάτων τών κρατικών φορέων καί κυρίως τών έκπροσώπων τής βιομηχανίας γιά ένα έκπαιδευτικό σύστημα κατάλληλο γιά τήν παραγωγή τεχνολογίας καί είδικών τεχνικών, γιά ένα έκπαιδευτικό σύστημα βασικό μοχλό τής οί- κονομικής άνάπτυξης στά πλαίσια τού διεθνούς άνταγωνισμού, & 2. τών διεκδικητικών πιέσεων τών πανεπιστημιακών φορέων γιά περισσότερη δημοκρατία καί κοινωνικό περιεχόμενο στίς σπου- δές. Αύτοί οί δύο παράγοντες μέσα στά πλαίσια πού καθόριζαν ή ίστορία, ή παράδοση, οί κοινωνικές. οί οίκονομικές καί οί πολιτικές συνθήκες κάθε χώρας όδήγησαν στήν πολυμορφία, τών δυτικοευρωπαϊκών συστημάτων άνώτατης παιδείας. Παρ"όλητή πο- λυμορφία, κοινά χαρακτηριστικά σέ όλες τίς χώρες ήταν: ή αύ- -31- ξηση τών ανώτατων σχολών καί τών φοιτητών, ή έξασθένηση πα- ραδοσιακών θεσμών. ή έμφαση στίς μεταπτυχιακές σπουδέςκαίτή έρευνα καί ή δημιουργία συστημάτων μετεκπαίδευσης πτυχιούχων καί έκπαίδευσης έργαζομένων. Οί νέες άνάγκες οίκονομικής άνάπτυξης καί 6 νέος παρεμ- βατικός ρόλος τού κράτους όδήγησαν σέ μία προσέγγιση βιομη- χανίας καί πανεπιστημίου πού ύλοποιείται τόσο στόέπίπεδοτής έρευνας, γιά τήν παραγωγή τεχνικά έκμεταλλεύσιμης γνώσης, ό- σο καί στό έπίπεδο τής διδασκαλίας γιά τήν παραγωγή στελεχών 'Η προσέγγιση αύτή έπηρεάζει σημαντικά τρία κύρια χαρακτηρι- στικά τών πανεπιστηµίων: τό μέγεθος. τόν έκπαιδευτικό προσα- νατολισμό καί τή χωροθέτησή τους τόσο σέ έπίπεδο χώρας, όσο καί σέ σχέση μέ τήν πόλη. "Ο έπηρεασμός αύτός, βέβαια, δέν είναι άπόλυτα καθοριστικός γιά τά χαρακτηριστικά αύτά, καθώς τά πανεπιστήμια έξακολουθούν νά κρατούν ένα σημαντικό βαθμό άνεξαρτησίας, στηριγμένα στήν παράδοση τής άκαδημαίκής αύτο- νομίας. "Αν προσπαθήσει κανείς νά δεί άναλυτικώτερα ποιά είναι τά χαρακτηριστικά τής προσέγγισης βιομηχανίας καί πανεπιστη- μίου, όπως αύτά έκφράζονται στήν πανεπιστημιακή έρευνα καί διδασκαλία, θά διαπιστώσει καταρχήν ότι τό πανεπιστήμιο άρ- χίζει νά χάνει τήν άποκλειστικότητα του στήν παραγωγή γνώσης καί τεχνολογίας. Θά διαπιστώσει άκόμη, ότισυμβαίνουνπράγμα- τα σάν τά παρακάτω: - Χρηματοδοτείται τό πανεπιστήμιο γιά είδικά έρευνητικά προγράμματα - κυρίως έφαρμοσμένης έρευνας … από βιομηχανικές έπιχειρήσεις ή κλάδους τής βιομηχανίας. - Προσανατολίζονται πανεπιστημιακά έρευνητικά προγράμ- ματα στίς άνάγκες τών βιομηχανιών τής εύρύτερης περιοχής τού πανεπιστημίου. - Προσανατολίζονται πανεπιστημιακά έρευνητικά προγράμ- ματα στή μελέτη προβλημάτων πού άφορούν στίς συνθήκες έργα- σίας μέσα στούς χώρους παραγωγής. - Συμμετέχουν έκπρόσωποι τού πανεπιστημίου καί τής βιο- μηχανίας σέ άνώτατα όργανα τής πανεπιστημιακής διοίκησης καί σέ κεντρικά όργανα προγραμματισμού τής έρευνας. - "Απασχολούνται μεταπτυχιακοί φοιτητές-έρευνητές στήν βιομηχανία. ...3Ζ- -Τοποθετούνται, μέ προηγούμενη έξουσιοδότηση άπό τό κρά- τος, έκπρόσωποι τής βιομηχανίας στά πανεπιστήμια. "Εργο τους είναι ή πληροφόρηση γιά τήν πορεία τής έρευνας καί ή παροχή συμβουλών γιά τεχνικά προβλήματα στίς έπιχειρήσεις τής εύρύ- τερης περιοχής τού πανεπιστημίου. 'Υπάρχουν, άκόμη, καί έπιπτώσεις στή διδασκαλία όπως οί παρακάτω: . — Τά πανεπιστημιακά προγράμματα βασίζονται στήν άντίλη- ψη τής μικτής δραστηριότητας τού φοιτητή στόν. έκπαιδευτικό χώρο καί στό χώρο τής παραγωγής. - "Απασχολούνται έπιστήμονες άπό τή βιομηχανία στά πα- νεπιστήμια μέ έργο τήν παρουσίαση διαλέξεων ή τήν καθοδήγηση φοιτητών. - Θεσμοθετούνται διαδικασίες έκπαίδευσης ή μετεκπαίδευ- σης τού έργατικού καί τού έπιστημονικού δυναμικού τής βιομη- χανίας στά πανεπιστήμια (δικαίωμα κατοχυρωμένο στήν "Ιταλία μέ τό θεσμό τών 150 ώρών καί στή Γαλλία μέ τό θεσμό τής δι- αρκούς έκπαίδευσης). Αύτές οί μορφές συνεργασίας, παρ'όλες τίς διαφοροποιή- σεις τους άπό χώρα σέ χώρα, όδήγησαν σέ χωροθετικές άλληλε- ξάρτήσεις τών βιομηχανιών καί τών πανεπιστημίων. "Ετσι, ΄άν παρακολουθήσει κανείς τήν πορεία τής έξέλιξης τής βιομηχανί- ας, θά διαπιστώσει ότι οί παράγοντες πού παίζουν σημαντικό ρόλο στήν έπιλογή τού τόπου έγκατάστασης τών βιομηχανιών έ- χουν άλλάξει. "Οπως τονίζει ό Π. Λουκάκης (Τεύχος 3-4/76 τού περιοδικού Ο ΠΟΛΙΤΗΣ), ό άριστος τόπος έγκατάστασης τών βιο- μηχανιών μέχρι πρόσφατα προσδιοριζόταν άπό παράγοντες όπως τά τεχνικά στοιχεία λειτουργίας τών βιομηχανικών έγκαταστά- σεων, οί πηγές πρώτων ύλών, ή άνάγκη μεγάλου άριθμού άνειδί- κευτων έργατών, τά διαθέσιμα μεταφορικά μέσα, οί διαθέσιμες πηγές ένέργειας, ή έλάχιστη άπόσταση μεταξύ τόπου παραγωγής καί άγοράς. Οί παράγοντες αύτοί σήμερα έχουν διαφοροποιηθεί σάν άποτέλεσμα τής τεχνικής προόδου καί τής έξέλιξης τής δο- μής τής βιομηχανίας… Οί βιομηχανίες άποδεσμεύονταιάπόπεριο- ρισμούς τού φυσικού περιβάλλοντος. Προσανατολίζονται γιά τήν …έγκατάστασή τους σέ περιοχές μέ συγκεκριμένα τεχνολογικά, οί- κονομικά καί κοινωνικά πλεονεκτήματα, όπως ή ύπαρξη ύπηρεσί- -33- ών. ή ύπαρξη έξειδικευμένου έργατικού δυναμικού, ή ύπαρξη κοινωνικών ύπηρεσιών, ή ύπαρξη πολιτιστικο-ψυχαγωγικών δρα- στηριοτήτων καί, αύτό πού μάς ένδιαφέρει έδώ περισσότερο, ή ύπαρξη πανεπιστημίων καί έρευνητικών κέντρων δηλαδή πηγών έ- πιστημονικού δυναμικού καί τεχνικά έκμεταλλεύσιμης γνώσης. "Αντίστοιχη λογική χωροθέτησης-λογική πού συσχετίζει τή βιομηχανία μέ τό πανεπιστήμιο- έφαρμόζεται καί στή χωροθέτη- ση τών πανεπιστημίων τουλάχιστο όσον άφορά στά νέα πανεπι- στήμια. Τό μέγεθος, ή θέση. καί ό έκπαιδευτικός προσανατολι- σμός είναι άμεσα έπηρεασμένα άπό τά χαρακτηριστικάτής βιομη- χανίας. Είναι φανερό ότι τό πανεπιστήμιο αναζητεί πιά τό ί- διο τή σχέση του μέ τήν παραγωγή. προσεγγίζει καί προσανατο- λίζεται στή βιομηχανία καί έγκαταλείπει σταδιακά τόδόγματής αύτόνομης άνεξάρτητης έπιστήμης. ένα δόγμα άλλωστε χωρίς πε- ριεχόμενο μιά καί άκόμα καί τέτοιου είδους έπιστήμη δέν μπο- ρεί πιά μόνο του νά άσκήσει. "Ετσι, άν προσπαθούσαμε νά συνοψίσουμε σήμερα τό ρόλο τού πανεπιστημίου σ'ένα εύρύτερο κοινωνικό πλαίσιο θά λέγα- με, άντινράφοντας τόν JUrgen Habermas, ότι είναι ένας ρόλος σύμπλοκος πού κύριο χαρακτηριστικό του είναι ή παραγωγή τε- χνικά έκμεταλλεύσιμης γνώσης. ή παραγωγή στελεχών καί. άκό- μη.ή αναπαραγωγή του ίδιου τού πανεπιστήμιου καί τού προσω- πικού του. Είναι σημαντικό όμως νά θυμόμαστε πάντοτε ότι τό πανεπιστήμιο έχει άναπτύξει ίστορικά καί ένα βαθμό αύτονομί- ας θεσμικής, άκαδημαίκής καί, σ΄ένα βαθμό, οίκονομικής, έτσι ώστε νά μπορεί νά παίζει μιά σειρά άπό ρόλους πούμοιάζουννά είναι συμπληρωματικοί είναι όμως ούσιαστικοί καί άναπόσπαστα δεμένοι μέ τήν ταυτότητά του. Τέτοιοι ρόλοι -ή "παραλειτουρ- νίες" - τού πανεπιστήμιου είναι, όπως σημειώνει 6 Hebermas, πρώτα. ή παροχή στούς φοιτητές του ένός έλάχιστου άπό τούς νόμους τής έπαγγελματικής έμπειρίας, δεύτερο, ή συντήρηση.έ- ξέλιξη ή καί ό μετασχηματισμός τής πολιτιστικής κληρονομιάς, τής περιοχής όπου έντάσσεται τό πανεπιστήμιο καί, τρίτο,ή ά- νάπτυξη τής πολιτιστικής συνείδησης τών μελών του… μιά άνά- πτυξη πού δέν συνεπάγεται άπαραίτητα τήν άμεση πολιτικοποίη- ση τού πανεπιστήμιου άλλά μπορεί νά έρθει σάν άποτέλεσμαμιάς βαθύτερης συνειδητοποίησης τής γνώσης καί τής κοινωνικής της σημασίας. -34- '0 σύμπλοκος αύτός ρόλος είναι άπαραίτητο νά λογαριάζε- ται κάθε φορά πού μπαίνει ένα πρόβλημα συσχέτισης τού πανε- πιστημίου μέ τή βιομηχανία καί, είδικότερα. χωρικής έκφρασης αύτής τής συσχέτισης. Είναι φανερό ότι 6 κύριος ρόλος τού πα- νεπιστημίου γιά τήν παραγωγή τεχνικά έκμεταλλεύσιμης γνώσης. είναι πρωταρχικός γιά τέτοιες άποφάσεις χωροθέτησης.ι)ίάλλοι όμως ρόλοι δίνουν στίς άποφάσεις αύτές ένα πλουοιώτερο κοι- νωνικό περιεχόμενο άποτρέποντας τήν τεχνοκρατικοποίησή τους. 2. Μιά προσπάθεια γιά καταγραφή τής έξέλιξης τής σχέσης πανεπιστήμιου καί βιομηχανίας στήν έλληνική πραγματικότητα, θά περιοριζόταν σέ χρονικό διάστημα τό πολύ μισούαίώνα Παρ" όλη τήν ήλικία τών 150 έτών τού άνεξάρτητου έλληνικού κρά- τους, τή δημιουργία τού πρώτου πανεπιστήμιου τό 1837 καί τή θέσπιση τού πρώτου νόμου γιά τήν ένίσχυση τής έθνικής βιομη- χανίας τόν ίδιο χρόνο. ή είσοδος τού κεφάλαιου στή σφαίρα τής παραγωγής άρχισε νά συντελείται μετά τό 1922. "Από τό 1922 καί μετά άρχίζει σταδιακά νά λειτουργεί ό βιομηχανικός τομέας σάν δυναμικός άξονας τής έλληνικής οίκο- νομίας. άλλά μόνο μετά τό 1960 θά πετύχει μεγάλο ρυθμό άνά- πτυξης καί θά όδηγήσει στήν άλλαγή τού παλιού συσχετισμού ά- νάμεσα στούς κλάδους τής έθνικής οίκονοµίας. Γιά πρώτη φορά τό 1962 ή συμβολή τού βιομηχανικού τομέα στόν άκαθάριστο έθ- νικό προϊόν ήταν μεγαλύτερη τής γεωργίας. Τό διάστημα 1880-1922 μιά σειρά άλλαγών όδήγησαν στή δη- μιουργία τών άναγκαίων προύποθέσεων γιά τήν άνάπτυξη τής βι- ομηχανίας μετά τό 1922. Οί άλλαγές αύτές ήταν: ή αύξηση τού πληθυσμού, ή αύξηση τού έργατικού δυναμικού, ή είσροήτού ξέ- νου κεφάλαιου. ή είοροή τού περιπλανόμενου στό έξωτερικό έλ- ληνικού κεφάλαιου. ή άνάπτυξη συστήματος μεταφορών, ή ύπαρξη ένιαίας έσωτερικής άνοράς καί τέλος ή ύπαρξη ένός Θεσμικού πλαίσιου πού διευκόλυνε τόν κρατικό παρεμβατισμό στήν οίκο- νομία. * Σήμερα. τά κύρια χαρακτηριστικά τής έλληνικής βιομηχα- νίας είναι τά έξής (όπως τά συνοψίζει ό Τ. Φωτόπουλος: " έ- ξαρτημένη άνάπτυξη καί έκβιομηχάνιση", "Οίκονομικός Ταχυδρό- -35- μας" 10/7/75. 17/7/75, 24/7/75): a) Οί δυναμικοί κλάδοι τής μεταποίησης είναι οί έξαγω- γικοί ή έκείνοι πού έλέγχονται (ή τουλάχιστο έπηρεάζονται ά- ποφασιστικά) άπό τό ξένο κεφάλαιο. Τά χαρακτηριστικά τώνκλά- δων αύτών είναι τά έξής: 1. Είναι συνήθως τομείς-κλειδιά 2. Είναι χαμηλής άπορροφητικότητας έργασίας 3. Χρησιμοποιούν κυρίως τεχνολογία έντασης κεφαλαίου 4. Παρουσιάζουν ύψηλή παραγωγικότητα καί . 5. "Εχουν μεγάλο βαθμό μονοπωλιοποίησης-συγκέντρωσης. β) Οί παραδοσιακοί κλάδοι άναπτύσσονται άπό τό έγχώριο κεφάλαιο κάτω άπό είδικές ίστορικές συνθήκες. Τά χαρακτηρι- στικά τών κλάδων αύτών είναι τά έξής: 1. 'Ανήκουν στήν έλαφρά καταναλωτική βιομηχανία καί τα- ξινομούνται σέ τομείς-κλειδιά 2. 'Exouv χαμηλό ρυθμό άνάπτυξης Παρουσιάζουν σχετικά ύψηλή άπορροφητικότητα έργασίας 4. Χρησιμοποιούν τεχνολογία περισσότερο έντασης έργασί- ας παρά κεφαλαίου. 5. "Εχουν σχετικά χημηλή παραγωγικότητα καί 6. "Εχουν χαμηλό βαθμό συγκέντρωσης. Είδικά γιά τό ζήτημα τής τεχνολογίας, μπορούμε νά συνο- ψίσουμε ότι ό βαθμός παραγωγικής χρησιμοποίησης άναπτυγμένης τεχνολογίας στίς έλληνικές έπιχειρήσεις δέν είναι ύψηλός άλ- λά παρατηρείται αύξηση τών έπιχειρήσεων μέ ύψηλή τεχνολογία. Οί έπιχειρήσεις αύτές όμως παρουσιάζουν χαμηλή τεχνολογική δυναμική δηλαδή δέν συνδέεται ή παραγωγική δραστηριότητά τους μέ έγχώρια έπιστημονική - τεχνολογική έρευνα. Σάνάποτέλεσμα, ή άνάπτυξή τους συμβαδίζει μέ μία ποικιλόμορφη μεταφορά τε- χνολογίας άπό τίς προηγμένες χώρες. μέ τή μορφή συμβάσεων μέ πολυεθνικές έταιρείες ή είσαγωγής μηχανημάτων. "Από τή δια- δικασία αύτή όπως είναι πολύ φυσικό. άπορρέουν ποικίλες τε- χνολογικές έξαρτήσεις γιά τόν άγοραστή τεχνολογίας μέ σοβα- ρές κοινωνικοπολιτικές έπιπτώσεις γιά τή χώρα του. Τά προ- βλήματα πού άναπτύσσονται άπό τήν πλευρά τού άγοραστή τεχνο- λογίας συνδέονται μέ τήν τεχνολογική καί έπιστημονική ύποδο- μή τής χώρας του καί μέ τό είδος τής κυβερνητικής πολιτικής πάνω σέ σχετικά θέματα. -36- "Ας δούμε, τώρα. τί συμβαίνει μέ τά έλληνικά πανεπιστή- μια: ποιός είναι 6 ρόλος τους, ποιός είναι ό χαρακτήρας τής έρευνας στίς θετικές καί έφαρμοσμένες έπιστήμες στήν "Ελλάδα καί ποιά είναι ή κρατική πολιτική πρός τήν κατεύθυνση αύτή. 'Αν προσπαθήσουμε νά σκιαγραφήσουμε τήν κατάσταση τών έλληνικών πανεπιστημίων σήμερα καί τής γενικά διαπιστωμένης κρίσης πού περνούν, θά λέγαμε ότι καί στήν 'Ελλάδα τό πανε- πιστήμιο έχει νά παίξει - καί συνήθως παίζει λιγότερο ή πε- ρισσότερο άποτελεσματικά - τούς τρείς ρόλους πού άναφέραμε προηγούμενα. δηλαδή τήν παραγωγή τεχνικά έκμεταλλεύσιμηςγνώ- σης, τήν συμβολή στό μετασχηματισμό τής πολιτιστικής κληρο- νομιάς τής περιοχής όπου έντάσσεται καί τήν άνάπτυξη τής πο- λιτικής συνείδησης τών μελών του. Είναι προφανές ότι ό πρώ- τος ρόλος είναι καθοριστικός. όπως διαμορφώνεται όμως τό συ- νολικό μοντέλο στήν ΄Ελλάδα καί οί άλλοι ρόλοι είναι σημαν- τικοί θετικά ή άρνητικά. *** Πρίν έξετάσουμε τούς ρόλους, θά πρέπει νά δούμε περι- γραφικά τήν κατάσταση στή διδασκαλία καί τήν έρευνα."Ως πρός τή διδασκαλία. οί περισσότερες πανεπιστημιακές σχολές παρέ- χουν έπαγγελματικά διπλώματα περιορισμένης χρησιμότητας έ- φαρμογής. 'O ρόλος τους περιορίζεται στή μετάδοση ένός κλει- στού κύκλου γνώσεων στούς φοιτητές στούς όποίουςπροσφέρουν έ- λάχιστες εύκαιρίες γιά νά άποκτήσουν έμπειρίες στή μεθοδολο- γία τής έρευνας στόν τομέα τους. "Η είκόνα συμπληρώνεται καί άπό τήν άνυπαρξία μεταπτυχιακών σπουδών έμβάθυνσης ή έξειδί- κευσης. 'Ετσι τά πανεπιστήμια δέν μπορούν παρά νά παράγουν, μόνο μέχρι μεσαία στελέχη γιά τόν κρατικό µηχανισμό ή τόν ί- διωτικό τομέα. "Ακόμη. δέν μπορούν νά άναπαράγουν τό έπιστη- μονικό δυναμικό τους χωρίς τό βάπτισμα τών σπουδών τού έξω- τερικού. Στόν τομέα τής έρευνας ή είκόνα είναι χειρότερη. Κύ- ριο χαρακτηριστικό είναι ή ύπαρξη μεμονωμένων έρευνητικών έ- στιών. πού συνήθως ξεκινούν άπό τήν προσωπική έμπειρία ή με- τεκπαίδευση τών διδασκόντων καί σέ πολύ λίγεςπεριπτώσειςεί- ναι ένταγμένες σέ μιά γενικότερη πολιτική τής έρευνας. Δημιουργείται έτσι ένα άνισόρροπο πολυκεντικό σύστημα πού συμπτωματικά συμπίπτει ή όχι μέ τίς ένδεχόμενες έπιταγές -37- είτε ένός κρατικού προγραμματισμού - ούσιαστικά άνύπαρκτου άλλωστε- είτε μιάς πολιτικής συσχέτισης μέ τή βιομηχανία. 'Η σημερινή κρίση τών πανεπιστημίων, κρίση θεσμών. πού έχει ύποβιβάσει τήν λειτουργία τους καί παράλληλα έχει άπο- δείξει τήν χρεωκοπία τών φεουδαρχικών δομών τους. έχειέντεί- νει τά παραπάνω προβλήματα. Τά ίδια τά πανεπιστήμια, είτε έξ αίτίας τής άδυναμίας τους νά λειτουργήσουν είτε έξαιτίας μιάς ίδιόμορφης άντίληψης τής άκαδημαϊκής αύτονομίας, δέν εί- ναι σέ θέση νά όργανώσουν τήν έρευνα τους καί πολύ περισσό- τερο δέν είναι σέ θέση νά ίκανοποιήσουν τίς ένδεχόμενες κρα- τικές άνάγκες ή τίς άνάγκες τής βιομηχανίας. "Ετσι τό φαινό- μενο τής άπώλειας τού ρόλου τής παραγωγής τεχνικά έκμεταλ- εύσιμης γνώσης καί τής μετατροπής τών πανεπιστημίων σέλέσχες συζητήσεων έντείνεται. μέ έπιπτώσεις στήν έγκατάλειψη τών πα- νεπιστημίων καί τή μεταφορά τής έρευνας κάτω άπό κρατική ή άλλη διαχείριση. ΄Υπάρχει. λοιπόν, στήν 'Ελλάδα καί ή έκτός τών πανεπι- στημίων έρευνα, πού ή σημασία της έντείνεται έξ αίτίας άκρι- βώς τού ύποβιβασμού τού ρόλου τών πανεπιστημίων. 'Η έρευνα αύτή είναι είτε κρατική είτε ίδιωτική άπό τήν πλευράτόσοτών έλεγχόμενων άπό τίς πολυεθνικές έπιχειρήσεις όσο καί άπό τήν πλευρά τών έπιχειρήσεων πού στηρίζονται στό έγχώριοκεφάλαιο. Είδικά γιά τήν κρατική έρευνα, αύτή γίνεται κύρια άπό ίνστι- τούτα πού έλέγχονται άπό τό κράτος καί ή λειτουργία τους εί- ναι σ΄ένα σημαντικό βαθμό άνταγωνιστική μέ τή λειτουργία τής έρευνας στά πανεπιστήμια. "Οπως τονίζει ή Βάσω Παπανδρέου, (Συνέδριο τού ΤΕΕ γιά τήν Εύρωπαϊκή Κοινότητα καί τούς "Ελ- ληνες Μηχανικούς, Φεβρουάριος 1978). τά ίνστιτούτα αύτά τεί- νουν νά ύποκαταστήσουν τά πανεπιστήμια ένισχυόμενα καί άπό τήν άνυπαρξία μεταπτυχιακών σπουδών σ"αύτά. Παράλληλα, όμως. άντιπροσωπεύουν φορείς έρευνας ξεκομμένης άπό τή δραστηριό- τητα καί τήν όργανωτική μορφή τού πανεπιστήμιου καί τείνουν νά δημιουργήσουν μονοπωλιακές καταστάσεις στόν τομέα τους έ- νώ δέν μπορούν σέ καμμία περίπτωση νά παίξουν τόν πολλαπλό κοινωνικό ρόλο τού πανεπιστήμιου. 'Ακόμη, ή μή πανεπιστημιακή έρευνα στήν "Ελλάδαχαρακτη- ρίζεται καί άπό μιάν άνισόμερη άνάπτυξη στούς διάφορους το- -38- μείς τής παραγωγής. "Ετσι. ένώ π.χ. στήν πρωτογενή παραγωγή ύπάρχει μιά άξιοσημείωτη δραστηριότητα, είναι πολύ χαμηλό τό έπίπεδο καί τό μέγεθος τής βιομηχανικής έρευνας πού γίνεται κατά κανόνα σέ περιορισμένους τομείς. κυρίως τούς παραδοσια- κούς τής οίκονομίας. Κύριος προσανατολισμός της είναι ή βελ- τίωση μεθόδων παραγωγής μέ στόχο τήν κάλυψηβραχυπρόθεσμωνά- ναγκών τής παραγωγής. Στό πλαίσιο αύτό. ή έλλειψη σύνδεσης πανεπιστημίων καί βιομηχανίας είναι προφανής. ίδιαίτερα όπως αύτή έκφράζεται στόν όργανωτικό καί στόν χωροθετικό τομέα. Στόν όργανωτικό τομέα. ή γραφειοκρατία τού πανεπιστημί- ου καί, κύρια, ή έλλειψη νομοθετικής κάλυψης γιά τήν άνάληψη χρηματοδοτούμενης έρευνας άπό τά πανεπιστήμια έχει όδηγήσει τίς μέν θυγατρικές πολυεθνικών στήν αποκλειστική είσαγωγή τό- σο έτοιμης έρευνας όσο καί τεχνολογίας. καί τίς έγχώριες βι- ομηχανίες είτε στό ύποβιβασμένο έπίπεδο έρευνας καί στήν ά- γορά έτοιμης τεχνολογίας είτε στήν κάλυψη τών έρευνητικών τους άναγκών μέσω τών έλεγχόμενων άπό τό κράτος έρευνητικών ίνστιτούτων. 'Εκεί όμως πού ή είκόνα τής μή σύνδεσης είναι σαφέστερη είναι στόν τομέα τής χωροθέτησης. "Η λογική τής χωροθέτησης τής βιομηχανίας σήμερα στήν "Ελλάδα είναι έντελώς άνεξάρτητη άπό τή λογική τής χωροθέτησης τών πανεπιστημίων, είτε θεωρή- σουμε αύτές τίς λογικές στό γενικό χωροταξικό έπίπεδο είτε στό έπίπεδο τής σχέσης μέ τήν πόλη. "Η χωροθέτηση τής βιομη- χανίας στήν ΄Ελλάδα ύπακούει στήν άναζήτηση τής άγοράς. στά ζητήματα διακίνησης πρώτων ύλών, στήν άναζήτηση έργατικού δυ- ναμικού καί, άκόμη, στίς ένδεχόμενες φορολογικές έλαφρύνσεις ή άλλα κίνητρα όπως καί στή σχέση μέ τά κέντρα διοίκησης καί λήψης άποφάσεων. "Ετσι τό στρεβλό μοντέλο άνάπτυξης τού 'Ελλαδικούχώρου, μέ τίς έντονες περιφερειακές άνισότητες. μέ τόν ύδροκεφαλικό όγκο τής πρωτεύουσας, μέ τήν ύπαρξη όρισμένων περιφερειακών κέντρων πού λειτουργούν περισσότερο σάν κέντρα ύπηρεσιών καί μέ τήν έξαφάνιση τού πλέγματος τών μικρών οίκισμών. έκφράζε- ται καί στή βιομηχανία. -39- Μέσα σ'αύτά τα πλαίσια, ή περισσότερη βιομηχανική δρα- στηριότητα έχει συγκεντρωθεί κυρίως στήν περιοχή "Αθηνών - Πειραιά, κατά δεύτερο λόγο στή Θεσσαλονίκη καί σέ μερικέςάλ- λες περιφερειακές πόλεις. Είναι χαρακτηριστικό όμως ότι τό 45% τού άπασχολούμενου έργατικού δυναμικού στήν βιομηχα- νία άπορροφάται στήν περιφέρεια "Αθηνών-Πειραιά, όπου πα- ράγεται, τό 44% τού συνολικού βιομηχανικού προϊόντος τής χώρας, καί άπορροφάται τό 50% τών έπενδύσεων πού γίνο- νται στή βιομηχανία. "Οσον άφορά στή χωροθέτηση τών πανεπιστημίων, μετά τό 1960 ίδρύθηκαν νέα πανεπιστήμια σέ όρισμένες περιφερειακές πόλεις, δηλαδή Πάτρα, Γιάννινα, Κομοτηνή Ξάνθη. Κρήτη.Τάκρι- τήρια μέ βάση τά όποία έγινε ή έπιλογή τών συγκεκριμένων πό- λεων δέν ανακοινώθηκαν. Πιθανότατα σάν κριτήρια λειτούργησαν ή όμοιόμορφη νεωγραφική κατανομή καί οί τοπικές συνθήκες σέ συνδυασμό μέ τίς οχετικές πιέσεις τών τοπικών παραγόντων καί σέ όρισμένες περιπτώσεις τούς λόγους έθνικών σκοπιμοτήτων.Τό όλο μοντέλο χωροθέτησης προσπαθεί άπεγνωσμένα νά παίξει ένα άντισταθμιστικό ρόλο στή στρεβλή άνάπτυξη τού "Ελλαδικού χώ- ρου χωρίς νά τό πετυχαίνει άπόλυτα. Κι αύτό γιατί, πρώτο, τά νέα πανεπιστήμια δέν λειτούργησαν, τουλάχιστο μέχρι τώρα σάν πειραματικά, άνανεωτικά πανεπιστήμια όπως συνήθως γίνεται μέ τά νέα πανεπιστήμια στίς άλλες χώρες καί δέν διαφέρουνάπότά παλιά ίδρύματα ώς πρός τήν έσωτερική δομή καί όργάνωσή τους καί ώς πρός τίς σχέσεις τους μέ τό κοινωνικο-οίκονομικό πε- ριβάλλον τής πόλης τους. Καί. δεύτερο, γιατί δέν κατώρθωσαν νά άποκαταστήσουν μιά στενή σχέση μέ τή βιομηχανία τής περι- οχής τους, όπου βέβαια ύπάρχουν τέτοιες προυποθέσεις. Στήν πράξη ή μή σύνδεση, στό χώρο, πανεπιστήμιου καί βιομηχανίας καί ή μή συσχέτισή τους μέ τίς τοπικές άνάγκες έκφράζεται είτε μέ τίς συνεχείς μετακινήσεις άπό τόν τόπο κα- τοικίας στόν τόπο σπουδών καί άπό τόν τόπο σπουδών στό τόπο έργασίας, είτε μέ τήν ύποαπασχόληση ή τήν μή σύνδεση τού έ- παγγέλματος μέ τίς πανεπιστημιακές σπουδές. * Τά προβλήματα λοιπόν, είναι γνωστά τόσο ώς πρός τήν όρ- γάνωση τής πανεπιστημιακής ή μή έρευνας όσο καί ώς πρός τήν -4ο- σχέση πανεπιστημίου καί βιομηχανίας στήν "Ελλάδα. "Επιχειρείται μιά σειρά άπό λύσεις-μπαλώματα μέ τήν δη- μιουργία άνεξάρτητων σχολών έδώ κι έκεί καί, παράλληλα, μέ τήν συγκέντρωση τής όποιας έρευνας σέ έλεγχόμενα κρατικά ίν- στιτούτα'1ςιόλα αύτά χωρίς ένα ένιαίο πρόγραμμα …συντονισμού τής έρευνας καί άποκατάστασης τής σχέσης της μέ-τή …βιομηχα- νία. "Αναζητώντας λύσεις στά σημερινά προβλήματα θά πρέπει καταρχήν νά ξεκαθαρίσουμε τούς ρόλους πού παίζει τό ίδιο τό πανεπιστήμιο καί νά έπιμείνουμε άσφαλώς στόν κύριο ρόλο του, δηλαδή τήν παραγωγή τεχνικά έκμεταλλεύσιμης΄γνώσης καί στε- λεχών. Κάτι τέτοιο θά είχε σάν άποτέλεσμα τήν άμεση έπιταγή γιά ένδυνάμωση τής πανεπιστημιακής έρευνας μέ: πρώτο, τήν κατάργηση τών γραφειοκρατικών καί. νομοθετι- κών έμποδίων, δεύτερο, τή χωροθετική συσχέτιση πανεπιστήμιου καί βιο- μηχανίας στό πλαίσιο συντονισμού τής έρευνας καί ίσόρρο- πης περιφερειακής άνάπτυξης τού 'Ελλαδικού χώρου, καί τρίτο, τή ρύθμιση τού καθεστώτος μεταφοράς τεχνολογίας ώστε νά ύποβοηθήσει τήν άνάπτυξη αύτόνομης έρευνας καί, στή συνέχεια, παραγωγής τεχνολογίας στήν "Ελλάδα. "Ολα αύτά είναι γνωστά καί έχουν ύποστηριχθεί πολλές(ρο- ρές μέχρι τώρα. "Εκεί πού Θα θέλαμε νά δώσουμε μιά ίδιαίτερη έμφαση είναι ότι τό πανεπιστήμιο δέν παίζει καί δέν μπορείά- πό τή φύση του νά παίξει μόνον αύτό τό ρόλο τής παραγωγής τε- χνικά έκμεταλλεύσιμης γνώσης κι αύτό είναι πού τό κάνειάναν- τικατάστατο. "Εχει πρωταρχική σημασία νά συνειδητοποιήσουμε, δύο πράγματα. Πρώτα, ότι οί δύο άλλοι ρόλοι τού πανεπιστημί- ου, δηλαδή ή άνάδειξη καί ό μετασχηματισμός τής πολιτιστικής κληρονομιάς τής περιοχής όπου έντάσσεται καί ή άνάπτυξη τής κοινωνικής καί πολιτικής συνείδησης τών μελών του άλλά καί τού εύρύτερου κοινωνικού του συνόλου, είναι ρόλοι έξ"ίσου ση- μαντικοί. Καί, δεύτερο, ότι κανείς άπό τούς τρείς αύτούς ρό- λους τού πανεπιστημίου δέν μπορεί νά παιχθεί άπομονωμένα καί άνεξάρτητα άπό τούς άλλους. Μόνη ή παραγωγή γνώσης καί τε- χνολογίας κινδυνεύει νά όδηγήσει στήν τεχνοκρατικοποίησή τού πανεπιστήμιου ένώ ή έλλειψή της στήν άποδυνάμωση καί τήν ά- -4]- πώλεια τής ταυτότητάς του. Αύτή ή πολλαπλότητα τού πανεπιστήμιου έχει σοβαρές έπι- πτώσεις όχι μόνο στή χωροθέτηση τού πανεπιστημίου καίτή σύν- δεσή του μέ τή βιομηχανία άλλά καί στή σχέση του μέ τήν πό- λη. "Επιβάλλει μιά σύνδεση μέ τόν πολεοδομικό ίστό τής πόλης μέσα σ'ένα πολυκεντρικό μοντέλο πού μπορεί παράλληλα νά άγ- καλιάζει καί τή βιομηχανία. Τά ζητήματα αύτά έχουν είδικά ένδιαφέρον γιά τήν περί- πτωση τού Βόλου καί τής Μαγνησίας όπου καί θά τά δούμε στήν συνέχεια. :3. Στό πρόσφατο Διεθνές Συμπόσιο πού διοργανώθηκε στόν Βόλο τόν 'Ιούνιο τού "80 άπό τό Τεχνικό "Επιμελητήριο καί τό "Εργαστήριό-ΕίδτξήΞ-ΚΐΐΞΐόλόγίάΞ τού πανεπιστημίου Θεσσαλο- νίκης μέ θέμα "'Ο ρόλος τού πανεπιστημίου στό μετασχηματισμό τών περιφερειακών πόλεων" έντοπίσθηκαν άπό δύο είσηγητέςτούς κ. Πιτσιώρη καί Παπαγιάννη τά ίδιαίτερα χαρακτηριστικά τού πολεοδομικού συγκροτήματος Βόλου-Ν."Ιωνίας καί τής Μαγνησί- ας σάν πόλου συγκέντρωσης βιομηχανικών έπιχειρήσεων. Χωρίς νά έπαναλάβουμε όλα τά σημαντικά στοιχεία πού παρουσιάστηκαν,θά κάνουμε έδώ μιά πολύ σύντομη σύνοψη λέγοντας τά έξής: "Ο Βόλος έχει σημαντικές μεταποιητικές μονάδες στόνκλά- δο τών ύφαντικών είδών, στόν κλάδο ένδύσεως, στόν κλάδο προ- ϊόντων άπό μή μεταλλικά όρυκτά, στόν κλάδο τών βασικών με- ταλλουργικών βιομηχανιών καί στόν κλάδο κατασκευής προϊόντων άπό μέταλλο. Κύρια χαρακτηριστικά τής βιομηχανίας τής εύρύτερης πε- ριοχής τού Βόλου είναι: α) 'Η άνάπτυξη μεγάλων μονάδων παραγωγής πρώτων ύλών μέ μεγάλη έξάρτηση άπό τήν ένέργεια. β) 6 έλάχιστος βαθμός καθετοποίησης καί όριζόντιας δια- σύνδεσης τών μονάδων, γ) τό ότι ή πλειονότητα τών έπιχειρήσεων είναι έντάσεως έργασίας, 6) ή έλλειψη τών βιομηχανιών αίχμής-ήλεκτρονικών συστη- μάτων, έργαλειομηχανών. προϊόντων ύψηλής τεχνολογίας, ε) τό ότι ό κεφαλαιουχικός έξοπλισμός καίΐ:άντιστοιχού- σα τεχνολογία είσάγονται, ; -42- στ) τό ότι ή έκπαίδευση τού προσωπικού γίνεται κατά κα- νόνα στό έργοστάσιο καί ζ) ή έγκατάσταση τής κεντρικής διοίκησης τών μεγάλων μονάδων στήν "Αθήνα. Τά περισσότερα άπό τά χαρακτηριστικά αύτά είναι τυπικά στήν βιομηχανία τών έλληνικών περιφερειακών πόλεων. ΄Εκείνο. όμως πού είναι άξιοσημείωτο στήν περίπτωση τού Βόλου είναι ό- τι 6 όγκος τής βιομηχανίας είναι συνολικά πολύ σημαντικός. Τό συγκρότημα Βόλου-Ν."Ιωνίας είναι τό τέταρτο ή πέμπτο σέ πληθυσμό πολεοδομικό συγκρότημα στήν ΄Ελλάδα, είναι όμως τό τρίτο βιομηχανικό κέντρο μέ μεγάλη παράδοση, μέ τήν περισσό- τερο άναπτυγμένη όργανωμένη βιομηχανική περιοχή καί, παράλ- ληλα. άναπτύσσεται καί σέ μεγάλο διαμετακομιστικό κέντρο τής ΄Ανατολικής Μεσογείου. "Ετσι κάθε προσπάθεια περιφερειακής άνάπτυξης τόσο στόν τομέα τής βιομηχανίας όσο. καί κυρίως, στόν τομέα τής διασύν- δεσης βιομηχανίας καί πανεπιστήμιου θά πρέπει προφανώς. χω- ρίς τήν παραμικρή σκιά άμφιβολίας. νά βάζει τό Βόλο σέ πρώτη προτεραιότητα. Ποιές είναι οί προτάσεις μέχρι σήμερα. μέ βάση τό παρα- πάνω αύταπόδεικτο έπιχείρημα: Κατ"άρχήν άπό τήν πλευρά τού κράτους: μόνον ένα παράρτημα "Ιατρικής Σχολής έξαρτημένο άπό τά Γιάννινα. Φαίνεται ότι τό κράτος μέχρι σήμερα έχει δόσει κύρια σημασία στίς πολιτιστικές καί πολιτικές δραστηριότητες τών πανεπιστημίων στήν περιοχή τους καί μέ βάση αύτές στα- θμίζει κατ΄άρχήν τά κριτήρια γιά τή χωροθέτησή τους βάζοντας σέ δεύτερη μοίρα τόν κύριο ρόλο τού πανεπιστημίου. ΄Υπάρχουν όμως κι"άλλες προτάσεις: "Υπάρχει ή πρόταση τού Ρυθμιστικού Σχεδίου τού Βόλου, όπως καί οί προτάσεις τής όμάδας πού έπεξεργάστηκε αύτό τό ζήτημα σέ συνεργασίατού Τε- χνικού ΄Επιμελητηρίου καί τού "Εργαστηρίου Είδικής Κτιριολο- γίας τού Α.Π.θ. Καί οί δύο προτάσεις άποβλέπουν σ'ένα πλήρες πανεπιστημιακό συγκρότημα συνδεδεμένο τόσο μέ τή βιομηχανία όσο καί μέ ένα εύρύτερο πανεπιστημιακό πλέγμα τής Θεσσαλίας. "Αποβλέπουν άκόμη. δίνοντας ίδιαίτερη σημασία στόν πολλαπλό ρόλο τού πανεπιστημίου, καί στήν ένταξη τού πανεπιστημίου -43- στόν πολεοδομικό ίστό τής πόλης, παράλληλα μέ τή σύνδεσή του μέ τή βιομηχανία. 'Η πρόταση τού κ. Παπαγιάννη, όπως έξειδικεύτηκε καί στό πρόσφατο Συμπόσιο, άποβλέπει σ΄ένα Δημοτικό Πανεπιστήμιο μέ ίσχυροποιημένη τοπική συμμετοχή καί μέ προγράμματα μετεκπαί- δευσης άνώτερων στελεχών τής τοπικής αύτοδιοίκησης, προγράμ- ματα ύδροβιολογίας καί οίκολογίας. προγράμματα έρευνας στόν τομέα τής μηχανολογίας καί τής τεχνολογίας τών μετάλλων, καί άκόμη προγράμματα μελέτης καί άναβίωσης τής άρχιτεκτονικής κληρονομιάς, άρχαιολογικής έρευνας ίδιαίτερα τής νεολιθικής περιόδου καί ίατρικής έξειδίκευσης καί μετεκπαίδευσης.Παράλ- ληλα προτείνει, γιά τήν έγκατάσταση τού πανεπιστημίου. τήν χρησιμοποίηση σέ πρώτη φάση ύπαρχόντων κτισμάτων μέ προοπτι- κή κατασκευής νέων μονάδων μέ πυρήνα τό σημερινό στρατόπεδο Ν. "Ιωνίας όπως έξ άλλου όρίζει καί τό Ρυθμιστικό Σχέδιο. ΄Η δεύτερη πρόταση γιά μιά πανεπιστημιακή μονά&χστό Βό- λο προέκυψε μετά άπό συνεργασία τού Τμήματος Μαγνησίας τού Τ.Ε.Ε. καί τού ΄Εργαστηρίου Είδικής Κτηριολογίας τού Α.Π.Ο. "Η πρόταση αύτή άναπροσδιορίστηκε καί έξειδικεύτηκει3έσημαν- τικό βαθμό άπό όμάδα συνεδέλφων άρχιτεκτόνων στό πλαίσιο τής διπλωματικής τους έργασίας (Μ.Βασιλοπούλου, Ε. Γιαννουρή, Ν. Δικέφαλος, Γ. Καρνερέ, Μ. Μανωλά, Δ. Νικολάου, Χ.Πανταζίδης, Ξ. Πενταφρονίμου, Μ. Τζάρας, Α. Τσίγκα) πού καί τήν παρουσί- ασαν στό πρόσφατο Διεθνές Συμπόσιο τού Βόλου ("Ιούνιος1980). "Η πρόταση άφορά σ'ένα διπολικό σύστημα δύο πανεπιστη- μιακών ίδρυμάτων πού συγκροτούν τό ΘεσσαλικόΠανεπιστήμιο."Ο πόλος τής Λάρισας σχετίζεται περισσότερο μέ τήνπρωτογενήπα- ραγωγή ένώ 6 πόλος τού Βόλου μέ τή βιομηχανική. Είδικότερα. γιά τό Βόλο, προτείνονται Σχολές Βασικών "Επιστημών, 'Ανθρω- πιστικών 'Επιστημών. "Αρχιτεκτονικής. "Ιατρικής καί Μηχανι- κών Βιομηχανίας, μέσα άπό ένα σκεπτικό πού στηρίζεται στόν τριπλό ρόλο τού πανεπιστημίου όπως περιγράφηκε στά προηγού- μενα, δηλαδή τήν παραγωγή τεχνικά έκμεταλλεύσιμης γνώσης καί στελεχών, τήν άνάπτυξη τής πολιτιστικής κληρονομιάς τής πε- ριοχής καί τήν άνάπτυξη τής πολιτικής συνείδησης τών μελών τού πανεπιστημίου καί τού κοινωνικού του περιβάλλοντος. Τό ένδιαφέρον στήν πρόταση αύτή είναι ότι προτείνει ένα -44- πολυκεντρικό πανεπιστήμιο πού άπό τή μιά μεριά σχετίζεται μέ τήν βιομηχανία τής περιοχής ένώ, άπό τήν άλλη, χρησιμοποιεί, γιά μιά σειρά άπό κύριες δραστηριότητες, κτίσματα καί οίκό- πεδα πού σήμερα άνήκουν στόν ίστό τής πόλης τού Βόλου καί βρίσκονται κάτω από κρατική ή δημοτική διαχείριση. Τά κύρια χαρακτηριστικά τής πρότασης παρουσιάζονται στούς πίνακες 1 (χάρτης χρήσης γής), 2 (χάρτης διαθέσιμων κτισμάτων καί οίκοπέδων) καί 3 (πρόταση ρυθμιστικού γιά τό τμήμα τού πανεπιστήμιου πού έντάσσεται στήν πόλη τού Βόλου). "Αναδημοσιεύονται έδώ άπό τόν τόμο τών πρακτικών τής Τέταρ- της Συνάντησης τού Διεθνούς Συμποσίου τού Βόλου 1980. "Η πρόταση αύτή δείχνει ότι είναι δυνατή ή άμεση έγκα- τάσταση ένός πανεπιστημιακού πλέγματος στό Βόλο πού θά έχει στενή σχέση μέ τήν τοπική βιομηχανία καί. παράλληλα δέν θά είναι άποκομμένο άπό τίς δραστηριότητες τής πόλης χωρίς νάύ- ποβιβάζεται ή λειτουργικότητά του. μιά λειτουργικότητα πού έχει λανθασμένα ύπερτονιστεί στίς προτάσεις γιά τή δημιουρ- γίααύτόνομωνκαίδαπανηρώνς8…ρμ565 σέάλλεςέλληνικές πόλεις. 4π Συνοψίζοντας μερικά κεντρικά σημεία αύτής τής είσή- γησης, πιστεύουμε ότι πρέπει νά τονίσουμε. πρώτα, τήν πολλα- πλότητα τού πανεπιστήμιου καί τό άναντικατάστατό του στή πα- ραγωγή γνώσης καί στελεχών τής παραγωγής καί στήν άνάπτυξη τής πολιτικής κληρονομιάς καί τής πολιτικής συνείδησης τού κοινωνικού του περιβάλλοντος. Δεύτερο, στόν στρεβλό τρόπο μέ τόν όποίο τό μοντέλο αύτό λειτουργεί - ή καλύτερα, ύπολει- τουργεί - στήν "Ελλάδα καί στή σημασία πού έχει ή περιφερει- ακή άνάπτυξη πόλεων σάν τόν Βόλο. Τέλος. τρίτο στήν σημασία ένταξης τού πανεπιστημίου στόν ίστό τής πόλης, κρατώντας ό- μως, στά πλαίσια ένός πολυκεντρικού συστήματος, τή στενή συ- νάφεια μέ τήν τοπική βιομηχανία. ? ,; πιΜκΔι 1 !…"! ΧΡΗΣΗΣ Γ Η! και: απ… ι…Φ ια…" µα…"… "- - …… *… ,1 [Wu—“Cd gum m'I'HHIIM ||ΠΙΙΠ'Ν .… . will” ι… arming-nun οι ιιαιτιιΙνι … Η|Μι|ιΙΙ Ι"ΝΝΜΝ|& . |… ται. …ΙΙ|ΙΝ αν". ΙΙ.… . Μιας"! nun-“nun- urn :…Δ. πιο mini-Ali" PAULA"! µια"… …ΒΙΝΙΙΙΙ. now-u & Ο…" & … | … ΔΙΑΘΕΣ|ΜΩΝ ΚΠΣ…Τ… KAI σα…… / Ο ) nmAKA: 2 Ώ? ωΝ|Θ…ΆωΝ-' Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν N N .. .. - . - .… .. .. .. . u: co κι ο … > ο". Ν .. o 1.0 co \1 o ω & … Ν _. c: ιο 30. ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΠΙΝΑΚΑ 2 Ξενώνας Στ. Στούρνα στήν ΄Αλλη Μεριά Κτίσμα Γαλλίας καί Τοπάλη 'Αποθήκη Δ.Ε.Η. 'Εργοστάσιο καπνού Ματσάγγου Οίκόπεδο Καρτάλη καί Κοραή Καπναποθήκη Σπίρερ Τεχνικές σχολές στήν Νέα "Ιωνία Καπναποθήκη Νέας 'Ιωνίας Ματσάγγου Οίκόπεδο 'Ανθ. Γαζή καί Κ. Καρτάλη Κτίσμα στήν όδό "Ιωλκού 48-50 Κτίσμα Γ. Καρτάλη καί Σαρακηνού Κίτρινη "Αποθήκη "Εργοστάσιο ζημαρικών στήν Γ. Καρτάλη Καφενεία "Συνάντησις" καί Ακρόπολις" Οίκόπεδο στήν όδό Κασσαβέτη Οίκόπεδο στήν όδό Πολυμέρη Σχολή Μαθητευομένων μουσικών-ΚΤΕΥΛ-καταστ. έπίπλων Οίκόπεδο Τ.Ε.Ε. Καπναποθήκη Παπαστράτου Οίκόπεδο στήν όδό Λαρίσης Οίκόπεδο στήν όδό πρός τήν 'Αλλη Μεριά Οίκόπεδο στήν όδό 2ας Νοεμβρίου 'Εργοστάσιο ζημαρικών Παπαδιαμάντη-Βερνιδάκη Γαλλική Σχολή 'Εργοστ. πλακοποιίας στήν όδό Πολυμέρη Λαχαναγορά Οίκόπεδο στήν όδό Ρήγα Φεραίου Οίκόπεδο στό παλιό γήπεδο 'Ολυμπιακού Οίκόπεδο Δημητριάδος καί Φιλελλήνων Στρατόπεδο συν/χου Γεωργούλα .: Ψ:= ξ…€%&%%ΐΨΌ© Ο % ο & ο©άΟ θα? &… ..............…τ ΕΦΕΕ όπ%ά ) Ο Φ© άο©όΛν Φάσο 0%οΟ Ο & ΌΝΟΟ%&0 ΟΟΟΌΟΛνθ%Λν©ΛνΟ .? ένας & Ο» Μ2)>>)Κ4.ΧΣ >(Μ: :- 1<°22N4=n° MXmD-O . … | Β)"... 3.22::- ω 5. ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΣΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ Γ. Πίσχινας, Μηχανολόγος - Μηχανικός Περίληψη Στήν άρχή έξετάζονται καί άξιοποιούνται στατιστικάστοι- χεία άτυχημάτων. Στή συνέχεια άναπτύσσονται οί οίκονομικές έ- πιπτώσεις τών ατυχημάτων καί τέλος έξετάζονται ή έπιστημονι- κή πρόληψη τού άτυχήματος καί ό ρόλος τού μηχανικού. 1) ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τό πρόβλημα τής άσφαλείας τών έργαζομένων στή βιομηχα- νία είναι ένα άπό τά προβλήματα πού συνόδευσαν τήν ταχύτατη τεχνολογική καί βιομηχανική άνάπτυξη στήν έποχή μας. "Εχει ώστόσο άπασχολήσει κράτη καί κυβερνήσεις από πα- λαιότερα, άπό τήν έποχή τής βιομηχανικής έπανάστασης στή "Αγ- γλία καί έντεύθεν. Μέ τήν αύξηση τής μηχανοποίησης άρχισαν βαθμιαίανά πολ- λαπλασιάζονται καί τά έργατικά άτυχήματα. Στήν άρχήάπόπλευ- ράς κράτους καθιερώθηκαν όρισμένοι νόμοι καί κανόνες γιά τόν περιορισμό τών ώρών έργασίας καί τήν προστασία τών παιδιών. "Ετσι στήν 'Αγγλία τήν πλέον βιομηχανική τότε χώρα. έχουμε: Τό 1802 τήν άπαγόρευση τής νυχτερινής έργασίας καί τής ύπερβά- σεως τής 12ώρου έργασίας τών παιδιών. Τό 1819 τήν άπαγόρευ- ση άπασχολήσεως παιδιώνκάτωτών 9 έτώνκαίτήν καθιέρωση 12ώ- ρου έργασίας μεταξύ 9-16 έτών στή βιομηχανία βάμβακος. Στή Γερμανία: Τό 1833 τήν άσφάλιση άσθενείας, τό 1884 7ιι1.ιΠΗ I νωµι| α σπιση τ ς έβδομαδιαίας άναπαύσεως. Στήν "Ελλάδα: Τό 1911 καθιέρωση τής Κυριακής ώς άργίας, -50- τό 1915 τό νόμο περί έργατικών άτυχημάτων. "Ετσι περίπου ξε- κίνησε ή έργατική νομοθεσία καί παράλληλα άρχισαν νά τίθεν- ται καί οί κανόνες γιά τήν πρόληψη άτυχημάτων. Παρόλα αύτά καί μέχρι τού τέλους τού περασμένου αίώνα τό πρόβλημα τών άτυχημάτων καί τής σχέσεως γενικά τού άνθρώ- που μέ τήν μηχανή δέν είχε άντιμετωπισθεί έπιστημονικά. "Η σκέψις ήταν στραμμένη άποκλειστικά σχεδόν στήν μηχανή, ό δέ άνθρωπος έπρεπε νά προσαρμοσθή σ'αύτήν πολλώ μάλλον αύξανο- μένου τού κατασκευαστικού κόστους καί τής πολυπλοκότητος τών μηχανών καί τών άπαιτήσεων γιά άπόδοση. ΄Ετσι συνέβαινε συ- χνά, ένα σφάλμα,παράλειψη,άμέλειακλπ. προερχόμενες άπό τόν άνθρωπο νά έχει σάν άμεσο άποτέλεσμα τό άτύχημα. "Η διαπίστωση αύτή έθεσε τούς ύπεύΘυνουςένώπιοντών εύ- θυνών των καί ύποχρεώσεών των. 'Από τα πρώτα μέτρα πού έφαρ- μόσθηκαν άναφέρομε τόν έπαγγελματικό προσανατολισμό. τήν έπι- λογή τού πάσης φύσεως προσωπικού, τή δημιουργία κέντρων έκ- παιδεύσεως κλπ. Στην έποχή μας ή άνάπτυξη τής τεχνικής είναι τόσο άλμα- τώδης, ώστε βάζει καινούργιους όρους στή ζωή τού ανθρώπου καί γενικά προβλήματα προσαρμογής τών έργαζομένων μέ τά μηχανή- ματα, άλλά καί τών μηχανημάτων μέ τούς άνθρώπους. Συνεχώς περισσότεροι άνθρωποι άπασχολούνται στή βιομη- χανία καί συνεχώς καινούργια μέτωπα κινδύνων άνοίγονται π.χ. άκτινοβολία στίς έφαρμογές τής πυρηνικής ένέργειας. ΨΙάπό- τομή αύτή πρόοδος τού 200υ αίώνα θά είχε σάν συνέπεια τήν ταχύτατη φθορά τού έργατικού δυναμικού άπό τήκ|αύξηση τών συ- νεπειών τού έπαγγελματικού κινδύνου άν δέν λαμβάνονταν άπό τίς τεχνολογικά προηγμένες χώρες μέτρα προσαρμογής. Συνεχώς έκδίδονται καί κυκλοφορούν όδηγίες γιά τό άσφα- λώς ζήν, άσφαλώς κυκλοφορείν καί έργάζεσθαι. Καμμιά παραγωγική διαδικασία δέν θεωρείται πλήρης. άν δέν συνοδεύεται άπό όδηγίες σωστής χρήσεως μηχανημάτων πού έμ ii * i“ ει.μµιιι.ικ,ιι σφαλείας. Θά παραθέσουμε τώρα όρισμένα στοιχεία πού δείχνουν τό μέγεθος τού προβλήματος. -51- ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 'Αντλούµε άπό μιά μελέτη τού ΙΚΑ γιά τα έργατικά άτυχή- ματα μεταλλείων τής ΄Ελλάδος κατά τή διετία 77 - 78. Τέτοιες μελέτες γίνονται έδώ καί 12 χρόνια άπό τό ΙΚΑ. Τα δεδομένα είναι ταξινομημένα κατά δύο τρόπους. 1. Κατανομή καθ'όμάδες ήλικιών: Στά χρόνια 1974-78 έμ- φανίζεται μέγιστο στή πενταετία 25-29 άπό μετατόπιση κατάμία πενταετία πρός νεώτερες ήλικίες έν σχέσει μέ τήν τριετία 1971-73. Τούτο πιθανώς όφείλεται στήν αύξηση τής μεταλλευτι- κής δραστηριότητας καί στήν τροπή τών νεωτέρων έργαζομένων στή μεταλλευτική δραστηριότητα. Τα 3/4 τών έργατικών άτυχημάτων παρατηρούνται στήν ήλι- κία 20-49 γιά τό 77 καί 78. 2. Τριμηνιαία κατανομή: Τά περισσότερα άριθμητικώς άτυ- χήματα παρατηρήθηκαν στό AZ τρίμηνο τού 1977 καί ΔΣ τρίμηνο 1978. 'O δέ άριθμός τών ήμεραργιών έμφανίζει τό μέγιστο κατ" έτος στά άντίστοιχα τρίμηνα πού παρατηρούνται καί τά περισ- σότερα άτυχήματα. 3. Κατανομή κατά βάρδια: Τά περισσότερα άτυχήματα παρα- τηρούνται στήν πρωϊνή βάρδια μέ ποσοστό 74,70% γιά τό 77 καί 74,22% γιά τό 78. Καί τά λιγότερα στή βραδυνή βάρδια μέ άν- τίστοιχα ποσοστά 2,12% καί 2,61%. Τούτο όχι γιατί τό πιό έπικίνδυνο ώράριο είναι τό πρωί- νό, άλλά κυρίως γιατί τό ποσοστό τών έπιχειρήσεων πού έχουν δύο βάρδιες είναι μικρό καί αύτών πού έχουν 3, άκόμη μικρό- τερο. 4. Κατανομή κατ"αίτιο: Στό αίτιο πτώσεως όφείλεταιό με- γαλύτερος άριθμός άτυχημάτων μέ ποσοστό 60% γιά τό 1977 καί 67% γιά τό 1978, καί πιό συγκεκριμένα: α) Πτώση άντικειμένων: πρώτο μέ συχνότητα 32,74% καί 35,63% γιά τό 1977 καί 78 άντίστοιχα. β) Πτώση ατόμων: δεύτερο μέ ποσοστό 18,19% καί 20,12%. γ) Πτώση πετρώματος ή μεταλλεύματος: πέμπτο μέ ποσοστά 8,12% καί 11.41% γιά τά δύο χρόνια. "Η πτώση αύτή παρουσιά- ζει ίδιαίτερο ένδιαφέρον σάν αίτιο, πρώτο λόγω τής σοβαρότη- τάς της, καί δεύτερο διότι άποτελεί κατ"έξοχήπροληπτόαίτιο. -52- δ) Τά "έργαλεία" π.χ. κρουστικά άερόσφυρα: τρίτο αίτιο σέ ποσοστό τό 77 μέ 15.50 % καί τέταρτο τό 78 μέ 11,67%. ε) "Μεταφορές" όπως κλωβοί. σαγόνια. συρματόσχοινα,ένα- έριοι σιδηρόδρομοι: τέταρτο αίτιο τό 77 μέ 13,71% καί τρίτο μέ 13,07% τό 78. στ) "Μηχανήματα" όπως π.χ. γεωτρύπανα. βαρούλκα: έκτο μέ ποσοστό 6,77% καί 6.01% γιά τά δύο χρόνια. ζ) ""Εκρήξεις'Η τελευταία θέση όπως καί κατά τήν προηγού- μενη έξαετία μέ ποσοστό 1.5% γιά τό 1977 καί 0,96 % γιά τό 1978. η) Τά "πολλαπλά" περιστατικά μέ συνδυασμούς περισσοτέ- ρων αίτίων καλύπτουν ποσοστό 3.45% γιά τό 77 καί 0.96%τό 76. 5. Κατανομή κατά τρσυμστισθεϊσσ μοίρα: Τα άκρα άποτε- λούν όπως καί κατά έξαετία 1971-76 τήν συχνότερη έντόπιση μέ ποσοστό γύρω άπό 70% γιά τό 1977 καί 1978. Στά άνω άκρα δέ έντοπίζεται ποσοστό πάνω άπό 40% τούσυ- νόλου τών άτυχημάτων. ΄Η διαπίστωση αύτή άποτελεί τόσο θετι- κή ένδειξη πού πλησιάζει τά όρια τής άποδείξεως ότιπεριφρο- νούνται τά στοιχειώδη μέτρα άτομικής προστασίας. Τά άτυχήματα πού έντοπίζονται στήν κεφαλή καί στά μάτια άντιστοιχούν μέ ποσοστό 8.88% καί 6.94% γιά τό 1977 καί σέ ηύξημένα ποσοστά 11,24% καί 7,06% τό 1978. Καί αύτή ή διαπί- στωση είναι άνησυχητική γιατί άποτελεί σχεδόν άπόδειξη, ότι περιφρονούνται τά στοιχειώδη μέτρα άτομικής προστασίας. 'Ο πίνακας πού άκολουθεί δίδει μιά σαφή είκόναβάσειοί- κονομικών κριτηρίων τού πόσο στοίχισαν τά άτυχήματα στήν δε- καετία 1956-1965. Στίς Η.Π.Α. τό 1ο έξάμηνο τού 1971: "Ατυχήματα καί έπαγγελματικές άσθένεις 3.100.000 Θάνατοι 4.300 Ποσοστό έργατών άνίκανων γιά δουλειά 12,1% "Εργάσιμες μέρες πού χάθηκαν 12.200.000 "Εργάσιμα χρόνια πού χάθηκαν 50.000 50.000 χρόνια έργάσιμα χάθηκαν σ'ένα ήμερολογιακό έξάμηνο. "Ενα μέγεθος πού πρέπει νά άντιμετωπισθεί μέ πολύ με- γάλη σοβαρότητα, καί δέν άφήνει περιθώρια γιά παρερμηνείες. -53- 'Ατυχήματα 1956-1965 "Ετος 'Απώλειες 'Ερνατο- Δαπάνες έπιδοτή- "Αριθµός θάνατοι ημερών τήσεως άτυχημ. 1956 729.448 18.092.967 32.331 9 1957 797.190 21.216.144 33.219 21 1958 791.151 22.300.345 34.382 26 1959 778.490 22.524.803 32.358 6 1960 835.370 22.248.357 36.768 - 1961 —950:U96 37.005.110 42.422 27 1962 1.054.865 45.870.746 42.469 71 1964 1.183.276 51.705.344 47.824 52 1969 1.234.113 59.532.084 50.477 53 ΙΙ)'Επιπτώσεις Σ"αύτό τό σημείο είναι σκόπιμη μιά σύντομη άνάλυση τών έπιπτώσεων τού έργατικού ατυχήματος ώστε νάφανεί πιό καθαρά τό μέγεθος τού προβλήματος πού αύτό δημιουργεί. Τά έργατικά άτυχήματα έχουν οίκονομικές έπιπτώσεις καί προσβάλλουν τήν έννοια καί άξία "άνθρωπος", μέ κύρια δυσμενή άποτελέσματα ά- πό τήν δεύτερη πλευρά ψυχολογικής καί κοινωνικής φύσεως. Κατά μέσο όρο τό άμεσο κόστος τού κάθε άτυχήματος (μέ τιμές ήμερομισθίου 1978) άνέρχεται σέ 30.000 δρχ. περίπου μέ άπώλεια χρόνου έργασίας 12 ώρών. ΄Αλλά δέν είναι μόνον αύτό. ΄Αν ύπολογίσουμε καί τό έμ- μεσο κόστος τότε άνεβαίνουμε πολύ πιό ψηλά. Νά καί οί παρά- γοντες τού έμμεσου κόστους. Διακοπή έργασίας άλλων έργαζομέ- νων (περιέργεια. συμπάθεια, προσπάθεια παροχής πρώτων βοη- θειών κλπ), άπώλεια χρόνου διευθυντών, προϊσταμένων κλπ. έμ- μεσο κόστος λόγω τής έργασίας πού δέν μπόρεσε νά φέρει είς πέρας 6 τραυματίας. μερική διαρκής άναπηρία τού έργαζομένου, κόστος γιά τήν έλαττωματική παραγωγή λόγω τώνψυχολογικώνσυ- νεπειών πού έπέφερε τό άτύχημα, έπιπτώσεις στίς δημόσιες σχέ- σεις τής έταιρείας. "Η πρόληψη τού άτυχήματος λοιπόν, έκτός τού ότι είναι μιά προσπάθεια νομικά καί ήθικά έπιβεβλημένη, είναι άναμφισ- βήτητο ότι συμφέρει οίκονομικά τόν έργοδότη καί τόν έργαζό- ΕΡΓΑΤΙΚΑ ΗΛΕΚΤΡΙΚΑ ΑΤΥΧΗΜΑΤΑ ΕΤΩΝ 1970 - 1978 ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΣΥΝΟΛΙΚ0 ΑΡΙΘΜΟ ΑΤΥΧΗΜΑΤΩΝ ΣΥΝΟΛΙΚ0Σ Α Ι Τ 1 A ΣΧΕΣΗ ΗΛΛΕΚΤΡΙΚΩΝ ATYXHM- ΑΡΙΘΜΟΣ πΡΟΣ τΑ ATYXHMATA ATYXHMATQN ΔΙΑΦΟΡΑ ΗΛΕΚΤΡΙΚΑ Ano ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΑΙτΙΕΣ ΠΡΟΣΚΑΙΡ0Υ ΚΑΙ ΔΙΑΡκ0γΣ 5.270 5.231 39 0,74 % ANIKANOTHTOZ 0ΑΝΑΤΗ00ΡΑ 99 76 23 23 % Σ γ Ν ο Α ο N 5.369 5.307 62 1 z ΑΝΑΛΥΣΗ ΗΛΕΚΤΡΙΚΩΝ A T Y X11M A Τ 0 N ΑΡΙΘΜΟΣ ΠΛΗΓΕΝΤΕΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΜΗΜΑΤΑ ΕΓΚ/ΣΕΩΝ ΤΡΟΠΟΣ ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑ ΗΛΕΚΤΡΙ- οπογ ΣγΝΕΒΗΣΑΝ πΔΗ=ΕρΣ ΑΠΑΣΧ0Λ0ΥΜ. ΚΛΑΔΟΣ κΩΝ ATY- ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚ. ΘΑΝΑ- ΠΡΟΣΚ. XHMATQN ΤΗ00ΡΑ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΕΣ MHXANH- ENAEP. Ano ΡΟΗ Απο HAEK- EPrA- AIAPK. ΑΣΟΑΛ0- ΜΑΤΑ ΑΤΟΤ0Ι PEYMAT. BOATA- TPO- TOTE— ANIKAN. ΔΙΑΚΟΠΤ. IKO 1030 fEXN. XNIK. ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ , ΕΡΤ0ΣτΑΣΙΑκΕΣ 35 35 10 25 17 16 2 16 19 19 16 0Ικ0Δ0ΜΕΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ 27 27 13 14 6 6 15 23 4 8 19 SYNOAON 62 62 23 39 23 22 17 39 23 27 35 -55- μενο. ΙΙΙ) Πρόληψη 1. Κατ'άρχήν άντιμετώπιση τού θέματος Μιά σωστή έκστρατεία κατά τών άτυχημάτων πρέπει νά ξε- κινήσειάπότόνόρισμότού τίείναιάτύχημα,νά προχωρήσει σέ ά- νάλυση τών αίτίωνκαίτώνοίκονομικών,κοινωνικών κλπ. έπιπτώ- σεων τών άτυχημάτων γιά νάκαταλήξειστίς σωστές ένέργειεςάν- τιμετωπίσεως αύτών. Σάν συμβολή σ'αύτό θά άναλύσωμε στή συνέχεια τόν όρο ά- τύχημα. τίς αίτίες του καί τό ρόλο τής προλήψεως. Σύμφωνα μέ τό άρθρο 8 παρ. 4 τού Α.Ν. 1846/1951, "Περί κοινωνικών άσφαλίσεων" ώς άτύχημα νοέίται τό έν τή έργασίαή έξ άφορμής ταύτης βίαιον συμβάν καί τήν έπαγγελµατικήν άσθέ- νειαν. Τά άτυχήματα τής έργασίας είναι άπόρροιατριώνπαραγόν- των. Τού παράγοντος άνθρωπος, τού παράγοντος ύλικόν καί τού παράγοντος τυχαίο συμβάν. Μέ τόν παράγοντα άνθρωπος νοείται άμέλεια κατά τήν έργασία, μέ τόν παράγοντα ύλικόννοείταικα- κή συντήρηση ύλικού ή έλλείψεις προερχόμενες άπό άρχική πλημ- μελή έγκατάσταση οί όποίες έπιδρούν άμεσα στή σωματική άκε- ραιότητα καί ύγεία τού άπασχολουμένου προσωπικού. ΄Η διάτα- ξη τού φωτισμού, τών διαδρόμων, τών κλιμάκων στό σύστημα με- τάδοσης κινητήριας δύναμης, ό άερισμός, ή άπαγωγή καί πολλοί άλλοι παράγοντες τής άρχικής έγκατάστασης ένός βιομηχανικού καταστήματος είναι αίτίες πού έπιδρούν καλά ή άσχημα στούς όρους έργασίας τού άπασχολούμενου προσωπικού, άνάλογα μέ τήν τελειότητά τους. Γι"αύτό έπιβάλλεται στούς τεχνικούς διευ- θυντές τών έπιχειρήσεων να τηρούν τούς όρους αύτούς κατά τήν άρχική έγκατάσταση σύμφωνα μέ τίς διατάξεις τών νόμων γιατί έκ τών ύστέρων δέν είναι εύκολη ή τροποποίηση. "Εδώ καί δεκάδες χρόνια στίς τεχνολογικά προηγμένες χώ- ρες γίνεται λεπτομερής καί έξονυχιστική στατιστική άνάλυση τών αίτίων τών άτυχημάτων. Τά άποτελέσματα είναι έντυπωσια- κά. - Τό 88% περίπου τών άτυχημάτων στη βιομηχανία όφείλε- ται σέ άπερίσκεπτες ένέργειες τού έργαζόμενου. -56- - Τό 10% περίπου σέ άνασφαλείς συνθήκες έργασίας καί - Τό 2% μόνο σέ συνθήκες πού δέν είναι δυνατόν νά προ- βλεφθούν. Τό 88% λοιπόν τών άτυχημάτων όφείλεται στήν άνθρώπινη συμπεριφορά. Καί τό πιό σημαντικό: Μόνο τό 2% όφείλεται σέ παράγοντες πού δέν είναι δυνατόν νά προβλεφθούν. Πράγματι είναι πολύ άπίθανο νά συμβή άτύχημα έντελώς ά- προσδόκητα, όπως πολλοί ίσχυρίζονται γιά πολλά συμβάντα. Μό- νο καθυστερημένα, ύπανάπτυκτα καί μή ίκανά στή δουλειά τους άτομα πού δέχονται μοιρολατρικά τό κάθε άπρόοπτο συμβάν μπο- ρούν νά έπικαλούνται τή δικαιολογία τής κακιάς ώρας. Συμβάν- τα πού πραγματικά είναι αδύνατο νά προβλεφθούν από τόν άνθρω- πο είναι οί σεισμοί, οί κεραυνοί, οί πλημμύρες καί τά παρό- μοια. Είναι φανερός λοιπόν άπό τά πιό πάνω. ό ρόλος καί ή ση- μασία τής προλήψεως. ΙΙΙ. 2. "Επιστημονική πρόληψη. "Ερνονομία. 'Ο ρόλος τού μη- χσνικού. Στό καθαρά τεχνικό μέρος τής προλήψεως, πρωτοστατεί ό μηχανικός. Θέματα όπως τα τής μεταφοράς διά μηχανοκινήτων μέ- σων. άνυψώσεως βαρών μέ βαρούλκα, γερανούς κλπ. τής έκμεταλ- λεύσεως τών δυνατοτήτων τού ήλεκτρικού ρεύματος. τών συγκολ- λήσεων, έφαρμογών πυρηνικής ένέργειας. παρασκευών διακινήσε- ων καί χρήσεων χημικών ούσιών. δοκιμών έργων μηχανολογικών καί ήλεκτρολογικών έργασιών σέ βιομηχανίες έκρηκτικών ύλών, καί ύγραερίων μέχρι ύαλουργείων καί κλωστούφαντουργείων κα- λούν τόν μηχανικό νά τά διαχειρισΘή μέ τόν πλέον άσφαλή τρό- πο. Τό σλόγκαν ”6 σωστός τρόπος έργασίας είναι καί ό άσφα- λής" άποκτά σ"αύτή τήν πλευρά τού θέματος βασική σημασία.Εί- ναι κάτι πού κανείς δέν πρέπει νά ξεχνά καί πρώτος-πρώτος ό : ι..." ,… unv- ." 'Η έπιστήμη όμως ή όποία μέ κέντρο κατ"έξοχήντόκ1άνθρω- πο,άσχολείταιμέ πάπροβλήματατής έργασίας, μέάναφορά σέ άνα- τομικούς,φυσιολονικούς,ψυχολογικούςκαίκοινωνικούς παράγον- -57- τες είναι ή έργονομία. Είναι αύτή πού έρευνά τό θέματήςάρ- μονικής προσαρμογής τού άνθρώπου στό περιβάλλον τής έργασίας του. … . Θέ περιγράψουμε κατωτέρω τή δομή τής έργονομίας σάν έ- πιστήμης μέ ίδιαίτερη άναφορά σέ ότι έχει σχέση μέ τά άτυχή- ματα. α) 'Εργονομία.καί φυσιολογία ΄Ο σχεδιασμός τών μηχανημάτων καί τών τρόπων πού Θάχρη- σιμοποιεί τό σώμα του ό έργάτης γιά τήν έκτέλεση τών διαφό- ρων έργασιών γίνεται μέ βάση τίςάρχές τής φυσιολογίας. Γιά διευκόλυνση ή έργονομία μάς παρέχει σέ πίνακες τήν κατανάλω- ση ένέργειας σέ θερμίδες/ώρα σέ σχέση μέ τή θέση τού σώματος ή τό είδος τής έργασίας. β) Τό σύστημα άνθρώπου-μηχανής ΄Ο άνθρωπος καί ή μηχανή άποτελούν ένα σύστημα καί άν- ταλλάσουν πληροφορίες έτσι: 81) Στόν τομέα λήψεως πληροφοριών ύπό τού άνθρώπου1)έρ- γονομία μάς παρέχει κανόνες σχετικά μέ τό χρώμα, τήν λαμπρό- τητα καί τή θέση σέ σχέση μέ τό μάτι τού χειριστή τών φωτει- νών σημάτων. "Οσον άφορά τίς ποσοτικές ένδείξεις μέ δείκτες έχει σημασία ή μορφή τής κλίμακος ένδείξεως, τό πλήθος τών ύποδιαιρέσεων, ή τοποθέτηση καί διαρύθμιση τών ποσοτικών με- τρητών. β2) "Οσον άφορά τήν άπάντηση τού χειριστή (έπέμβαση έπί τής μηχανής). "Η μελέτη έδώ συνίσταται στή μελέτη τών μοχλών πενταλί- ων,διακοπτώνκλπ., μέ τά όποία γίνεται ή απάντηση τού χειρι- στή, βάσει τών άπαιτήσεων τής έργασίας καί τών βιολογικών ί- κανοτήτων τού άνθρώπινου σώματος. ΄Υπάρχουν πίνακες πού βα- θμολογούν τούς διάφορους τύπους συστημάτων έπεμβάσεως (στρό- φαλοι, πηδάλια, πόμολα, μοχλοί κλπ) ώς πρός τήν ταχύτητα, ά- κρίβεια καί δύναμη τής έπεμβάσεως καί τής κινήσεως."Επίσηςή Θέση τής έργασίας διαρύθμίζεται ώστε ή σχέση τού άνθρώπινου σώματος νά μήν είναι ούτε πολύ άναπαυτική, ούτε πολύ κουρα- στική, καί τά άντικείμενα νά βρίσκονται γύρω άπό μιά εύνοί- 1 ι 1 ΚΠ αποσταση. 'Εάν δέν τηρηθούν οί κανόνες τής σχέσεως τούάνθρώπουμέ -58- τή μηχανή, τότε μπορεί άπό μία καί άνάγνωση ένδείξεως ή άπό μία λανθασμένη ή άργή έπέμβαση στή μηχανή, ή άπό σωματική κό- πωση τού χειριστή νά έχουμε βαρειές συνέπειες. γ) 'Η έργονομία έξετάζει έπίσης καί τό περιβάλλον τής έργασίας διότι τούτο έπιδρά έπί τού συστήματος άνθρώπου-μη- χανής καί κυρίως μέ τρείς παράγοντες: 1. θερμοκρασία, 2 φω- τισμός, 3. θόρυβος καί δονήσεις. γ1) Θερμοκρασία. Στή χώρα μας είναι πιό έντονο τό πρό- βλημα άπό ύψηλή θερμοκρασία παρά ένα έντονο ψύχος. "Εχει ά- ποδειχθή ότι όσο πιό ύψηλή είναι ή θερμοκρασία τόσο πιό με- γάλος είναι 6 άριθμός τών έργατικών άτυχημάτων. Γι΄ αύτούς τούς λόγους ή βελτίωση τής θερμοκρασίας μέσα στό έργοστάσιο πρέπει νά είναι μιά από τίς βασικότερες έπιδιώξεις μας. "Η έργονομία μάς παρέχει μεθόδους εύρέσεως τής έπιδρά- σεως τής θερμοκρασίας τού περιβάλλοντος στόν έργαζόμενο. "Ε- να βασικό μέγεθος είναι ή δραστική θερμοκρασία πού περιλαμ- βάνει θερμοκρασία ξηρού θερμομέτρου, ύγρασία καί ταχύτητα ά- έρος καί βρίσκεται άπό είδικά νομογραφήματα συναρτήσει τών τριών αύτών μεγεθών. "Από τή δραστική θερμοκρασίακαί τήν κα- τανάλωση ένέργειας βρίσκεται άπό άλλα γραφήματα ήποσότηταί- δρώτα σέ 1/4ωρο. Τούτη δέν πρέπει νά ύπερβαίνει ένα μέγιστο 2.51/4ωρο, διότι έχει όλέθριες συνέπειες στήν ύγεία καί τήν παραγωγικότητα τού έργαζομένου. γ2) Φωτισμός. 'Ο καλός φωτισμός βοηθά στήν γρήγορη άν- τίληψη καί εύρεση τών άντικειμένων κατά τήν έργασία άλλά καί έλαττώνει σημαντικά τόν άριθμό τών άτυχημάτων. "Εχει άποδει- χθή ότι τά έργατικά άτυχήματα ένός έργοστασίου κατασκευής μη- χανών έλαττώνονται κατά 20% όταν ό φωτισμός αύξάνεται άπό 65 σέ 170 LUX. ME μιά μικρή προσπάθεια στό θέμα τού φωτισμού, μπορεί νά βελτιώσει σημαντικά μιά άσχημη κατάσταση. 'Ο φωτισμός συνίσταται στόν φυσικό πού είναι ό ίδανικός καί στό τεχνητό πού πρέπει …άσυμπληρώνει τόν φυσικό μέ φάσμα χρωμάτων παραπλήσιο τού φυσικού, μέ ένταση άνάλογη μέ τή φύ- ση τής έργασίας καί τή λαμπρότητα άντικειμένων έντός τού πε- δίου όράσεως όσο τό δυνατόν όμοιόμορφη. γ3) θόρυβος καί δονήσεις Οί σύγχρονες βιομηχανίες έχουν 20% περισσότεροθόρυβοά- -5g_ πό έκείνες τού παλαιού τύπου λόγω τών συγχρόνων μηχανών τών μεγάλων ταχυτήτων καί άποδόσεων. Θόρυβοι πάνω άπό 90 DB 6n- μιουργούν ένοχλήσεις πού έκτείνονται άνάλογα μέ τήνέντασηά- πό δυσφορία μέχρι πόνο. "Επί πλέον ή έπί πολλά έτη έργασία σέ θορυβώδες περιβάλλον μπορεί νά δημιουργήσει σέ εύαίσθητα άτομα ύποακουσία ή καί κόπωση λόγω βλάβης τού άκουστικού νεύ- ρου. Μόνο θόρυβοι κάτω άπό 70 DB unopofiv*wi0&wpneofiv άνετοι. "Αλλες έπιδράσεις τού θορύβου είναι στήν συνεννόηση δύο άνθρώπων διά όμιλίας, στήν άκουστική διάγνωση μιάς μηχανής, στή δυνατότητα έπαγρυπνήσεως καί προσοχής. Είναι δέ φανερή ή σημασία όλων αύτών τών παραγόντων γιά τήν άσφαλή λειτουργία καί έργασία. "Εχει έπομένως μεγάλη ση- μασία ή μείωση τού θορύβου στά έργοστάσια άκόμα καί μέ μεγά- λη δαπάνη. Τό ίδιο ίσχύει καί γιά τίς δονήσεις στίς όποίες έπίσης είναι πολύ εύαίσθητος 6 άνθρώπινος όργανισμός μέ μυα- λγίες, ύπέρταση, έλάττωση όράσεως κλπ. 6) ΄Ωράρια καί βάρδιες έργασίας "Η δυνατότητα γιά άπόδοση ένός άνθρώπου μεταβάλλεταικα- τά τή διάρκεια τής ήμέρας έπηρεαζόμενη άπό άντίστοιχη μετα- βολή διαφόρων βιολογικών σταθερών όπως θερμοκρασία σώματος, άρτηριακή πίεση, σίδηρος τού αίματος κ.ά. τών όποίων ή αίτία είναι άγνωστη. Οί παρατηρήσεις έδειξαν ότι τό χειρότερο ώράριο γιά έρ- γασία είναι τό νυκτερινό. "Επειδή όμως πολλές έπιχειρήσεις δουλεύουν νύκτα-μέρα γιά νά άποσβέσουν γρήγορα τίςμεγάλεςέ- πενδύσεις άναγκαστικά θά ύπάρχει νυκτερινή βάρδια. ΄Υπάρχουν συστήματα άλλανής βάρδιας άνά έβδομάδα, άνά 150ήμερο, άνά έ- τος. 'Η έβδομαδιαία άλλαγή είναι γρήγορη καίταλαιπωρείται 6 όργανισμός γιά νά προσαρμόζεται συνεχώς. 'Η μηνιαία βλάπτει τήν οίκογενειακή καί κοινωνική ζωή τού έργαζόμενου."Ετσι κα- λύτερη φαίνεται νά είναι ή άνά 15θήμερο άλλαγή βάρδιας. Αύτάείναιτάβασικότεραπροβλήματαπούδιερευνείήέργονο- μία. "Υπάρχουν καί πολλά άλλα πού άπαιτούν συνεργασία βιολόγων, κοινωνιολόγων, ψυχολόγων. Δώσαμε μιά ίδέα τού πόσο πολύτιμο έρ- γαλείο1&ποτελεί γιά τόν μηχανικό όργανωτή τής έργασίας1€έργονο- μία,γιά*…&καταστήσει'τΜ;συνθήκες έργασίας άνθρωπινότερες ά- σφαλέστερες, παραγωγικότερες. -60- Ιν. 'Ανασκόπηση σημερινής καταστάσεως, προτάσεις Στά προηγούμενα θέσαμε τό πρόβλημα: έργατικά άτύχημαστή έποχή μας, μέ άναφορά στό ίστορικό του, περιγράψαμε, τίς οίκο- νομικοκοινωνικές έπιπτώσεις, διερευνήσαμε τό θέμα "πρόληψη". Τίθεται τώρα τό θέμα τής λήψεως συγκεκριμένων μέτρων. Στή χώρα μας καταβάλλεται άξιόλογη προσπάθεια γιά τή μείωση τών άτυχημάτων άπό διάφορα ύπουργεία π.χ. "Εργασίας, Βιομη- χανίας, Δημοσίων "Εργων, "Εμπορικής Ναυτιλίας."Υγιεινήςκλπ. Δημόσιες ΄Επιχειρήσεις π.χ. ΔΕΗ. 'Οργανισμούς π.χ. ΟΛΠ, καί "Επιμελητήρια π.χ. ΤΕΕ, προσπάθεια πού άντικατοπτρίζεται στούς διάφορους κανονισμούς καί νομοσχέδια πού έκδίδονται. 'Επίσης καί φορείς ίδιωτικής πρωτοβουλίας έργάζονται πα- ράλληλα γιά τήν καταπολέμηση τών άτυχημάτων. ΄Ο "Οργανισμός Προλήψεως 'Ατυχημάτων. οί Σύλλογοι τών τεχνικών, τό Ε Α Κ Ε- Π Α, οί βιομηχανίες με ύπομνήματα, ύποδείξεις, σεμινάρια έπι- τελούν σημαντικό έργο. "Υπάρχουν δελτία άτυχημάτων τού ΙΚΑ πού συμπληρώνονται βάσει πληροφοριών άπό άντίστοιχα δελτία τών έταιριών. 'Οργανώνεται κάθε χρόνο στή Θεσσαλονίκη συμπόσιο γιά τή πρόληψη τών άτυχημάτων καί τήν πυρασφάλεια στή βιομηχανία, ύ- πό τήν αίγίδα τού Συνδέσμου Βιομηχάνων Βορείου "Ελλάδος. Πέ- ρυσι έγινε τόν 'Ιούνιο 1979. Στίς όμιλίες συμπεριλαμβάνονταν τά θέματα: Σύγχρονη Τεχνική Πυρανιχνεύσεως. "Ο Ε.Κ.ΠΥ. καίτά συμβαίνοντα στήν πράξη. Πρόληψη πυρκαίών καί πυρασφάλεια στίς βιομηχανικές έγκαταστάσεις.'Οργάνωση πυροπροστασίας στή βιομηχανία. Συμπεράσματα έκ τής έφαρμογής τού Ε.Κ.ΠΥ καί πι- θανές έπιδιώξεις σ"αύτόν έκ τής έντάξεως τής 'Ελλάδος στήν Ε.Ο.Κ. Στό έργοστάσιο τσιμέντων "ΟΛΥΜΠΟΣ" Βόλου έχεικαθιερωΘεί ύπεύθυνος άσφαλείας ό όποίος συντονίζει τίς προσπάθειες τών ύπευΘύνων μηχανικών τών τμημάτων μέ όργάνωση καί παρακολού- θηση έφαρμογής μέτρων άσφαλείας. ύποδείξεις έλλείψεων καί σφαλμάτων, έπισήμανση άτυχών περιστατικών. 'Ο είδικός κανονισμός πυρασφάλείας τού ΟΛΥΜΠΟΥ μέ βάση άμερικανικά πρότυπα περιλαμβάνει: 1) Κατάλογο κτιρίων καί μηχανημάτων της κάθε ύπο προστα- σία έγκαταστάσεως. -6]- 2) Πίνακες τοποθετημένων πυροσβεστήρων άνά θέση καί μη- χάνημα. 3) 'Ομάδα πυρασφάλείας 4) Καθήκοντα καί έκπαίδευση προσωπικού. Βασικές άρχές γιά τήν πυρασφάλεια είναι ότιπρέπειΙ1πυρ- καϊά νά προλαμβάνεται στήν άρχή της, καί όλο τό προσωπικόνά είναι έκπαιδευμένο στή χρήση τών πυροσβεστικών μέσων, πράγµα- τα πού άλληλοεξαρτώνται. Πέρα άπό όλα αύτά τό πρόβλημα "άτυχήματα" στήν "Ελλάδα παραμένει σέ τόση ένταση πού πρέπει νά ληφθή σειρά όλόκληρη άπό μέτρα άντιμετωπίσεως. 'Αναφέρομε ένδεικτικά όρισμένα άπό αύτά. 1. Γενίκευση καί βελτίωση τών δελτίων άτυχημάτωνώστενά περιλαμβάνουν όλες τίς άπαραίτητες πληροφορίες γιά τό άτύχη- μα, σύνταξη όδηγιών γιά την όρθή συμπλήρωσή τους καί σχεδία- ση δελτίων καταλλήλων γιά μηχανογραφική έπεξεργασία. 2. 'Υπολογισμόςδιαφόρωνδεικτώνόπως δείκτηςσοβαρότητας συχνότητας κλπ. Δείκτης συχνότητας ΔΣ= Αριθμ. ατυχ. χ 106 Πραγμ. ΩΡ."Εργασίας Δείκτης σοβαρότητας Δ B : άπολ. μέρες έργασίας Χ 1000 πραγμ. ΩΡ έργασίας 3. Λεπτομερειακή μελέτη κατόπιν έπιλογής όρισμένων άτυ- χημάτων. 4. "Αναλογισμός κόστους μέ διάφορα στοιχεία τής παραγω- γικής διαδικασίας όπως π.χ. όγκος ή βάρος προϊόντος, δαπάνη ένέργειας κλπ. 5. "Υπολογισμός άμέσου ή έμμέσου κόστους άτυχήματος 6. Διαμόρφωση κυμαινομένων άσφαλίστρων 7. 'Ορισμός έννοιολογικού περιεχομένου έργασιολογικών είδικοτήτων σύμφωνα μέ διεθνείς προδιαγραφές 8. Καθιέρωση θεσμού ίατρού έργασίας καί μηχανικού άσφα- λείας σέ αύτόνομη ή γεωγραφική βάση. 9. Δημιουργία έπιτροπών ύγιεινής καί άσφαλείας. 10. "Ενημέρωση ή διαπαιδαγώγηση έργοδοτών καί έργατικού δυναμικού γύρω άπό τά αίτια καί τίς έπιπτώσεις τού έργατικού άτυχήματος. .ΙΣ- * -62- 11. Δημιουργία βιβλιοθήκης ύγιεινής καί άσφαλείας τής έργασίας. 12. Διδασκαλία μαθήματος προλήψεως άτυχημάτων στίς τε- χνικές τουλάχιστον σχολές όλων τών βαθμίδων. 13. "Αναθεώρηση καί έκσυγχρονισμός τής έργατικής νομο- θεσίας. "Η σχετική νομοθεσία θά περιλαμβάνει πλήρεις καί σα- φείς προδιαγραφές άσφαλείας σύμφωνα μέ τά σύγχρονα δεδομένα, γιά έκδοση άδείας λειτουργίας βιομηχανικών έγκαταστάσεων μέ δίκαιο μοιρασμό εύθύνης στούς έργοδότες καί μηχανικούς γιά τή τήρησή των. 14. Καί σάν κατακλείδα καί έπιστέγασμα, συντονισμένες προσπάθειες στίς βιομηχανίες ώστε νά άποκτήσουν οί έργαζόμε- νοι τή λεγόμενη "νοοτροπία άσφάλειας" πού είναι τό πιό άπο- τελεσματικό μέσο γιά τήν άντιμετώπιση τών άτυχημάτων. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Τεχνικά Χρονικά. Μηνιαίαέκδοσις,Μάρτιος-"Απρίλιος -Μάίος 1975. 'Εργονομία: ΄Ο άνθρώπινος παράγων είςτήτ/σχεδία- σιν συστημάτων άνθρώπου μηχανής. 2. ""Η πρόληψη τού έργατικού άτυχήματος". "Αριθμ. 2 Κωνσταν- τινίδης Θεσσαλονίκη 1980. 3. "'Η πρόληψις τών άτυχημάτων έργασίας". 'Ιωάννου Α. "Ανα- πλιώτου "Αθήνα 1935. 4. 'Ελληνικόν Κέντρον Παραγωγικότητος "Είσαγωγή είς τήν "Εργονομία ύπό Προδρόμου Ι. "Ιορδανίδη "Αθήναι. 5. ΕΛΚΕΠΑ. "Στοιχεία ΄Εργονομίας" ύπό ΞΕΝ. ΚΟΝΔΑΚΗ, "Ιατρού τής 'Εργασίας 6. ""Η συμβολή τού μηχανικού είς τήν πρόληψιντ6Ά/άτυχημάτων" "Αλεξάνδρου Ι. Κώνστα Τεχνικά Χρονικά Νοέμβριος 1958. 7. Δελτίο ΙΚΑ 1/80. 8. Πληροφοριακό ύλικό άπό τό τμήμα άσφαλείας τού έργοστασίου ΟΛΥΜΠΟΣ. 6. H BIOMHXANIA ΣΤΗ ΜΑΓΝΗΣΙΑ Μ. Μοδινός, Προϊστάμενος της Υ.Π.Α. Θεσσαλίας Περίληψη Παρουσιάζονται καί άξιολογούνται στατιστικά στοιχείαβι- ομηχανικής άναπτύξεως τής περιοχής καί έξάγονταιχρήσιμασυμ- περάσματα. 'Η όποιαδήποτε προσέγγιση τών προβλημάτων τής βιομηχα- νίας σέ μίά περιφέρεια δέν μπορεί παρά νά συνδέεται μέ τό λεγόμενο "περιφερειακό πρόβλημα" τής χώρας πού δέ θάήτανύ- περβολή άν ήδη χαρακτηριζόταν σάν μείζον έθνικό. ΄Ετσι ή άνά- λυση πού θά γίνει στό κύριο μέρος τής είσήγησης κινδυνεύει νά χαρακτηρισθεί σάν έντονα τεχνοκρατική άν διαφεύγειστόνά- κροατή ή περιφερειακή διάσταση τού προβλήματος. Παρ'όλα αυτά ύποθέτω πώς δέν θά πρέπει νά έπεκταθώ στά θέματα τής περιφε- ρειακής άνάπτυξης μιά καί στό ήδη προγραμματισμένο συνέδριο γιά τήν "΄Ανάπτυξη τής Θεσσαλίας" είναι μοιραίο νά θιγούν τά σχετικά προβλήματα. 'Η είσήγηση πάντως αύτή ξεκινά άπό δύοάπλοποιημένεςθέ- σεις: 1) ΄Η όποια άνάπτυξη τής περιοχής συνδέεται άμεσα μέ τή διόγκωση τής συμμετοχής στό άκαθάριστο προϊόν τού δευτερογε- νούς τομέα τής οίκονομίας σέ βάρος κυρίως τού πρωτογενούς. "Η θέση αύτή Θά τεκμηριωθεί στή συνέχεια μέ βάση τά ύπάρχοντα στοιχεία γιά τήν περιφέρεια τής Θεσσαλίας. 2) T6 περιφερειακό πρόβλημα μιάς χώρας βρίσκει τήν άνά- γλυφη έκφρασή του στήν άνισομερή άνάπτυξη τού δευτερογενούς τομέα ένδοπεριφερειακά καί διαπεριφερειακά. ΄Η δεύτερη αύτή θέση έχει ίδιαίτερη ίσχύ γιά τή φάση -64- στήν όποία σήμερα βρίσκεται ή άνάπτυξη τής έλληνικής οίκο- νομίας. Καί έξηγούμαστε: "Ανάλογα μέ τίς πολιτιστικές, γεωγρα- φικές, ίστορικές καί άλλες ίδιομορφίες της. ή άνάπτυξη κάθε χώρας έχει περάσει μέσα άπό μιά διαδικασία, στή διάρκεια τής όποίας ξεπεράστηκαν τα φυσικά, κοινωνικά, διοικητικά καί δι- αρθρωτικά έμπόδια πού είχαν δημιουργηθεί σέ προγενέστερες φά- σεις τής παραγωγής. "Ετσι κατά τούς τελευταίους δύο αίώνες έ- ξασφαλίστηκε στίς θεωρούμενες σήμερα άναπτυγμένες χώρες ή έ- λεύθερη διακίνηση τών συντελεστών τής παραγωγής δηλ. τού έρ- γατικού δυναμικού, τού κεφαλαίου, τών προϊόντων καίάκόμητών ίδεών καί έπιτεύχθηκε αύτό πού στήν κλασσική πολιτική οίκο- νομία λέγεται έθνική άγορά. Παρ'όλα αύτά ή μετάβαση πρός τήν έθνική άγορά δέν ύπήρξε κατά καμμία έννοια γραμμική ήέσταΙό- μαλή καί συνοδεύτηκε όπως άποδεικνύεται στήν πράξη άπό έντο- νες διαπεριφερειακές άνισότητες όπου ή ύπαρξη ύπερανεπτυγμέ- νων περιοχών προύπέθετε καί συχνά διαιώνιζε τήν ύπαρξη τών ύπαναπτύκτων."Η'άνισηάνταλλαγή"μεταξύ άνεπτυγμένωνκαίύπα- ναπτύκτων περιφερειών ή χωρών βρήκε τή θεωρητική της δικαίω- ση στό σχετικό πολυζητημένο βιβλίο τού Α. 'Εμμανουήλ άν καί θά πρέπει ν΄άνατρέξουμε στόν Rigardo καί στούς κλασσικούς πού ήδη είχαν άντιληφθεί τόν πραγματικό ρόλο τού διεθνούς έμπο- ρίου καί τήν όπωσδήποτε μή έξισωτική τάση του. "Ετσιείτε μι- λάμε γιά τή σχέση Νότιας καί Βόρειας "Ιταλίας ή "Ηπείρου καί άναπτυξιακού άξονα 'Αθήνας-Θεσσαλονίκης ή μεταξύ Rio De Jane- iro καί ζούγκλας τού "Αμαζονίου, ή περιφερειακή άνάπτυξη πα- ραμένει ένα διεθνές φαινόμενο. Μέσα σ"αύτά τά πλαίσια(3ίθε- ωρίες τού Νομπελίστα καθηγητή κ. Α. Lewis καί τών άλλων ύπα- ναπτυξιολόγων γιά τήν κρίσιμη minimum έπενδυτική προσπάθεια πού άπαιτείται γιά μιά άπογείωση τής οίκονομίας, έχουν ίσως τή σημασία τους μόνο όταν άναφερόμαστε στό έθνικό έπίπεδο. 'Αντίστοιχα οί πολύ διαδεδομένες θεωρίες περιφερειακής άνά- πτυξηςΤκπ)άνδρώθηκαν μετά τόν B1 παγκόσμιο πόλεμο, διατηρούν βέβαια τή θεωρητική τους άξία άλλά δέ στάθηκαν άπόλυτα ίκα- νές νά έρμηνεύσουν τή χωρική διάσταση τών πολύπλοκων άνα- πτυξιακών φαινομένων. "Ετσι ή διάχυση τής άνάπτυξης στό χώ- ρο πού ύπαινίσσονται οί "πόλοι άνάπτυξης" τού Perroux ήή θε- ωρία τών κεντρικών θέσεων τών Christaller καί Losgh. συχνά -65- δέ βρήκαν'Π5άντίστοιχό τουςστόνπραγματικό φυσικό χώρο. Κι" αύτό γιατί όχι σπάνια ξεχνιέται ένα σημαντικό στοιχείο ότι ούτε οί περιφέρειες μιάς χώρας, ούτε οί ίδιες οί χώρες είναι αύτοτελείς μονάδες πού μπορούν νά άποτελέσουν τό άντικείμε- νο μιάς ίδιαίτερης άνάλυσης καί τών άντίστοιχων άναπτυξιακών προγραμμάτων. "Αντίθετα ύπάρχουν άλληλοσυσχετίσεις πού δέν μπορούν ν' άγνοηθούν κι'άκόμη ή μετάδοση τής άνάπτυξης μέσα στόχώροκαί μεταξύ κοινωνικών όμάδων άποτελεί ούσιαστικά μιά άδιαίρετη διαδικασία. 'Ετσι ή ύπαρξη ένός έθνικού χωροταξικού προγραμ- ματισμού μέ έντονο κρατικό παρεμβατισμό είναι άπαραίτητη γιά τήν κατά τό δυνατόν ίσόρροπη άνάπτυξη τών περιφερειών μιάς χώρας. Οί θεωρίες γιά τήν έγκατάσταση τής βιομηχανίας θά μπο- ρούσαν ίσως ν'άποτελέσουν τό άντικείμενο μιάς ξωχωριστής έρ- γασίας. Τό σχετικό βάρος τών διάφορων κριτηρίων πού τελικά καθορίζουν τήν έπιλογή τού τόπου έγκατάστασης έχει άποτελέ- σει τό άντικείμενο έκτεταμένων συζητήσεων μεγαξύ οίκονομολό- γων καί χωροτακτών. Κριτήρια όπως, τό κόστος μεταφοράς τών πρώτων ύλών. ή άπόσταση τής άγοράς. ή ύπαρξη ύποδομής, ή πα- ράδοση, ή ύπαρξη φτηνού καί είδικευμένου έργατικού δυναμικού παίζουν συχνά καθοριστικό ρόλο στίς έναλλακτικέςέπιλογέςτού έπενδυτού άλλά συχνά τά πιό πάνω κριτήρια ώχριούν μπροστάτήν έπιλογή πού - όπως έλεγε κάποιος καθηγητής μου στή Σκωτία - θά κάνει ή γυναίκα τού βιομηχάνου. Στήν περίπτωση πάντως τής έλληνικής περιφέρειας. πρωταρχική σημασία στήν άνάλυση τού χώρου έχει ή διαρκής συσσώρευση αίτίων καί προύποθέσεων άνά- πτυξης στίς ήδη άναπτυγμένες περιοχές τής "Αθήνας καί κατά δεύτερο λόγο τής Θεσ/νίκης, γεγονός πού διαρκώςδιευρύνειτίς ήδη ύφιστάμενες άνισότητες. "Ετσι έκτός άπό τίς ίδιωτικές έ- πενδύσεις, όπληθυσμός,ή κατανάλωση, οί πολιτιστικές καί οί άναψυχιακές δραστηριότητες έχουν σήμεραύπερσυγκεντρωθείστήν πρωτεύουσα μέσα σέ μιά κυκλική καί έπιταχυνόμενη διαδικασία πού δέ φαίνεται νά πλησιάζει τό σημείο καμπής της. ΄Ο Σουη- δός Mydral έπεξεργάστηκε ένα παρόμοιο μοντέλο πού άναφερό- ταν σέ βιομηχανικές περιοχές, βασιζόμενες στίς έσωτερικές καί έξωτερικές οίκονομίες τής βιομηχανικής παραγωγής, φτάνοντας, -66- σ"αύτό πού ό ίδιος όνόμασε "διαδικασία άπομύζησης" τής περι- φέρεισς άπό τό κέντρο, φαινόμενο πού λίγα χρόνια άργότερα οί νοτιοαμερικάνοι F. Gardoso καί Ε. Casanova αποκάλεσαν δια- δικασία " έσωτερικής άποικιοπσίησης'Ή Τό γεγονός ότι σέ κάποια φάση τής οίκονομίας λειτουργεί παράλληλα μέ τήνάπομύζηση καί ή "διάδοση τής άνάπτυξης" άπό τό κέντρο πρός τήν περιφέρεια. πολύ λίγο μπορεί νά μάς παρηγορεί στήν ΄Ελλάδα, ένώ καλό θά ήταν νά μάς βάλει σέ σκέψεις ή άποψη - καί πάλι … τού Mydral ότι "στίς άναπτυγμένες οίκονομίες έπικρατούν οί διαδικασίες διάδοσης, ένώ στίς ύπανάπτυκτες οί διαδικασίες άπομύζησης". Τό περιφερειακό πρόβλημα τής χώρας μπορεί εύκολα νάτεκ- μηριωθεί μέ λίγους χαρακτηριστικούς άριθμούς. ΄Ετσι στήν 30- ετία 1950-80 6 πληθυσμός τής "Αθήνας σχεδόν τριπλασιάστηκεό- ταν στό σύνολο τής χώρας αύξή0ηκε κατά 19% μόνο. ΄Ακόμη στό ίδιο διάστημα ό πληθυσμός 59 νομών τής χώρας μειώθηκε. σέάλ- λους 5 έμεινε περίπου στάσιμος καί μόνο στούς ύπόλοιπους 7 παρουσιάστηκε κάποια αύξηση (μεταξύ αύτών καί οί νομοί Λά- ρισας καί Μαγνησίας). "Ας σημειωθεί άκόμη ότι στήν 'Αθήνα έκτός άπό τό 4Ο%τού πληθυσμού τής χώρας, έχει σήμερα συγκεντρωθεί τό 50% περίπου τής μεταποιητικής δραστηριότητας, τό 65% τών ύπηρεσιών, τό 52% τών νοσοκομειακών κλινικών, τό 60% τών γιατρών,τό57% τών πτυχιούχων άνωτάτων σχολών, τό 60% τών φοιτητών καί άκόμη - σημειώστε το αύτό - τό 85% όσων κατέχουν ένα μεταπτυχιακό δίπλωμα. Σέ ότι άφορά τή βιομηχανία, τό 1974 6 νομός "Αττικής συγκέντρωνε τό 48% τού βιομηχανικού προϊόντος, τό 52%τής ά- πασχόλησης στόν τομέα καί τό 40% τών βιομηχανικών καταστημά- των. ~Av δέ στά μεγέθη αύτά προστεθούν τά άντίστοιχα ποσο- στά τού νομού Θεσσαλονίκης, παρατηρούμε. ότι τό 62% τήςπαρα- γωγής, τό 74% τής άπασχόλησης καί τό 50% τών βισμηχανικών καταστημάτων τής χώρας είναι συγκεντρωμένα σέ δύο νομούς πού κατέχουν λιγότερο άπό τό 5% τού έλληνικού έδάφ0υς. Τό μόνο ένθαρρυντικό σημείο, άν προχωρήσουμε στήν παρα- πάνω άνάλυση, είναι ότι στήν περίοδο 1970-74 ή συμμετοχή τού v. 'Αττικής στό έγχώριο βιομηχανικό προϊόν σημείωσε μικρή πτώση (άπό 50,4% σέ 47,8%) μέ άποτέλεσμα ν"αύξηθεί τό μερί- -67- δισ τής Κεντρ.-Δυτ. Μακεδονίας καί τής Θεσσαλίας. "Η τάση δέ αύτή φαίνεται άπό τά άνεπίσημα στοιχεία ότι συνεχίστηκε καί κατά τήν τελευταία 5ετία. Κάτι άκόμη σημαντικότερο πού άπο- τελεί καί βασική θέση τής είσήγησης αύτής είναι ότι 6 v. 'Αττικής έπαψε στό ίδιο διάστημα νά κατέχει τα πρωτεία στόν τομέα τής παραγωγικότητας δηλαδή στό προϊόν άνά άπασχολούμε- νο, όπου ξεπεράστηκε άπό τίς περιφέρειες "Ανατ. Στερεάς. Κεντρ. καί Δυτικής Μακεδονίας, Πελοποννήσου καί θεσσαλίας. Στήν τελευταία περίπτωση πού άλλωστε μάς ένδιαφέρει ίδιαίτε- ρα, σημειώνω ότι τό 1974 τό βιομηχανικό προϊόν άνά άπασχο- λούμενο ήταν στήν περιφέρεια 158.730 δρχ., ένώ στό ν. 'Αττι- κής 155.184 δρχ. (στοιχεία τής Γεν. Δ/νσεως 'Εθνικών Λογαρι- ασμών τού 'Υπουργείου Συντονισμού). ΄Η έξέλιξη αύτή δίνει μιά συντριπτική άπάντηση σέ όσους ύποστηρίζουν ότι ή άπομάκρυνση τής βιομηχανίας άπό τήν πρω- τεύουσα θά συνοδευτεί άπό μείωση της άνταγωνιστικής της θέ- σης. Καί αύτό χωρίς νά ληφθεί ύπόψη καί τό τεράστιο κοινω- νικό κόστος πού συνεπάγεται σήμερα ή ύπερσυγκέντρωση δραστη- ριοτήτων στήν 'Αθήνα, τά διαρκώς διογκούμενα περιβαλλοντικά προβλήματα,τό κατακόρυφα αύξημένο κόστος τών έπενδύσεων(3έύ- ποδομή καί τούς άλλους σχετικούς λόγους. "Αν δέ στά πιό πά- νω προσθέσουμε ότι σ"όλες σχεδόν τίς περιφέρειες ό άριθμός τών άπασχολουμένων άνά κατάστημα αύξήθηκε μέ ρυθμό ταχύτερο, άπ'αύτόν τού ν. 'Αττικής, φθάνουμε στό άβίαστο συμπέρασμα ό- τι ή άποκέντρωση πρέπει νά γίνει έκτός τών άλλων καί γιά λό- γους καθαρά οίκονομικούς. Καί περνώ τώρα στήν καθαυτό άνάλυση τής έξέλιξης τών βα- σικών βιομηχανικών μεγεθών στό θεσσαλικό χώρο. Βασικοί έξελικτικοί δείκτες γιά τή βιομηχανία στό χώρο τής Θεσσαλίας 'Η βιομηχανική δραστηριότητα στή Θεσσαλία είναι βασικά συγκεντρωμένη στίς τέσσερεις πρωτεύουσες τών νομών καί στήν έ- παρχία "Αλμυρού τού νομού Μαγνησίας. Μέ έξαίρεση τόΒόλο,πού ύπήρξε βιομηχανικό κέντρο καί πρίν άπό τόν Β΄ παγκόσμιο πό- λεμο, ή βιομηχανική άνάπτυξη στούς ύπόλοιπους νομούς άρχισε νά πραγματοποιείται γύρω στά μέσα τής δεκαετίας τού '60. 'A- -68- πεναντίας μικρές βιοτεχνικές μονάδες ύπήρξαν ανέκαθεν σέ ό- λους τούς νομούς καί έξακολουθούν νά κυριαρχούν στά έλάσσονα άστικά 6 ημιαστικά κέντρα ("Ελασσόνα, Σοφάδες, Παλαμάς, Φάρ- σαλα κλπ). Λόγω τού γεωργικού χαρακτήρα τής Θεσσαλίας κυριαρχούν σ' γενικά μεταποιητικές δραστηριότητες πού συνδέονται άμε- :. αύτ σα έμμεσα μέ τόν πρωτογενή τομέα (τροφίμων. βάμβακος. χάρ- J: 106, μαρμάρων, ύφαντουργίας, έτοιμων ένδυμάτων). Στό Βόλο πα- ράλληλα μέ τίς βιομηχανίες όπως οί πιό πάνω, άναπτύχθηκαν ά- πό παράδοση καί οί μηχανολογικοί-μηχανουργικοί κλάδοι, λόγω κυρίως τής μαζικής συρροής προσφύγων μετά τή Μικρασιατική καταστροφή καί τής ύπαρξης έτσι είδικευμένου φθηνού έργατι- κού δυναμικού. 'Η μεταποίηση τής Θεσσαλίας πέτυχε άπό τούς ψηλότερους ρυθμούς αύξήσεως τού προϊόντος σέ σχέση μέ τίς άλλες περιφέ- ρειες. Κατά τήν περίοδο 1970-77, τό προϊόν τού δευτερογενή τομέα σημείωσε (σέ τρέχ. τιμές) μέση έτήσια αύξηση 21,55% έ- ναντι 18,49% συνόλου χώρας, ένώ τής μεταποιήσεως 21,90% έναν- 18,9Ο% συνόλου χώρας. 'Εδώ θά πρέπει νά σημειώσουμε ίσως ό- ρισμένα στοιχεία πού δίνουν σ΄ένα βαθμό τήν οίκονομική σημα- σία τού θεσσαλικού χώρου σέ σχέση μέ τό σύνολο τής χώρας. Συγκεκριμένα τό άκαθάριστο έγχώριο προϊόν (ΑΕΠ) τής περιφέ- ρειας αύξήθηκε άπό 14.786 έκατ. δρχ. τό 1970 σέ 21.020 τόΙ977 (σέ τιμές 1970). "Ετσι ή μέση έτήσια αύξηση κατά τήν άνωτέρω περίοδο ήταν 5,2% έναντι 5,3% τής χώρας καί ή συμβολή τήςπε- ριφέρειας στό ΑΕΠ τής χώρας τό 1977 ήταν 5,7%. Πρέπει νά ση- μειώσουμε έδώ ότι ή μέση έτήσια αύξηση τού ΑΕΠ τής χώρας, έ- ξαιρουμένων τών νομών ΄Αττικής καίΘεσσαλονίκης ήταν 4,5 % ή δέ συμμετοχή τής Θεσσαλίας στό ΑΕΠ τής χώρας, (όπως όρίζεται πιό πάνω) τό 1977 ήταν 16,4 % δηλαδή ύπερείχε αίσθητά άπό τούς σχετικούς δείκτες έκτασης καί πληθυσμού. "Η συμβολή τών τριών βασικών τομέων στό σχηματισμό τού ΑΕΠ τής περιφέρειας ήταν γιά τό 1970 36,7%, 26,0%, 37,4% καί γιά τό 1977 28,5%, 33,4% καί 38,1%. Βλέπουμε δηλαδή, ότιστήν περίοδο 1970-77 ή ποσοστιαία συμμετοχή τού δευτερογενούς (κυ- ρίως) τομέα αύξήθηκε σέ βάρος έκείνης τού πρωτογενούς. -69- Κατά τήν περίοδο 1970-77 το κατά κεφαλή ΑΕΠ τής περιφέ- ρειας σέ σταθερές τιμές 1970 αύξήθηκε μέ μέσο έτήσιο ρυθμό 5,3% έναντι 4,5% τής χώρας. Σέ ποσοστό συμμετοχής τής περι- φέρειας στή χώρα, τό κατά κεφαλή ΑΕΠ αντιπροσώπευε τό 76,2% τό 1970 καί τό 80.3% 16 1977. "Av. όπως κάναµε καί προηγου- μένως, εξαιρέσουµε τούς νοµούς ΄Αττικής καί Θεσσαλονίκης άπό τό σύνολο χώρας, τότε ό μέσος έτήσιος ρυθμός τού κατά κεφα- λή ΑΕΠ τής χώρας γίνεται 4.9% ενώ σάν ποσοστό συμμετοχής τής περιφέρειας στή χώρα, τό κατά κεφαλή ΑΕΠ αντιπροσώπευε τό 93,1% 16 1970 καί το 95,3% τό 1977. 'Εξετάζοντας 16 στοιχεία τής περιόδου 1963-77,διαπιστώ- νουµε ότι ένώ ό άριθμός τών μεταποιητικών μονάδων παρέμεινε σχεδόν σταθερός (1963: 8266, 1973: 8304 καί 1977:8236) ή αύ- ξηση τής άπασχολήσεως στή μεταποίηση σηµείωσε μέσο ρυθμό 2.9% 16 χρόνο καί τής έγκαταστημένης ίπποδυνάμεως 13%. ΄Π άπασχό- ληση στή μεταποίηση αποτελούσε τό 1973 16 13.6% τού ένεργού πληθυσμού τής περιφέρειας καί οί άκαθάριοτες επενδύσεις πα- γίου κεφαλαίου στή μεταποίηση στήν περίοδο 1970-77 αύξήθηκαν (σέ τρέχ. τιμές) μέ μέσο ρυθμό 36% 16 χρόνο, έναντι 29% ου- νόλου χώρας, καί αποτελούσαν 16 6.1% τών συνολικών βιοµηχα- νικών έπενδύσεων πού πραγµατοποιήθηκαν σ΄όλόκληρη τή χώρα.Θά πρέπει νά σημειωθεί τέλος. ότι το 1978 ή συμμετοχή τών νοµών Λάρισας καί Μαγνησίας στόν άριθμό µεταποιητικών μονάδων ήταν 65,8% 016v άπασχόληση 78,5% καί στήν έγκατεστημένη ίπποδύνα- μη 85% περίπου. ΄Αναλύοντας παραπέρα τά ύπάρχοντα στοιχεία θα ήταν έν- διαφέρον v6 δεί κανείς τή συµμετοχή τών 4 νομών στά πιό πάνω βασικά μεγέθη: 'Ανεπίσημα στοιχεία ΥΠΑΘ 1978. Σημειώνεται ότι ή φαινοµενικά μεγάλη συμμετοχή τού νο- μού Καρδίτσας στήν ίπποδύναμη τής περιφέρειας όφείλεται βα- σικά στόν κλάδο 4.1. ('Ηλεκτρισµός-Φωταέρια-'Ατµός) καί συγ- κεκριμένα στό ύδροηλεκτρικό έργοστάσιο τού Ταυρωπού. ΄Αντί- θετα άν δέν ληφθεί ύπόψη ή ίπποδύναμη τού έργοστασίου (176800 Ρ5)ιήσυμμετοχή τού νομού 016v δείκτη αύτόν πέφτει.άρκετά κάτω 6— πό τό 10 %όπωςάλλωστε συμβαίνει καίιά:τόνοµό Τρικάλων. Βα- σική παρατήρηση επίσης είναι ότι ο νομός Μαγνησίας διαθέτει -70.. ΝΟΜΟΙ Συμμετοχή 016 Συμμετοχή στήν Συµµετοχή στήν ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ καταστήματα % 'Απασχόληση 'Ιπποδύναµη ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ 15,9 8,4 30,1 ΄Εχει Περι- 35,2 39,3 ληΨΘ€ΐ= τό ΛΑΡΙΣΑΣ 1… Y/H Εργο- ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ 30,6 39,2 46,9 OIGOLO Tau- TPIKAAQN 18,3 13,1 5,3 — Ο…" ΣΥΝΟΛΟ 100 100 100 σχεδόν 3πλάσια έγκαταστηµένη ίσχύ από 16 νοµό Λαρίσης παράτό ότι υστερεί έλαφρά σέ άριθμό καταστηµάτων καί βρίσκεται 016 αύτά έπίπεδα σ΄ότι άφορά τήν άπασχόληση. 'Εδώ φαίνεται ό αύ- ξηµένος ρόλος τού νοµού αύτού στή µεταποίηση τής περιφέρειας έΦ΄δσον ή πιό πάνω συλλογιστική όδηγεί στό έπιπρόσθετο συµ- πέρασμα ότι ή µέση άνά µονάδα ίσχύς είναι συντρηπτικά μεγα- λύτερη από αύτήν τών άλλων νοµών τής Θεσσαλίας. Σύμφωνα μέ στοιχεία τής απογραφής τού 1973, οί σηµαντι- κότεροι κλάδοι μέ βάση τό προϊόν, τήν άπασχόληση καί τήν ίπ- ποδύναμη ήσαν: τά είδη διατροφής, ένδυση-ύπόδηση, μεταλλικά προϊόντα, κλωστούφαντουργίά καί τσιμέντα. Κατά τήν τελευταία είκοσαετία µεγαλύτερους ρυθµούς άναπτύξεως παρουσίασαν από μέν τούς κλάδους πού έχουν κάποια βιομηχανική παράδοση ή ά- ξιοποιούν πρώτες ύλες τής περιοχής, οί κλάδοι χάρτου, κλω- στούφαντουργίας, ποτοποιίας, μεταλλικών προϊόντων,είδώνδια- τροφής, μή µεταλλικών όρυκτών καί τσιμέντων ένώ άπό τίς µο- νάδες πού έγκαταστάθηκαν πρόσφατα, διακρίνονται σάν δυναµι- κότερες κατά σειρά: χαλυβουργία, µονάδες πλαστικών - έλαστι- κού καί οί μονάδες ήλεκτρολογικού ύλικού. ΄Αντίθετα, σημαν- τική κάμψη παρουσίασαν οί κλάδοι καπνού καί έπεξεργασίας δέρ- ματος ένώ σταμάτησε τελείως ή κατασκευή µηχανών έσωτερικής καύσεως. Γενικά, ή μεγέθυνση τών µονάδων στούς παραδοσιακούς κλά- δους προήλθε άπό έπεκτάσεις καί άπό συγχωνεύσεις. Ξένο κεφά- λαιο συναντάται σέ μονάδες τής Λάρισας καί τού Εόλου κι' οί κλάδοι στούς όποίους έχει σημαντική συμµετοχή είναι: χάρτης, κονσέρβοποιία, καλώδια, έτοιµα ένδύµατα, γυαλί, συρματόσχοι- να, έλαστικά καί γεωργικά μηχανήματα. Σημαντικές έξαγωγές -71- πραγµατοποιούν κυρίως οί κλάδοι τσιμέντων, έτοίμων ένδυμάτων, ύφαντών, µαρμάρων, νημάτων, άκατέργαστων δερµάτων, κονσερβο- ποιίας, οίνων, μεταλλικών κατασκευών καί έκκοκκιστηρίων βάµ- βακος. Είδίκευση κατά Ηομό 'Ενδιαφέρον θά ήταν νά έξετάσουμε στό σημείο αύτότή κα- τά νοµό είδίκευση σέ µεταποιητικούς κλάδους διψηφίου κωδι- κού. Σάν κριτήριο έχει χρησιμοποιηθεί τό ποσοστό συμμετοχής, τής άπασχολήσεως στόν κλάδο ώς πρός τό σύνολο τής βιομηχανι- κής άπασχολήσεως κάθε νοµού. Στή συνέχεια νίνεται μα&σύγκρι- ση τών ποσοστών τού συνόλου χώρας µέ τά άντίστοιχα πο- σοστά γιά κάθε νομό τής Θεσσαλίας. "Αν τάποσοστάτού νο- µού ύπερβαίνουν σέ κάποιο κλάδο τά άντίστοιχατού συνόλου τής χώρας θεωρούμε ότι στό συγκεκριμένο νομό ύπάρχει είδί- κευση. "Οταν δέ τό ποσοστό στό νομό είναι µεγαλύτερο ά- πό τό διπλάσιο τού άντίστοιχου ποσοστού στή χώρα λέγου- µε ότι ύπάρχει μεγάλη είδίκευση. "Ετσι έχουμε κατά νο- μό μέ βάση τίς έπίσημες άπογραφές τής ΕΣΥΕ γιά 16 έτη 1963, 1973: ΄Ο Νομός Καρδίτσας, παρουσίαζε κατά τό 1963 µικρές μόνο είδικεύσεις στούς κλάδους διατροφής (21,8% έναντι 16,2%),ξύ- λου καί φελλού (|0,3% έναντι 6,0%) ένώ κατά τό 1973 έμφάνισε μεγάλη είδίκευση στόν τελευταίο κλάδο (12,2% έναντι 5,7%)καί ο κλάδος διατροφής παρέμεινε στά έπίπεδα τής µικρής είδίκευ- σης (23.4% έναντι 14.8%). Χαρακτηριστική είναι έπίσης ή έξα- φάνιση τής είδικεύσεως στόν κλάδο ποτών καί ένδύσεως- ύποδή- σεως καί ή έμφάνιση κατά τό 1973 μιας νέας είδίκευσης στόν κλάδο έπίπλων καί είδών έπιπλώσεως. Τέλος παρατηρήθηκε μιά πτώση είδικεύσεως στόν κλάδο προϊόντων έκ μή μεταλλικών όρυ- κτών (7,2% έναντι 10,8%) αύξηση 016v κλάδο κατασκευής τελι- κών προϊόντων έκ μετάλλου καί έξαφάνιση τής είδικεύσεως στόν κλάδο κατασκευής μεταφορικών μέσων. ΄Ο Νομός Λαρίσης, ένώ κατά τό 1963 παρσυσίαζεμικρέςµό- νο είδικεύσεις στούς κλάδους ξύλου καί φελλού (9,0 % έναντι 6,0%) καί μεταφορικών μέσων (11,6% έναντι 7,3%), 16 1973 πα- ρουσίασε μεγάλη είδίκευση στόν κλάδο χάρτου (3,2%έναντι1,3%) ..7Ζ- 'Ακόμη µέσα στήν 1Οετία αύτή σημειώθηκαν αύξήσεις στούς κλά- δους διατροφής (21,0% έναντι 19,3%), ποτών (2,7%έναντι2,5%λ καί κατασκευής μηχανών-συσκευών (5,2% έναντι 4.0%). ένώ έµ- φανίστηκε καί μια νέα είδίκευση αύτή τών ύφαντουργικών βιο- μηχανιών. ΄Ας σηµειωθεί άκόµη ή πτώση τής είδικεύσεως στούς κλάδους ένδύσεως-ύποδήσεως (14,5 % έναντι 17,0%) ξύλου -φελ- 0 λού (7,0% έναντι 9,0%) καί µεταφορικών μέσων (10,7 % έναντι 11,6%) καί ή έξαφάνιση είδικεύσεως στούς κλάδουςπροϊόντωνέκ μετάλλου. ΄Ο Νομός Μαγνησίας παρουσίασε τό 1963 μεγάλη είδίκευση στόνκλάδοκαπνού(14,3%έναντι3,6%)καίκατασκευής μηχανών - κατασκευών(6,5%έναντι3,3%).΄Λντίθετατό 1973 ή μεγάλη εί- δίκευση έμφανιζόταν στόν κλάδο κατασκευής τελικών προϊόντων, έκ μετάλλου καί μεταφορικών ύλικών (15,3% έναντι 7,9%). Αύ- ξηση είδικεύσεως παρουσιάσθηκε άκόµη στούς κλάδους διατροφής '19,7% έναντι 18,0%). ξύλου-φελλού (6.1% έναντι 6,0%) προϊ- όντων έκ μή μεταλλικών όρυκτών (10,5% έναντι 10.1%), κατα- σκευής τελικών προϊόντων έκ μετάλλου (15,3% έναντι 9,0%) καί µηχανών-συσκευών (6.7% έναντι 6,5%). Τέλος πτώση είδικεύσεως έμφάνισαν οί κλάδοι ποτών (2.3% έναντι 2,6%) καί καπνού (1,7% έναντι 14,3%). ΄Ο Νοµός Τρικάλων παρουσίαζε τό 1963 μεγάλη είδίκευση στόν κλάδο ξύλου καί φελλού (19.4% έναντι 6,0%), είδίκευση πού έξακολούθησε νά ύφίσταται καί τό 1973 άν καί μέ έλαφρά πτωτική τάση (17,0% έναντι 5,7%), ένώ αύξηση παρατηρήθηκε στό κλάδο ύφαντικών βιομηχανιών (20.5% έναντι 12,3%). ΄Εξαφάνιση είδικεύσεως παρατηρήθηκε στούς κλάδους είδών ένδύσεως-ύποδή- σεως, κατασκευής τελικών προϊόντων έκ μετάλλου καί μεταφορι- κών μέσων καί έλαφρά μείωση στόν κλάδο προϊόντων έκ μή με- ταλλικών όρυκτών. Δέν θά ήταν πρός τό παρόν σκόπιµο νά προχωρήσουµε στά θέματα είδικεύσεως κατά τριψήφιο κωδικό άν καί τά σχετικά στοιχεία κατά νοµό ύπάρχουν. Μέγεθος Βιομηχανικών κοί Βιοτεχνικών Καταστημάτων "Ενα βασικό στοιχείο πού δέν θά έπρεπε νά μάς διαφεύγει άφορά στό μέσο μέγεθος βιομηχανικών καταστημάτων στήν περι- -73- φέρεια σ'ότι άφορά τήν άπασχόληση καί πού έχει ώς έξής: ΝΟΜΟΙ 1963 1973 1978 Ποσοστιαίσ αύξηση 1963 — 1978 Καρδίτσας 1,9 2,3 2,6 37% Λόρισος 2,8 4,4 5,2 86% "ήΞννήΒϊ8ξ , ΄…΄3,9 4,4 6,Τ-'΄΄-" 56% -"-…- -Τςικόλων 2,4 ΄ 3,1 3,4 42% Είναι έμφανές λοιπόν τό μικρό µέσο μέγεθος τών καταστη- μάτων πού παρά τήν σηµαντική αύξηση τού μέσου μεγέθους κατά τήν τελευταία 15ετία, έξακολουθούσε νά βρίσκεται τό 1978 στό έπίπεδο τών 4,7 άπασχολουμένων άνά κατάστηµα στό σύνολο τής Θεσσαλίας. Τό φαινόµενο άλλωστε αύτό έξηγεί σέ μεγάλο βαθµό καί γιά εύνόητους λόγους τήν σχετικά χαμηλή παραγωγικότητα τής μεταποιητικής δραστηριότητας στήν περιφέρεια.΄Ας σημειω- θεί πάντως ότι καί σέ σύνολο χώρας παρατηρείται ή ίδια διαρ- 1 θρωτική αδυναµία μια καί ό µέσος δείκτης άπασχολουμένων 6va κατάστημα ήταν µόλις 3,8 το 1963 γιά νά περάσει στό 4,8, τό 1973 καί νά ξεπεράσει τό 5 μόλις πρόσφατα. "Ag σημειωθεί ά- κόμη ότι άπό τούς 54 νοµούς τής χώρας μόνο 4 τό 1963 καί 7τό 1973 είχαν μέσο κατάστημα µεγαλύτερο τών 5 άπασχολουµένων. Βασικό προβλήµατα Στήν άνάπτυξη τού δευτερογενούς τομέα στήν Θεσσαλία πα- ρουσιάζονται δύο άκόµη βασικά προβλήµατα: ΄Η κατανομήτώνβι- οµηχανικών µονάδων µέσα στό χώρο καί ή διάθεση τών βιοµηχα- νικών άποβλήτων. Οί μεγάλες βιομηχανικές μονάδες συγκεντρώ- νονται κατά πρώτο λόγο στόν Βόλο καί κατά δεύτερο λόγο στή Λάρισα ένώ τα Τρίκαλα, ή Καρδίτσα καί οί άλλες µεγάλες κωμο- πόλεις δέν συμµετέχουν. Παράλληλα, ο Παγασητικός κόλπος καί 6 Πηνειός ποταµός έχουν έξαντλήσει τίς δυνατότητες τους γιά ύποδοχή άλλων αποβλήτων καί συνεπώς τίθεται περιορισµός γιά τήν έγκατάσταση άλλων ρυπαινουσών βιομηχανικών μονάδων, έφό- σον άστικά, βιομηχανικά καί άλλα απόβλητα παροχετεύονται χω- ρίς έπαρκή καθαρισμό. Είδικά δέ άπό τίς ύδροβόρες βιοµηχανίες τής Λάρισας(ζα- -74_ χάρεως, τοµατοπολτού, χαρτοµάζης κλπ) απορρίπτονται ίδιαίτε- ρα ρυπαντικά λύματα, πού σέ συνδυασμό μέ τά διαρκώς αύξανό- μενα άστικά λύµατα, τήν άπόπλυση µεγάλων ποσοτήτων λιπασμά- των καί φυτοφαρµάκων καί τήν διαρκή έλάττωση τών ρεόντων ύ- δάτων τού Πηνειού δημιουργούν μιά συνεχή αύξηση τού BOD καί κατά συνέπεια ένα οίκολογικό πρόβλημα πρώτης τάξεως. 'Επί- σης τρείς τουχάχιστον μεγάλες βιοµηχανίες στό νομό Μαγνησίας σκορπίζουν στόν άέρα µεγάλες ποσότητες σιδηροσκουριάς καί τσιµεντόσκονης μέ δυσμενέστατες έπιπτώσεις στό περιβάλλοντής περιοχής ένώ καί αύτή άκόμη ή ίδρυση τής βιοµηχανικής περιο- χής δέν συνοδεύθηκε άπό βιολογικό καθαρισμό τών λυμάτων. "Ε- σι καί ή ίδρυση τής άντίστοιχης περιοχής στά όρια τής κοινό- τητας Μακρυχωρίου τού ν. Λαρίσης δημιουργεί εύλογα έρωτημα- τικά σ΄ότι άφορά τήν άντιμετώπιση τού προβλήµατοξ τής ρυπάν- σεως τού Θεσσαλικού πεδίου. ΄Η μεταποιητική δραστηριότητα στίς προβληματικές περιοχέςτής Θεσσαλίας Σύµφωνα µέ έκτίμηση τής ΥΠΛΘ οί προβληματικές περιοχές τής Θεσσαλίας έχουν έκταση 8 έκατ. περίπου στρεµµάτωνκαί κα- ταλαμβάνουν τό 55.3% τής συνολικής έκτάσεως τής περιφερείας έναντι 50.5% τού μέσου όρου τής χώρας. Δέν θα ήθελα νά έπεκταθώ στά βασικά χαρακτηριστικά πού ύπαγορεύουν τόν προβληματικό χαρακτήρα τών όρεινώναύτώνπε- ριοχών µιά καί αύτό θά ξέφευγε άπό τόν συνοπτικό χαρακτήρα αύτής τής είσηγήσεως. Πρέπει πάντως νά τονισθεί ότι είναι ή έλλειψη σοβαρής µεταποιητικής δραστηριότητας στίς περιοχές αύτές πού δημιούργησε τά σοβαρότατα πληθυσμιακά προβλήματα πού άντιµετωπίζονται σήμερα. ΄Ετσι ή έξορυκτική δραστηριότη- τα τών προβληματικών περιοχών είναι ούσιαστικά άνύπαρκτη καί ή βιοµηχανική έξαιρετικά περιορισµένη. Στό σύνολο τών προβλη- ματικών περιοχών βρίσκονταν τό 1973, 1900 περίπου βιομηχανι- κά καί βιοτεχνικά καταστήµατα (23% τού συνόλου Θεσσαλίας) πού άπασχολούσαν 3.600 περίπου άτομα (14,8% τής Θεσσαλίας) άντι- στοιχσύσαν δηλαδή λιγότερα άπό 2 άτομα άνά κατάστημα. Οί πιό πάνω δείκτες καθιστούν άνάγλυφη τήν προβληματικότητα τών πε- ριοχών αύτών. Είδικότερα στήν περιοχή 1τής 'Αργιθέας τού ν. -75- Καρδίτσας πού άποτελεί τόπροβληματικότερο ίσωςτμήµα τής Θεσ- σαλίας ύπήρχαν πρό 2ετίας 260 περίπου βιοτεχνικά καί βιομη- χανικά καταστήµατα μέ 320 άπασχολουμένους. Στήν προβληματική περιοχή τού νομού Τρικάλων πού κατέ- χει σημαντικά µεγαλύτερη έκταση (τά 2/3 περίπου τής έκτάσεως ι τού νοµού) λειτουργούσαν τήν ίδια έποχή περί τά 380 καταστή- ματα μέ 750 περίπου άπασχολουμένους. Τέλος στήν έπαρχία 'Ε- λασσόνας τού νομού Λαρίσης,πού τό μεγαλύτερο μέρος της είναι έντονα προβληµατικό,λειτουργούσαν τό 1978 561 καταστήματα µέ 1000 περίπου άπασχολουμένους. Χαρακτηριστικό γιά τήν τελευ- ταία περίπτωση είναι ότι ή έγκατεστημένη ίσχύς στό σύνολο τής έπαρχίας (πού σηµειωτέον έχει έκταση μεγαλύτερη άπό 12 νο- μούς τής χώρας) ήταν τό ίδιο έτος µόνο 2843 18 καί ή συνο- λική άξία τού έπενδυµένου κεφαλαίου δέν ξεπερνούσε τά 220έκ. δρχ. 'Ας σημειωθεί άκόµη ότι καµμία άπό τίς πιό πάνω έπιχει- ρήσεις δέν άπασχολούσε περισσότερα άπό 30 άτομα ένώ μία καί μοναδική μονάδα άπασχολούσε 25 άτομα. Τέλος τό 61% τών μονά- δων τής έπαρχίας ήταν τής τάξεως τών 0,1-5 PS καί διέθετε λιγότερο άπό τό 10% τής έγκατεστηµένης ίσχύος. ΄Η 'Αναπτυξιακή Πολιτική καί 16 όποτελέσµατό της 'Η βιοµηχανική άνάπτυξη στήν θεσσαλία μέχρι τό 1971 ύ- ποστηριζόταν άπό τα κίνητρα άναπτύξεως τής έπαρχιακής βιομη- χανίας πού ίσχυαν άδιαφοροποίητα γιά όλη τή χώρα πλήν 'Αθή- νών. 'Από τό έτος 1971, πού τίθεται σέ έφαρμογή τό Ν.Δ.1Ο78/ 1971, ή θεσσαλία ύπάγεται στήν Γ΄περιοχή κινήτρων. Μέ τό νό- μο δέ 849 οί νοµοί Λάρισας καί Μαγνησίας ύπάγονται στήν ύπο- περιοχή Γα καί οί νομοί Τρικάλων-Καρδίτσας στήν ύποπεριοχή PB. "Av καί, άλλος είσηγητής θά άναπτύξει τό θέµα τής νοµο- θεσίας γιά τά κίνητρα βιομηχανικής άποκέντρώσεως έκτενέστε- ρα, έδώ 06 µπορούσε νά άναφερθεί ότι µόνο έν µέρει 11άνάπτυ- nil-r" ιιιιι Ώ… # .µ τ στήν ΄Αθήνα δέν έπέτρεψαν τήν έφαρμογή άποτελεσματικής πολι- τικής γιά τήν άποκέντρωση τών ίδιωτικών έπενδύσεων. Δέν θα πρέπει πάντως νά άγνοηΘεί ή συμαντική άνάπτυξη τής περιφέ- ρειας σέ σχετικούς δείκτες πού άλλωστε έχει ήδη τονισθεί."Ε- µ.…- -76- 101. 16 βιοµηχανικά καταστήματα 10 άπασχολουμένων καίάνωστή Θεσσαλία, άπό 264 τό 1963 αύξήθηκαν σέ 381 τό 1973 ένώ άντί- στοιχα ή άπασχόληση άπό 9.483 άτομα αύξήθηκε σέ 15.518. Εί- δικότερα ή συμμετοχή τών νομών Λάρισας καί Μαγνησίας έπί τού συνόλου θεσσαλίας όσον άφορά στά καταστήματα, άπό 75,4% τό 1963 αύξήθηκε σέ 76.1% 16 1973 ένώ άντίστοιχα όσοκ/άφορά στήν άπασχόληση, από 86.2% 16 1963 μειώθηκε σέ 85,7% τό 1973. ΄Ε- πίδραση στήν πιό πάνω άνάπτυξη είχαν καί οί άκόλουθοι παρά- γοντες: ΄Η γεωγραφική θέση τής περιφέρειας καί οί διαπεριφε- ρειακές καί έθνικές συνδέσεις της, ή συνεχής διεύρυνση, καί μεγέθυνση τού τοµέα γεωργίας καί συνακόλουθα, τών τοµέων κα- τοικίας καί κατασκευών στήν περιφέρεια. ΄Επί πλέον γιά τή Λάρισα καί τό Βόλο έπίδραση είχαν ή άµεση σύνδεση μέ έθνικά δίκτυα µεταφορών, ή μεγάλη σχετικά συγκέντρωση πληθυσµού καί άστικής ύποδομής, καί είδικότερα γιά τόν Βόλο, ή βιομηχανική παράδοση και είδίκευση καί, άπό τού 1970 ή λειτουργία βιομηχανικής περιοχής. Τά έπίπλέοναύ- τά πλεονεκτήματα έξηγούν καί τήν άσύμμετρη κατανομή τής βιο- μηχανικής άναπτύξεως μέσα στήν περιφέρεια. Προοπτικές καί Δυνατότητες Στήν περιφέρεια Θεσσαλίας έκτιμάται ότι ύπάρχει έργατι- κό δυναμικό πού είτε ύποαπασχολείται στόν πρωτογενήτομέαεί- τε απασχολείται σέ κλάδους χαμηλής παραγωγικότητας στόν δευ- τερογενή καί τριτογενή τοµέα καί κατά συνέπεια προσφέρεται γιά τήν έφαρμογή προγραμµάτων έντατικοποιήσεως τού πρωτογενούς τομέα καί προγραμµάτων έπενδύσεων στό δευτερογενή καί τρι- τογενή. Είδικότερα στόν πρωτογενή τομέα έκτιµάται ότι ύπάρχουν 19,7 χιλ. άτομα ήλικίας 15 έως 64 έτών τά όποία πραγματοποι- ούν κάτω από 140 ήμερομίσθια κατά μέσον όρο έτησίως. 'Από τα άτομα αύτά 16.7 χιλ. άνήκουν σέ αγροτικά νοικοκυριά µέ µέ- γεθος κλήρου 1 έως 29 στρέμµατα καί άπό αύτά 11,3 χιλ. πρα- γματοποιούν 115 ώς 140 ήµερομίσθια ένώ 5,4 χιλ. πραγµατοποι- ούν µόνο 70 ώς 114. ΄Υπολογίζεται ότι ένα σημαντικό μέρος τού έργατικού δυ- ναµικού τών παραπάνω κατηγοριών πού δέν είναι άπόλυταάπαραί- -77- τητο γιά τήν άντιμετώπιση τής ζητήσεως αίχμής τού πρωτογενούς τομέα θά µπορούσε νά αξιοποιηθεί στά πλαίσια τών προγραμµά- των δηµιουργίας.νέων άπασχολήσεων στόν δευτερογενήκυρίωςτο- μέα. 'Εννοείται ότι ή άνελαστικότητα στή ζήτηση έργατικώνχε- ριών είναι ένας άκόµη παράγοντας πού ένισχύει τή ίδέα τής ί- δρυσης µονάδων καθετοποιήσεως τής πλεονάζουσας παραγωγής τού γεωργικού τοµέα, µέ φορείς τούς συνεταιρισµούς καί σέ άµεση σύνδεση μέ όμαδικές άγροτικές έκµεταλλεύσεις. 'Η κεντρική γεωγραφική θέση τής Θεσσαλίας, ή προοπτική παραπέρα αύξήσεως τού όγκου καί τής ποικιλίας τών παραγωμέ- νων γεωργικών προϊόντων, ή παράδοση τού Βόλου σέ µηχανολογι- κούς κλάδους, ή προοπτική παραπέρα άναπτύξεως τών µεταφορών Βόλου-Μ. 'Ανατολής, καί τέλος, ή ύπό ϊδρυση βιοµηχανίκή πε- ριοχή Λάρισας, άποτελούν στοιχεία πού προδικάζουνεύνοϊκάτήν παραπέρα βιοµηχανική άνάπτυξη τής περιφέρειας. Καλές προοπτικές άναπτύξεως παρουσιάζουν γεγικά οί κλά- δοι πού έχουν σχέση μέ τήν έπεξεργασία προϊόντων τού πρωτο- γενούς τομέα, καί είδικότερα ή επεξεργασία γάλακτος ή παρα- γωγή ζωοκοµικών προϊόντων, ή έπεξεργασία, συντήρηση καί συ- σκευασία όπωροκηπευτικών, ή έπεξεργασία βάμβακος, έλαιών καί ξύλου. ΄Ικανοποιητικές προοπτικές μπορεί έπίσης νά έχει καί ή κλωστούφαντουργία, µέ τήν προυπόθεση όµως, ότι θα δηµιουρ- γηθούν σύγχρονες-µεγάλες µονάδες καί θά έξειδικευθούκ'στή πα- ραγωγή ύψηλής ποιότητας προϊόντων. Δυνατότητες άναπτύξεως ύ- πάρχουν έπίσης γιά τίς βιοµηχανίες γεωργικών έργαλείων, μη- χανημάτων καί έγκαταστάσεων, µεταλλικών κατασκευών καί μηχα- νολογικού έξοπλισµού. Σ'ότι άφορά τίς προβληματικές περιοχές τά πράγματα εί- ναι όπωσδήποτε λιγότερο ένθαρρυντικά. Μέ τό νέο νομοσχέδιο γιά τά κίνητρα πού έξαλείφει μεγάλο µέρος τών άδυναµιών τής μέχρι σήμερα σχετικής νοµοθεσίας, έπιτυγχάνεται άνάµεσα στά άλλα καί ή διαφοροποίηση τού ύψους τών ένισχύσεων μέσα στόν ίδιο νοµό, όπως π.χ. μέ τήν περίπτωση τής έπαρχίας 'Ελασσό- νας καί ή παραπέρα ένίσχυση τών περιοχών όπου έφαρµόζονται είδικά προγράµµατα µε ένα έπί πλέον ποσοστό τής τάξεως τού 10%. "Ετσι ένθαρρύνεται ή έγκατάσταση μονάδων στίς παρυφές τών όρεινών περιοχών καί άς σημειωθεί έδώ ότι πολλές άπό τίς -78- βιομηχανίες καί βιοτεχνίες πού σήμερα έγκαθίστανταιστήΛάρι- σα καί το Βόλο είναι δυνατό νά σταθούν σέ µικρότερα άστικά κέντρα καί κάτω άπό όρισµένες προύποθέσεις σ'όλα τά κεφαλο- χώρια τής περιφέρειας καί άκόμη σέ χωριά (Μουζάκι-Πύλη-Φαρ- καδώνα-Νεοχώρι-Σοφάδες-'Αργαλαστή κλπ). 'Επιγραμματικά θα λέγαµε ότι στή βιομηχανία θάπρέπεινά ένθαρρυνθεί ή έγκατάσταση βιομηχανικών μονάδων πού: α) δέν είναι δυνατή ή λειτουργία τους σέ λιγότερο άναπτυγμένες πε- ριφέρειες β) συνδέονται µέ τόν γεωργικό τομέα, τούς ήδη άνα- πτυγμένους βιομηχανικούς κλάδους καί τούς τοµείς κατοικίας καί κατασκευών τής Θεσσαλίας καί, γ) δέν έχουν ρυπαίνοντα ά- πόβλητα ή στίς όποίες έχει έξασφαλιστεί ή διάθεση τών άπο- βλήτων. Ηαράλληλα θα έπιδιωχθεί ή όλοκλήρωση τής βιοµηχανικής περιοχής Λάρισας, ή δημιουργία βιομηχανικής περιοχής στίς πό- λεις Τρίκαλα-Καρδίτσα καί ό ορισμός βιομηχανικών ζωνών, στά μικρότερα βασικά κέντρα. Το 1933 είχε πραγµατοποιηθεί στό Σικάγο μιά παγκόσµια έκθεση πού άναφερόταν στή συμβολή τής τεχνολογίας καί τήςέκ- βιομηχανίσεως στήν ανθρώπινη εύημερία. "Όπως ήταν τότε τής μόδας καί όπως συνέχισε νά είναι γιά πολλές δεκαετίες, οίόρ- γανωτές πίστευαν ότι ή πρόοδος είναι συνώνυμη μέ τή βιομη- χανική άνάπτυξη ύποστηρίζοντας ένα ίδιότυπο ούµανισµό μέ τό σλόγκαν "ή έπιστήμη βρίσκει, ή βιομηχανία έφαρµόζει, ό άν- θρωπος συµμορφώνεται, 16 άτομα, φυλές όλόκληρες εύθυγραμμί- ζονται μέ τήν έπιστήμη καί τήν βιομηχανία". ΄Λνεξάρτητα άπό τήν ίστορική σημασία τού άπλοϊκού αύτού "πιστεύω" µπορούμε, έτσι νά έξασφαλίσουµε ένα σημείο άναφοράς άπ΄όπου θά δούμε ξεκάθαρα τίς διαφορές πού έχουν έπέλθει στή νοοτροπία µας µέ- σα στίς πέντε τελευταίες δεκαετίες. Τώρα πιά τό κράτος πρό- γοιας φαίνεται όλο καί λιγότερο ίκανό νά ύπερασπισθεί τον έ- περχόμενο παράδεισο τόν βασισμένο στήν διαρκώς έντεινοµένη βιομηχανική ύπερπαραγωγή που ύπόοχονταν οί διοργανωτές τής έκθέσεως μιά καί ή ένεργειακή καί ή περιβαλλοντική κρίση ό ύπερπληθυσμός καί ή ανεργία σέ παγκόσµιο έπίπεδο θέτουν σέ σκληρή δοκιμασία τήν έννοια τής προόδου πού κυριαρχούσε στή σκέψη μας άπό τή Γαλλική ΄Επανάσταση μέχρι πρόσφατα. "Ετσι ό -79- έξανθρωπισμός τής τεχνολογίας καί τής όλης διαδικασίας παρα- γωγής άπασχολεί ένα συνεχώς διευρυνόμενο κύκλο άνθρώπων πού έχουν συνειδοποιήσει τούς κινδύνους πού κλείνει μέσα της ή ύπερβολική, αλόγιστη καί άπειθάρχητη βιομηχανική άνάπτυξηκαί ή σπατάλη τών φυσικών πόρων. ~Av καί δέν μού άρέσουν οί γενικολογίες καί οί άφορι- σµοί, πιστεύω ότι στή Θεσσαλία θα πρέπει νά συνεχίσει τόδρό- µο της πρός μιά έκβιοµηχάνιση πού θα είναι σέ άρµονία μέ τόν ντόπιο τρόπο ζωής, τίς παραδόσεις της καί - κυρίως -τίς πρώ- τες ύλες της. ΄Η κατεύθυνση πού πρόσφατα άκολουθείταιάπότήν Πολιτεία σ'ότι άφορά τήν περιφερειοποίηση τής βιομηχανικής δραστηριότητας είναι βασικά σωστή μόνο πού όλοι μας συνειδο- ποιήσαμε αύτή τήν αναγκαιότητα κάπως άργά. Πάντωςείναιάκό- μη καιρός νά άγωνισθούµε ώστε οί μηχανισμοί διαχύσεως τήςά- νάπτυξης άπό τό κέντρο πρός τήν περιφέρεια νά πάρουν πιά μιά ούσιαστική ύπόσταση. ΄Ο νέος νόμος για 16 κίνητρα, ή έπιδό- τηση γεωργικών βιομηχανιών άπό τό Π.Δ. ΄Επενδύσεων καί τάΕύ- ρωπαϊκά Ταμεία. ή προσπάθεια γιά τήν δηµιουργία όμαδικών ά- γροτικών έκμεταλλεύσεων πού θά είναι σύντομα σέ θέση νά κα- θετοποιούν 16 προϊόντα τής πρωτογενούς παραγωγής. άποτελούν κατ΄άρχήν βήματα πρός τήν σωστή κατεύθυνση. "Ετσι ή Θεσσαλία µέ τόν όγκο καί τήν ποικιλία τής παραγωγής της, τήν θέση της πάνω στόν άξονα άναπτύξεως τής χώρας, την ήδη κεκτημένη της ταχύτητα στόν τομέα τής έκβιομηχάνισης, μπορεί ν' άποτελέσει τήν ύγιέστερη περιφέρεια τής χώρας μέ άναπτυξιακά ή μή κρι- τήρια. ΄Η πρόκληση είναι µπροστά μας άλλά δέν είναι άκόµη καιρός ν΄άσχοληθούµε μέ θέματα πού θ'άπασχολήσουν τόσυνέδριο γιά τήν ΄Ανάπτυξη. 7. Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ Π'Αγγελόπουλος,Μηχανολόγος-*Ηλεκτρολόγος Περίληψη ΄Η έργασία πού άκολουθεί χωρίζεται σέ δύο µέρη: 1) Τό πρώτο μέρος άναφέρεται στην τεχνολογία, πού άπο- τελεί μιά τίς πιό σημαντικές μεταβλητές τής άνάπτυξης μιάς χώρας, καί ταυτόχρονα άποτελεί τό συνδετικό κρίκο άνάμεσα στή Βιομηχανία καί τήν 'Εκπαίδευση. 2) T6 δεύτερο μέρος άναφέρεται στίς τάσεις πού έπικρα- τούν στά ΄Ανώτατα 'Εκπαιδευτικά 'Ιδρύματα σάν άποτέλεσμα τών έπιδράσεων πού άσκεί ή βιομηχανική άνάπτυξη στίς άναπτυγμέ- νες χώρες τής Δύσης. Καί τέλος στίς βασικές κατευθύνσεις τής στρατηγικής πού κατά τή γνώμη µας θά πρέπει νά άκολουθήσουν τά έλληνικά Πολυτεχνεία καί Πολυτεχνικές Σχολές, ώστε νά μπορέσει νά συνδεθεί ή έκπαίδευση μέ τίς πραγματικές άνάγκες τής βιομηχανικής παραγωγής στή βάση τών συµφερόντων τής χώ- σας µας - ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 1. ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ KAI EKBIOMHXANIEH ΤΩΝ ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΜΕΝΩΝ ΧΩΡΩΝ 1.1. Τεχνολογία καί οίκονομική όνάπτυξη Είναι γενικά άποδεκτό ότι ή τεχνολογία είναι ένας άπό τούς πιό σημαντικούς συντελεστές γιά τήν άνάπτυξη μιάς χώρας. 'Ιδιαίτερα για τίς άναπτυσσόμενες χώρες, ό ρόλος τής μετα- βλητής "τεχνολογία" είναι άπόλυτα καθοριστικός γιά τή διαδι- κασία τής οίκονομικής τους άνάπτυξης. Στίς χώρες αύτές ήτε- χνολογία γίνεται ή νέα βάση έξάρτηοής τους άπό τίς άναπτυ- -82- γμένες χώρες. Στήν οίκονομική σκέψη. ή οίκονομική άνάπτυξη έχει ταυ- τιστεί μέ τήν έκβιομηχάνιση καί τόν έκσυγχρονισµό τών μεθό- δων παραγωγής. Κι αύτό γιά τίς άναπτυσσόμενες χώρες συνδέε- ται φυσικά μέ τήν είσαγωγή άπό τό έξωτερικό σύγχρονου κεφα- λαιουχικού έξοπλισμού καί μεθόδων παραγωγής. δηλαδή τεχνολο- γίας. ΄ Οί διάφορες δραστηριότητες πού παράγουν καί συµπληρώ- νουν τήν τεχνολογική πρόοδο περιλαμβάνουν βασικά τρείς τύ- πους έρευνας καί άνάπτυξης. α) Βασική έρευνα: 'Εργασία πού στόχο της έχει κυρίως τήν προώθηση τής έπιστημονικής γνώσης καί ανακάλυψης χωρίς τήνά- μεση σκοπιμότητα έφαρμογής της. β) ΄Εφαρμοσμένη έρευνα: ΄Εργασία πού άναλαμράνεται γιά τήν προώθηση τής έπιστημονικής γνώσης, άλλά μέ ένα συγκεκρι- μένο πρακτικό στόχο καί γ) ΄Αναπτυξιακή: ΄Π χρησιμοποίηση τών άποτελεσµάτων τής βασικής καί έφαρμοσμένης έρευνας γιά τήν είσαγωγή ύλών τεχνά- σμάτων, προϊόντων, συστηµάτων καί μεθόδων ή τή βελτίωση αύ- τών πού ύπάρχουν. ΄Π γνώση μπορεί νά είναι ίδιοκτησία ή όχι. Μπορεί νά εί- ναι ή άποκλειστική περιουσία ένός ίνστιτούτου ή μπορεί νάεί- ναι έλεύθερα διαθέσιμη. Μπορεί νά µεταδοθεί µέσω έπιστημονι- κών περιοδικών ή έκδόσεων µέσω μίμησηςή παραδείγµατος, άλλά είναι κυρίως ή δυνατότητα τών πολυεθνικών έταιριών νά παρά- γουν καί νά έφαρμόζουν τεχνολογία πού είναι ύπεύθυνη γιά τήν ταχεία άνάπτυξή τους κατά τίς τελευταίες δεκαετίες. Οί πολυεθνικές εταιρίες είναι ή κύρια πηγή προσφοράςτε- χνολογίας, είτε μέσω τής άμεσης έπένδυσης, είτε μέσω άλλων τρόπων. "Ενα από τά κύρια πλεονεκτήματα τών πολυεθνικών έ- ταιριών είναι ή ίκανότητά τους νά έκµεταλλεύονται τά άποτέ- σματατής έρευνας πού διεξάγεται πολλές φορές άπό άλλους φο- ρείς μέ τήν άνάπτυξη προϊόντων ή μεθόδων παρανωνής. 'Η συν- κέντρωση τών πολυεθνικών έταιριών στίς άναπτυγμένες βιομηχα- νικά χώρες καί ή συνκέντρωση τής έρευνητικής δραστηριότητας τών πολυεθνικών έταιριών στίς άναπτυγμένες βιομηχανικά χώρες καί ή συγκέντρωση τής έρευνητικής δραστηριότητας τών πολυε- -83- Θνικών στή χώρα τής μητέρας έταιρίας, καθώς καί ή μονοπωλια- κή τους θέση στήν παγκόσμια οίκονοµία συμβάλλει άποφασιστικά στήν έξάρτηση τών χωρών ύποδοχής καί ίδιαίτερα τών άναπτυσ- σόμενων άπό τίς άναπτυγμένες χώρες. 1.2. Τρόποι μεταφοράς τεχνολογίας 'Η τεχνολογία μεταφέρεται άπό μία χώρα στήν άλλη μέδιά- φορους τρόπους καί μορφές. Οί βασικότεροι είναι: α) Μέσω είσαγωγών κεφαλαιουχικών άγαθών στά όποία είναι ένσωμάτωμένη ή τεχνολογία. β) Μέσω άγοράς δικαιωμάτων έκμετάλλευσης άδειών εύρεσι- τεχνίας καί γενικότερα τού know-how. γ) Μέσω μετακίνησης άπό χώρα σέ χώρα πληροφόρησης είτε τεχνικής είτε έμπορικής µορφής. άνταλλαγής πληροφοριών καί προσωπικού στά πλαίσια διεθνών προγραμμάτων καί δ) Μέσω τών άμεσων έπενδύσεων, τής έπέκτασης μιάς έπιχεί- ρησης πού κατέχει ή έλέγχει τεχνολογία σέ νέες παραγωγικές δραστηριότητες καί άμεσης μεταφοράς τεχνολογίας στίς θυγατρι- κές έταιρίες. Βασικά δηλαδή ή μεταφορά τεχνολογίας γίνεται μέ δύοτρό- πους. 'Ο ένας είναι.άµεσος, έπένδυση, καί ό άλλος έµμεσος, σύμ- φωνίες καί συμβόλαια γιά χρησιμοποίηση τής τεχνολογίας(Κηοω- how) καί παίρνει δύο μορφές, ή μία είναι φυσική µορφή μηχα- νήματα, έργαλεία, πατέντες καί ή άλλη ή προσωπική έπαφή όπου ή τεχνολογία είναι ένσωμάτωμένη στήν έπιδεξιότητα τώνάτόμωγ Οί πολυεθνικές έταιρίες συνήθως προτιμούν τόνάμεσοτρό- πο μεταφοράς τεχνολογίας μέσω θυγατρικών έταιριών, κυρίως γιατί έτσι έξασφαλίζεται ή συγκράτηση τής τεχνολογίας μέσα στήν έταιρία. 'Επιπρόσθετοι λόγοι είναι: ό έλεγχος τής άγο- ράς ίδιαίτερα όταν πρόκειται γιά παραγωγικές διαδικασίες καί προϊόντα πού έχουν ένα σχετικό μακρύ κύκλο ζωής. ΄Π έπιχεί- ρήση φοβάται άνταγωνισμό άπό τίς έταιρίες στίς όποίες παρα- χωρεί δικαίωμα έκμετάλλευσης τής τεχνολογίας της. ΄Π μεταφο- ρά τεχνολογία, άποτελεί ένα ένσωμάτωμένο μέρος στήν όλη παρα- γωγική διαδικασία. ΄Υπάρχει έπιθυμία προστασίας τής ποιότη- τας τών προϊόντων. 'Π μεταφορά τεχνολογίας μέσω συμφωνιών γιά άδειες έκμε- -84- τάλλευσης δικαιωμάτων εύρεσιτεχνίας γίνεται κυρίως, όταν ή άγορά είναι πολύ μικρή ή ή χρονική διάρκεια τού τεχνολογικού πλεονεκτήματος τού προϊόντος ή τής µεθόδου παραγωγής είναι µικρή. "Οταν ή έπιχείρηση πού κατέχει τήν τεχνολογία δέν έ- χει τή δυνατότητα γιά άμεση έπένδυση όταν ύπάρχει άπαγορευ- τική ή περιοριστική νομοθεσία γιά ξένες έπενδύσεις στίς χώ- ρες ύποδοχής ή ύπάρχει κλίμα αβεβαιότητας, λόγω πολιτικών καί οίκονομικών λόγων. 1.3. Πολυεθνικές έταιρείες καί ή μεταφορά τής τεχνολογίας Οί πολυεθνικές έταιρείες είναι ή κύρια πηγή γιά όρισμέ- νους τύπους τεχνολογίας. Γεννιούνται έδώ δύο έρωτήματα: α) Γίνεται πραγματικά µεταφορά τεχνολογίας στίς άναπτυσ- σόµενες χώρες μέ τήν έγκατάσταση πολυεθνικών έταιρειών καί β) άν ναί, τί είδους τεχνολογία; 'Αναμφίβολα όχι. 'Υπάρχει πραγματική μεταφορά τεχνολο- γίας όταν άφομοιώνεται, προσαρµόζεται καί δηµιουργεί τεχνο- λογικά πολλαπλασιαστικά φαινόμενα στή χώρα ύποδοχής. Δυστυχώς όμως μόνο ένα μικρό τμήμα τής μεταφερόμενηςτε- χνολογίας άνταποκρίνεται στά χαρακτηριστικά τής πραγματικής αύτής μεταφοράς. ΄Η µικρή ίκανότητάτεχνολογικήςάπορρόφησης τών ύπό άνάπτυξη χώρων καί ή στρατηγική τών πολυεθνικών έ- ταιρειών είναι οί κύριοι ύπεύθυνοι τής κατάστασης αύτής. Σχεδόν το σύνολο τών δαπανών γιά έρευνα καί άνάπτυξη συγκεντρώνεται στή χώρα τής μητέρας έταιρείας. Τό σύνολο τής βασικής καί έφαρµοσμένης έρευνας γίνεται στά έρευνητικά κέν- τρα τών πολυεθνικών έταιρειώνκαί μόνο ένα πολύ μικρό τμήμα τής άνάπτυξης καί τής προσαρμογής τής τεχνολογίαςγίνεταιστά ύποκαταστήματά της. Καί ό λόγος είναι ότι ή μητέρα έταιρεία έχει καλύτερες συνθήκες δοκιμής νέων μεθόδων καί προϊόντων λόγω τής μεγάλης άγοράς πού διαθέτει καί τό πλέον είδικευµέ- νο προσωπικό βρίσκεται στίς άναπτυγμένες χώρες καί οί συνθή- κες έρευνας καί άνταγωνισμού έξασφαλίζουν τήν έπιτυχία. Στά πλαίσια λοιπόν τής πολυεθνικής έταιρείας άκολουθεί- ται μία διαδικασία όπου τά καινούργια προϊόντα καί οί μέθο- δοι παραγωγής είσάγονται πρώτα στή χώρα τής μητέρας έταιρείας -85- καί μόνο άρνότερα, συνήθως μετά άπό άρκετά χρόνια, διοχετεύ- ονται στίς θυγατρικές έταιρείες. Οί πολυεθνικές έταιρείεςπροωθούν στό κέντρο στίςάναπτυ- γμένες βιομηχανικά χώρες όλες τίς στρατηγικές δραστηριότη- τες. ΄Ερευνα καί άνάπτυξη τεχνολογίας καθώς καί τήν παραγωγή τών πιό πολύπλοκων έξοπλισμών πού άπαιτούν έργατικό δυναμικό μέ ύψηλή στάθµη καί είδίκευση. Στήν περιφέρειαάπομένειή πα- ραγωγή προϊόντων πού µέ τή βοήθεια τών είσαγόμενων μηχανη- μάτων καί προϊόντων άπαιτεί έργατικό δυναμικό χαμηλής είδί- κευσης. 'Αποτέλεσμα της παραπάνω διαδικασίας πού άκολουθούν οί πολυεθνικές έταιρείεςείναι ή οίκονομία νά τείνει νά χωριστεί σέ τρείς ζώνες. 'Η πρώτη μέ χώρες πού έχουν ύψηλή τεχνολογι- κή άνάπτυξη καί είναι ύπεύθυνες γιά νέες άνακαλύψεις, κυρίως Η.Π.Α. 'Η δεύτερη μέ τίς βιομηχανικά άναπτυγμένες χώρες τής Εύρώπης πού παράγουν τίς άνακαλύψεις καί ή τρίτη πού άποτε- λείται άπό τίς άναπτυσσόμενες χώρες πού προμηθεύουνπρώτεςύ- λες καί απλά βιομηχανικά προϊόντα. ΄Ετσι στίς περισσότερες περιπτώσεις όχι μόνο δέν έπέρ- χεται μιά σμίκρυνση στό χάσμα μεταξύ τών άναπτυγμένων καί ά- ναπτυσσόμενων χωρών, άλλά άντίθετα ή έκβιομηχάνισή τους μέσω τών πολυεθνικών έταιρειώνάναπαράγει καί έπεκτείνει τίς δοµές έξάρτησής τους. "ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟΣ" ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ 'Η συγκέντρωση τής παραγωγής τής τεχνολογίας στίς βιο- μηχανικές χώρες προσδίδει στήν άγορά τής τεχνολογίας ολιγο- πωλιακό χαρακτήρα. ΄Ετσι ό καθορισμός τής τιµής τής τεχνολο- γίας δέ γίνεται μέ τόν "μηχανισµό τών τιµών" άλλά μέ βάση τό μηχανισμό τών διαπραγματεύσεων. Τό όχι πάντοτεύψηλόµορ- φωτικό έπίπεδο καί ή έλλειψη έμπειρίας τών άγοραστών τής τε- χνολογίας σέ συνδυασμό µέ τίς άνεπαρκείς πληροφορίες πού δια- θέτουν αύτοί οί τελευταίοι γύρω άπό τήν τεχνολογίαπούΘέλουν ν'άποκτήσουν κάνουν τή διαπραγμάτευση άνιση. 'Αποτέλεσμααύ- τής τής διαπραγμάτευσης πού σέ μερικές περιπτώσειςείναιπρο- τιµότερο νά μιλάµε γιά έπιβολή όρων τού πωλητού πάνω στόν ά- -80- γοραστή είναι ό καθορισµός ύψηλών τιμών στή μεταφερόμενη τε- χνολογία. ΄Εδώ θά πρέπει νά γίνει μιά διάκριση άνάµεσα στήν άμεση ή φανερή τιμή γιά τήν έμμεση ή καλυμμένη τιμή πού πληρώνουν οί άναπτυσσόμενες χώρες γιά είσαγωγή τεχνολογίας. Πρώτο ή ά- μεση ή φανερή τιμή έκφράζεται άπό τήν καταβολή δικαιωμάτων έκμετάλλευσης (royalties) είτε μέ τήν πληρωμή ένός έφ΄άπαξ πο- σού είτε μέ τή μορφή ποσοστού στήν παραγωγή, στό κέρδος, ή στή προστιθέμενη άξία.Δεύτεροή έµμεσηΙ1καλυμμένη τιμή πού άπορ- ρέειάπότίςπεριοριστικέςρήτρεςπούσυνοδεύουν συχνά τά συμ- βόλαια μεταφοράς τεχνολογίας. 'Ενδεικτικά αναφέρονται οί ρή- τρες ύποχρέωσης προμήθειας ύλικών (πρώτων ύλών . ένδιάμεσων προϊόντων, βιομηχανικών έξοπλισµών) άπό τίς όποίες άπορρέουν οί ύπέρ καί ύποκοστολογήσεις µ'όλες τίς γνωστές συνέπειες γιά τούς άγοραστές τής τεχνολογίας" τούς διάφορους περιορισμούς στήν παραγωγή καί έξαγωγή πού έμποδίζουν τούς άγοραστές νά βελτιώσουν ή νά άποκτήσουν δική τους τεχνολογία, νά έφαρμό- σουν οίκονομίες κλίμακος, νά έξοικονομήσουν συνάλλαγμα, νά έντείνουν τίς μεταξύ τους συναλλαγές. ΄Αναβίωση ή άπλώς καθιέρωση άποικιακού έλέγχου παρεµπό- διση τής άνάπτυξης τοπικών έκσυγχρονιστικών προσπαθειών καί τής ένσωμάτωσης τών οίκονοµιών τών ύπό άνάπτυξη χωρών είναι λοιπόν μερικές άπό τίς πλευρές τού έµμεσου ή "καλυμμένου"αύ- τού τμήματος πού στίς περισσότερες περιπτώσεις δέν είναι δυ- νατό νά έφαρμοστεί σέ νομισµατικές µονάδες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι μελέτη τής φαρμακοβιο- μηχανίας τής Κολομβίας άπό τόν συμπατριώτη κ. Βαίτσο.()ίδια- πιστώσεις είναι ότι τό πραγματικό είσόδημα τώνπσλιεθνικώνέ- ταιριών πού έλέγχουν πλήρως τόν κλάδο αύτό προέρχεται : 3.4% άπό δηλωμένα κέρδη. 14% άπόδικαιώµατα(τογαΙτ165)χρησιμοποί- ησης τής τεχνολογίας (άμεση) καί 82.6% άπό ύπερτιμολογήσεις (έμμεση τιμή). ΄Επσµένως ή σχέση άµεσης πρός έμμεση τιμή εί- ναι 1 πρός 6 ή δέ σχέση κέρδους πρός είσόδημα άπό πώληση τε- χνολογίας 1 πρός 25. ΄Λκόμα παρατηρήθηκε ότι σέ μερικές πε- ριπτώσεις αδυναμίας έξόφλησης τής ύψηλής τιμής (άμεσης καί έμμεσης μεταφοράς τεχνολογίας π.χ. ΄Λργεντινή, Καμερούν κλπ) ή έξόφληση γίνεται µέ παράδοση, προοδευτική, τού έλέγχου τών -87- έπιχειρήσεων πού αδυνατούν νά έξοφλήσουν ή καί μέ τήν πώλησή τους, σέ έξευτελιστική τιµή στήν πωλήτρια τής τεχνολογίας έ- ταιρία. 2. ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 2.1. 'Η δομή τής έλληνικής βιομηχανίας ΄Π έκβιομηχάνιση στήν ΄Ελλάδα χρονολογείται άπό τή δε- καετία τού 1920 αλλά ούσιαστικά μόνο στήν περίοδο τών τελευ- ταίων 20 χρόνων παρατηρείται μιά ποσοτική καί ποιοτική άλλα- γή στήν έλληνική οίκονομία. Στά άρχικά στάδια ή έκβιομηχάνιση στηρίχτηκε βασικά στή έσωτερική άγορά πού μέ τή βοήθεια τής οίκονομικής πολιτικής δημιούργησε σειρά όλόκληρη δασμοβίωτων ελαφρών βιοµηχανιών, κάτι πού έπηρέασε τήν διάρθρωση τής παραγωγικής διαδικασίας. ΄Π ανικανότητα τού ντόπιου κεφαλαίου καί ήάνυπαρξίαοί- κονοµικής πολιτικής πού θά έπηρέαζε τήν όργάνωση καί τήν κα- τεύθυνση δράσης τών έπιχειρήσεων "αντισταθμίστηκε" μέ προ- σέλκυση ξένου κεφαλαίου μέ κίνητρα σκανδαλώδεις παραχωρήσεις άπό τό κράτος πού όδήγησε στή συνύπαρξη μοντέρνων δυναμικών κλάδων μ'ένα πλήθος μικρών παραδοσιακών μονάδων. ΄Π έντυπωσιακή αύξηση τού προϊόντος τής μεταποίησης καί τών έξαγωγών πού παρατηρείται τά τελευταία χρόνια όσο καί ή ποιοτική άλλαγή στή σύνθεση τής βιομηχανικής παραγωγής καίέ- ξαγωγών δέν άποτελούν απόδειξη ότι ή έκβιομηχάνιση άκολούθη- σε μιά πορεία δημιουργίας τών δομών έκείνων πού είναιάπαραί- τητες για μιά αύτόνομη άναπτυξιακή διαδικασία. ΄Αντίθετα, ή έκβιοµηχάνιση στή χώρα μας δέν βασίστηκε μέ μιά όλοκληρωµένη βιομηχανική βάση άλλά όπως έχει γίνει, έχει αύξήσει τό βαθμό έξάρτησης τής οίκονοµίας µας. 'Η οίκονομική άνάπτυξη µιάς χώρας έχει ταυτιστεί μέ τήν έκβιομηχάνιση. ΄Επειδή ή έκβιομηχάνιση έχει έν συσσωρευτικό άποτέλεσμα στήν άνάπτυξη καί διαδικασία λόγω τού ύψηλού βα- θμού άλληλεξάρτησης µεταξύ τών διάφορων τοµέων τής βιομηχα- νίας. ή έπέκταση δηλαδή όρισµένων τομέων όδηγεί στήνέπέκτα- ση πολλών άλλωγ τομέων τής οίκονομίας. -88.. Χαρακτηριστικό τής έλληνικής βιομηχανίας … τυπικό παρά- δειγμα αναπτυσσόµενης χώρας - είναι ότι άποτελείται άπό κλά- δους πού έπεξεργάζονται πρώτες ύλες στά πρώτα στάδια έπεξερ- γασίας καί άπό κλάδους έπεξεργασίας καταναλωτικών προϊόντων καί συναρμολόγησης προϊόντων τών όποίων τα µέρη παράγονται στό έξωτερικό. 'Η κύρια βιομηχανική δραστηριότητα συγκεντρώνεται στήν έπεξεργασία όρισμένων μεταλευμάτων 016 όποία ή χώρα μαςδια- θέτει άρκετά αποθέματα καί στήν συναρμολόγηση καί τελική έ- πεξεργασία προϊόντων πού είσάγονται άπό τό έξωτερικό. Τά κύρια χαρακτηριστικά τής έξάρτησης τής έλληνικής βι- ομηχανίας είναι ό έξαγωγικός της προσανατολισμός κι όέλεγχος τών πιό δυναμικών τομέων άπό τό ξένο κεφάλαιο. 'Επί πλέον οί περισσότεροι δυναµικοί κλάδοι τής οίκονομίας μας είναι ταυ- τόχρονα οί κλάδοι μέ τή μεγαλύτερη έξαγωγική δυναμικότητα, κάτι πού έχει σάν συνέπεια ότι ή άνάπτυξή μας συνεχώς έξαρ- τάται περισσότερο άπό τήν ξένη κι'όχι άπό τήν έσωτερική άγο- ρά. 'Εκβιοµηχάνιση όμως πού στηρίζεται σέ μεγάλες έξαγωγι- κές μονάδες σημαίνει ότι βοηθάει στη συσσώρευση κεφαλαίουστά μητροπολιτικά κέντρα κι αύτό άνεξάρτητα άπό τό ποιός έλέγχει τήν έξαγωγική έπιχείρηση. Στό βαθμό πού ή άνάπτυξη μιάς βιοµηχανικής έταιρίας βα- σίζεται στήν αύξητική τάση τών έξαγωγικών ήμικατεργασμένων πρώτων ύλών, όπως ό κλάδος τών μετάλλων, ή άνάπτυξη έξαρτά- ται άπό τήν άνάπτυξη τής έξωτερικής άγοράς κι'όχι άπό τήν ά- νάπτυξη τής έσωτερικής άγοράς. "Οταν τό σύνολο σχεδόν τής παραγωγής, περίπτωση άλουμι- νίου,προορίζεταιγιά τήν κάλυψη τών άναγκών τής έξωτερικής άγοράς σημαίνει ότι αύξηση τής παραγωγής άλουμινίου δέ θά έ- χει καµµιά έπιταχυντική ή πολλαπλασιαστική έπίδραση στή βιο- μηχανία. Δέν θά όδηγήσει στήν έπέκταση τών έπενδύσεων άλλων βισµηχανιών, δηλαδή στή δημιουργία νέων μονάδων. Στό βαθμό πού μιά έπιχείρηση έλέγχεται άπό το ξένο κε- φάλαιο, ή έξαγωγή κερδών, τόκων, πληρωμή γιά τεχνολογία καί έξαγωγή κοινωνικού πλεονάσματος πρός τίς άναπτυγμένες χώρες μέσω τής ύπέρ καί ύποκοστολόγησης είσαγωγών καί έξαγωγών,δέν -89- όδηγεί στήν έπέκταση τής έγχώριας κατανάλωσης, όπως θά µπο- ρούσε νά γίνει, άν ό κλάδος, ή έπιχείρηση, δέν έλεγχόταν άπό 16 ξένο κεφάλαιο. 'Η έκβιομηχάνιση πού βασίζεται στήν έξαγωγή τών ήµικα- τεργασµένων προϊόντων δέν όδηγεί παρά στήν συνεχώς αύξανομέ- νη έξάρτηση άπό τό έξωτερικό γιατί έχει σάν συνέπεια τόν πε- ριορισμό τής δυνατότητας δημιουργίας συσσώρευσης κεφαλαίου στό έσωτερικό καί τόν περιορισμό τού μεγέθους τής έσωτερικής άγοράς. ΄Ο ρυθμός καί ή δομή τής έκβιοµηχάνισης καθορίζεται, άπό τό έξωτερικό κι όχι άπό τίς άνάγκες τής έσωτερικής άγο- ράς. Αύτό σημαίνει ότι όχι μόνον ή ποιοτική αλλά καί ποσοτι- κή σύνθεση τής βιομηχανικής παραγωγής καθορίζεται άπό τή δι- εθνή συγκυρία, δηλαδή άπό τήν κατάσταση τής παγκόσμιας άγο- ράς προϊόντων κεφαλαίου. Αύτό σηµαίνει ότι ή έλληνική βιομη- χανία δέν άναπτύσσεται όργανικά σάν ένα ένιαίο σύνολο μέ δι- κή του δομή καί κατεύθυνση, άλλά σάν ένα όργανικά τμήμα τού παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος. 'Ο έλεγχος τών πιό δυναµικών κλάδων τής έλληνικής βιο- μηχανίας άπό τό ξένο κεφάλαιο, ή συγκέντρωση τού κεφαλαίουσέ όρισμένους µόνο κλάδους (τών βασικών μετάλλων, πετρελαίου µε- ταφορικών, ηλεκτρικών συσκευών καί χημικών προϊόντων) μέπαν- τελή έλλειψη σέ άλλους κλάδους καί ό έξαγωγικός προσανατολι- σμός τών πιό δυναμικών έλληνικών βιομηχανικών έταιρειών άπο- δεικνύει τό στρεβλό καί έξαρτημένο χαρακτήρα τής έλληνικής έκβιομηχάνισης. 2.2. "Ερευνα καί ανάπτυξη τεχνολογίας στή χώρα μας 'Η έκβιομηχάνιση στή χώρα μας βασίστηκε κυρίως στήν εί- σαγωγή τεχνολογίας μέσω τών πολυεθνικών έταιριών μέ τήν συµ- μετοχή τους σέ έλληνικές έπιχειρήσεις ή ίδρυση θυγατρικών έ- ταιριών, μέ συμφωνίες καί συμβόλαια έκμετάλλευσης άδειών εύ- ρεσιτεχνίας καί μέ τήν είσαγωγή κεφαλαιουχικού έξοπλισμού. ΄Η έπιστημονική έρευνα, παράγοντας άπαραίτητος γιά τήν οίκονομική έπιβίωση καί άνάπτυξη μιάς χώρας βρίσκεται σέ ύ- ποανάπτυκτη κατάσταση στήν 'Ελλάδα. Οί λόγοι είναι βασικά δύο. 'Ο ένας καί σπουδαιότερος είναι ή έλλειψη προγραμµατι- -9υ- σμού καί άσκησης 'Εθνικής πολιτικής έρευνας κι΄άνάπτυξηςτής τεχνολογίας καί ό άλλος πού μπορεί νά θεωρηθεί καί 06 συνέ- πεια τού πρώτου, ή έλλειψη τού κατάλληλου θεσμικού πλαισίου. ΄Η έρευνα στό βαθµό πού διεξάγεται είναιάποτέλεσµαπρω- τοβουλιακής κυρίως προσπάθειας ή άμεσης άντιµετώπισης άναγκών τής παραγωγικής διαδικασίας. ΄Η έπιστημονική έρευνα διεξάγεται στά πανεπιστήµια, στά ίνστιτούτα έρευνών καί σέ µεγάλες βιομηχανικές µονάδες. ΄Η συμμετοχή τής βιομηχανίας είναι μικρή. Στο μεγαλύτερο μέρος της διεξάγεται στά πανεπιστήμια καί στά ίνστιτούτα έρευνών, καί είναι στήν κατεύθυνση τής βασικής έρευνας. Δένύπάρχειτό θεσμικό πλαίσιο, ή όργανωτική δομή καί ύποδομή γιά τόν προ- γραμματισµό, συντονισμό, όρθολογική κατανοµή, άποτελεσματική καθοδήγηση καί άξιοποίηση τών άποτελεσμάτων τής έρευνητικής προσπάθειας. Είδικότερα: α) Πανεπιστήμια: ΄Η έρευνα έξαρτάται άπό τό προσωπικό ένδιαφέρον καί τήν πρωτοβουλία τού έρευνητή καί ό προγραµµατι- σμόςπεριορίζεταιστάόριατής έδρας.Δένύπάρχειάκόμη καί σέ έπίπεδο 'Ανώτατων 'Εκπαιδευτικών ΄Ιδρυμάτων ένα κεντρικό συντο- νιστικό όργανο γιά τόν καθορισμό έρευνητικώνπρογραμµάτωνκαί τό συντονισµό τής προσπάθειας, μέ άποτέλεσμα νά μήν άξιοποι- είται άποτελεσματικά ούτε τό έπιστημονικό προσωπικό πούάσχο- λείταιστήνέρευναούτε ήύλικοτεχνικήύποδομή. Καί έτσι οί έλ- λείψεις μας καί σέ προσωπικό καί σέ ύλικοτεχνική ύποδομή συµ- πληρώνονται άπό τήν έλλειψη στοιχειώδους όργανωτικής δομής πού θά έλαχιστοποιούσε τή σπατάλη ή άσκοπη χρήση τους. Συνέπεια αύτών είναι ότι τό έρευντικό πρόγραμμα, είναι συνήθως ξεκοµμένοάπό τήν έλληνική πραγματικότητα καί τίς ά- νάγκες τής έλληνικής οίκονομίας, νά ύπάρχει άλληλοεπικάλυψη μεταξύ ΄Ανωτάτων ΄Ιδρυμάτων ή έδρών καί μερικές φορές άκόµη κι'άνταγωνισμός µεταξύ τους νά μήν ύπάρχει ροή πληροφόρησης μεταξύ ΄Ανωτάτων ΄Ιδρυμάτων, άξιόλογος έργαστήριακός έξοπλι- σμός νά μένει άχρηοιμοποίητος. είτε λόγω έλλειψης κατάλληλου είδικευμένου προσωπικού είτε λόγω τής έπανάληψης ίδιου έξο- πλισµού σέ περισσότερα άπό τά άπαραίτητα ή δυνάμενα ν΄ άξιο- ποιηθούν έργαστήρια Διαπιστώνεται παράλληλα ή έλλειπής πλη- ροφόρηση τής διεθνούς βιβλιογραφίας καί διασύνδεσης τής χώρας µας μέ τίς έπιστηµονικές έπιτεύξεις καί τήν έρευνητική δρα- στηριότητα σέ διεθνή κλίμακα. ..91- "Ενας άπό τούς κύριους άνασταλτικούς παράγοντες στή προ- ώθηση τής έρευνας στά 'Ανώτατα 'Εκπαιδευτικά ίδρύματα είναι ή άνυπαρξία µεταπτυχιακών σπουδών. Συνέπεια αύτού είναι τό συναλλαγµατικό κόστος τών σπουδών στό έξωτερικό, άλλά τόσπου- δαιότερο, ένας μεγάλος άριθμός έπιστημόνων νά παραμένουν τε- λικά στό έξωτερικό καί τά άποτελέσµατα τής έρευνάς τους νάτά έκμεταλλεύονται οί χώρες ύποδοχής τους. β) ΄Ινστιτούτα ΄Ερευνώνξ 'Εκτός άπό τό Κέντρο Πυρηνικών 'Ερευνών "΄Ο Δημόκριτος", λειτουργούν ώς Νομικά πρόσωπα Δη- μοσίου ή '1διωτικού Δικαίου. Σ'αύτά διεξάγεται τό μεγαλύτερο μέρος τής έπιστημονικής έρευνας στην ΄Ελλάδα. ΄Η δραστηριό- τητά τους άντανακλά καί ένισχύει τίς διαρθρωτικές άδυναμί- ες πού ύπάρχουν 016v τομέα τής οίκονομίας καί τής έκπαίδευ- σης γενικότερα. Τό βασικό χαρακτηριστικό τής λειτουργίας τους είναι ή άνταγωνιστική σχέση τους μέ τά 'Ανώτατα ΄Ιδρύματα1(ιαύτό εί- ναι άποτέλεσμα τού τρόπου δημιουργίας τους' μιά πρωτοβουλία, γιάτήδημιουργίαένόςφορέαέρευναςξεκομµένηςάπότήδραστηριό- τητα καί όργανωτική μορφή τού πανεπιστημιακού τομέα μέ συνέπεια τήν έλλειψη κινητικότητας τού έπιστημονικού καί έρευνητικού προ- σωπικού μεταξύ τών δύο φορέων, δηµιουργίας μονοπωλιακών κατα- στάσεων στόν τομέα τους καί προσπάθεια μίμησης έρευνητικών προ- γραμμάτων πού δέν είναι πάντα κατάλληλα γιά τόν έλληνικό χώρο. Τά ΄Ινστιτούτα 'Ερευνών σέ μεγάλο βαθμό έχουν ύποκατα- στήσει τά 'Λνώτατα ΄Εκπαιδευτικά ΄Ιδρύματα στή διεξαγωγή έ- πιστημονικής έρευνας. ΄Π άνυπαρξία μεταπτυχιακών σπουδών στά Α.Ε.Ι. έχει ύποχρεώσει όρισμένα ΄Ινστιτούτα ΄Ερευνών νά δη- μιουργήσουν δικά τους μεταπτυχιακά προγράμματα, κάτι πού έ- χει έπιτείνει τήν έλλειψη όργανωτικής έπικοινωνίας μεταξύ τών Ι.Ε. καί τών Α.Ε.Ι. ΄Αποτέλεσμα τών παραπάνω είναι τό προσωπικό στοιχείο νά ύπερισχύει τόσο στήν κατάρτιση όσο καί στήν άξιολόγηση καί ά- ξιοποίηση τού έρευνητικού προσωπικού. Αύτό δημιουργεί κλίμα άμφισβήτησης ώς πρός τη δυνατότητα άξιολόγησης καί άξιοποίη- σης τού έρευνητικού έργου καί άνασφάλεια στό δυναμικό τών έ- ρευνητών. 'Η όργανωτική δηλαδή ύποδομή στά Τ.Ε. δέ δημιουργεί πάν- -92- τα τίς άπαραίτητες έκείνες συνθήκες έργασίας καί σχέσεων με- ταξύ τού προσωπικού πού συμβάλλουν σημαντικά στήν έπιστημο- νική έρευνα. γ) 'Η έρευνα στή Βιομηχανία: Τό ποσοστό τής έρευνας πού διεξάγεται στίς βιομηχανικές μονάδες είναι έξαιρετικά χαμη- λό. Κατά τά τελευταία χρόνια άρχίζουν οί ίδιωτικές έπιχειρή- σεις νά συνειδητοποιούν τήν άνάγκη γιά έρευνα καί άνάπτυξη τεχνολογίας. Βασικός προσανατολισμός τής έρευνας πού γίνεται άπόέπιχειρήσειςείναι ή βεβαίωση τών µεθόδων παραγωγής καίύ- παρχόντων προϊόντων μέ κύριο στόχο νά καλύψουν βραχυπρόθεσμες άνάγκες τής παραγωγής. ΄Η έρευνα γίνεται σέ περιορισμένους τομείς κυρίως στούς παραδοσιακούςτομείςτήςοίκονομίας, κλωστούφαντουργίας καί στούς τομείς πού βασίζονται στήν έπεξεργασία όρισμένων πρώτων ύλών, όρυκτός πλούτος καί μεταλλουργία. θά πρέπειόµωςνά το- νισθεί ότι όταν μιλάμε γιά έρευνα στήν βιομηχανία άναφερόμα- στε στίς έλληνικές έπιχειρήσεις, γιατί οί θυγατρικές µονάδες τών πολυεθνικών έταιρειών αγοράζουν έτοιμητήν'τεχνολογία άπό τίς μητρικές έταιρείες μέ όλες τίς γνωστές συνέπειες πού έ- χουν άναπτυχθεί παρά πάνω. Γενικό χαρακτηριστικό τής έρευνητικής προσπάθειας εί- ναι ότι έχει άφεθεί στή πρωτοβουλία όρισμένων φορέων χωρίς τή δημιουργία κάποιου οργάνου συντονισμού έστω τής δραστηριότη- τάς τους. 'Αποτέλεσμα είναι νά δημιουργούνται στεγανά στούς διάφορους τομείς καί κετακερµατισμός τής έρευνητικής προσπά- θειας. 2.3 Δαπάνη γιά έρευνα 'Από τή μελέτη τών στατιστικών στοιχείων τού Ο.Ο.Σ.Α., άποδεικνύεται ή έλλειψη µιάς έθνικής πολιτικής έπιστηµονικής έρευνας καί άνάπτυξης τεχνολογίας καθώς καί ή έλλειψη μιάς σωστής όργανωτικής δομής καί ύποδοµής. Αύτό γίνεταιφανερόά- πό ένα σηµαντικό παράγοντα:τό ύψος καί τήν κατανομή τής δα- πάνης γιά έρευνα. Οί άδυναµίες μας γίνονται άκόμα πιό έµφα- νείς στόν τομέα τής έρευνητικής δραστηριότητας γιά άνάπτυξη τεχνολογίας όταν κάνουμε τη σύγκριση μέ άλλες χώρες. 'Ετσι στήν 'Ελλάδα ή βιομηχανία το 1965 χρηματοδότησε το 16% τής -93- έρευνας καί το 1971 τό 26% καί έκτέλεσε τά [δια ποσά στά άν- τίστοιχα χρόνια. Σέ άντίθεση μέ άλλες χώρες όπου τό ποσοστό πού χρηματοδοτεί ή βιομηχανία είναι μεγαλύτερο καί άκόμη με- γαλύτερο είναι τό ποσοστό πού έκτελεί (π.χ. ΄Αγγλία, ΗΠΑ). ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ 1.1. Χαρακτηριστικό καίτάσεις 016 έκπαιδευτικό συστήματα τών άναπτυγμένων χωρών τής Δύσης ΄Η διαφορετική οίκονομική, κοινωνική καί πολιτιστική πραγματικότητα κάθε κράτους δημιούργησε πολύμορφα συστήματα, άνώτατης έκπαίδευσης όχι μόνο άνάμεσα στά διάφορα κράτη, άλ- λά καί μέσα στό χώρο κάθε κράτους. Σέ γενικό πλαίσιο μπορού- με νά διακρίνουμε άπό τή μιά μεριά μιά τάση γιά ύπερεξειδί- κευση καί ύποβιβασμό τών βασικών γνώσεων, από τήν άλλη, µιά κίνηση γιά v6 μπορέσει νά συνδεθεί ή έκπαίδευση μέ τίς πρα- γματικές άνάγκες τής παραγωγής στή βάση τών συμφερόντων τών λαών. 1.2. 'Εκπαίδευση στήν ύπηρεσία τού κεφαλαίου Κοινό φαινόμενο τών άναπτυγμένων βιοµηχανικών άστικών κοινωνιών, φαινόμενο πού έντείνεται ίδιαίτερα μέσα στή δεκα- ετία 60-70, είναι ή πίεση τών κρατών γιά όλο καί άποτελεσμα- τικότερη μετατροπή τού έκπαιδευτικού συστήματος σέ μοχλό οί- κονομικής άνάπτυξης. Τίς γενικές κατευθύνσεις γιά τίς κοινωνίες αύτές τίς δείχνει ό Διεθνής ΄Οργανισμός Οίκονομικής Συνεργασίας καί'Α- νάπτυξης (Ο.Ο.Σ.Α.) 'Η γενική αύτή τάση τής συνεχούς προσαρμογής τού έκπαι- δευτικού συστήματος στίς άπαιτήσεις τής οίκονοµικής άνάπτυ- ξης γεννάει-μιά σειρά τεχνοκρατικές μεθοδεύσεις καί τεχνο- κρατικές άντιλήψεις γιά τήν άντιμετώπιση τού φαινομένου παι- δεία. Τεχνοκρατικές μέ τήν έννοια ότι τείνουν στόν παραμερι- σμό τού γενικού παιδευτικού χαρακτήρα τού σχολείου καί πα- ράλληλα στήν όλο καί μεγαλύτερη έπαγγελματοποίηση τών γνώσε- µ -94- ων στήν άνώτατη έκπαίδευση. Τό αίτηµα γιά τήμεταρρύθµισητής 'Ανώτατης Παιδείας όπως έκφράστηκε στίς διάφορες χώρες, άπό τήν πλευρά τού κεφαλαίου ήταν έτσι καθαρά τεχνοκρατικό.΄Ανα- µόρφωση τών προγραμμάτων πρός τήν κατεύθυνσητώντεχνικώνπρα- κτικών μαθημάτων, αύξηση τών σχολών παραγωγής τεχνικών, πε- ριορισμός συνήθως τών σπουδών σέ 3-4 χρόνια καθώς καί τού ά- ριθµού τών νεοεισερχομένων στά πανεπιστήμια, προτίμηση καί πρόταξη της έπαγγελματικής έκπαίδευσης. Μετά το 1960 κάτω άπό τήν άνάγκη είσαγωγής νέαςτεχνολο- γίας πού είναι άπαραίτητος όρος γιά τήν πάρα πέρα άξιοποίη- ση τού κεφαλαίου, παρουσιάζεται µιά στροφή τού χαρακτήρα τής έκπαίδευσης τών τεχνικών πρός τήν κατεύθυνση τών "πρακτικών γνώσεων" καίτής'δποτελεσματικής έκπαίδευσης". Μέ άλλα λό- για οι διαρθρωτικές άλλαγές τού μεταπολεµικούκαπιταλισμούί- διαίτερα μετά τό 1960, άπαιτούν τήν προσβολή καί τόν περιο- ρισμό τού κύκλου παιδείας πού άντιστοιχεί στίς έπιστήμες βά- σεως πρός όφελος τού τεχνολογικού κύκλου. Οί γνώσεις βάσεως, τουλάχιστο στό γενικό χαρακτήρα γε- μίζουν τα τρία πρώτα χρόνια σπουδών τών δικών µας πολυτεχνεί- ων, αναφέρονται στίς έπιστήμες τών µαθηµατικών, τής φυσικής, τής χημείας κλπ. άκόµα τούς είδικότερους κλάδους όπωςτής μη- χανικής, τής θεωρείας έλαστικότητας καί άλλες. Είναι έκείνες οί γνώσεις πού χαρακτηρίζονται άπό μικρή φθορά καί παλαίωση στό πέρασµα τού χρόνου. ΄Λκόμα άποτελούν τήν ούσία τής έπι- στηµονικής ίδιότητας, γιατί βρίσκονται στή ρίζα όχι μόνο τής ύπάρχουσας καί έφαρμοζόμενης τεχνολογίας, άλλά καί κάθε άλλης πού πρόκειται νά παραχθεί στό μέλλον. Είναι οί γνώσεις έκεί- νες πού παράγουν τεχνολογία αλλά καί αντιστέκονται στή γνω- στή "Παλαίωση τών Μηχανικών". 'Αντίθετα οί τεχνολογικές γνώ- σεις (πού αντιστοιχούν χονδρικά µέ τό περιεχόμενο σπουδών τών 2 τελευταίων χρόνων τών έλληνικών πολυτεχνείων) άφορούν τήν έφαρμοζόμενη τεχνολογία καί χαρακτηρίζονται άπό τήν άµε- ση προσφορά τους στό παραγωγικό κύκλωμα, άλλά καί τή γρήγορη παλαιώσή τους. Κι'αύτό έχει ίδιαίτερη σημασία γιατί τό κύριο χαρακτηριστικό τής έποχής µας είναι ή ταχύτατη µεταβολή τής τεχνολογίας. 'Εδώ θα πρέπει νά ξεκαθαρίσουμε ότι ή τόσο σαφής διά- -95- κριση άνάμεσα στίς δύο κατηγορίες είναι πολύ σχηματική καίό- τι στήν πραγματικότητα έχουν μία κοινή περιοχή. "Ομως κάνει λιγότερο κακό αύτή ή σχηματοποίηση από τήν σκόπιμη ίσως σύγ- χιση τών δύο κύκλων σέ σχέση μέ τόν έκσυγχρονισμό τής παι- δείας. ΄Λν "έκσυγχρονισμός" σημαίνει ύπερτροφία τού τεχνολο- γικού κύκλου σέ βάρος τών γνώσεων βάσεως καί όχι προσαρμογή καί τών δύο κατηγοριών, τότε τό προιόν τής έκπαίδευσης άκο- λουθεί άπλά τίς γενικές τάσεις, είναι προιόν "μιάς χρήσεως". Ηαράλληλα οί άνάγκες γιά περιορισμένο άριθμόστελεχώνύ- φηλής έπιστημονικής στάθμης πού θά έπανδρώσουν καί διευθύ- νουν τούς τομείς αίχμής στήν έρευνα καί τίς τεχνολογικές έ- φαρμογές, εύνόησαν τή διατήρηση έκλεκτών σχολών'γιά μηχανι- κούς. ΄Εκεί τό προηγούμενο φαινόμενο δέν έμφανίζεται φυσικά καθόλου καί οί σπουδές είναι ίδιαίτερα άναπτυγμένες στά μα- θήματα βάσεως. Μιά σαφώς άριστοκρατική διάρθρωση τής έκπαίδευσης τών τεχνικών άναπτύσσεται καί είναι χαρακτηριστικό ότι ήδιάρθρω- ση αύτή άπαντιέται χωρίς έξαίρεση στίς άγαπτυγμένες βιομηχα- νικά χώρες τής δύσης πού όδηγεί στήν ύποτίμηση καί τόν ύπο- βιβασμό τού μεγάλου μέρους τών τεχνικών έπιστημόνων. 1.3. 'H άντίδραση ΄Η τάση αύτή ύποτίμησης καί ύποβιβασμού τών έπιστημόνων στό όνομα τής εξειδίκευσης καί άποτελεσματικότητας΄ δέ δια- μορφώθηκε χωρίς αντιδράσεις ούτε πέρασε χωρίς διαφοροποιή- σεις άπό χώρα σέ χώρα. ΄Λντίβαρο στήν προηγούμενη τεχνοκρατική τάση άποτέλεσαν ίστορία καί παράδοση τών πανεπιστημίων κάθε χώρας πού άποτε- λούν τό ύπόβαθρο τής γνωστής άνελαστικότητας τών πανεπιστη- μίων σέ πολύ γρήγορες μεταβολές, ή συμμετοχή τού φοιτητικού κινήματος στό γενικό προβληματισμό γιά τήν παιδεία καί οί κοινωνικοί άγώνες, γενικό φαινόμενο στίς κυριότερες χώρες τής Εύρωπα[κής Κριγότητας παρά τίς διαφορές πού έμφανίζειάπό χώ- an“: ή… τλτ,ιτκ«-νπ;ρΐ,…ι " LUJV ν|ι.ιιιλνιιων ν ζλ πης προκάλεσε μεθοδεύσεις τών κρατών πού άρχίζο σκολίες στήν αναγνώριση τών διπλωμάτων (π.χ. στή Γαλλία) καί -96- προχωρούν στήν έκλεκτική χρηματοδότηση καί φθάνουν μέχρι τήν δημιουργία έρευνητικών κέντρων έξω άπό τίς ανώτατες σχολές (διαχωρίζοντας τήν έρευνα άπό τή διδασκαλία (π.χ. Γερμανία). Αύτή ή τακτική άνάγκασε τή Σύνοδο τών Πρυτάνεων τής Δυτικής Γερμανίας νά λάβει στήν117η συνεδρίασή της (17-Ζ-1976), έγ- γραφη Θέση σέ έντονο ύφος πάνω στό θέμα τής έξασφάλισης τής έρευνας στά άνώτατα εκπαιδευτικά ίδρύματα καί μάλιστα, άνε- ξάρτητα άπό τήν κάθε φορά γενική οίκονομική κατάσταση. Οί κοινωνικοί άγώνες καί τό φοιτητικό κίνημα άποτέλεσαν σημαντικούς παράγοντες γιά τήν τελική διαμόρφωση τού χαρα- κτήρα τής έκπαίδευσης σέ κάθε χώρα τής Κοινότητας. "Έκφραση τού συσχετισμού τών πολιτικών δυνάμεων,οί άγώνες αύτοί δια- φοροποίησαν σέ μικρό ή μεγάλο βαθμό τίς εξελίξεις. "Ετσι έ- πιβάλλονται άπαιτήσεις καί έπί μέρους λύσεις όπως ή συνεχι- ζόμενη έκπαίδευσηκαί()ίμετεκπαιδευτικοίκύκλοι πούπροσφέρουν δυνατότητες γιά τήν ύλοποίηση τού δικαιώματος κάθε έργαζομέ- νου επιστήμονα ή όχι γιά μόρφωση καί άνανέωση. Οί λύσεις αύτές συμβάλλουν 016v περιορισμό τής σπατάλης τού επιστημονικού καί παραγωγικού δυναμικού. 'Επίσης μέσα στήν πανεπιστημιακή κοινότητα οίάγώνεςτών φοιτητών συντελούν στόν έκδημοκρατισμό τής πανεπιστημιακής ζωής καί τής λειτουργίας τών σχολών καί ίδρυμάτων, στήν είσα- γωγή νέων γενικών μαθημάτων στήν κατάκτηση τού δικαιώματοςέ- πιλογής μαθημάτων κλπ. 1.4. Τό γκρέμισμα τού μύθου ΄Η έξειδίκευσή καί πρακτικοποίηση τών σπουδών στηρίχτη- κε στό μύθο τής τεράστιας αύξησης τών γνώσεων καί τής περιο- ρισμένης χωρητικότητας τού άνθρώπινου έγκεφάλου καθώς καί τής ίκανότητας γιά μάθηση. ΄Ο μύθος αύτός πού είναι προκάλυμμα µιάς έμπορικής έκτίμησης γιά τήν παραγωγή καί τό είδος τού "προιόντος τήςέκπαίδευσης",γκρεμίστηκεμέσαάπότήνέπιστημο- νική όπτική τών θεμάτων πού σχετίζονται τόσο μέ τήν όργάνω- ση τών γνώσεων καί τίς άνθρώπινες δυνατότητες όσο καί μέτίς λειτουργείαςτήςέκπαίδευσης μέσα στά συγκεκριμένα κράτη. ΄Ετσι σήμερα μπορούμε νά πούμε ότι οί άνθρώπινες γνώ- σεις δέν αύξάνονται σέ όγκο άδιάκοπα. άλλά ή αύξηση τού όν- -97- κου τους όδηγεί στήν έπανοργάνωσή τους σέ ύψηλότερα ποιοτι- κά επίπεδα μέ περιεκτικότερες, γενικότερες έννοιες καί σχέ- σεις. ΄Η νέα κάθε φορά όργάνωση άκολουθείται άπό περιορισμό τού όγκου. ΄Ακόμα οί εξελίξεις στόν τομέα τής παραγωγικότητας τής έκπαίδευσης δέν άφήνουν άμφιβολίες γιά τίς άπεριόριστες σχε- δόν δυνατότητες τού άνθρώπου γιά μάθηση σέ συνδυασμό μέ τίς έπιστημονικές γνώσεις μας γιά τίς δυνατότητες καίτή χωριτικό- τητα τού άνθρώπινου έγκεφάλου. 1.5 Συμπερασματικά μπορούμε νά πούμε ότι: Διαγράφεται φανερά μιά τάση γιά άριστοκρατικοποίηση τής έκπαίδευσης τών μηχανικών μέ τή διατήρηση ή δημιουργία "έκλεκτών" έκπαιδευτι- κών ίδρυμάτωνγιά'π&άπαραίτηταύψηλήςστάθμης στελέχη πού έ- χουν σοβαρές θεωρητικές γνώσεις καί τήν παράλληλη στροφή τής έκ- παίδευσης τού μεγάλου πλήθους τών μηχανικών πρός "πρακτικές" ή "άποτελεσματικές"σπουδές πού κάθειρορά προσαρμόζονται στίς ά- νάγκες τής παραγωγής. '111606 αύτή κατά π5πρώτο σκέλος της έμ- ρανίζεται έντονότερη στίς ίσχυρότερες βιομηχανικά άναπτυγμέ- νες χώρες τής Εύρώπης καί κατά τό δεύτερο σκέλος άσθενέστερη όκεί όπου βρίσκει σοβαρές άντιδράσεις. 2. TO ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 'Αβίαστα, νομίζουμε, μπορούμε νά καταλήξουμε στό συμπέ- ρασμα ότι ό πανεπιστημιακός θεσμός στήν 'Ελλάδα, γέννημα καί θρέμα τής σημερινής νεοελληνικής κοινωνίας, βρίσκεται σέ βα- θιά κρίση καί ή άναμόρφωσή του είναι ένα ίστορικόκαθήκονπού γίνεται όλο καί πιό έπιτακτικό. "Αν προσπαθήσουμε v6 σκια- γραφήσουμε τόν τομέα τής έκπαίδευσης τών μηχανικών καί είδι- κά σχετικά μέ 16 περιεχόμενο τών σπουδών πρώτη θά διακρίνου- με τήν κατηγορία τών γνώσεων καί επιστημών βάσεως, πού καλύ- πτει χοντρικά 16 τρία πρώτα χρόνια σπουδών καί τή δεύτερη, τών τεχνολογικών, πού καλύπτει τά δύο τελευταία χρόνια. Παρατηρούμε σχετικά μέ τήν πρώτη πού άποτελεί καί τήαί- τία μιάς καλής φήμης γιά 16 έλληνικά πολυτεχνέία, ότιένώδι- ατηρεί τόν χαρακτήρατης, πάσχει άπό βαθιά νηοατειά. Κι'αύτό -98- γιατί δέν προσαρμόστηκε ούτε στό έπαυξημένο περιεχόμενο τών έπιστημών βάσεως, αλλά ούτε στή σημερινή άνακατάταξη τού πε- ριεχομένου τους. πού χαρακτηρίζεται άπό όργάνωση σέ ψηλότερο έπίπεδο μέ γενικότερη καί περιεκτικότερη διατύπωση. Στή δεύτερη κατηγορία ή κατάσταση είναι άκόμη πιό κρί- σιμη. ΄Η έλλειψη μέσων, τό γεγονός ότι ή χώρα μας είσάγει τεχνολογία άπό τό έξωτερικό καί ή έρευνα είναι ύποτυπώδης, κά- νουν ώστε νά μήν μπορεί στήν πραγματικότητα νά έχει ή κατη- γορία αύτή τό χαρακτήρα της. ΄Η τεχνολογία άναφέρεται σέ έφαρμογές καί ή διδασκαλία τους άπαιτεί έργαστήρια, μέσα αλλά καί κατάλληλη όργάνωση. 'Η μικρή πρακτική γνώση καί ή έλλειψη άμεσης σύνδεσης τού τομέα αύτού τής έκπαίδευσης μέ τήν παραγωγική πραγματικότητα τής χώρας, δέν είναι μόνο μιά άσυνέπεια πρός τόν ίδιο τό στόχο τών τεχνολογικών μαθηµάτων, άλλά δηλητηριάζει τή στάση τού έλληνα σπουδαστή άπέναντι στήν ίδια τήν έπιστημονική γνώση καί τίς βασικές έπιστήμες. "Εχουμε άντιληφθεί άρκετές φορές στούς σπουδαστές μιά σύγχιση άνάμεσα στίς γνώσεις βάσεως καί σέ μια μεταφυσική άντίληψη πού άπορρίπτουν. ΄Ετσι άντιμετωπίζσυμε τόν μεγάλο κίνδυνο νά μετατραπεί το αίτημα γιά τόν έκσυγχρονισμό τής έκπαίδευσης σέ μιά τεχνο… κρατική παγίδα γιά τήν παραγωγή τεχνικών μικρής έπιστημονικής έμβέλειας. στενά έξειδικευμένων κυρίως 016v τόπο δουλειάς. μή ένοχλητικών γιά 16 κέντρα άπό τά οποία είσάγουμε τεχνολογία. ΄Η σύγχιση άνάμεσα στήν άνάγκη γιά έκσυγχρονισμό όλων τών γνώσεων καί στήν άποστροφή γιά τίς έπιστημονικές γνώσεις βάσεως είναι ήδη μεγάλη. Θά ήταν μεγάλη παράλειψη νά μήν άναφερθεί κανείς στήν έ- πίδραση πού άσκείστάπολυτεχνείαμαςή άκατάλληλη γιά τήν έ- ποχή μας δοµή καί λειτουργία τους, ή οποία βρίσκεται σέ μι- κρό ή μεγάλο βαθμό στή ρίζα κάθε προβλήματος τής άνώτατης έκ- παίδευσής μας. ΄Ο έκδημοκρατισμός τής πανεπιστημιακής δομής καί λει- τουργείας,κύριοαίτημα τού φοιτητικού Κινήματος καί δλης τής κοινωνίας μας, είναι βέβαιο ότι θα έπιδράσει άμεσα τόσο στό περιεχόμενο τής έκπαίδευσης πού θά παρέχει όσο καί στήν ίκα- νότητά τού πολυτεχνείου νά έξελιχθεί δίπλα στό λαό βοηθώντας -99- στό μεγαλύτερο δυνατό βαθμό γιά ένα καλύτερο μέλλον. 3. Η ΘΕΣΗ ΜΑΣ ΄Π γνώμη μας είναι ότι δέν θά πρέπει νά ένδιαφερόμαστε γιά τήν έκπαίδευση άνθρώπων πού θά έπανδρώσουν άποτελεσματι- κότερα τήν ύπάρχουσα παραγωγή καί τίποτε άλλο' άλλά νά έν- διαφερόμαστε σταθερά γιά τήν έκπαίδευση άνθρώπων, πού έκτός άπό τήν άποτελεσματικότητά τους στήν παραγωγή θά μπορούν νά όραματιστούν καί νά συμβάλλουν στήν κοινωνική πρόοδο.Νά συμ- βάλλουν γιά μιά αύριανή πιό άνθρώπινη κοινωνία. Στό συγκεκρι- μένο λοιπόν πρόβλημα τής ΄Ανώτατης Τεχνικής 'Εκπαίδευσης άν- τιμετωπίζουμε άπό τήν άρχή τήν άνάγκη θεμελιακήςέπιλογής.Θά έκπαιδεύονται άνθρωποι έξειδικευμένοι σέ στενούς τομείς τής σημερινής τεχνολογίας μέ μαθήματα πού έχουν άμεση καί φανερή σχέση μέ τήν "καθημερινή πρακτική καί δουλειά" τούτεχνικούή θά πρέπει νά έκπαιδεύονται άνθρωποι μέ σοβαρές θεωρητικές γνώσεις καί μέ παράλληλη αύξηση όχι σέ διάρκεια. άλλά σέ ά- ποτελεσματικότητα καί έκσυγχρονισμό, τού περιεχομένου τών τε- νολογικών μαθημάτων. ΄Εξετάζοντας εύρύτερα τό παρά πάνω πρόβλημα μπορούμε νά παρατηρήσουμε ότι: ΄Π πρώτη έκλογή περιέχει μιά κοντόφθαλμη άντίληψη, άκό- μα καί γιά τόν περιορισμένο στόχο τής οίκονομικής άποτελε- σματικότητας, γιατί άγνοεί τή σοβαρότερη παράμετρο τού προ- βλήματος, πού είναι ή ταχύτατα μεταβαλλόμενη τεχνολογία. "Ε- να δαπανηρό σύστημα άνανέωσης γνώσεων ή καί άλλαγής είδικό- τητας γι΄αύτούς - τούς στενούς είδικούς τομείς - δέ θά άπο- τελούσε παρά ένα άναγκαίο "μπάλωμα". Τό πιό σταθερό επακό- λουθο όμως είναι ή ούσιαστική ύποβάθμιση τού τεχνικού έπιστη- μονικού δύναμικού τής χώρας, μέ όλες τίς συνέπειες, στό βα- σικό πρόβλημα τής άνεξάρτητης άνάπτυξής μας.'ΈΙδεύτερη έπι- λογή πιστεύουμε ότι έξασφαλίζει στόν τεχνικό έπιστήμονα τήν σφαίρα έκείνη τών γνώσεων; πού τού έπιτρέπουν νά άντιλαμβά- νεται σέ βάθος, τήν τεχνολογία πού είσάγεται κατ'άνάγκη καί νά δημιουργεί τεχνολογία στούς τομείς, πού έκλέγονται, προ- σαρμοσμένη στίς δικές μας συνθήκες [όπως προηγουμένως τονί- στηκε). Στήν περίπτωση αύτή άρκεί ένα λιγότερο δαπανηρό σύ- -100- στημα "συνεχιζόμενης έκπαίδευσης" γιά τή διατήρηση ίκανοποι- ητικού έπιπέδου γνώσεων στό τεχνικό - έπιστημονικό δυναμικό τής χώρας, καθώς καί ένα σύστημα πτυχιακών σπουδών κυρίως σέ έπιθυμητούς τομείς γιά τήν έπίτευξη τών έθνικών άναπτυξιακών στόχων. Οί παρά πάνω θέσεις κατά τήν γνώμη μας περιέχουν όλα τα κύρια στοιχεία μιάς άναγκαίας στρατηγικής τής άνώτατης τεχνι- κής έκπαίδευσης τής χώρας μας, τόσο σέ σχέση μέ τά άξιολογι- κά κριτήρια, πού έχουμε ήδη θέσει όσο καί μέ τήν πραγματικό- τητα. τών άντικειμενικών σχέσεων καί έξαρτήσεών μας στό χώ- ρο αύτό. 4. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΄Η προσπάθεια γιά τή δημιουργία ένός καινούργιου μοντέ- λου έκπαίδευσης γιά τά πολυτεχνεία μας προβάλλει σάν έπιτα- κτική άνάγκη καί ή προσπάθεια αύτή πρέπει νά παίρνει συγκε- κριμένο χαρακτήρα μέ τήν προώθηση συγκεκριμένων μέτρων. 'Εκδημοκροτισμός καί συγχρονισμός *Ο έκδημοκρατισμός καί ό έκσυγχρονισμός τής έκπαίδευσης στά πολυτεχνεία είναι ένα αίτημα καθολικό πού άναφέρεται τό- σο στούς θεσμούς όσο καί στό περιεχόμενο. Γιά τούς θεσμούς είμαστε τής γνώμης πώς ένα θεσμικό πλαίσιο γιά τήν ΄Λνώτατη Παιδεία άνοικτό στίς έξελίξεις καί τήν προοπτική τού έκδημοκρατισμού, μέ κατοχυρωμένη πραγματι- κά τήν αύτοδιοίκηση τών Α.Ε.Ι. καί τή δυνατότητα ρύθμισης τών γενικών ζητημάτων διάρθρωσης άπό τούς πανεπιστημιακούς καί κοινωνικούς φορείς θά συντελέσει άποφασιστικά: 1. Στή συμβολή τών πανεπιστημίων στήν καθολική άνάπτυξη τής χώρας, μέ τήν άναζήτηση τών πιό κατάλληλων μορφών έπι- κοινωνίας άνάμεσα 016v έκπαίδευση τών μηχανικών καί τήν πα- οαγωνή. Ζ. Στήν διακίνηση τών ίδεών 016v πανεπιστημιακό χώρο καί 16 δημοκρατικό διάλογο πού είναι τόσο άπαράίτητα στοιχεία σέ έποχές σοβαρών έπιλογών. 3. Στήν ίσότιμη συμμετοχή στή ζωή καί λειτουργία τών Α. Ε.Ι.,διδασκόντωνκαίδιδασκομένων.πού έκτός τώνάλλωνθά συμ- -1Ο1- βάλλει στή σοβαρή αύξηση τής παραγωγικότητας τής έκπαίδευσης. 'Ως πρός τό περιεχόμενο τών σπουδών ή έκπαίδευση πρέπει νά έφαρμόσει σέ κάθε κλάδο τίς νέες κατακτήσεις τής έπιστή- μης. α) νά άπαλλαγεί άπό τά βάρος άχρήστωνάπαρχαιομένωνγνώ- σεων, β) νά συνδέεται μέ τίς πρακτικές άνάγκες τού έπαγγέλ- ματος, γ) νά συνδέεται μέ τή δυνατότητα έπιστημονικής έρευ- νας, δ)νά συνδέεταιμέ τίςάνάγκες τήςοίκονομίαςτού τόπου ε) νά περιλαμβάνει στοιχεία τής προοδευτικής κοινωνικής σκέψης τών ίστορικών μας παραδόσεων καί τού λαϊκού μας πολιτισμού, σ0νά έκφράζει σωστά τό συνδυασμό τής έπιστημονικής έξειδίκευσης, καί τής πλατιάς έπιστημονικής γνώσης. Πρέπει νά πείΟωνται οί οπουδαστές γιά τόπεριεχόμενοτής έκπαίδευσής τους. Καί ό άσφαλέστερος γιά κάτι τέτοιοείναινά συμμετέχουν όλοι οί ένδιαφερόμενοι σέ άποφάσεις σχετικά μέτό περιεχόμενο αύτό. ΄Ετσι Θά άντιμετωπιστούν ριζικά οί κίνδυ- νοι σάν αύτόν τής ύποτίμησης τής άξίας τώνέπιστημονικώνγνώ- σεων πού έκδηλώνονται σάν ύποβιβασμός τους στό έπίπεδοτού έ- φοδιασμού μέ ένα τυπικό προσόν γιά τό έπάγγελμα. σάν έπιθυμία ούσιαστικής έγκατάλειψης τών σπουδών, σάν άπαίτηση γιά τέ- τειες "διευκολύνσεις" στίς σπουδές πού ρίχνουν τήν έπιστημο- νική ποιότητα τής έκπαίδευσης. ΄Λκόμη πιστεύουμε ότι θά πρέπει όλο τόέκπαιδευτικόπρο- σωπικό άπό καθηγητές, ύφηγητές ή έπιμελητές νά στραφεί στήν κατανόηση καί μελέτη τών προβλημάτων 1τού έλληνικού χώρου. Πρέπει νά γίνει άντιληπτό ότι ή γοητεία τών σπουδών καί συ- στημάτων σέ ξένα πολυτεχνεία είναι άνθρώπινη γι΄ αύτούς πού τίς είχαν, άλλά γίνεται έπικίνδυνη όταν άπό θέση διδασκόντων έξακολουθούν νά είναι γοητευμένοι. Τό πρόβλημα είναι ή σύν- θεση τής δικιάς μας λύσης, τού δικού μας προβλήματος παιδεί- ας. Τή σημασία μιάς τέτοιας παρατήρησης θά έκτιμήσει κανείς σωστά άν άναλογιστεί τό μεγάλο κόστος πού άπαιτεί ή έμπειρία άπό τήν έφαρμογή έκπαιδευτικών συστημάτων, ίδιαίτερα όταν ή έμπειρία είναι άρνητική. Γιατί άπαιτούνται πολλά χρόνια. γιά τήν άποκάλυψη τών άποτελεσμάτων καί οί έπιπτώσεις τους, κοι- νωνικές, πολιτιστικές καί οίκονομικές είναι ίδιαίτερα σοβα- ρές. -102- ΄Η έρευνα καί οί μεταπτυχιακές σπουδές Μέ τόν όρο "μεταπτυχιακές σπουδές" έννοούμετήν έμβάθυν- ση καί συμπλήρωση μιάς ήδη όλοκληρωμένης έπιστημονικής σπου- δής ή όποία συντελείται μέ έντατική έρευνητική έργασία. Μέ τίς μεταπτυχιακές σπουδές έπιδιώκεται ή άπόκτηση έκ μέρους τών μετεκπαιδευόμενωντής ίκανότητας γιά μιά αύτοτελή έπιστημονική έργασία καθώς καί ή έπιμόρφωση τού μελλοντικού έπιστημονικού δυναμικού τών 'Ανώτατων ΄Εκπαιδευτικών ΄Ιδρυ- μάτων. ΄Ακόμα συντελείται ή βασική λειτουργία τής παραγωγής καινούργιων γνώσεων. Μέ άλλα λόγια ή κατανόηση, έφαρμογή καί άνάπτυξη τής τεχνολογίας έχει σάν άπαραίτητη προυπόθεση τίς σωστά όργανωμένες μεταπτυχιακές σπουδές καί τήν έρευνα. Δέν μπορούμε βέβαια νά ίσχυριστούμε ότι είναι δυνατό άπό τή μιά μέσα στήν άλλη νά φθάσουμε στήν παραγωγή δικής μας τεχνολο- γίας. 'Εκείνο όμως πού μπορούμε καί πρέπει νά έπιδιώΞουμε εί- ναι ή σταδιακή άλλά συστηματική κατάκτηση (καί σέ συνέχεια άνάπτυξη) όρισμένων τομέων τεχνολογίας. ΄Η παράδοση, οί πραγματικές μας άνάγκες. οί δυνατότητές μας θά είναι κριτήρια γιά τήν έπιλογή αύτών τών τομέων. Τέλος θά πρέπει νά κατανοήσουμε ότι μιά έρευνα, μιά άνάπτυξη τεχνολογίας δέν άρχίζει άπό τό μηδέν. Χρειάζεται ή συνεργασία τών κατόχων τής τεχνολογίας γιά τή μεταφορά καί άνάπτυξή της. Μένει τό πρόβλημα νά προσδιορίσουμετούς τομείς πού θα ζητήσουμε νά αναπτύξουμε καί τή μεθοδολογία γι' αύτή τήν άνάπτυξη. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: 1. Οίκονομικός ταχυδρόμος "Είδικό τεύχος άφιέρωμα(3τήν΄Γεχνο- λογία". 2. Τεχνικά Χρονικά. Σεμινάριο: "'Η Ε.Ο.Κ. καί οί "Ελληνες Μηχανικοί" ," πτυιχειοΘί|ηω| - ίκτύιτωση | υΝιγεα5'ιτκ swolo κών. µελετη"… HHS-[0111209537

ΔΗ.Κ.νΕ.Μ. Β'. ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΕΡΕΥΝΩΝ-ΜΕΛΕΤΩΝ ΒΟΛΟΥ ΤΟ ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΒΟΛΟΥ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΟΥ ΔΙΗΜΕΡΟΥ 30.9 - 1.10.83 ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ: Α. Μ. ΚΩΤΣΙΟΠΟΥΛΟΣ %] UNIVERSITY STUDIO PRESS . ,. …. . . - ...... «.. ..ι-ω..µω-ι...….…;… ι ……… -- ΤΟ ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΑΙ o ΡΟΛΟΣ TOY BOAOY ΔΗ.Κ.Ε.Μ.Β. ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΕΡΕΥΝΩΝ-ΜΕΛΕΤΩΝ ΒΟΛΟΥ ΤΟ ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΒΟΛΟΥ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΟΥ ΔΙΗΜΕΡΟΥ 30.9 - 1.10.83 ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ: Α. Μ. ΚΩΤΣΙΟΠΟΥΛΟΣ [Ξ] UNIVERSITY STUDIO PRESS ΔΗ.Κ.Ε.Μ.Β. Δημοτικό Κέντρο Ερευνών-Μελετών Βόλου Εκδ. Επιμέλεια: Α. Μ. Κωτσιόπουλος Το Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο και o Ρόλος του Βόλου University Studio Press Θεσσαλονίκη, 1984 ΔΗ.Κ.Ε.Μ.Β. Volos Municipal Research Centre Editor: A. M. Kotsiopoulos The University of Thessaly and the Role of V0105 University Studio Press Thessaloniki, 1984 Copyright © 1984, ΔΗ.Κ.Ε.Μ.Β., UNIVERSITY STUDIO PRESS UNIVERSITY STUDIO PRESS A.E. Κων. Μελενίκου 13/15, τηλ. 209 637 - 209837 54635 - Θεσσαλονίκη ΔΙΗΜΕΡΟ ΜΕ ΘΕΜΑ ΤΟ ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΒΟΛΟΥ ΔΗΜΑΡΧΕΙΟ ΒΟΛΟΥ 30.9-1.10.1983 ΟΡΓΑΝΩΣΗ: ΔΗ.Κ.Ε.Μ.Β. σε συνεργασία με το Τ.Ε.Ε. Μαγνησίας και συμµετοχή των επιστηµονικών φορέων του Βόλου ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: Πρόεδρος: Ο Δήµαρχος Βόλου Μιχάλης Κουντοι΄)ρης Μέλη: Αλέξης Καραγεωργίου, Μεταλλειολόγος-Κοινωνιολόγος, Μέλος Δ.Σ./ΔΗ.Κ.Ε.Μ.Β. Αναστ. Κωτσιόπουλος, Αρχιτέκτων, Επικ. Καθηγητής Α.Π.Θ. Ηλίας Ξηρακιάς, Πολ. Μηχανικός, Πρόεδρος Τ.Ε.Ε. Μαγνησίας Άρης Τσαλαπατας, Μηχανολόγος-Ηλεκτρολόγος, Μέλος Δ.Σ./ΔΗ.Κ.Ε.Μ.Β. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΕΩΝ In ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ Παρασκευή 30.9.83, 6 µ.µ. Πρόεδρος: Καθηγητής ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ Γενικό θέμα: Ο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΕΝΑΡΞΗ, ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ, ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΑΡΧΟΥ ΒΟΛΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΡΟΚΟΣ, Γενικός Γραµµατέας Υπουργείου Παιδείας, Καθη- γητής Α.Π.Θ. ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΩΝ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ, ΣΤΙΣ ΣΗΜΕΡΙΝΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΝΙΚΟΣ ΣΒΟΡΩΝΟΣ, Καθηγητής της Ecole Pratique des Hautes Etudes και του Πανεπιστηµίου Κρήτης ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΞΙΣΟΡΡΟΠΗΣΕΙΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΑΤΟΥΡΟΣ, Πρύτανης Αριστ. Πανεπιστηµίου Θεσσαλονί- κης ΔΙΑΧΥΣΗ, ΑΠΟΜΟΝΩΣΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 2η ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ Σαββατο 1.10.83, 9 π.μ. Πρόεδρος: Καθηγητής ΠΑΝΟΣ ΤΖΩΝ0Σ Γενικό θέµα: ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΟΤΗΤΑ ΑΝΑΣΤΑΣ. ΚΩΤΣΙΟΠΟΥΛΟΣ, Επίκουρος Καθηγητής Α.Π.Θ. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΤΟΥ ΘΕΣΣΑΛΙΚΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΝΙΚΟΣ ΠΑΠΑΜΙΧΟΣ, Λέκτορας Α.Π.Θ. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ O XAPAKTHPAZ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΧΡΙΣΤΟΣ ΦΡΑΓΚΟΣ, Καθηγητής Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΩΝ ΤΜΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ Η ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ ΚΩΝ/ΝΟΣ ΣΑΛΑΠΑΣ, Σύµβουλος Υπουργείου Γεωργίας ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΞΕΙ- ΔΙΚΕΥΣΗ ΝΙΚΟΣ ΜΑΡΓΑΡΗΣ, Καθηγητής Α.π.Θ. ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΜΙΑΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΑΡΗΣ ΤΣΑΛΑΠΑΤΑΣ, Μηχανολόγος-Ηλεκτρολόγος, Μέλος Δ.Σ./ ΔΗ.Κ.Ε.Μ.Β. Η ΣΧΕΣΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΑΙ ΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΒΟΛΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΣΤΑΥΡΙΝΟΣ, Μηχανολόγος-Ηλεκτρολόγος, Γ.Γ. Διοικ. Επιτρ. Τ.Ε.Ε. Μαγνησίας ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΚΑΙ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΛΕΞΗΣ ΚΑΡΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, Μεταλλειολόγος-Κοινωνιολόγος, Μελος Δ.Σ./ΔΗ.Κ.Ε.Μ.Β. Ο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ 3η ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ Σάββατο 1.10.83, 6 µ.µ. Πρόεδρος: Καθηγητής ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΑΤΟΥΡΟΣ Γενικό Θέμα: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΑΙ ΑΣΤΙΚΟΣ ΙΣΤΟΣ - ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΘΥΜΙΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, Αρχιτέκτων-Πολεοδόμος ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ: ΔΡΑΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΔΡΑΣΗ ΑΝΑΣΤ. ΚΩΤΣΙΟΠΟΥΛΟΣ, Αρχιτέκτων-Επικ. Καθηγητής Α.Π.Θ., ΔΗΜΗΤΡΑ ΝΙΚΟΛΑΟΥ, Αρχιτέκτων, ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΝΤΑΖΙΔΗΣ, Αρ- χιτεκτων ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΑΙ O ΙΣΤΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ: ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΧΩΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΘΕΣΣΑΛΙΚΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΝΤΙ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ Στη συνάντηση που έγινε στο Δημαρχείο Βόλου στις 30 Σεπτεμβρίου και 1 Οκτωβρίου 1983, με θέμα «το Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο και ο ρόλος του Βόλου», αναπτύχθηκε ένας πλούσιος προβληματισμός και διατυπώθη- καν αξιόλογες απόψεις σχετικά με τον κοινωνικό ρόλο του πανεπιστημίου, τη λειτουργικότητά του, την οργάνωση και ανάπτυξή του, καθώς και με την ένταξή του στον αστικό ιστό. 0 προβληματισμός αυτός περιέχεται αναλυτικά στον τόμο αυτό, συμπυ- κνώνεται όμως στα δέκα σημεία που παρουσιάζονται πιο κάτω. Τα σημεία αυτά συνιστούν τα πορίσματα του διήμερου αυτού, όπως τα διατύπωσε ο Πρύτανης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης" Δημήτρης Φα- τούρος, ως πρόεδρος της τελευταίας συνεδρίσης, κατά την οποία έγινε και γενική συζήτηση. Τα σημεία αυτό είναι τα παρακάτω." 1. Το Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο γίνεται πραγματικότητα. Πρέπει να εξαρ- θει΄ η προεργασία της τοπικής αυτοδιοίκησης προς την κατεύθυνση αυ- τή, η οποία παρέχει και την εγγύηση για την πετυχημένη και πρωτοπο- ριακή υλοποίηση του Πανεπιστημίου. 2. Η υπερβολική κατάτμηση του Πανεπιστημίου σε χώρους εγκατάστασής του είναι αρνητικό στοιχείο. Το Πανεπιστήμιο πρέπει να έχει συνεκτι- κότητα στο χώρο. 3. Πρέπει να επιδιωχθεί μια προοπτική επιστημονικής ολοκλήρωσης ώ- στε va καλύπτονται όσο το δυνατό περισσότερες πλευρές του επιστη- του. 4. Το Πανεπιστήμιο θα πρέπει va εξετάσει σοβαρά την πιθανότητα να ava- συνταχθούν βασικές επιστημονικές κατευθύνσεις των Σχολών σε σύγ- χρονες βάσεις. 5. Θα πρέπει να εξετασθεί σοβαρά το ενδεχόμενο λειτουργίας, από την πρώτη στιγμή, και μεταπτυχιακών Τμημάτων παράλληλα με τα προπτυ- χιακά, ιδιαίτερα στην περίπτωση της παιδιαγωγικής επιµόρφωσης και της διαχείρισης του χώρου. 10. Η προοπτική για την ίδρυση, από τη πρώτη στιγμή, μιας κύριας Σχολής Μηχανικών Βιομηχανίας θα πρέπει να εξετασθεί σοβαρά, επειδή όλα τα δεδομένα είναι ιδιαίτερα πειστικά προς την κατεύθυνση αυτή. Το Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο δεν θα πρέπει να ακολουθήσει τη λογική ενός ιδρυμάτικού και απομονωμένου campus. Είναι σαφές ότι υπάρχουν πολλές δυνατότητες μιας ιδιαίτερα χρήσιμης κοινωνικά και συμφέρου- σας οικονομικά ένταξης του Πανεπιστημίου στον αστικό ιστό. Είναι ιδιαίτερο κρίσιμο να αποφευχθεί μια νεκρή αρνητική περίοδος στην αρχή της λειτουργίας του Πανεπιστημίου. Θα πρέπει όλες οι δυνά- μεις να δραστηριοποιηθούν προς την κατεύθυνση αυτή. Η εγρήγορση και προετοιμασία για τη συγκρότηση του Πανεπιστημίου θα πρέπει να είναι τέτοια ώστε, από τις πρώτες ακόμα φάσεις λειτουρ- γίας του, οι φοιτητές va βρουν ένα οργανισμό υψηλής ποιότητας. Θα πρέπει, επιπρόσθετα, να εξετασθεί σοβαρά το ενδεχόµενο να βελ- τιωθούν οι οργανωτικές συνθήκες που διέπουν την ίδια τη συγκρότηση των οργάνων του Πανεπιστημίου και τη διεκπεραίωση των μελετών για την εγκατάσταση και εξέλιξή του. Βόλος, Νοέμβρης 1983 H Οργανωτική Επιτροπή 1η Συνεδρίαση Παρασκευή 30.9.83, 6 μμ. ΠΡΟΕΔΡΟΣ Καθηγητής n. ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ ΓΕΝΙΚΟ ΘΕΜΑ Ο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΔΗΜΑΡΧΟΥ ΒΟΛΟΥ ΜΙΧ. ΚΟΥΝΤΟΥΡΗ Κύριε Υφυπουργέ, Κύριοι Σύνεδροι, Εκ μέρους της Διοίκησης του Δημοτικού Κέντρου Ερευνών και Μελε- τών Βόλου σας καλωσορίζω στην πόλη μας και στο Δηµαρχείο μας και σας ευχαριστώ που ανταποκριθήκατε στην πρόσκλησή µας για να πάρετε μέρος στο διήμερο συμπόσιο µε θέμα «το Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο και o ρόλος του Βόλου». Στόχος της πρωτοβουλίας µας αυτής είναι να συµβάλουμε, όσο αυτό είναι δυνατό, στη γενικότερη προβληματική για τη σωστή οργάνωση και λειτουργία και, φυσικά, για την ολοκλήρωση του νέου Πανεπιστηµίου που η Κυβέρνηση αποφάσισε να ιδρύσει στην Θεσσαλία. Θα ήθελα εδώ να υ- πενθυμίσω ότι το νεοσύστατο Ερευνητικό μας Κέντρο είχε ως πρώτη μέρι- µνα του, πριν ακόµα εξαγελθεί η ίδρυση του Θεσσαλικού Πανεπιστημίου, την συγκέντρωση στοιχείων και την συγκρότηση μιας τεκμη ριωμένης πρότασης για την ανάγκη αλλά και τα κύρια χαρακτηριστικά το νέου Πα- νεπιστημίου. Για τον σκοπό αυτό συνεργάστηκε µε τον κ. Α.Μ. Κωτσιό- πουλο και τους συνεργάτες του, την κ. Δ. Νικολάου και τον κ. Χ. Παντα- ζ΄ιδη, για την εκπόνηση της σχετικής μελέτης, η οποία και στάλθηλε στους αρμόδιους φορείς καθώς και στα μέλη του Ε.Σ.Α.Π. Ακόμη, θα πρέπει να πούμε ότι η έντονη διερευνητική δραστηριότητα στην πόλη μας γύρω από το Πανεπιστήµιο του Θεσσαλικού χώρου είχε αρχίσει πολύ πριν από τη σύ- σταση του Δημοτικού Ερευνητικού Κέντρου. Σημαντικός σταθμός σ*αυτόν τον επιστημονικό προβληματισµό υπήρξε ένα διεθνές επιστημονι- 12 κό συμπόσιο που έγινε τον Ιούνιο του 1980 στο Βόλο από το Τεχνικό Επι- µελητήριο σε συνεργασία με το Δήμο Βόλου και το Πανεπιστήμιο Θεσσα- λονίκης (και ειδικότερα µε την έδρα της Ειδικής Κτιριολογίας) με θέµα «ο ρόλος του πανεπιστηµίου στο µετασχηµατισµό των περιφερειακών πόλε- ων». Οι επιστημονικές ανακοινώσεις που έγιναν σ'εκείνο το πολύ αξιόλο- γο συµπόσιο και τα πορίσματα στα οποία κατέληξε αποτελούν πολύτιμο υλικό και συμβολή στη διερεύνηση των προβληµάτων του νέου Θεσσαλι- κού Πανεπιστηµίου. Αναφέρθηκα πολύ επιγραμματικά στην προηγούμενη διερευνητική δραστηριότητα της πόλης μας γύρω από την ανάγκη και το ρόλο του νέου Πανεπιστηµίου, για να διευκρινίσω ότι και η σηµερινή πρωτοβουλία μας είναι συνέχεια µιας ερευνητικής, θα έλεγα, παράδοσης που έχει δηµιουρ- γηθεί στην πόλη μας εδώ και πολλά χρόνια πάνω στο θέμα αυτό και, κατά συνέπεια, δεν αποτελεί μια πρωτοβουλία τυχαία που Θα µπορούσε να έχει κάποιαν άλλη φανερή η κρυφή σκοπιμότητα. Παράλληλα με την πιο πάνω καθαρά επιστημονική δραστηριότητα που αναπτύχθηκε στην πόλη μας για το θέµα του Πανεπιστημίου θα ήθελα πολύ σύντοµα να αναφερθώ, για να έχετε µιαν αµυδρή εικόνα, στις κινητο- ποιήσεις της τοπικής αυτοδιοίκησης για την ίδρυση του Θεσσαλικού Πα- νεπιστημίου. Μέχρι το τέλος περίπου του 1980 οι κινητοποιήσεις υπήρξαν ευκαιριακές και κατά πόλεις, χωρίς ποτέ να καταστεί δυνατό, λόγω τοπι- κιστικών µικροφιλοδοξιών, να συνενωθούν οι προσπάθειες των θεσσαλι- κών πόλεων σ'ένα κοινό διεκδικητικό στόχο. Από το Δεκέμβριο όμως του 1980, με πρωτοβουλία και κατόπιν πολλών συνεννοήσεων των δηµάρχων των τεσσάρων θεσσαλικών πρωτεύουσών, καταλήξαµε να συνενώσουµε τις προσπάθειές μας και να πραγµατοποιήσουµε, τον Απρίλιο του 1981, μια ευρεία σύσκεψη δημάρχων και κοινοτάρχών της Θεσσαλίας στο Βελε- στίνο, όπου και καθορίσαµε ένα κοινό πλαίσιο διαβημάτων και κινητοποι- ήσεων για τη δηµιουργία του Θεσσαλικού Πανεπιστημίου. Πιστεύω ότι τα κοινά διαβήµατα µας, και προς την προηγούµενη Κυ- βέρνηση και προς την σημερινή Κυβέρνηση της Αλλαγής, και η έκτοτε κοινή στάση της τοπικής αυτοδιοίκησης των θεσσαλικών πόλεων διευκό- λυναν τουλάχιστον, αν δεν συνέβαλαν στην επιτάχυνση της ίδρυσης του Θεσσαλικού Πανεπιστημίου και οπωσδήποτε απέτρεψαν τις αρνητικές συνέπειες που θα είχαν τυχόν «χωριστικές» κινητοποιήσεις. Είναι βαθειά πεποίθησή μου ότι αυτό το ενωτικό και πολύ υπεύθυνο πνεύμα που επεκράτησε στους εκρόσωπους της τοπικής αυτοδιοίκησης θα συμβάλει θετικά - όπως άλλωστε συνέβαλε και µέχρι σήμερα - τόσο την ομαλοποίηση των τυχόν αντιθέσεων κατά την διαδικασία ίδρυσης και λει- τουργίας του νέου Πανεπιστημίου όσο και στην ουσιαστική στήριξή του για μια γρήγορη, σωστή και ολοκληρωµένη λειτουργία του. 'Όλη αυτή η πλούσια προεργασία, τόσο στο αυστηρά επιστηµονικό πεδίο όσο και στο καθαρό πολιτικό-διεκδικητικό, δείχνει ότι η ιδέα ενός πανεπιστημίου στο θεσσαλικό χώρο δεν µας άγγιξε απλώς και µόνο ως έ- να - αναµφισβήτητα δίκαιο και υπερώριµο - αίτημα που έπρεπε να ικα- νοποιήσει κάποια Κυβέρνηση για την τόνωση ενδεχοµένως της οικονοµίας της περιοχής, αλλά ζυµώθηκε µέσα στη σκέψη µας περισσότερο και πέρα- σε στη συνείδηση των κατοίκων του τόπου µας ως ένα µεγάλο όραµα που η πραγματοποίησή του θα έδινε σοβαρές κοινωνικές και πολιτιστικές δια- στάσεις στην ανάπτυξη και τον µετασχηµατισµό των πόλεών μας. Κατά συνέπεια, µπορούµε να πούµε ότι η κοινή γνώµη της περιοχής µας Θα είναι πάρα πολύ ευαισθητοποιημένη για την θετική αντιµετώπιση πολλών προ- βλημάτων που θα προκύψουν στην πορεία του νέου Πανεπιστηµίου. Θεωρώ ακόµη ευτύχηµα ότι η Θεσσαλία αποκτά τελικά το Πανεπι- στήμιό της κάτω από µια σοσιαλιστική διακυβέρνηση, που οι νέες αντιλή- ψεις της για τα πανεπιστή μια, το νέο θεσµικό πλαίσιο για τη δηµοκρατική λειτουργία τους καθώς και η επίσηµη ενθάρρυνση για ένα αυξημένο ρόλο της τοπικής αυτοδιοίκησης και των άλλων φορέων στην ανάπτυξη κυρίως των νέων πανεπιστηµίων θα συµβάλουν αποφασιστικά στο σωστό στήσι- μο ενός σύγχρονου και δηµοκρατικού Πανεπιστηµίου. Αυτό βέβαια δεν σηµαίνει ότι συγχωρείται η τόσο πολύ καθυστερηµέ- νη ιστορικά ίδρυση του Θεσσαλικού Πανεπιστηµίου. Γιατί θα πρέπει να πούµε ότι από την άποψη της χωροκατανοµής των πανεπιστηµίων στο σύ- νολο του ελλαδικού χώρου, η Θεσσαλία σαφώς αδικήθηκε. Η χωροταξική της θέση στο μέσο περίπου του βασικού άξονα ανάμεσα στα δύο µεγαλύ- τερα αστικά συγκροτήµατα της χώρας μας, την Αθήνα και τη Θεσσαλονί- κη, µ*ένα πολύ φορτισµένο συγκοινωνιακό κανάλι, με µια συγκέντρωση πληθυσµού αρκετά σημαντική, σε συνδυασµό µε το µέγεθος και την ευρω- στία των θεσσαλικών πόλεων και τις µικρές μεταξύ τους αποστάσεις, ευ- νοούσαν την ίδρυση του Θεσσαλικού Πανεπιστηµίου πολύ πριν από άλλα πανεπιστήµια που σαφώς έγιναν με κριτήρια πολιτικά ή εθνικά. Ας ελπίσουµε όµως ότι o «ετεροχρονισµός» αυτός που παρεµβλήθηκε στη δηµιουργία του δικού µας Πανεπιστηµίου θα είναι ένας θετικός παρά- γοντας για τη σωστή ανάπτυξή του, µια και πρέπει να θεωρείται βέβαιο ότι η αρνητική πείρα από την λειτουργία των άλλων περιφερειακών πανεπι- στημίων δεν θα επαναληφθεί στην περίπτωση του Θεσσαλικού Πανεπιστη- μίου. «Τα πανεπιστήμια αυτά» όπως αναφέρει σε µια επιστηµονική ανα- κοίνωσή του ο Πρόεδρος του Πολυτεχνείου Κρήτης καθηγητής κ. Αργυρό- πουλος «ελάχιστα έχουν σχέση με τον θεσµοθετημένο προορισμό τους, το- ποθετήθηκαν με τρόπο αυθαίρετο, χωρίς προπαρασκευή η ένταξη µέσα σε 14 κάποια σχεδιαστική με εθνική η τοπική εµβέλεια, αδιάφορα αν υπήρχε ή όχι καλύτερη εκλογή. Σε πολύ λίγες περιπτώσεις και σε περιορισµένο βαθµό δηµιουργήθηκε κάποιος διάλογος µε τον τριγύρω αστικό χώρο». Η παραπάνω περικοπή είναι αρκετά εύγλωττη και δεν χρειάζεται κα- νένα πρόσθετο σχολιασµό. Δηµιουργεί όµως µια πρόσθετη ευθύνη σε ό- λους, όσους έχουν ή θα έχουν σχέση µε τον σχεδιασµό και την ανάπτυξη του Θεσσαλικού Πανεπιστηµίου, να µελετήσουν και να λάβουν υπόψη τους τη θετική ή αρνητική εµπειρία των άλλων περιφερειακών πανεπιστη- µίων. Ιδιαίτερα Θα ήθελα να επισημάνω, κυρίως προς την κυβερνητική πλευρά, τον σοβαρό αποκεντρωτικό ρόλο που µέλλεται να παίξει το Θεσ- σαλικό Πανεπιστήμιο. Πιστεύουµε ότι το Πανεπιστήµιο αυτό έχει όλες τις προύποθέσεις για να εξελιχθεί - όπως άλλωστε δηλώθηκε στη Βουλή και από αρµόδιο Κυβερνητικό παράγοντα - στο τρίτο πανεπιστήµιο της χώ- ρας µετά τα Πανεπιστήµια της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Η θέση του νέου Πανεπιστημίου στο κέντρο σχεδόν του αστικού και συγκοινωνιακού άξονα µεταξύ των δύο µεγάλων αστικών συγκροτηµάτων, παράλληλα με την οικονοµική δραστηριότητα της περιοχής που καλύπτει όλους τους το- μείς παραγωγής, τις δυνατότητες αναψυχής που παρέχουν οι ακτές του Παγασητικού, οι οικισµοί του Πηλίου, των Σποράδων και των άλλων του- ριστικών χώρων της Θεσσαλίας, την πλούσια πολιτιστική παράδοση και την υποδοµή που ήδη δηµιουργείται και, τέλος, τις προοπτικές µιας γρή- γορης σύνδεσης του Βόλου µέσω της γραµμής Πρίντεζι-Ηγουμενίτσας με την "Ήπειρο αλλά και την Δ. Ευρώπη, σε σχέση µε τον διαµετακοµιστικό ρόλο του λιµανιού του Βόλου, προδιαγράφουν µια πολύ γρήγορη ανάπτυξή του Θεσσαλικού Πανεπιστηµίου γιατί δεν θα καλύψει µόνο τις εκπαιδευτι- κές ανάγκες του θεσσαλικού πληθυσµού ή και του πληθυσµού της Κεντρι- κής Ελλάδος, όπως µερικώς µόνο συµβαίνει µε τα άλλα περιφερειακά πα- νεπιστήµια, αλλά, λόγω των παραπάνω πλεονεκτηµάτων της περιοχής και µε τον προσδοκώµενο κοινωνικό και παραγωγικό ρόλο του, θα συµ- βάλει σηµαντικά στην αποκεντρωτική διαδικασία που επιδιώκει η σηµερι- νή Κυβέρνηση. Αρκεί, βέβαια, να τηρηθεί μια συνεπής γραµµή ενίσχυσης και γρήγορης ολοκλήρωσης του Θεσσαλικού Πανεπιστηµίου µε όλο το πλέγµα των Σχολών ή παραρτηµάτων που πρέπει να γίνουν σ'ένα πανεπι- στήμιο µε µεγάλες προοπτικές. Πριν τελειώσω τη σύντοµη οµιλία µου, θα ήθελα για λίγο να αναφερθώ - και να διευκρινίσω - γιατί στο διή µερο των συζητήσεων για το Θεσσα- λικό Πανεπιστήµιο τονίζουµε ιδιαίτερα τον ρόλο του Βόλου. Δεν το κά- νουµε φυσικά από τοπικιστικούς λόγους, ούτε γιατί θέλουµε να προβάλου- µε τα ιδιαίτερα πλεονεκτήµατα που µπορεί να έχει η πόλη µας σε σχέση µε |5 τις άλλες θεσσαλικές πόλεις, αλλά γιατί πιστεύουµε ότι ο σηµερινός ρόλος και ο προσανατολισµός ενός πανεπιστηµίου δεν µπορεί να είναι άσχετος µε την χωροθέτηση του και ιδιαίτερα µε τη σχέση του µε την πόλη. Δεν µπορούµε σήµερα να δεχθούµε εύκολα τη λογική της δημιουργίας ενός αυτόνομου campus µακρυά από τον οικιστικό ιστό της πόλης και τις τυχόν στεγαστικές δυνατότητες που µπορεί να παρέχει η πόλη σε κτιρια- κές εγκαταστάσεις, γιατί κάτι τέτοιο αφενός µεν θα αποδυνάµωνε τον κοι- νωνικό ρόλο του πανεπιστημίου και αφετέρου Θα αύξανε σημαντικά τις δαπάνες της εγκατάστασης. "Οπως, επίσης, δεν µπορούµε εύκολα να δε- χθούμε ένα μονοδιάστατο ρόλο ενός σύγχρονου πανεπιστηµίου που θα ε- ξαντλείται μόνο στην παραγωγή «τεχνικά εκµεταλλεύσιμης γνώσης» και κατεπέκταση στην αναπαραγωγή του εαυτού του, χωρίς παράλληλα να α- ναπτύσσει έναν πολυσύνθετο κοινωνικό και πολιτιστικό ρόλο, που δεν μπορεί παρά να ενεργήσει ως καταλύτης στην ανάπτυξη και στον µετα- σχηµατισµό µιας αστικής περιοχής. Εάν έτσι θελήσουμε να δούµε τον ρόλο ενός πανεπιστηµίου, δεν μπο- ρεί τότε αυτό να προγραµματισθεί ανεξάρτητα από τις πόλεις και, κατά συνέπεια, ούτε να αγνοηθεί η παραγωγική και πολιτιστική φυσιογνωµία μίας περιοχής στα πλαίσια της οποίας θα αναπτυχθεί ο πολύπλευρος κοι- νωνικός ρόλος ενός πανεπιστημίου. Ξεκινώντας από µια τέοια λογική, πιστεύουµε ότι συµβάλλουµε θετι- κά στην προβληµατική του νέου Πανεπιστημίου, παρουσιάζοντας τα ιδιαί- τερα χαρακτηριστικά και την παραγωγική φυσιογνωµία της περιοχής µας καθώς και τον ρόλο που µπορεί να παίξει ο Βόλος - παράλληλα βέβαια με τις άλλες Θεσσαλικές πόλεις - στην σωστή ανάπτυξή του. Με τις σκέψεις αυτές σας καλωσορίζω και πάλι στο Δηµαρχείο µας και εύχοµαι οι εργασίες του διήμερου αυτού συµποσίου να είναι γόνιµες και Θετικές για την εξέλιξη του Θεσσαλικού Πανεπιστηµίου. Σας ευχαριστώ Πρόεδρος: Σας διαβάζω χαιρετισµό του Υφυπουργού Εθνικής "Αμυ- νας κ. Παυσανία Ζακολίκου: Αγαπητοί φίλοι, Με λύπη μου πληροφορήθηκα, ότι οι ηµερομηνίες του διήµερου που διοργανώνετε συμπίπτουν µε το προγραµµατισµένο µου ταξίδι στη Γιουγ- κοσλαβία. ΄Ετσι, δεν θα μπορέσω να παραβρεθώ στις συζητήσεις που διοργανώνετε, παρόλο το προσωπικό ενδιαφέρον που έχω και ως βουλευ- τής της περιοχής αλλά και ως µέλος της Κυβέρνησης. Πάντως, θα ήθελα να συγχαρώ το Δηµοτικό Κέντρο Ερευνών και Μελετών Βόλου για την πρωτοβουλία του. 16 H αξιοποίηση µιας περιφερειακής πανεπιστηµιακής µονάδας πρού- ποθέτει την ολοκληρωμένη ένταξή της στον οικονοµικό και κοινωνικό ι- στό καθώς και την αναπτυξιακή της επίδραση. Προύποθέτει, παράλληλα, τον επαναπροσδιορισµό όλων των τοπικών αρχών και φορέων µε βάση τό- σο τις µακροπρόθεσµες προοπτικές αναβάθµισης και ανάπτυξης όσο και τις βραχυπρόθεσµες μεταβατικές θετικές και αρνητικές επιδράσεις. Η πρωτοβουλία του ΔΗ.Κ.Ε.Μ.Β. δεν περιέχει μόνο την προσπάθεια απάντησης στα παραπάνω ζητήµατα" είναι πάνω απ'όλα ένα σαφέστατο δείγμα υλοποίησης της πολιτικής για την αποκέντρωση και την περιφε- ρειακή ανάπτυξη, στο βαθµό που µια κεντρική πολιτική απόφαση γίνεται αντικείµενο προβληµατισμού και ενεργών παρεµβάσεων των τοπικών φο- ρέων. Η πλήρης κινητοποίηση των τοπικών µαζικών και επιστηµονικών φορέων είναι η βασική εγγύηση για την αναβάθµιση, µέσω του Πανεπιστη- µίου, της ζωής του Βόλου και της Θεσσαλίας. Με την σιγουριά ότι το διή- μερο αυτό δεν είναι παρά η αρχή µιας πορείας προβληµατισµού και συµ- µετοχής, ελπίζω σύντοµα να µου δοθεί η ευκαιρία να συμµετάσχω στην ε- πόµενη σχετική συνάντηση. Με φιλικούς χαιρετισμούς Παυσανίας Ζακολίκος Πρόεδρος: Το πρόγραµµα προβλέπει τρεις εισηγήσεις και αφήνει α- νοιχτό το θέμα της συζήτησης που µπορεί να επακολούθήσει. Θα πρότει- να, για να έχουµε ένα εργαλείο µε το οποίο θα µπορούσαμε να ελέγξουµε τον χρόνο µας, η συζήτηση αυτή να είναι γενική, στο τέλος των τριών ειση- γήσεων, έτσι ώστε να υπάρξει µια σφαιρική τοποθέτηση απέναντι στο σύ- νολο όσων έχουν να ειπωθούν από τους τρεις εισηγητές. Θα παρακαλέσω, τώρα, τον κ. Δ. Ρόκο, Γενικό Γραμµατέα του Υ- πουργείου Παιδείας, να πάρει το λόγο. Δ. Ρόκος (Γενικός Γραµµατέας Υπουργείου Παιδείας): Χαίροµαι πά- ρα πολύ που είµαι μαζί σας σήµερα, για να µοιραστούµε µερικές σκέψεις. Προτίµησα να µη µιλήσω ως εκπρόσωπος της πολιτικής ηγεσίας του Υ- πουργείου Παιδείας αλλά προτιµώ, αφού σας µεταφέρω έναν χαιρετισµό από τους συναδέλφους του Υπουργείου Παιδείας, να απευθυνθώ σε σας ως πανεπιστηµιακός δάσκαλος που βρίσκεται στην ώρα της Θεµελίωσης µιας καινούργιας συµμετοχικής προσπάθειας, µε την ουσιαστική συµβολή ό- λων των φορέων. Κι αυτό είναι το πιο γοητευτικό πράγµα σ'αυτόν τον κό- σµο και θα ήθελα να µοιραστώ αυτή την εμπειρία μαζί σας και ακόµα να αποπειραθώ να δώσω ένα εργαλείο για τη δουλειά που θα έχουµε µπροστά μας, Κυβέρνηση και λαός, που ενωµένοι πάµε να στήσουµε ένα καινούργιο 17 Πανεπιστήµιο, Θεµέλιο για την περιφερειακή ανάπτυξη στις νέες θεσµικές συνθήκες που έχει θεμελιώσει στον τόπο μας ο ριζοσπαστικός νόμος για την δομή και λειτουργία των ΑΕΙ. "Ετσι λοιπόν πιστεύω, αφού ευχαριστήσω τον Δήµαρχο για τον καλω- σορισμό του, ότι ο ετεροχρονισμός αυτός ίσως είναι θετικός, ενώ κάποιοι άλλοι ετεροχρονισµοί για τους εργαζόµενους δεν είναι και πάρα πολύ θετι- κοί. Πρέπει να λέµε την αλήθεια και είναι σηµαντικό το ότι υπάρχει πραγ- µατικά ένα πλαίσιο θετικό για να φτιαχθεί το κλίµα, για να ανθίσει ένα συµµετοχικό πανεπιστήµιο. Τι εννοώ συμμετοχικό πανεπιστήμιο; Θα αποπειραθώ, όσο μπορώ, διαλεκτικό να συνδέσω την έννοια της ανάπτυξης όμως εµείς την βλέπου- με ως τάση, ως διαδικασία όπου ο λαός με διαδικασίες συμµετοχής, κοι- νωνικοποίησης, αποκέντρωσης και αυτοδιαχείρισης έχει στα χέρια του ό- λες τις αποφάσεις, την τιμή αλλά και την ευθύνη να τις υλοποιήσει. Αυτή η ιστορία, λοιπόν, δείχνει μιαν άλλης ποιότητας συµβολή και θα ήθελα να πω ότι - o Δήμαρχος είπε νωρίτερα ότι κάνατε άπειρες κινητο- ποιήσεις, καλά κάνατε - οι κινητοποιήσεις διεκδίκησης στο παρελθόν πρέπει να µετασχηματισΘούν σε κινητοποιήσεις δηµιουργίας στις σημερι- νές συνθήκες γιατί, αν και δεν θέλω να κάνω εύκολη κριτική στις προη- γούμενες κυβερνήσεις, όταν μια κυβέρνηση δεν έχει ένα πρόγραµμα η δεν έχει τη θεμελιώδη πολιτική βούληση και επιλογή για μια εθνική, ανεξάρτη- τη, σύμμετρη και αυτοδύναμη κοινωνική, οικονοµική, πολιτιστική και τε- χνολογική ανάπτυξη του τόπου, είναι αυτονόητο ότι καθορίζει τις αποφά- σεις της σε σχέση µε την πίεση, την ένταση και τον ρυθμό της πίεσης οργα- νωμένων κοινωνικών οµάδων που μπορεί περισσότερο ή λιγότερο να είναι σε Θέση να εκβιάζουν καταστάσεις. Υπάρχει πρόβληµα όταν ορισμένες συντεχνίες εργαζομένων μπορούν να επιβάλλουν τη Θέση τους σε μια κυβέρνηση εκβιάζοντάς την, επειδή μπορούν να παραλύσουν κάποιες βασικές διαδικασίες κοινωνικού χαρα- κτήρα, για να πάρουν µεγαλύτερη μερίδα από το κοινωνικό προϊόν. Σήμε- ρα έχουµε μια κυβέρνηση που θέλει να κάνει ένα τέτοιο είδος πανεπιστη- µίου, που να προσφέρει ίδιες ευκαιρίες μόρφωσης, δουλειάς και πολιτι- σµού σε κάθε γωνιά της Ελλάδας, γεγονός που θα αποδείκνυε την αξιοπι- στία της επιλογής για μια σύμμετρη, αποκεντρωμένη ανάπτυξη. Μια τέ- τοια Κυβέρνηση είναι αυτονόητο ότι δεν αναμένει ένα διεκδικητικό κίνημα για να τοποθετήσει, ενδεχοµένως στα χαρτιά, κάπου ίσως στην κορυφή του Ολύµπου ή κάπου αλλού, ένα πανεπιστήμιο, το οποίο δεν Θα δεθεί πο- τέ µε τον κοινωνικό ιστό και δεν θα αποτελέσει ποτέ πόλο ανάπτυξης. Θα ήθελα να σχολιάσω κάποια θέµατα που είναι θεμελιακά για την α- νάπτυξη του Πανεπιστημίου. Θα είδατε, τώρα πρόσφατα, τα εκδοθέντα αποτελέσματα των εισαγω- γικών εξετάσεων για τα πανεπιστήμια. Αυτοί που έχουν περισσότερες μο- νάδες πηγαίνουν στην Αθήνα, κάποιοι άλλοι πηγαίνουν στη Θεσσαλονίκη, στην Πάτρα, Κρήτη, Γιάννενα και μετά θα πάνε στη Θεσσαλία, στο Ιόνιο και στο Αιγαίο. Το Πανεπιστήμιο µας θα πρέπει να αγαπηΘεί από το λαό της Θεσσα- λίας και από τα παιδιά της Θεσσαλίας. Είναι αδιανόητο το ότι παιδιά από την Πάτρα δεν δηλώνουν πρώτο το Πανεπιστήμιο της Πάτρας και δηλώ- νουν το αντίστοιχο της Αθήνας ή Θεσσαλονίκης. Αυτό παρατηρείται λιγό- τερο έντονα στα φετεινά αποτελέσματα. Μπορούμε να πούµε ότι πραγµα- τικά αρχίζει να διαφαίνεται µία τάση ανάπτυξης των περιφερειακών πανε- πιστημίων, στον τοµέα της κοινωνικής τους καταξίωσης. Φέτος καταφέ- ραμε να καταρρίψουμε τον μύθο του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Λυπάμαι που το λέω αυτό. Ο καθένας ζούσε με το όνειρο να μπει στο Ε,Μ.Π., ζώντας 30 χρόνια πίσω, όταν πραγματικά ένας μηχανικός έπαιρ- νε το μεγαλύτερο κομµάτι του κοινωνικού προϊόντος. Σή μερα έχουµε 7.500 άνεργους ή υποαπασχολούμενους αρχιτέκτονες. Προς τι λοιπόν ν,αποκτήσει ένα άχρηστο χαρτί και να το περιφέρει' δεν αποτελεί ούτε κοινωνική ούτε επαγγελµατική καταξίωση πια. Σας θυµίζω ότι από πέρισυ δουλεύουν 224 µεταλυκειακά προπαρασκευα- στικά κέντρα σ'όλη τη χώρα, έτσι που ο κάθε νέος να μένει στον τόπο του, να βελτιώνει το ένα μάθημα όπου αστόχησε ή τα δύο ή τα τρία, να διαλέγει με τις ομάδες της κάθε δέσμης εκείνη την περιοχή που τον ενδιαφέρει και όχι, αυτό που συνέβαινε στο παρελθόν, να δηλώνει 150 επιλογές, να θέλει να γίνει κτηνίατρος και να γίνεται θεολόγος. Αυτό το πράγμα το θεμελιώ- νουμε σε πραγματικά επιστηµονικά θεµελιωμένη έρευνα. Τα παιδιά που πέτυχαν στην σχολή της πρώτης προτίµησης - δεν έ- χουν γίνει ποτέ τέτοιες έρευνες στο παρελθόν - ήταν 9.500. Τα παιδιά που μπήκαν στη σχολή της δεύτερης προτίµησης πέφτουν δραματικά στις 3.000 και µέχρι τις 9 πρώτες προτιµήσεις περίπου έχουν εξαντληθεί όλοι οι εισακτέοι. Πράγµα που σηµαίνει ότι αυτό που έλεγαν οι προηγούμενες Κυ- βερνήσεις - ότι «εμείς δίναμε 150 επιλογές και εσείς τις περιορίσατε» - αναφερόταν σε πλασματικές επιλογές που οδηγούσαν σε κάποια προβολή στο τυχαίο" ότι, δηλαδή, κάποιος θα έπαιρνε κάποιες σπουδές που θα τις κουβαλούσε μετά ενθύµιο σ'όλη του τη ζωή, ανεξάρτητα αν αυτό το πτυχίο τον άφηνε παγερά αδιάφορο. "Ολη αυτή η διαδικασία έχει να κάνει με μια ριζοσπαστική αλλαγή σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής ζωής. Θεσπίζεται, με το νέο νόμο περί διο- ρισµών, η εντοπιότητα, ώστε ο πτυχιούχος να παραμένει και να εργάζεται στον τόπο του. Με το νέο πλέγµα Θεσμών αναγορεύεται η περιφέρεια σ'ένα 19 ζωντανό κέντρο αυτοδύναμης ανάπτυξης, που, σ*αυτή, το πανεπιστήμιο αντικειµενικά και υποκειμενικά, προορίζεται ή έχει - ή που πρέπει όλοι µαζί να προσπαθήσουµε να έχει - τον ουσιαστικό ρόλο που η πραγματι- κότητα του επιβάλλει. Το Πανεπιστήμιο που θα γίνει στη Θεσσαλία δεν θα είναι το Πανεπι- στήμιο του Βόλου. Είχε την καλωσύνη ο Δήμαρχος και το τόνισε πρωτύτε- ρα και όλοι οι Νομάρχες και οι πολίτες είπαν αυτό το όμορφο. «Να γίνει το Πανεπιστήµιο Θεσσαλικό» και δεν πρόβαλαν τοπικιστικές πρωτοβουλίες. Και είναι τέτοια η Θεσσαλία που οπουδήποτε και αν εγκατασταθεί το Πανεπιστήμιο θα είναι το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλίας. Ποιος µπορεί να το κατοχυρώσει αυτό; Μόνον η ενωτική, χωρίς αποκλεισμούς, δράση ό- λων των κοινωνικών φορέων της τοπικής αυτοδιοίκησης και των συνδικά- των των εργαζομένων. Αυτό το πράγμα πρέπει να ενώνει και να μην απο- κλείει τους ανθρώπους, τους φορείς που θέλουν να βοηθήσουν. Το λέω αυ- τό για να μην πολωθούν ορισμένοι παράγοντες της Λάρισας βλέποντας τον τίτλο «ο ρόλος του Βόλου στο Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο». Ο ρόλος του Βόλου θα πρέπει να είναι ενωτικός, ο ρόλος του Βόλου Θα πρέπει να είναι θεμελιακός, για ένα κλίμα που Θα στηρίξει πραγματικά ένα καινούργιο δυναμικό πανεπιστήµιο που είναι το πρώτο που γίνεται στις συνθήκες του καινούργιου θεσµικού πλαίσιου αλλά και το καινούργιο θε- σμικό πλαίσιο δουλεύει στην κατεύθυνση αυτού του τύπου συλλογικής δια- δικασίας ανάπτυξης. Γιατί, για πρώτη φορά μετά από 150 χρόνια που λει- τουργούν ελληνικά πανεπιστήµια με βαυαρικά πρότυπα, δίνονται τα πανε- πιστήμια στα χέρια των φορέων τους να τα αυτοδιαχειριστούν, με τα λάθη και την ωριμότητα τους, με το πάθος, αλλά και με τα μίση τους. Από τον Ιούλη του ‘82, οι φοιτητές µας έχουν καθοριστική συµµετοχή στην εκλογή των οργάνων, δηλαδή συμµετέχουν σε αριθμό ίσο με το 100% του αριθµού των πανεπιστηµιακών δασκάλων. "Ηταν μία επιλογή ή του ύ- ψους ή του βάθους. Διότι, δεν μπορείς να κάνεις δημοκρατία και σοσιαλι- σµό µε τον πολίτη ή τον φοιτητή ή τον εργαζόμενο στη γωνία. Θα τον βά- λεις μέσα στις διεργασίες, θα του αναγνωρίσεις των ωριµότητα και θα τον καλέσεις να πάρει τις ευθύνες του. Μετά από ένα χρόνο εφαρµογής του νέου θεσμικού πλαισίου υπάρ- χουν δύο ενωτικές αποφάσεις της Φοιτητικής "Ενωσης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και της Εθνικής Φοιτητικής "Ενωσης Ελ- λάδας, ότι οι φοιτητές µπαίνουν μπροστάρηδες, για να αναβαθμιστούν οι σπουδές τους. Οι φοιτητές αυτοί, που είχαν οδηγηθεί από το αυταρχικό θε- σμικό πλαίσιο της έδρας στο να ζητάνε αλλεπάλληλες διευκολύνσεις, τώ- ρα που μπαίνουν μέσα και αποφασίζουν για τα προγράµµατα και τα περιε- χόµενα σπουδών, αναλαµβάνουν την ευθύνη να πουν ότι γυρίζουν στα μα- 20 θήματα. Η μόνη επιλογή, για να γεμίζουν τα πανεπιστήμια με φοιτητές, ήταν το να τους εµπιστευτούμε. Δεν έγινε ακόµα αυτό, γιατί δεν μας αρέσει να βάζουμε τα οράµατά μας στη θέση της πραγματικότητας, «το νερό όµως μπήκε στο σωστό αυλάκι» και συνεπώς θα έχουμε θετικές εξελίξεις. Στο καινούργιο θεσµικό πλαίσιο του πανεπιστημίου, οι νέοι πανεπι- στημιακοί δάσκαλοι, απόκτησαν φωνή, όπως και οι φοιτητές, και µπο- ρούν να κάνουν καλή ή κακή χρήση αυτής της φωνής. Εµπιστευτήκαµε αυτούς οι οποίοι πολέµησαν για να μπουν τα προβλήματα της δημοκρα- τίας μέσα στο πανεπιστήμιο. Αυτοί τώρα πρέπει να προχωρήσουν στο να χτίσουν και τα άλλα πανεπιστήμια, αλλά και το Πανεπιστήµιο της Θεσσα- λίας, αγκαλιασμένοι με τους φοιτητές, αγκαλιασμένοι µε τους παλαιότε- ρους δασκάλους, σε μια κατεύθυνση που θα κάνει το πανεπιστήμιο κύττα- ρο κοινωνικής προόδου και τεχνικής ανάπτυξης της επιστήμης και της έ- ρευνας. Τα ντοκουµέντα δείχνουν ότι το Πανεπιστήµιο της Θεσσαλίας, θα εί- ναι ένα σημαντικό πανεπιστήμιο. Και θα είναι σημαντικό πανεπιστήμιο, ε- πειδή θα το απαιτήσει η κοινή γνώμη της Θεσσαλίας" φέτος μπηκαν 2559 Θεσσαλοί σε πανεπιστήμια της χώρας. Κάποιοι ακόµα θα πάρουν τον δρό- µο της φοιτητικής προσφυγιάς, µη κάνοντας χρήση των ευκαιριών που τους δώσαμε µε τα µεταλυκειακά προπαρασκευαστικά κέντρα σε κάθε γωνία της Ελλάδας, γιατί ακόμα λειτουργεί η παλιά νοοτροπία και, όπως ξέρετε, µπορεί ν'αλλάξουν πολλά πράγµατα, μπορεί να γίνει ο επιθυμητός για τον καθένα σοσιαλισμός, αλλά η νοοτροπία είναι πάρα πολύ δύσκολο ν,αλλάξει. Ισως είναι η σοβαρότερη αλλαγή για την οποία πρέπει όλοι να βοηθήσουµε. Για λόγους αντικειµενικούς, το Πανεπιστήµιο της Θεσσα- λίας θα είναι ένα σωστό πανεπιστήμιο. "Ισως δεν Θα έχει µόνο τα Τμήμα- τα, τα οποία εισηγήθηκε το Εθνικό Συμβούλιο Ανώτατης Παιδείας στην Κυβέρνηση. Από χθες το πρωί, µε πενθήµερη προθεσμία το Συμβούλιο Επι- κρατείας εξετάζει το Προεδρικό Διάταγμα για την ίδρυση του Θεσσαλικού Πανεπιστηµίου και των Πανεπιστημίων του Ιονίου και του Αιγαίου. Αυτό σημαίνει ότι πολύ γρήγορα, ίσως σε 20-30 ηµέρες, θα είναι δημοσιευμένο το Προεδρικό Διάταγµα και θα έχουν δρομολογηθεί οι διαδικασίες διορι- σμού της Διοικούσας Επιτροπής και της συγκρότησης των εκλεκτορικών σωµάτων. Πρέπει εδώ να τονίσουμε ότι αυτό το Πανεπιστήμιο, Θα έχει πρώτα τους δασκάλους του και μετά θα ξεκινήσει να δουλεύει και όχι ό- πως το Πανεπιστήµιο της Κρήτης ή άλλα πανεπιστήμια, όπως ξεκίνησαν στην αρχή. Οι φορείς θα πρέπει να βοηθήσουν και να εισηγηθούν στο ΕΣΑΠ όχι τα οράματά τους αλλά τεκµηριωμένες απόψεις, για το ποια Τμήματα νο- 21 µίζουν ότι πρέπει να υπάρξουν στο Θεσσαλικό Πανεπιστήµιο, για ν'αναζωογονηθεί ο κοινωνικός ιστός, για να τονωθεί η ανάπτυξη της περι- φέρειας. Αν δεν αρχίσετε από τώρα όλοι σας να λέτε ότι τα παιδιά της Θεσσαλίας θα πάνε στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλίας, τότε θα δείτε ότι θ'αναπαραχθεί είτε η περιθωριακή λειτουργία των πρώτων χρόνων του Πανεπιστηµίου των Ιωαννίνων, είτε η ακόμα πιο περιθωριακή λειτουργία του Πανεπιστηµίου της Θράκης. "Αρα, δηλαδή, µην περιμένετε πότε η Κυ- βέρνηση θα κάνει θεσμό. Επιτρέψτε µου να πω ότι η δουλειά στους θε- σµούς είναι λιγότερη από την δουλειά που γίνεται στην βάση, από την δου- λειά που γίνεται στο κίνημα, στο λαϊκό κίνηµα, στο εργατικό κίνηµα, στο φοιτητικό κίνηµα, στο κίνημα της τοπικής αυτοδιοίκησης. Θα πρέπει - αυτή είναι η γνώµη μου - να βρείτε την ευκαιρία να πεί- σετε τα παιδιά του Γυμνασίου, του Λυκείου και του Δηµοτικού, ότι εδώ το Πανεπιστήμιο αυτό το χτίσαμε μόνοι µας. Εδώ θα πρέπει να σας πως για το ίδρυµα στήριξης του Πανεπιστήµιου της Θεσσαλίας, που o ίδιος ο λαός ενωτικά και πρωτοβουλιακά, το ετοίµασε. Ενώ ξεκίνησε πρώτα του Αι- γαίου, το ίδρυµα του Αιγαίου ακόμα δεν έχει δηµοσιευτεί στην Εφηµερίδα της Κυβερνήσεως και τα πρώτα που έγιναν ήταν της Θεσσαλίας και του Ιονίου. Είναι αυτονόητο ότι το κράτος θα κάνει ότι µπορεί για τη γοργή ανά- πτυξη του Πανεπιστηµίου. Είναι αυτονόητο, από την άλλη πλευρά, ότι μπορεί να γίνει μία πανεθνική προσπάθεια εδώ και στους συμπατριώτες μας της διασποράς, ώστε να μπορέσουν πραγµατικά να συνεισφέρουν στην γρήγορη ανάπτυξη του Πανεπιστημίου. Στο Πανεπιστήµιο του Αιγαίου έγινε η πρώτη κοινωνικοποίηση μονα- στηριακής περιουσίας, όταν οι Νοµάρχες κατάφεραν να πάρουν από τους Μητροπολίτες την περιουσία. Θα µπορούσαμε ίσως να είµαστε αποτελε- σματικοί σήμερα" να πει ο Μητροπολίτης ότι διαθέτει 3.000 στρέμµατα, ό- πως έκαναν άλλοι Μητροπολίτες ήδη στο Αιγαίο. Το ίδιο πράγµα µπορείτε να κάνετε µε τα κληροδοτήµατα. Θα μπορέ- σετε έτσι να ενεργοποιήσετε κάποια νεκρά κληροδοτήματα προς την κα- τεύθυνση της στήριξης του Πανεπιστηµίου της Θεσσαλίας. Ακόμη η άχρη- στη γη µπορεί να γίνει περιουσία του Πανεπιστημίου. Θέλω εδώ να ση- μειώσω, γιατί ορισµένοι υποστήριξαν ότι το ίδρυμα στήριξης ενδεχοµένως να έχει περισσότερες εξουσίες απ'ό,τι θα έχει το Πανεπιστήµιο, ότι με τρο- πολογία που µπήκε µέσα στο Προεδρικό Διάταγμα για το Κοινωφελές "Ι- δρυμα, από τη στιγμή που δημοσιεύεται το Προεδρικό Διάταγμα ίδρυσης του Πανεπιστηµίου, όλη η περιουσία, οποτεδήποτε και αν αποκτηθεί, του ιδρύματος στήριξης, περνάει στο Πανεπιστήµιο και διαχειρίζεται, µε βάση τη συνταγµατική επιταγή της ουσιαστικής αυτοδιοίκησης των ΑΕΙ, από 22 την Διοικούσα Επιτροπή του Πανεπιστηµίου. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει από τώρα να στηθούν οι μηχανισµοί λαϊκής κινητοποίησης, αλλά και κινητοποίησης των ανθρώπων της διασποράς, ούτως ώστε να μπορεί πολύ γρήγορα να µεγαλώσει το Πανεπιστήμιο σας. Η πολιτεία θα κάνει το χρέος της. Η στήριξη αυτή δεν πρόκειται «να τσον- τάρει» και να καλύψει ευθύνες της πολιτείας. Η πολιτεία είχε την πολιτική επιλογή να κάνει το Πανεπιστήμιο. Θα το κάνει και θα το χρηματοδοτήσει όσο χρειάζεται, αλλά ήθελα να σας πω ότι, αν υπάρχουν πόροι από το ί- δρυμα στήριξης που μπορούν να στηρίξουν την παραπάνω έρευνα για αυτό το Πανεπιστήµιο, μάλλον προς το καλό του είναι παρά προς το κακό του. "Οσο μπορείτε περισσότερο κινητοποιηθείτε για να χτίσετε γρήγορα το Πανεπιστήμιο σας, που θα δουλεύει στην κατεύθυνση της ανάπτυξης, που θα έχει τον λαό πρωταγωνιστή, µέτοχο και όχι θεατή. Σ* αυτή την κα- τεύθυνση, αγαπητοί συνάδελφοι, θα ήθελα να πως ότι είμαι έτοιµος, στο τέλος της συζήτησης, ν'απαντήσω και σε γενικότερα ζητήµατα, που ενδε- χοµένως προκάλεσαν, με τον τρόπο που τα έβαλα, τα θέματα. Θα είμαι στην πολύ ευχάριστη θέση ν'απαντήσω και σε σκληρή κριτική, αν χρειάζε- ται, για κάποιες κινήσεις της Κυβέρνησης σ'αυτόν τον τοµέα, αλλά και, α- πό την άλλη μεριά, να βοηθήσω στον διάλογο για το πως το Πανεπιστήμιο αυτό θα γίνει πραγματικά εργαλείο ανάπτυξης της Θεσσαλίας. Ευχαριστώ Πρόεδρος: Τον λόγο έχει ο κ. Σβορώνος. Ν. Σβορώνος: (Καθηγητής της Ecole Pratique des Hautes Etudes και του Πανεπιστημίου Κρήτης). Κύριε Γενικέ, κύριοι Νοµάρχες, κύριε Δή- µαρχε, κύριοι συνάδελφοι, αγαπητοί κυρίες και κύριοι, Θελω πρώτα-πρώτα να ευχαριστήσω πραγµατικά τον κ. Δήμαρχο και την Επιτροπή η οποία πήρε την πρωτοβουλία να µε καλέσει και να σας πω την ευχαρίστηση την οποία αισθάνοµαι πραγματικά, να βρεθώ στην περιο- χή αυτή, στην οποία έρχομαι άλλωστε και για πρώτη φορά. "Υστερα από τα συγκεκριµένα, πρακτικά και εξαιρετικά ενδιαφέρον- τα πράγματα τα οποία σας ανέφερε ο κ. Γενικός, έρχεται η σειρά ενός πα- νεπιστημιακού, να δει από κάπως πιο µακρυά το ρόλο ενός πανεπιστημίου γενικότερα με τον κοινωνικό του περίγυρο. Από το απέραντο αυτό πρό- βληµα, διάλεξα µία όψη, γιατί αυτή νοµίζω ότι ενδιαφέρει περισσότερο τον τόπο μας: τον ρόλο που έπαιξε το πανεπιστήμιο και πως μπορεί να εξακο- λουθεί να τον παίζει στις κοινωνικές, όπως τις ονόμασα, εξισορροπήσεις. Ελπίζω, µε τις µερικές σκέψεις που Θα ακολουθήσουν, θα γίνω σαφέστε- ρος. 23 Η άµεση σχέση της οργάνωσης της παιδείας, από την κατώτατη ως την ανώτατη, µε την κοινωνική πραγματικότητα γενικά, με την πολιτική της έκφραση ειδικότερα, έγινε πλέον, ύστερα από τις πολλαπλές αναλύ- σεις της κοινωνιολογίας της εκπαίδευσης, τόσο φανερή, που δεν χρειάζε- ται νοµίζω να σταματήσουμε για πολύ σ'αυτό το πρόβλημα. "Ετσι η παρα- πάνω αυτή πρόταση μπορεί να θεωρηθεί, τουλάχιστον για τις σκέψεις που θα ακολουθήσουν και που θα προσπαθήσω να τις διατυπώσω όσο το δυνα- τόν συντοµότερα, να αποτελεί ένα καλό σηµείο εκκίνησης. "Ομως η γενική αυτή διαπίστωση, που υπερβαίνει τον τόπο και τον χρόνο, χρειάζεται ίσως κάποια διασάφηση και κυρίως συγκεκριμενοποίη- ση. Κυρίως, ακόµη, χρειάζεται κάποια πιο προσεκτική εξέταση της ισχύ- ος μερικών γενικών συμπερασμάτων για τον ρόλο της παιδείας στην ελλη- νική κοινωνική πραγµατικότητα, και τις τυχόν ιδιαιτερότητες που παρου- σιάζονται στον τόπο µας. Πριν διατυπωθούν οι συγκεκριμένες αυτές παρατηρήσεις, θα πρέπει νοµίζω να ειπωθούν μερικές σκέψεις για τους ιδιαίτερους στόχους που επι- διώκει κάθε βαθμός παιδείας σε κάθε εκπαιδευτικό σύστηµα. Μπορεί, δη- λαδή, να γίνει μία κάποια διάκριση, όσον αφορά τους στόχους, ανάµεσα στην δηµοτική και μεσαία εκπαίδευση και στην ανώτερη και ανώτατη εκ- παίδευση, οποιοδήποτε και αν είναι το εκπαιδευτικό σύστηµα μιας χώρας. Αφήνοντας κατά µέρος τις παλιότερες αντιλήψεις για την αγωγή, ας ξεκινήσουμε από τις παιδαγωγικές απόψεις που είναι γνωστές µε τον όρο «Νέα Αγωγή», «Νέο Σχολείο». Από τους πολλούς και ποικίλους ορισμούς που έχουν δοθεί για το σκοπό της αγωγής, ξεχωρίζει, για την συντοµία του και την σαφήνεια του, o περίφημος ορισμός του Durkheim που βρίσκεται στην βάση σχεδόν όλων των παραλλαγών που οι οπαδοί του νέου σχολείου και της νέας αγωγής προτείνουν σε διάφορες αναλύσεις: «Αγωγή είναι η ενέργεια που ασκείται από τις γενιές των ενηλίκων ε- πάνω στις γενιές που δεν είναι ακόμη ώριμες για την κοινωνική ζωή. 'Εχει ως αντικείµενο να παρακινήσει και να αναπτύξει στο παιδί ένα ορισµένο αριθµό φυσικών, διανοητικών και ηθικών… καταστάσεων που απαιτεί απ'αυτό η πολιτική κοινωνία στο σύνολό της και το ηθι- κό περιβάλλον, για το οποίο κυρίως προορίζεται το παιδί». Εκκόλαψη λοιπόν της προσωπικότητας του νέου ανθρώπου, για να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της κοινότητας, της πολιτικής κοινωνίας στο σύνολό της, είναι το ιδανικό της νέας αγωγής. Η πρώτη παρατήρηση που μπορεί να γίνει εδώ είναι η εξής: ότι ο σκο- πός αυτός μπορεί να προταθεί ως ιδανικό για την δημοτική και μέση εκ- παίδευση, για τους τύπους των σχολείων που ρίχνουν το βάρος στην λεγό- 24 μενη εγκύκλια παιδεία, είναι όμως ελλειπέστατος για τους σκοπούς της α- νώτατης παιδείας και για τους στόχους γενικά των ανωτάτων εκπαιδευτι- κών ιδρυµάτων, καθώς επίσης και για μία σειρά άλλων σχολείων, είτε µέ- σων, είτε ανωτέρων, είτε ανωτάτων, που ρίχνουν το βάρος στην επαγγελ- µατική εξειδίκευση. Στην περίπτωση της ανώτερης και ανώτατης παιδείας, είτε πρόκειται για πανεπιστημιακές σχολές, είτε για επαγγελµατικές σχολές, δίπλα στην προβολή ενός τέτοιου ιδανικού της τελείωσης της προσωπικότητας του νέ- ου ανθρώπου, τίθεται επίσης και παίρνει την πρώτη θέση η παραγωγή δη- μιουργικών, ειδικευµένων επιστημών, η δημιουργία νέων θεωρητικών και πρακτικών γνώσεων, αναγκαίων για την ανάπτυξη της κοινότητας στο σύνολό της. Είναι εύκολο να δούμε σ'αυτές τις διατυπώσεις την προβολή ιδανικών του αστικού φιλελευθερισµού. Και το ιδανικό αυτό, που δίνει το βάρος στην κοινωνική ολότητα, προύποθέτει μία ενιαία αδιαφοροποίητη κοινω- νία, μία ενιαία κοινότητα, χωρίς ομάδες ή τάξεις pa διαφορετικά συμφέ- ροντα και διαφορετικές στοχεύσεις. Έπειτα, το ιδανικό αυτό σχήμα προτείνει, στο βάθος, μία ανοιχτή δη- μοκρατική ερμηνεία µε απόλυτη ανεξαρτησία απέναντι σε κάθε κοινωνικό και πολιτικό εξαναγκασµό. Μία παιδεία που θα μπορούσε, σε περίπτωση έντονων κοινωνικών αντιθέσεων και των συνακόλουθων ιδεολογιών, να ε- ξασκήσει κάποιο διαιτητικό και γενικότερα ρυθμιστικό ρόλο. "Οσοι προ- βάλλουν ένα τέτοιο ιδανικό θεωρούν ότι η εκπαιδευτική λειτουργία θα µπορούσε να είναι ενοποιητική κοινωνικά και πολιτιστικά. Τίθεται τώρα το ερώτημα κατά πόσο το ωραίο αυτό όνειρο συµβιβά- στηκε στην πράξη pa την ιστορική πραγµατικότητα των πολιτισµένων χω- ρών και ποιες μορφές έχει πάρει η λειτουργία της εκπαίδευσης γενικά, κα- τώτερης, μέσης, ανώτερης, ανώτατης, στην χώρα μας. Αυτό είναι το καυτό ερώτημα που τέθηκε από καιρό και που αποτελεί το βασικό αντικείμενο πολυάριθµων µελετητών της κοινωνιολογίας της εκπαίδευσης. Είναι γνωστό ότι η κριτική για την εφαρµογή στην πράξη τέτοιων αν- τιλήψεων που ανέφερα έχει γίνει από παλαιά. Το κύριο ερώτηµα και η κύ- ρια αµφιβολία έχει διατυπωθεί πάνω-κάτω ως εξής: «Το έργο της αγωγής είναι αναγκαστικά η εκκόλαψη της προσωπι- κότητας ή μήπως αρχικά η διάπλαση των ατόμων pa βάση ένα πρό- τυπο σύμφωνα με τις προηγούµενες γενιές και πιθανόν η συντήρηση συλλογικών αξιών;» Μία σειρά μελετών των κοινωνικών ψυχολόγων και των κοινωνιολό- γων της παιδείας ενισχύουν τον αναπαραγωγικό χαρακτήρα της παιδείας. 25 'Ολα αυτά τείνουν να δείξουν ότι η λειτουργία του σχολείου στην πραγμα- τικότητα δεν είναι ενοποιητική κοινωνικά και πολιτιστικά. Αντίθετα, είναι διαιρετική στην ιστορική πράξη. "Η, για να επαναλάβω εδώ τις ακραίες βεβαιώσεις μιας ολόκληρης σχολής, ιδιαίτερα της Γαλλικής σχολής, ό- πως πολύ ωραία συνοψίζει σε μία πολύ ωραία μελέτη του ο κ. Νούτσος, δι- δάσκων στα Γιάννενα, το συμπέρασµα είναι το εξής: «Το σχολικό σύστημα, από την ίδια την δοµή και την λειτουργία του, συµβάλλει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής διαίρεσης, της ο- ποίας το ίδιο είναι αποτέλεσμα και παίζει έτσι αντικειμενικά τόν ρό- λο της κοινωνικής συντήρησης. Το σχολείο χαρακτηρίζεται ως ο κυρίαρχος ιδεολογικός μηχανι- σµός του κράτους, μια και χάρη σ'αυτόν η εγχάραξη της κυρίαρχης ιδεολογίας στις σύγχρονες βιομηχανικές κοινωνίες γίνεται με τρόπο αθόρυβο και συγκαλυμμένο. M’ αυτόν τον τρόπο, οι σχολικοί μηχανισµοί αναπαράγουν και συμπληρώνουν την κυρίαρχη ιδεολογία. Το σχολείο αναπαράγει και τις σχέσεις παραγωγής του αντίστοιχου κοινωνικού σχηματισμού και συμβάλλει τελικά στην αναπαραγωγή του κοινωνικού καταµερι- σµού της εργασίας στον κοινωνικό σχηματισμό». Δεν έχω διάθεση ούτε να συζητήσω, ούτε να αμφισβητήσω κυρίως, την αλήθεια στη γενικότητα αυτών των συµπερασμάτων. Θα ήθελα όμως να θέσω pa την σειρά μου ορισμένα ερωτήματα. Χαίροµαι ιδιαίτερα που ε- δώ υπάρχουν, εκτός από τους πολλούς συναδέλφους και πανεπιστημια- κούς δασκάλους, και εκπρόσωποι της παιδαγωγικής επιστήμης. Αν o ρόλος της παιδείας είναι η απλή αναπαραγωγή της ιδεολογίας και του κοινωνικού καταµερισµού της εργασίας, δηλαδή η απλή αναπα- ραγωγή ενός κλειστού και ακίνητου συστήματος, αυτό θα σήμαινε ότι η παιδεία από την κατώτατη ώς την ανώτατη, δεν παίζει κανένα ρόλο στην μεταβολή του συστήματος αυτού, κανένα ρόλο στην ανάπτυξη νέων ιδεο- λογιών. Το µοντέλο αυτό, το οποίο βγαίνει λογικά ως συνέπεια όλης της προη- γούµενης λογικής, δεν μου φαίνεται pa τη σειρά του να εναρμονίζεται µε την πράξη. Η έκφραση νέων ιδεολογιών προοδευτικών, ή ακόµη και επαναστατι- κών, δεν έλλειψε και από τα πανεπιστήμια, έστω και αν διώκεται από τα πανεπιστήµια. Πολλές φορές µάλιστα η δίωξη ενός τέτοιου φορέα από τα πανεπιστήμια τονίζει και διεγείρει πολύ περισσότερο τη νέα αυτή ιδεολο- γία. Έπειτα, νοµίζω ότι είναι δύσκολο να υποστηριχθεί ότι η διαµόρφωση και η διατύπωση νέων ιδεολογιών δεν έχει καμμία σχέση µε την επιστηµο- 26 νική γνώση η οποία παρέχεται στα πανεπιστήμια. Χρειάζεται λοιπόν, κατά τη γνώµη μου, η εξέταση των συγκεκριµέ- νων διαλεκτικών σχέσεων ανάµεσα στις λειτουργίες των πανεπιστηµίων και στην ανάπτυξη καινούργιων ιδεών, καινούργιων ιδανικών. Τίθεται εδώ το σηµαντικό θέμα της επαναστατικής υφής της ίδιας της επιστήµης" της επιστήµης που, pa τον εκλογικευτικό της χαρακτήρα, µπο- ρεί να επιδράσει στην αλλαγή των κοινωνικών δομών, περιορίζοντας κάθε ιδεολογία, δηλαδή κάθε ένα σύνολο αληθειών που έχουν άμεση σχέση με την πραγµατικότητα και επίσης ένα σύνολο ιδεολογημάτων. Και, για να έρθουμε τώρα στην ελληνική περίπτωση και ειδικά στα ελληνικά πανεπι- στήμια, θα µπορούσαµε να διαπιστώσουμε σύντομα τα παρακάτω. Η παιδεία, ίσως από την κατώτατη αλλά κυρίως ιδιαίτερα η πανεπι- στημιακή παιδεία, είχε από την αρχή της ίδρυσης των ελληνικών πανεπι- στηµίων, στις αρχές του 19ου αιώνα, διπλό και µάλιστα αντιφατικό χαρα- κτήρα. Πρώτο χαρακτηριστικό της ήταν η καλλιέργεια ιδεολογημάτων. Δεν νομίζω ότι χρειάζεται να απαριθμήσω τα διάφορα ιδεολογήματα που αρχίζουν άμεσα µετά την απελευθέρωση και ίδρυση του Ελληνικού Κρά- τους και φτάνουν ώς τον 200 αιώνα. Το κυριότερο είναι ότι, αν τα προσέ- ξουμε, παρ'όλη τη φαινομενική τους εξέλιξη, έχουν κάτι το βασικό: είναι η προετοιµασία για τη γνώση του εθνικού µας πολιτισμού που καταλήγει πολλές φορές στη γνωστή μας έκφραση του ελληνοχριστιανικού πολιτι- σμού. Δεύτερο χαρακτηριστικό της πανεπιστημιακής παιδείας ήταν η a- παγγελµατική προπαρασκευή, όπως την απαιτούσαν κάθε φορά οι δοµές της ελληνικής κοινωνίας και οικονοµίας. Το τελευταίο αυτό χαρακτηριστικό πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα. Α- πό την μια μεριά έχουμε αθρόα προσέλευση των Ελλήνων στις πανεπιστη- µιακές σχολές. Παρατηρούμε, σύµφωνα pa πολλές μελέτες οι οποίες συµ- φωνούν, το ρεκόρ, από την άποψη αυτή, σχεδόν σε ολόκληρη την Ευρώ- πη. Συγχρόνως, όμως, είχαµε ώς τα τελευταία χρόνια ένα είδος υποεκπαί- δευσης. Εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, δεν νοµίζω ότι τα ελληνικά πα- νεπιστήμια καλλιέργησαν την πραγµατική επιστήμη και ότι έχουν να δεί- ξουν µεγάλες επιστημονικές μορφές οι οποίες συνέβαλαν στην ανάπτυξη μιας πρωτότυπης επιστηµονικής γνώσης. ΄Ετσι, ως προς τα κύρια χαρα- κτηριστικά των ανθρώπων που πηγαίνουν στα πανεπιστήµια, συµφωνώ με τις απόψεις του Γενικού Γραμµατέα, του κ. Ρόκου, ο οποίος επεσήμανε, pa τον τρόπο του, τον κίνδυνο και έδειξε ορισµένους τρόπους προς αποφυ- γή του. Το µεγαλύτερο μέρος των φοιτητών - που προέρχονται από όλα τα στρώµατα του Ελληνισµού pa µεγάλο ποσοστό φοιτητών που προέρχονται από τις λαϊκές τάξεις - πήγαιναν στα πανεπιστήμια για να πάρουν το πε- 27 ρίφημο χαρτί, δηλαδή να προετοιμαστούν επαγγελματικά, για να βγουν α- μέσως στην παραγωγή. Και επειδή, ιδιαίτερα στην Ελλάδα, παρουσιάζεται ήδη από την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους το χαρακτηριστικό ότι ο µεγα- λύτερος εργοδότης είναι το Κράτος, οι φοιτητές πήγαιναν στα πανεπιστή- µια για να γίνουν δημόσιοι υπάλληλοι. "Ετσι, τελειώνοντας το δημοτικό ή το σχολαρχείο ή το γυμνάσιο ή το πανεπιστήμιο, το όνειρο ενός µεγάλου ποσοστού των Ελλήνων ήταν να γίνουν δηµόσιοι υπάλληλοι. Βασική αιτία αυτού του πράγματος είναι βέβαια η αστάθεια και η ανι- σορροπία στις δοµές της ελληνικής οικονοµίας και κοινωνίας" μία κατά- σταση που λίγο έχει αλλάξει από τον Μεσαίωνα. Μπορώ αυτή τη στιγµή ως βυζαντινολόγος να διαπιστώσω και να βε- βαιώσω ότι τρεις ήταν οι μορφές στο μεσαιωνικό Βυζάντιο και τρεις εξα- κολουθούν ώς πρόσφατα να είναι οι µορφές της κοινωνικότητας και της κοινωνικής ανόδου: τα γράµµατα, µε σκοπό να οδηγήσουν τον πτυχιούχο σε μία υπαλληλική θέση ή στο να τον κάνουν δικηγόρο ή στο να τον κά- νουν γιατρό, o στρατός και, στο Βυζάντιο, ο Κλήρος. Δεν ξέρω αν εξακο- λουθεί ακόμη και σήµερα ο Κλήρος να είναι επάγγελµα και απόδειξη της κοινωνικότητας. Το κύριο έργο του πανεπιστηµίου μας, παρά τις λαμπρές και φωτεινές εξαιρέσεις, δεν ήταν η παραγωγή επιστηµόνων, αλλά η πα- ραγωγή επαγγελματιών της επιστήµης. Εδώ χρειάζεται μία παρατήρηση. M’uuro ακριβώς το ρόλο το ελληνι- κό πανεπιστήµιο, µ*αυτό ακριβώς το λειτούργηµα, μ,αυτή την ενεργητικό- τητα, έπαιξε βασικό ρόλο στην ελληνική διαστρωμάτωση. Εδώ ίσως μπο- ρούσαμε να δούµε τον ρόλο του ελληνικού πανεπιστημίου προς μία τάση ενοποίησης της ελληνικής κοινωνίας. ΄Ετσι, επιγραµματικά μπορούµε να πούµε ότι ο ρόλος του ελληνικού πανεπιστημίου, όπως τον περιέγραψα κάπως σχηματικά, ήταν να βοηθή- σει ορισμένο πληθυσμό της αγροτιάς να μεταβληθεί σε μικροαστούς και να κατακλύσει τις πόλεις καθώς και ένα µέρος των μικροαστών να γίνουν µεσαίοι αστοί, να µπουν στην υπηρεσία και να συμβάλουν στον «εκµον- τερνισµό» της Ελλάδας και ιδιαίτερα στον εξαστισμό της. Αυτό το ρόλο έπαιξε το πανεπιστήµιο, κατά την γνώµη µου, στην Ελ- λάδα ολόκληρο τον 19ο αιώνα ή σε ένα µεγάλο µέρος του. Τώρα που έχου- µε µπροστά μας μία νέα πολιτική βούληση και ένα νέο πανεπιστηµιακό γεγονός, δηλαδή την ίδρυση νέων πανεπιστημίων, τίθεται το εξής ερώτη- μα: το παλιό αυτό µοντέλο µπορεί και, κυρίως, πρέπει να εξακολουθήσει να λειτουργεί; αποτελεί πράγµατι µία στέρεα βάση για µια δηµοκρατική α- ξιολογική παιδεία, µιαν απαίτηση των καινούργιων καιρών; Δεν έχω να σας δώσω απαντήσεις ούτε να προτείνω συνταγές. Ελπίζω να είναι αυτό το ερώτηµα ένα από τα κύρια στη συζήτηση που Θα επακο- 28 λουΘήσει. Τούτο μόνο µπορώ να πω: ότι στην σημερινή προσπάθεια του Κρά- τους, που αποφάσισε την επέκταση της πανεπιστημιακής παιδείας, το Κράτος οφείλει να συνδυάσει δύο στοιχεία: τη δημιουργία πανεπιστηµια- κών κέντρων όπου να καλλιεργείται η επιστήµη - δηλαδή η βασική έρευ- να - και συγχρόνως να προσανατολίζει τα προγράµματα και τις ειδικεύ- σεις των νέων πανεπιστημίων ανάλογα µε τις πραγµατικές ανάγκες του τόπου και των περιοχών όπου θα χτιστούν και θα λειτουργήσουν τα νέα πανεπιστήµια. Να εξασφαλίσει, επίσης, την όσο το δυνατό μεγαλύτερη συµµετοχή στην ανώτατη παιδεία των λαϊκών τάξεων µε αξιολογικά κρι- τήρια εξασφαλίζοντας, όσο είναι δυνατόν, κάποια ισότητα στο ξεκίνηµα, να θέλει να βάλει σε νέες βάσεις την εξισορροπητική κοινωνική λειτουργία των πανεπιστηµίων, µια λειτουργία που μπορεί να γίνει αποτελεσµατικό µέσο δυναµικής κοινωνικής εξέλιξης για να σπάσει αυτό το φράγµα µιας µπλοκαρισµένης κοινωνίας. Ευχαριστώ πολύ Πρόεδρος: Τον λόγο έχει ο κ. Φατούρος. Δ. Φατούρος: (Πρύτανης Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονί- κης): Δεν είναι η πρώτη φορά που έρχομαι στην πόλη αυτή να συζητήσω το πάθος της πόλης αυτής να αποκτήσει πανεπιστήμιο, που εκδηλώνεται pa διάφορετικούς τρόπους pa συνέδρια διαφορετικών τίτλων κ.ά. Ευχαριστώ πολύ τον κ. Δήµαρχο που µου δίνει την ευκαιρία να επα- ναλάβω αυτά που προσπάθησα να συζητήσω πριν από τρία χρόνια. Βέ- βαια, δεν µπορώ να τα επαναλάβω, γιατί η συζήτηση γίνεται κάτω από τε- λείως διαφορετικές συνθήκες. Και η πολιτική βούληση είναι διαµετρικά αντίθετη και η πραγματοποιηµένη πραγµατικότητα είναι τελείως διαφορε- τική, pa ένα τελείως καινούργιο, διαφορετικό νόµο για τα πανεπιστήµια, και γι,αυτούς που συμφωνούν µε αυτόν και γι'αυτούς που διαφωνούν, και με την κυβερνητική απόφαση το Πανεπιστήµιο του θεσσαλικού κάμπου και της θεσσαλικής παραλίας να γίνει πραγματικότητα. ΄Ετσι, και αν επαναλάβω τις ίδιες λέξεις που έλεγα το ’80, δεν απη- χούν, δεν ακούγονται, δεν είναι οι ίδιες με τώρα. Θα µπορούσα να µην προσθέσω τίποτε απ*όσα ο κ. Ρόκος και ο κ. Σβορώνος μόλις πριν συζητήσανε. Υπάρχει ένα ενδιαφέρον στοιχείο, κά- που συναντιέται µία αισιοδοξία και ένας ενθουσιασμός του κ. Σβορώνου, καθώς τελείωνε, µε τον κ. Ρόκο. Θέλω από την αρχή-αρχή να κάνω φανε- ρό κάτι µε το οποίο θα μπορούσα να τελειώσω ή που θα ήταν αρκετό να προσθέσω σε όλα έλεγα πριν από τρία χρόνια: είναι πάρα πολύ σοβαρή αυ- 29 τη η υπόθεση ενός καινούργιου πανεπιστημίου. Νοµίζω ότι από τη συνήθεια να γίνονται πανεπιστηµια σχεδόν σε α- γροτικές πόλεις, από τη συζήτηση να ζητιώνται πανεπιστήµια σε καθηµε- ρινές στήλες επιστολογραφίας, κάπου χάνεται η δραματικότητα του γεγο- νότος. Κυρίες και κύριοι Είναι πάρα πολύ σοβαρή υπόθεση. Δεν είναι δυνατόν να συλλάβει κα- νένας, µε την πρώτη εκφορά µιας φράσης που λέει ότι ιδρύθηκε, ιδρύεται ή θα ιδρυθεί το πανεπιστήµιο, να καταλάβει πόσο είναι δραµατική παρέμβα- ση στην ζωή ενός τόπου, ακόµη και αν είναι µέσα στα πράγµατα. Μέσα στην ζωή του μικρότερου τόπου που είναι μία περιφέρεια και του μεγαλύτε- ρου τόπου ολόκληρου, είναι πάρα πολύ σοβαρή υπόθεση. Και είµαι σχεδόν βέβαιος ότι µεγάλα ποσοστά δεν καταλαβαίνουν αυτή τη δραµατικότητα που έχει το στήσιμο ενός καινούργιου πανεπιστημίου. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να λιγοστέψει τον ενθουσιασμό. Αντίθε- τα, θα πρέπει να οδηγήσει σε ένα ενθουσιασμό που σκέπτεται και επιτίθε- ται και αποφασίζει. Και όχι μόνο που επιτίθεται και αποφασίζει. Κάπου σ'αυτή την κατεύθυνση βρίσκονται δύο παρατηρήσεις. Είπε πριν ο κ. Ρόκος, ότι από τώρα πρέπει να αρχίσει μια κινητοποίηση στη Θεσσαλία για το Πανεπιστήµιο που έχει αποφασιστεί. Αυτό είναι κιόλας ένας κοινωνικός ρόλος του Πανεπιστηµίου, προτού ακόµη αρχίσει να εί- ναι πανεπιστήµιο. Το Θεσσαλικό Πανεπιστήµιο αυτή τη στιγµή λειτουργεί σε διάφορες κατευθύνσεις, µε διάφορους τρόπους, µε διάφορες εντάσεις έχει ένα κοι- νωνικό ρόλο αυτό το φάντασμα που θα γίνει µια εφημερίδα της κυβέρνη- σης. Πάλι θέλω να τονίσω την δυσκολία του. Φαίνεται ότι, από το 1980 µέ- χρι σήμερα, το μόνο που κατάλαβα είναι ότι τα πράγµατα είναι πολύ δύ- σκολα. Είναι πολύπλοκα. Αλλά δεν σημαίνει ότι μ'αυτό τον τρόπο λιγο- στεύει ένα ενθουσιασμό. "Οσο καταλαβαίνει κανείς την δυσκολία ενός ζη- τήματος, όσο την προχωράει προς επίλυση, τόσο πιο πολύ είναι αποτελε- σματική µία δουλειά και τόσο πιο πολύ παίζει ένα κοινωνικό ρόλο. Κυρίες και κύριοι, Το να συζητήσει κανείς τον κοινωνικό ρόλο του πανεπιστηµίου, µοιά- ζει πάρα πολύ εύκολο. Από δω και αρκετές δεκάδες χρόνια είναι ένα μόνι- μο σύνθηµα το αίτηµα για τον κοινωνικό ρόλο, για τη σύνδεση με την πα- ραγωγή κ.α. Μπορούμε εύκολα να ετοιµάζουμε τρεις εκφράσεις pa τις 0- ποίες ορίζεται o κοινωνικός ρόλος του πανεπιστήµιου. Και τούτο το τόσο συζητημένο ζήτηµα που λέγεται και ξαναλέγεται και θεωρείται ότι λύνεται, πολύ συχνά σε μισή ή σε μία σελίδα, είναι μια 30 πάρα πολύ πολυσύνθετη, πολύπλοκη, πολυεπίπεδη, πολυσήμαντη υπόθε- ση, όποια λέξη θέλει κανένας και προτιµάει. Αλλά ας κρατήσει την πολύ- πλοκότητα του ζητήματος. Ο κοινωνικός ρόλος του πανεπιστηµίου είναι να συνδεθεί με την πα- ραγωγή. Ναι, αλλά τι σημαίνει αυτό και πως γίνεται και ποια είναι η παρα- γωγή; Δεν είναι παραγωγή το πολιτισμικό αγαθό; Δεν είναι παραγωγή η καθημερινή ποιότητα ζωής στο δρόµο; Με τον τίτλο που έδωσα προσπάθησα να µην επάναλάβω τη λέξη που χρησιμοποιούµε με βιασύνη και ασάφεια. ΄Ετσι είπα, διάχυση, αποµόνω- ση. Το πανεπιστήμιο, κάποια πανεπιστημιακή δραστηριότητα, µπορεί να βρίσκεται σε μια διάχυση pa την καθημερινή ζωή' το πανεπιστήμιο διαχέε- ται µέσα στην ζωή της κοινότητας, την πόλης, της περιφέρειας, αλλά και η ζωή της κοινότητας, της πόλης, της περιφέρειας διαχέεται μέσα στο πα- νεπιστήμιο. Αλλά, μπορεί να είναι και αποµονωμένο το ένα από το άλλο Αυτό όµως δεν σημαίνει ότι κάποιες τεχνοκρατικές και τεχνολογικές λύσεις µπορεί να µην τις κάνει το απομονωμένο πανεπιστήμιο. "Ισως vu pnv είναι πανεπιστήµιο. Μπορεί να είναι ερευνητικό κέντρο, αλλά δεν θα είναι πανεπιστήμιο. Και στο Los Alamos είχαν υψηλή τεχνολογική ποιότη- τα, αλλά καμµία διάχυση µε την κοινότητα, pa την ζωή της περιφέρειας και της πόλης. Η παραγωγή ήταν µια ατοµική βόμβα. Το πρώτο ερώτηµα θα ήταν, ποιο πανεπιστήµιο; Μία σχολή, δύο σχο- λές; Κλασσική ερώτηση που προσπαθεί να απαντήσει και vu πεί ότι µόνο κάποια ομάδα από πανεπιστηµιακές κατευθύνσεις, σπουδές, συγκροτούν ένα πανεπιστηµιακό σύνολο, μια πανεπιστηµιακή πραγματικότητα. Εάν προστεθεί ότι και µέσα στην ίδια επιστηµονική κατεύθυνση υπάρ- χουν ένα σωρό διαφορετικές απόψεις με τις οποίες συζητείται, προσεγγίζε- ται, πραγµατοποιείται µετά µία εφαρμογή, φαίνεται αµέσως-αµέσως ότι είναι αρκετά πολυσύνθετο σύστημα αυτό που λέµε «πανεπιστήµιο». Δεν είναι, όπως ξέρουμε, η ίδρυση ενός τμήματος τάδε, με ένα κτίριο σε μία συγκεκριμένη θέση. Δεν θα συζητήσω τη σχέση της πόλης pa to πανεπιστήμιο, δεν θα επα- ναλάβω πράγµατα που είχα πει παλιότερα και που τα περισσότερα συζη- τιώνται καθημερινά. Αλλά, δεν είναι απαραίτητο, και θέλω να το κάνω φανερό, η σχέση του πανεπιστημίου με την πόλη να είναι θετική. Μπορεί να είναι αρνητική, μπορεί να είναι ένα αρνητικό παράδειγµα για την πόλη το πανεπιστήμιο. Και δεν θα έδινα εύκολα στην κοινότητα των πολιτών την ευθύνη για το ότι το πανεπιστήµιο αποµονώθηκε λίγο ή πολύ. Το ίδιο το πανεπιστήµιο, από την ίδια την λειτουργία του, είναι αυτό που θα έχει αυτή την συνεχή αλληλεπίδραση και δεν θα είναι ένα αρνητικό στοιχείο, ί- σως και λίγο επίφοβο, λίγο ιδιαίτερο µέσα σε µία κοινότητα, περιφέρεια ή 31 πόλη. Τα προβλήματα όμως είναι δύσκολα και γι'αυτό από την αρχή τόνισα την δραµατικότητα του γεγονότος και την δυσκολία του εγχειρήµατος. Α- πό την µία μεριά η συγκρότηση του πανεπιστήµιου, από την άλλη μία ολό- κληρη σειρά από παράγοντες. Είναι ένα παλιό πανεπιστήμιο µέσα σ'ένα τόπο; Είναι ένα καινούργιο πανεπιστήµιο; Αυτός ο τόπος τι προηγούμενη ιστορία έχει; Τι συνθήκες έχει; Είναι άλλο ένα ακόµη πολυσύνθετο σύστη- μα που εξαρτάται από το αν είναι καινούργιο ή παλιό, από το αν έχει δη- μιουργήσει κάποια σχέση με τον τόπο, από το αν η ομάδα των επιστηµών που καλλιεργούνται στο πανεπιστήμιο είναι αυτής ή άλλης κατεύθυνσης κλπ. Δεν μπορούµε µε τα ίδια κριτήρια να συζητήσουµε για ένα πανεπιστή- μιο που ιδρύεται μέσα στην Αθήνα, στην Οξφόρδη, στο Τύπιγκεν και για έ- να πανεπιστήμιο που ιδρύεται στο Βόλο, στη Λάρισα, στην Καρδίτσα. Θα επισημάνω µόνο µερικές από τις κατευθύνσεις που βοηθάνε για συζήτηση σ'αυτή τη σχέση και το ρόλο του πανεπιστημίου. Είναι τα τυπι- κά οικονοµικά μεγέθη, είναι ένας νέος πληθυσµός που µένει στην πόλη, εί- ναι τα σπίτια που νοικιάζονται, είναι η γη που χρησιμοποιείται, είναι τα µε- σα συγκοινωνιας, µια ολόκληρη σειρά από τέτοια χαρακτηριστικά. Αλλά, δεν είναι µόνο αυτά και δεν μπορούν να µετρηθούν µόνο ως α- πόλυτα μεγέθη. Κάθε ένα απ'αυτά είναι συγχρόνως µια κατάσταση ζωής δηλαδή μια πολιτισμική διάσταση, µια πολιτισμική δραστηριότητα. Το εί- δος της κατοικίας, το είδος του ντυσίµατος, το είδος της επικοινωνίας, ο τρόπος της ζωής, ο τρόπος της χρήσης της γης, όλα αυτά είναι συγχρόνως στοιχεία που δεν είναι απομονωμένα από τα οικονομικά µεγέθη και είναι μια πρώτη κατηγορία ζητηµάτων. Μια δεύτερη κατηγορία: δεν µπορεί ένα πανεπιστήμιο να αποκτήσει µια θετική λειτουργία, δηλαδή µια κοινωνική λειτουργία μέσα σε μια αν- θρώπινη κοινότητα, εάν δεν έχει πολλαπλότητα και πυκνότητα παρεβάσε- ων. 'Αν δεν έχει δραστηριότητες πολλαπλές και πυκνές. Και αυτό δεν μπορεί να συμβεί πάντοτε γραμμικά, να ξεκινήσει ένα πανεπιστήµιο pa κάποιες λίγες, πολύ λίγες δραστηριότητες, να περιμένει κάποιο διάστηµα, να αναπτυχθούν διάφορες δεύτερες δραστηριότητες, μετά απ'αυτές τις δραστηριότητες να τις συμπληρώσει µε άλλες κλπ. Δεν είναι γραμική η εξέλιξη των πολιτισμικών φαινοµένων. ΄Ετσι και στο πανεπιστήμιο, γιατί είναι ένα πολιτισµικό φαινόµενο από τα πιο δύ- σκολα, αυτό το δραματικό γεγονός του καινούργιου πανεπιστήµιου. Θα πρέπει pa μια πολλαπλότητα, να αρχίσει αυτή η πολλαπλότητα και η πυ- κνότητα των παρεµβάσεων στον κοινωνικό χώρο. Αυτό σημαίνει, ότι πιθανόν να είναι αρνητικό να αρχίσει pa ένα πολύ 32 μικρό τμήμα pa 5 ανθρώπους. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να αρχίσει με 20 τμήματα και µε 1000 ανθρώπους. Αυτό µπορεί να σημαίνει ότι είναι αρ- νητικό να αρχίσει μόνο με μία επιστημονική κατεύθυνση η οποία συζητεί, παρεµβαίνει στην πόλη, μόνο στην απόλυτη τιµή που είναι η δική της επι- στηµονική περιοχή. Θα πρέπει να παρέμβει και σε παράλληλες περιοχές a- πιστηµονικές, θα πρέπει να παρέµβει, όχι µόνο εκεί που ένα παραγωγικό µέγεθος έχει ανάγκη την βοήθειά του, αλλά και στα παράπλευρα. Θα πρέ- πει να αναπτύξει και την πολιτισμική πλευρά και του πιο οικονομικού µε- γέθους. Θα πρέπει να γίνει ένα παράδειγμα της πολυπλοκότητας, της ποιότητας της ζωής. Και αυτά είναι µοντέλα, είναι κατευθύνσεις, που είναι πολύ γενικές. Γιατί είναι τελείως διαφορετικοί οι µηχανισµοί γι'αυτή την παρέµβαση σε µιαν αγροτική περιοχή, απ'ό,τι είναι σε µιαν αστική περιο- χή- Θα έλεγα ότι είναι διαφορετική στο Βόλο, στην παραλία της Θεσσα- λίας, απ' ό,τι στον κάμπο της Θεσσαλίας. Από ό,τι εκεί που η μία πόλη α- πέχει δύο ώρες από' μία άλλη, από κει που απέχει μισή ώρα. Από κει που οι βροχές είναι πιο πολλές, από κει που οι βροχές είναι λιγότερες. Θα ήθελα να αναφερθώ σε ακόμη μία κατηγορία ζητημάτων. Θα πρέπει το πανεπιστήµιο να προσφέρει όχι µόνο τον ενθουσιασμό του και την πρωτοτυπία, την ανανέωση της επιστηµονικής σκέψης. Θα πρέπει να προσφέρει και την αποτελεσματικότητα. Ο ενθουσιασμός µόνος του και η πρωτοτυπία µόνη της δεν αρκούν σαν μοχλοί, σαν πολυσύνθετα συστήµατα, για να κινητοποιήσουν ένα κοινωνικό χώρο. Το µυστικό είναι να είναι αποτελεσµατικότερο. Μπορεί κάποιες περιθωριακές κινήσεις να πετύχουν µε τον ενθουσιασµό και την πρωτοτυπία. Αλλά η μη αποτελε- σματικότητα μπορεί να είναι θανατηφόρα για τη θετική αλληλεπίδραση του πανεπιστημίου pa την πόλη. Σ'αυτή την κατεύθυνση θα επαναλάβω µε άλλες λέξεις ό,τι έλεγα και προηγουμένως" ότι το πιο τυπικό οικογενειακό µέγεθος έχει πολιτισµική διάσταση. Η πολιτισμική παρέµβαση του πανεπιστηµίου, στο χώρο οποιωνδή- ποτε επιστημών, δεν έχει ανάγκη να γίνει με την ζωγραφική, µε την γλυπτι- κή, με την διάλεξη για μουσική, ή µε οτιδήποτε άλλο σχετικό. Εκεί που θα πείσει και εκεί που θα έχει μία ουσιαστική παρέμβαση θα είναι ο πολιτι- σµός που Θα βγαίνει μέσα από την ίδια την επιστήµη. Μέσα από τον τρόπο που η επιστήµη παράγεται, από τις ανθρώπινες σχέσεις των μελών της Κοινότητας του πανεπιστηµίου, από την χρήση της επιστήµης, από την a- πιστήµη στην καθημερινή ζωή. Στην ίδια κατεύθυνση, η ποιότητα των σπουδών δεν μπορεί να είναι ποιότητα σπουδών που δηλώνεται από κάποιες καλές εκδόσεις, από κά- 33 ποιες καλές εργασίες φοιτητών ή δασκάλων, αλλά δηλώνεται και από τις συνθήκες ζωής που προσφέρει η ευρύτερη Κοινότητα στην πανεπιστηµια- κή Κοινότητα. Κρήσιμο στοιχείο λοιπόν είναι να προσφέρει το πανεπιστήµιο στην ευ- ρύτερη Κοινότητα αξιοπιστία. Δεν είναι ο ρόλος της Κοινότητας αυτός που έχει την προτεραιότητα σ'αυτή τη σχέση αξιοπιστίας. Είναι το πανεπι- στήμιο το ίδιο που θα πρέπει να κερδίσει αυτή την εικόνα της αξιοπιστίας. Αυτές είναι τρεις κατευθύνσεις, που θάθελα να επισημάνω στην σχέση του πανεπιστηµίου µε την ευρύτερη Κοινότητα. Και θέλω να κλείσω με την φράση σχεδόν που ξεκίνησαν αυτές οι σύντοµες διαπιστώσεις. Είναι ένα δραματικό γεγονός το ξεκίνημα και η δημιουργία ενός πανεπιστηµίου σε ένα τόπο. Ακόμη πιο πολύ για ένα καινούργιο πανεπιστήµιο. Υπάρχει μία δυσκολία και µία ευκολία. Αυτό, µάλιστα, το πάθος και η αναμονή του πανεπιστημίου είναι µία ευκολία και µία δυσκολία. Γιατί θα προξενήσει επιταχύνσεις και απλοποιήσεις, θα ζητάει πράγματα που δεν μπορούν να γίνουν αµέσως. Αλλά, από την άλλη µεριά, η απουσία του πάθους θα απονεκρώσει το πανεπιστήµιο. Τα τεχνικά χαρακτηριστικά μπορούν να βρεθούν. Αυτά τα χαρακτηριστικά, που δίνουν την ποιότητα στα οικονομικά και τα άλλα µεγέθη, είναι απόλυτη ανάγκη να αναζητήσει, pa µια αναλυτική ψυχραιµία και pa ένα ερωτικό ενθουσιασµό, η πόλη του Βόλου και η Θεσσαλία ολό- κληρη- … Ευχαριστω Πρόεδρος: Θα παρακαλούσα, κάποιος να πάρει την πρωτοβουλία να θέσει ένα θέµα και να διατυπώσει το αίτημά του. Τον λόγο έχει ο κ. Θανάσης Σύλλας, Διευθυντής Ν. Μαγνησίας. Σύλλας: Οι Κινέζοι έχουν µια παροιμία σοφή. Λένε, «αν θέλεις να εξα- σφαλίσεις βίους βραχυχρόνιους, φύτεψε ρύζι, uv θέλεις να εξασφαλίσεις βίους κάπως µακροχρόνιους, φύτεψε δέντρο, αν θέλεις να σώσεις λαόν και "Εθνος, μόρφωσε ανθρώπους». Αυτή την αλήθεια την αναγνωρίζετε κύριοι; Πολλοί άνθρωποι δικοί pug, οι περισσότεροι απλοί άνθρωποι του λαού, την έκαναν πραγµατικότητα. Είμαι υποχρεωµένος να αναφέρω ένα φωτεινό παράδειγµα ενός ράσο- φόρου, o οποίος έλεγε «σπάστε τις πόρτες των εκκλησιών και φτιάξτε σχολεία». Αυτή είναι η γενική, η ιδεολογική θεώρηση πάνω στο θέμα της ε- πιλογής, της ζήτησης για πανεπιστήμιο στο Νοµό Μαγνησίας, στη Θεσ- σαλία γενικότερα. Μ'άλλα λόγια νοµίζω, ότι η καλύτερη, η σωστότερη, η παραγωγικότε- ρη επένδυση είναι το θέµα της παίδευσης και της εκπαίδευσης των ανθρώ- 34 πων. Αλλά, αυτό όµως όπως το είπα είναι θεωρητικό. Γι'αυτό θα θελήσω να κάνω µία γενικότερη αναγωγή στο οικονομικό, στο φυσικό, στο κοινω- νικό, στο πολιτισµό και στο οικονομικό γίγνεσθαι. Υπάρχει µια νομοτέλεια, η οποία λειτουργεί ως κριτήριο το οποίο δεν επιδέχεται σχόλια. Τα σχόλια αυτά τα γράφουν οι άνθρωποι και πολύ πε- ρισσότερο, όπως είπε ο κ. Σβορώνος, «διαφορετικά προσπαθούν να παρα- κάµπτουν καταστάσεις για να διαιωνίζουν τις εκάστοτε κατεστηµένες κα- ταστάσεις». Η νοµοτέλεια αυτή, κατά τη γνώμη μου, είναι απροσδιόριστη. Κατά κάποιο τρόπο, μπορεί να καθοριστεί από την ανθρώπινη βούληση για την εξυπηρέτηση της πρακτικής. Οπωσδήποτε, με εξέπληξε η σαφήνεια στην τοποθέτηση την οποία έ- κανε o κ. Ρόκος και, κατά την προσωπική μου άποψη, είναι αυτή η οποία ακριβώς τείνει να εξυπηρετήσει το πανεπιστήμιο. Η ίδρυση του Πανεπιστήμιου στο Βόλο, κατά την προσωπική μου γνώµη, συνδυάζει και συνδέει τον παράγοντα εκείνο για τον οποίο όλα πρέπει να δημιουργούνται, από τον άνθρωπο για τον άνθρωπο, και να συν- δυάζει όλα αυτά μαζί pa τις συνθήκες που επικρατούν στην περιοχή. Συν- δυάζει το κοινωνικό στοιχείο της λαϊκής συµµετοχής που είναι βασικό, αλλά και το στοιχείο της υπάρχουσας οικονομικής παραγωγής, η οποία θα εξασφαλίσει την αναγκαία παραγωγικότητα. Το λέω αυτό διότι παίρνω υπόψη μου μια προσπάθεια που είχε γίνει πριν από λίγα χρόνια στην Αγγλία. Είχαν προσπαθήσει να κάνουν τον σχε- διασμό της ανώτατης παιδείας µε βάση το κοινωνικό κριτήριο. Δηλαδή, να αναπτύξουν ισόµετρα όλες τις περιοχές της Αγγλίας. Και ειδαν αυτό το πράγµα στην κοινωνική του βάση, αρχίζοντας τις μεθόδους αυτές από την αρχή. Το θέμα βεβαίως θα είχε το σπέρμα της ανθρωπιάς και της καθολι- κότητας στην προσπάθεια. Ήταν όµως σίγουρα αντιοικονοµικό. Γι'αυτό και τροποποίησαν τελικά τον σχεδιασμό της Ανώτατης Παι- δείας και τον προσδιόρισαν με βάση την παραγωγικότητα της κάθε περιο- mg. Γι'αυτό ακριβώς λέω ότι πραγµατικά με εντυπωσίασε η σωστή και, κατά την γνώμη µου, προσωπική τοποθέτηση που έκανε ο κ. Ρόκος όπως και η απόφαση της Κυβέρνησης να ιδρύσει το Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο. Εδώ ακριβώς γίνεται ο συνδυασμός αυτός, του κοινωνικού στοιχείου και του στοιχείου της παραγωγικότητας. Κατά συνέπεια, δεν θα συµφωνήσω κατά κάποιο με τον αξιοσέβαστο Πρύτανη, τον κ. Φατούρο, για τους φόβους τους οποίους έχει. Τροφή πνευ- ματική στον κόσμο και στον λαό pa συµμετοχή από το λαό. Κανένας φό- βος δεν υπάρχει. 35 Πιστεύω ότι το Πανεπιστήμιο το Θεσσαλικό, κάτω από τις προύποθέ- σεις και κάτω από τις συνθήκες στις οποίες δηµιουργείται και pa την σχε- ' διασμένη απόφαση της Κυβέρνησης, νομίζω ότι θα τελεσφορήσει, διότι και οι συνθήκες υπάρχουν και η διάθεση. Πιστεύω ότι 100% θα πάμε περί- φηµα, όχι απλώς καλά. Ευχαριστώ πολύ Πρόεδρος: Τον λόγο έχει ο καθηγητής κ. Τζώνος. Τζώνος: Πιστεύω, ότι είναι πάρα πολύ επιτυχής η σειρά των εισηγήσε- ων που ακούσαµε σήμερα. Μας έδειξαν κατά βάθος δύο πλευρές του ζητή- µατος. Ξέρουμε φυσικά όλοι µας, και το είπε ο κ. Σβορώνος σήμερα, αυτόν τον ιδιάζοντα χαρακτήρα του πανεπιστηµίου, όπου δεν παράγεται γνώση. Είναι ένα φαινόμενο που προέκυψε από τον χαρακτήρα της οικονοµίας. Αν Θέλουµε να απαλείψουµε αυτό το αρνητικό στοιχείο, θα πρέπει να αλ- λάξουμε την οικονομία και την κοινωνική συγκρότηση. Το ερώτημα είναι τι πρέπει να κάνουμε παράλληλα μ'αυτή τη µεγάλη προσπάθεια αλλαγής της νομοτέλειας. Και σ'αυτό Θέλω να πω δυο λόγια. Το μίνιμουμ, κατά τη δική μου αντίληψη, που μπορεί να γίνει για το Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο είναι να γίνει ένας τόπος παραγωγής και όχι μό- νο γνώσης, ώστε να δηµιουργείται η αυτοσυνείδηση των ανθρώπων, που βρίσκονται μέσα στο πανεπιστήμιο, ότι φτιάχνουν κάτι. Και να έχουµε συ- νείδηση και πολιτική επίγνωση ότι αυτό που μπορεί να κάνει το πανεπι- στήµιο είναι να μεταχειρίζεται την γνώση που έχει για να συµμετέχει με κάποιο τρόπο στην παραγωγή. Θα έλεγα λοιπόν ότι ένας ενδιάµεσος τρόπος είναι να φέρουµε την πρακτική, την εφαρµογή, την παραγωγή όσο μπορούμε μέσα στο πανεπι- στήµιο, παράλληλα με την ίδρυσή του. Υπάρχουν νοµίζω δύο µεγάλα εµπόδια. Το ένα είναι εσωτερικό. Είναι το εμπόδιο των ίδιων των πανεπιστημιακών που από αδράνεια θεωρούν ότι το πανεπιστήµιο είναι ένας χώρος διδασκαλίας, έρευνας αλλά οπωσδήπο- τε όχι παραγωγής. Είναι λοιπόν µια εσωτερική ανεπάρκεια που πρέπει να προληφθεί. Το δεύτερο είναι ότι οι εξωπανεπιστημιακοί επαγγελµατίες δεν έχουν συνηθίσει να βλέπουν τον πανεπιστηµιακό ως άνθρωπο ο οποίος ίσως μέ- σα στο πανεπιστήµιο παράγει. Ενδέχεται απ'αυτό να δηµιουργηθούν αντι- θέσεις στον συνδικαλιστικό τοµέα. 36 Προεδρος: Ο κ. Παπαγιάννης έχει τον λόγο. Παπαγιάννης: "Ηθελα να κάνω ένα ερώτηµα στον κ. Ρόκο. Σε πολ- λές χώρες η ανώτατη παιδεία έχει στενή σχέση πολλές φορές με την από- κεντρωμένη διοίκηση, την τοπική αυτοδιοίκηση, στους διάφορους βαθ- µούς. Στη χώρα μας αυτό δεν συμβαίνει σημερα. Αλλά µέσα στις προοπτι- κές που δίνονται από την Κυβέρνηση για αποκέντρωση και για δέσιµο των πανεπιστημίων με τις περιφέρειες, μήπως υπάρχουν κάποιεςσκέψεις για την µελλοντική σχέση που Θα υπάρξει μεταξύ της τοπικής αυτοδιοίκησης των περιφερειών και της ανώτατης παιδείας; Ρόκος: "Οπως είπε προηγουμένως ο συνάδελφος Σβορώνος, ο και- νούργιος Νόμος για τα πανεπιστήμια ανοίγει πόρτες και παράθυρα ολό- πλευρα στην σύνδεση του πανεπιστημίου με την κοινότητα, µε την παρα- γωγή- Υπάρχει ένα Προεδρικό Διάταγμα από τον Νόµο και θα το πω για να εκφράσω και κάποιο παράπονο σε πολλούς φίλους που είναι σ'αυτή την αίθουσα. Το διάταγμα αυτό λέει ότι ειναι δυνατό να ιδρυθεί Νομικό Πρό- σωπο Δηµοσίου η Ιδιωτικού Δικαίου για την ανάπτυξη και αξιοποίηση της περιουσίας του πανεπιστημίου. Και αυτό βέβαια σημαίνει ότι μπορεί να παράγει πράγματα που να συνδέονται άμεσα και καταλυτικά pa την ανά- πτυξη της περιφέρειας. Παρακάλεσα εκλεκτούς συντρόφους, συναγωνιστές και φιλους να το κάνουν αυτό. Κάποια στιγμή στους 24 µήνες που κατάφερα να πάρω μια άδεια και εγώ, ένα απόγευμα, πήγα και το έκανα. Παρακαλώ θερμά να µπουν μπροστά οι διαδικασίες να το διορθώσουν και να βάλουν τα θεµέλια σε µια πρόταση συζήτησης για ένα νομικό πρόσωπο που θα δένει το πανε- πιστήµιο pa την κοινότητα, µέσα στην λογική του, µέσα στους σκοπούς του. Πρώτος απ'όλους, τουλάχιστον στο σχέδιο που εγώ προτείνω, είναι η σύνδεση pa την τοπική αυτοδιοίκηση και µε την περιφέρεια. Αυτό περνάει σαν φιλοσοφία και σαν ιδεολογία από τον Νόµο. Δεν μπορεί κανενας πανεπιστημιακός δάσκαλος ν'ασκησει ελεύθερο επάγγελ- µα, αυτό είναι καθιερωμένο από τον Νόµο, αλλά επιτρέπεται η δουλειά ε- νός πανεπιστηµιακού δάσκαλου µόνο για το Δηµόσιο, για την τοπική αυ- τοδιοίκηση, τους αγροτοβιοµηχανικούς συνεταιρισµούς και τα συνδικά- τα. Δένεται πραγματικά ο πανεπιστημιακός δάσκαλος pa μια άλλη ποιό- τητα, όχι µόνο αξιοποίησης των επιστημονικών εργαλείων και των μέσων του πανεπιστηµίου, αλλά και αξιοποίησης της γνώσης για την βελτίωση της ποιότητας ζωής στην κοινότητα. Αυτό όµως δεν γίνεται με θεσµό και αυτό ηθελα να πω προηγουμένως στον εκλεκτό συνάδελφο κ. Σύλλα. ο o- 37 ποίος ήταν πολύ αισιόδοξος. Η μικρή μου πείρα στην Διοίκηση μου λέει ότι ο θεσµός είναι η καλή αρχή αλλά, αν δεν ακολουθηθεί από πολύ υπεύθυνη και ώριμη δουλειά του πολίτη, είναι μια τρύπα στο νερό. Γι'αυτό λοιπόν, ολοκληρώνοντας, κάνω και μία έκκληση. Η υπόλοι- πη συζήτηση να πάρει τη μορφή ίσως εκείνη, που θα οδηγήσει στο να ξέ- ρουµε ότι συνεισφέραµε όλοι από εδώ μέσα και, αύριο πρωί, στο συνδικά- το µαςή στον τόπο δουλειάς ή στην δηµόσια υπηρεσία, στο να γίνει γρηγο- ρότερα πραγματικότητα το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλίας. Αυτό απαιτεί μια ριζικά διαφορετική θεώρηση του διαλόγου που Θ'ακολουΘήσουμε. Πρόεδρος: Ο κ. Παπαγιάννης πήρε απάντηση στο ερώτηµά του; Παπαγιάννης: Βεβαίως. Κόκκινος (Πρόεδρος Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης Μαγνη- σίας): Θα ήθελα να θέσουμε µερικά προβλήµατα πιο πρακτικά γύρω από όσα αναφέρθηκαν. Πρώτα-πρώτα, σ'αυτά που είχε αναφέρει ο κ. Ρόκος, θα ήθελα να πω ότι χρειάζεται ενεργοποίηση κυρίως των ειδικοτήτων της περιοχής pug, ώστε να μην καταλήξει το Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο να εί- ναι αυτό που θα µαζεύει ότι περισσεύει από τα άλλα πανεπιστήµια της Ελ- λάδας. Θα πρέπει αυτό το Πανεπιστήμιο να ανταποκρίνεται πραγματικά στις ανάγκες και στις απαιτήσεις του θεσσαλικού χώρου και λαού, έτσι ώστε να μπορεί να γίνει ο φορέας που θα μορφώσει πραγματικά την νεολαία της Θεσσαλίας, όπως εκείνη θέλει. Σ'αυτό που είχε πει 0 K. Σβορώνος, για το άνοιγμα του πανεπιστηµίου στον τόπο και συγκεκριµένα στην Θεσσαλία, θα ήθελα να πω ότι σκεπτό- µαστε κάτι σαν τοπικές εξετάσεις. Προκειµένου να έχουμε πανελλαδικές εξετάσεις να έχουµε τοπικές. Αυτό είναι δυνατό από την στιγµή που, απ' ό,τι φαίνεται, κάθε περιφέρεια της Ελλάδας αποκτά το δικό της πανεπι- στήμιο. "Ετσι το Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο θα εξυπηρετεί κυρίως τους Θεσσαλούς και µετά την υπόλοιπη χώρα. Αυτό πάντως προύποθέτει ότι το Πανεπιστήμιο θα είναι πλήρες, τουλάχιστον όσον αφορά στις ανάγκες της περιοχής. Τέλος, εκείνο που αναφέρθηκε από τους εισηγητές, κυρίως από τον κ. Ρόκο και κ. Σβορώνο, ότι το πανεπιστήμιο πρέπει να συμµετέχει στην πα- ραγωγή, Θα πρέπει και εμείς να το πετύχουμε από την πλευρά pug. Αυτό σηµαίνει ότι είναι απαραίτητη η μετεκπαίδευση των καθηγητών της Μέσης Παιδείας πάνω στην επιστή μη τους. Κι αυτό γιατί φαίνεται ότι είμαστε α- 38 ποκομμένοι από την επιστήµη pug, από την στιγμή που Θα πάρουμε το πα- νεπιστημιακό πτυχίο. Υπάρχουν βέβαια οι ΣΕΛΜΕ, οι οποίες όμως δεν ι- κανοποιούν πλήρως γιατί δέχονται κάθε χρόνο πολύ λίγους καθηγητές για μετεκπαίδευση. Επίσης εδώ θα ήθελα να τονίσω ότι συμµετοχή του πανεπιστηµίου στην παραγωγή θα ήταν και η συμβολή των πανεπιστηµιακών στην γενι- κότερη εκπαίδευση πάνω σε διάφορα Θέματα που αφορούν σε γονείς και μαθητές. Ευχαριστώ Ρόκος: Ευχαριστώ τον συνάδελφο Κόκκινο που έδωσε τρεις πρα- κτικές λύσεις οι οποίες προχωρούν τον διάλογο. Σχετικά pa την κινητο- ποίηση των µαθητών που είπε, θα πρέπει να έχουµε στο μυαλό pug ότι δεν φθάνει ν'αγαπήσουν το Πανεπιστήµιο της Θεσσαλίας" πρέπει να δούνε την ευρύτερη διάσταση, ότι έχει παγιωθεί η νοοτροπία ότι το πρώτο πανεπι- στήμιο είναι στην Αθήνα και το δεύτερο στην Θεσσαλονίκη. Για να αποδώσει αυτό το πράγµα, πρέπει από σήμερα, από αύριο το πρωί, να ξεκινήσει από σας, τους δασκάλους και τους καθηγητές, δημο- κρατική πλύση εγκεφάλου. Δεν µε ενοχλεί καθόλου o όρος «πλύση εγκε- φάλου» όταν η «πλύση αυτή» είναι δημοκρατική. Δεν είναι δυνατόν να δε- χόµαστε να γίνονται πλύσεις εγκεφάλου αντιδημοκρατικές ή φασιστικές και να μην μπορούμε να πούμε «επί τέλους αγάπησε τον τόπο σου, µείνε σ'αυτόν, πάρε την κατάσταση στα χέρια σου και αυτό θα γίνει µόνον όταν αγαπήσεις τον τόπο σου και το πανεπιστήµιό σου». Αυτό είναι μία ιστορία πολύ δύσκολη και χρειάζεται vu γίνουν σεμινά- ρια, συνέδρια, κλπ. και κάθε µέρα στο σχολείο να το πάρει η ΟΛΜΕ, η ΔΟΕ, να το πάρουν οι φίλοι εδώ οι πανέπιστημιάκοί και να το κάνουν Ku- θημερινή δουλειά. Το ίδιο και οι εργάτες, η τοπική αυτοδιοίκηση και οι πα- πάδες που είναι πολύ χρήσιμοι, στον βαθµό που Θα Θελήσουν να βοηθή- σουν. Το δεύτερο σημείο για τις τοπικές εξετάσεις είναι πραγµατικά μια πο- λύ ενδιαφέρουσα άποψη. Θέλω να πω ότι το συζητήσαµε, το µελετήσαµε, δεν ξέρουµε αν είναι απόλυτα συνταγµατικό το να εµποδίσεις κάποιον . Γιαννιώτη να πάει στην Θεσσαλία ή κάποιον Θεσσαλό να πάει στην Πά- τρα. Το ψάχνουμε πάντως, είναι μία θετική λύση. Στην Αλβανία που υπάρ- χει, είναι κάτι πολύ ενδιαφέρον και στην Γαλλία έγινε πριν από 3 χρόνια, αλλά δημιουργήθηκαν πολλά προβλήματα. Σ'αυτό ίσως ο κ. Σβορώνος θα µπορούσε να μας δώσει μερικά στοιχεία, γιατί η πείρα είναι θεµέλιο για την παραπέρα δουλειά. Για την μετεκπαίδευση των καθηγητών έχω να πω κάτι το πολύ ενδια- 39 φέρον και ισως απ'αυτό βγάλετε και είδηση. Το Εθνικό Συμβούλιο Ανώτα- της Παιδείας, που έχω την τιμή να είμαι Πρόεδρος του, ξέρετε ότι αποτε- λεί ένα συµμετοχικό όργανο όλου του λαού και όλων των κομµάτων που αναγνωρίζονται στην Βουλή. Συμμετέχουν ισότιµα ένας του ΠΑΣΟΚ, ένας της Νέας Δηµοκρατίας, ένας του ΚΚΕ. Στο Ε.Σ.Α.Π. έχουν αναλάβει τα μέλη του, οι Πρυτάνεις, να φέρουν σχέδιο σεµιναρίων µετεκπαίδευσης που θα γίνονται σε τοπικό επίπεδο. Πέρα από το τι θέλουµε και από ό,τι κά- νουµε ή θα κάνουμε πολύ γρήγορα, το ίδιο το πανεπιστήµιο έχει χρέος να κάνει συνεχή σεµινάρια μετεκπαίδευσης και επιµόρφωσης όλων των επι- στηµόνων αλλά και των εργαζοµένων της περιοχής. Το πανεπιστήµιο δεν είναι μόνο ένας χώρος δεµένος µονοσήµαντα pa τους επιστήμονες. "Οπως είπαµε όλοι, το πανεπιστήμιο µπορεί να είναι καταλύτης κοινωνικών αλλαγών. Μπορούσε να αναπαράγει δυνάµεις και ιδεολογιες, ως τότε που η άρχουσα τάξη είχε άλλη ιδεολογία. Σή µερα, Κυ- βέρνηση είναι η Κυβέρνηση των εργαζοµένων. Ο Νόμος-πλαίσιο για τα ΑΕΙ λέει με σαφήνει στο πρώτο του άρθρο ότι δεν έχουµε άρχουσα'ιδεολο- γία εμείς για να επιβάλουμε. Το πανεπιστήμιο είναι ανοιχτό, μόνο όταν εί- ναι πλουραλιστικό και τέτοιο πανεπιστή μιο εμείς θέλουμε και αυτό το πα- νεπιστήμιο χτίζουμε. "Αρα λοιπόν το πανεπιστήµιο Θα είναι ανοιχτό στους εργάτες, στους δημόσιους υπάλληλους. Είναι ανοιχτό παράθυρο στην κοινωνία, όχι θεω- ρητικά και ευχολογικά. Αυτό όμως δεν είναι υπόθεση κανενός καλού Κρά- τους, κανενός χαρισµατικού Πρωθυπουργού όπως είναι ο Παπανδρέου, καμιάς καλής Κυβέρνησης. Είναι υπόθεση των κινημάτων. Γι'αυτό λοιπόν, θα το πω για μια ακόμα φορά. Χωρίς λαϊκό κίνημα που να δουλεύει, όχι να εύχεται και να δημαγωγεί, αλλαγή δεν γίνεται. Πρόεδρος: Θα ήθελα να παρακαλέσω τον κ. Σβορώνο να μου επιτρέ- ψει, για να κλείσουμε ένα θέµα που έμεινε λίγο ανοιχτό, αν μπορεί να μας πει κάτι από την εµπειρία της Γαλλίας για την εφαρµογή της τοπικής αξιο- λόγησης. Σβορώνος: Δυστυχώς δεν ξέρω ακριβώς την εξέλιξη αυτή στη Γαλ- λία. Εκείνο όμως που ξέρω είναι ότι επιχείρησαν, πριν από πέντε χρόνια περίπου, την υποχρεωτική φοίτηση στα πανεπιστήμια κατά περιοχές. Αυ- τό όµως δεν επετεύχθη για πολλούς και διαφόρους λόγους. Εκείνο όμως που θα πρέπει να γίνει και εδώ είναι να θεωρηθούν όλα τα πανεπιστήµια ισοδύναµα. "Οταν όλα τα πανεπιστήμια γίνουν ισοδύναµα, τότε πια αυτό είναι πρόβληµα - και εδώ θα συµφωνήσω με τον κ. Ρόκο - των φορέων. 40 Πρόεδρος: Ο κ. Ρόκος έχει τον λόγο. Ρόκος: Το Υπουργείο Παιδείας της Γαλλίας, που έκανε την μεταρ- ρύθµιση, προσπάθησε, μέσα σε μία γενικότερη επιλογή της ΕΟΚ, να στα- µατήσει την πορεία προς τα πανεπιστήµια και να τονωθεί βίαια η τάση προς την εφαρµογή. Αυτό δεν είναι αναγκαστικά κακό. Αν το κάθε παιδί επιλέγει να πάει στην εφαρμογή pa την δική του βούληση, επειδή οι δεξιό- τητές του είναι τέτοιες, καλό είναι να πάει, μόνο που δεν μπορεί να το στεί- λει κάποιος µε το ζόρι. Θα διάφωνήσω λίγο pa τον κ. Σβορώνο. Τα πανεπιστήμια όχι μόνον είναι ισότιμα αλλά τα πανεπιστήμια της περιφέρειας, δηλώνω, είναι καλύ- τερα από τα πανεπιστήμια του Κέντρου. Λέω συγκεκριμένο παράδειγµα, που το ξέρει καλύτερα από µένα ο κ. Σβορώνος. Προκύπτει θέση για κα- θηγητή στο Πάνεπιστήμιο της Κρήτης. 30 υποψήφιοι από τους οποίους οι 28 καθηγητές τακτικοί σε πανεπιστήμια του εξωτερικού. 142 κενές θέσεις στην Θράκη, 14 µόνο υποψηφιότητες. Καταλαβαίνετε; Φατούρος: Το πανεπιστήµιο πρέπει να είναι πλήρες, να γίνονται ε- δώ οι εξετάσεις. Πίσω από αυτήν την αγωνιώδη προσπάθεια να δυναµώσει το πανεπιστήµιο για να έχει ποιότητα, τα επιχειρήματα έρχονται και ξα- νάρχονται σε ένα κλειστό κύκλο επιδιώξεων. Είναι από τα δυσκολότερα προβλήµατα που έχει να αντιμετωπίσει η ανώτατη εκπαίδευση. Εγώ όμως δεν συζητώ αν είναι έτσι, αν δεν ξέρω τι είναι το Γυµνάσιο, αν δεν ξέρω τι είναι το Λύκειο, αν δεν ξέρω τι κουλτούρα έχουµε στις άλλες περιοχές. Ε- πίσης δεν μπορώ να εισηγηθώ για πολλές ή λίγες σχολές, αν δεν το συσχε- τίσω µε την πόλη. Διότι όσο και αν είναι πολύ καλό ένα πανεπιστήµιο κά- που σε μία από τις άλλες πόλεις της Ελλάδας, η Αθήνα π.χ. συγκεντρώνει, επειδή έχει 100% πανεπιστήμιο, µία άλλη ιστορική φόρτιση στο πανεπι- στήμιο το ίδιο. Επί πλέον υπάρχουν αντικειμενικά χαρακτηριστικά. "Οταν στην Αθήνα υπάρχουν 3.000.000 κάτοικοι δυστυχώς µαζεµένοι εκεί και ό- ταν εκεί παίρνονται όλες οι αποφάσεις του τόπου, δεν µπορεί το Πανεπι- στήµιο της Αθήνας να έχει τα ίδια ποιοτικά και ποσοτικά γνωρίσµατα μ'ενα πανεπιστήμιο που έχει ανάγκη να στέλνει τέλεξ για να συνεννοείται pa το Κέντρο ή έχει ανάγκη το προσωπικό του να µετακινείται συνεχώς pa αυτοκίνητο ή με οτιδήποτε άλλο. Φράγκος: Οι τρεις οµιλητές σήμερα ξεπέρασαν αυτό που οι ίδιοι εί- ναι στην ουσία. Δηλαδή o πρώτος, που είναι πολιτικός και διοικητικός, o- πωσδήποτε, pa τα ανοίγµατα που έκανε, pug παρουσίασε µιαν αντιπραγ- ματικότητα που δεν ξέρω όμως αν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. 41 O ιστορικός κ. Σβορώνος μπήκε και δούλεψε θαυµάσια μέσα στα χωρά- φια της παιδαγωγικής και ο κ. Φατούρος μίλησε για τη δραµατικότητα ων καταστάσεων. Αυτά τα στοιχεία, νομίζω ότι συνέθεσαν µια πολύ καλή πραγματικό- ητα για να δούµε τον ρόλο του πανεπιστηµίου στην σημερινή κοινωνία. Ε- ειδη όµως πρόκειται για ένα περιφερειακό πανεπιστήµιο και επειδή συμ- αίνει να δουλεύω 18 χρόνια σε ένα περιφερειακό πανεπιστήμιο στα Γιάν- ενα, θα ήθελα να κάνω τις εξής σκέψεις: "Ολοι μιλάµε για αποκέντρωση αλλά, χωρίς καλά-καλά να το κατά- "βει, και ο κ. Ρόκος µίλησε για περιφερειακό περιπτωσιακό Πανεπιστή- ιο στα Γιάννενα και αυτό το πράγμα είναι μία πραγματικότητα. "Οταν μι- ούµε δεοντολογικά, λέµε για την αποκέντρωση, για την περιφέρεια, κλπ. Όταν όμως μπαίνουμε σε κάποια ουσία, σε κάποια εκκίνηση, κάνουμε ύγχυση ανάµεσα στο περιφερειακό και στο περιθωριακό. Η μοίρα των περιφερειακών πανεπιστημίων είναι πραγµατικά πάρα ολύ δύσκολη και είναι δύσκολη διότι είναι ενδημικός ο συγκεντρωτισμός ου υπάρχει στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστηµα. Εύκολα θα ειπωθεί αλ- ά δύσκολα θα έρθει ο καθηγητής από τα Γιάννενα. Πραγματικά είναι δύ- κολο να πάω στην Αθήνα γιατί πρέπει να περάσω από το Ρίο-Αντίριο, δύ- κολο να πάω στην Θεσσαλονίκη γιατί πρέπει να περάσω από την Κατάρα αι πραγματικά θα µ'αφήσουν να ζω εκεί στο Πανεπιστήµιο μόνος pa τα αρτιά μου, να ζω µε μια πραγματικότητα διαφορετική από αυτή που θα ή- ελα. Η διάσταση λοιπόν της δραματικότητας των περιφερειακών πανεπι- τημίων, που ανέφερε 0 K. Φατούρος, αναμφισβήτητα υπάρχει. Η αισιοδο- ία βέβαια είναι ωραίο πράγµα, είναι θαυµάσιο να το έχουµε, αλλά δεν ση- αίνει η αισιοδοξία ότι θα ξεφύγουμε από µία πραγµατικότητα που υπάρ- ει. Γίνεται τώρα εδώ συζήτηση για την εντοπιότητα. "Ερχομαι σ'αυτό το λευταίο. Ειπώθηκε ότι καλό θα είναι τα παιδιά της Ηπείρου να πηγαί- ουν στα Γιάννενα, στην Θεσσαλίας στη Θεσσαλία, της Αθήνας στην Αθή- κλπ. Σκεφθείτε αν αυτό το πράγµα παραβληθεί pa κάτι που ειπώθηκε από α Υπουργό της προύπάρχουσας κατάστασης, που είπε ότι δεν θα ιδρύ- ουµε Λύκεια παρά σε ορισμένες µόνο πόλεις. Μα αυτό ίσως εµείς θέλου- a. Na κρατήσουμε το παιδί του νησιού στο νησί, το παιδί του χωριού στο ριό του και το παιδί της πόλης στην πόλη. Δηλαδή το πανεπιστήµιο θα συνεργήσει σε μιαν εντοπιότητα, σε µιαν υναμία να κινηθεί ένας πληθυσμός από µια περιοχή σε µιαν άλλη, τελι- " δηλαδή αυτοί που αυτή τη στιγμή έχουν το προνόµιο να είναι στην Αθή- 42 να, να µείνουν στην Αθήνα και αυτοί που έχουν το προνόμιο να µένουν στο ΄Αγαντα της Ηπείρου, να παραμείνουν εκεί. Νοµίζω λοιπόν ότι µια τέτοια μορφή εντοπιότητας είναι αντίθετη µε µια κινητικότητα που πρέπει να υπάρχει, με μια κινητικότητα του πληθυ- σμού που είναι φυσική και πρέπει να υπάρχει. Βέβαια το θέμα είναι να δη- μιουργηθούν τέτοια κίνητρα, ώστε να μην συγκεντρώνονται οι άνθρωποι στην Αθήνα, αλλά από την στιγμή που υπάρχει µία πραγµατικότητα, δεν μπορεί κανένας να εµποδίσει, και δεν πρέπει ίσως vu εµποδίσει, την κινη- τικότητα. Το θέµα νοµίζω δεν είναι το να μείνουν οι Θεσσαλοί στην Θεσσαλία, οι Ηπειρώτες στην ΄Ηπειρο, οι Αθηναίοι στην Αθήνα. Το θέμα είναι να δη- µιουργηθούν σωστές μονάδες σε όλες τις περιοχές και συγχρόνως ευκαι- ρίες απασχόλησης και δουλειάς σε εκείνη την περιοχή. Το πανεπιστήμιο λένε ότι παράγει έρευνα. Παράγουµε έρευνα στα Γιάννενα. Για να παραχθεί όμως αυτή η έρευνα χρειάζεται ιδρώτας. Στην Αθήνα, όμως, γίνεται με πολύ διαφορετικούς όρους. Αν διατηρηθούν αυ- τές οι δαπάνες στην Αθήνα, στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, στη Θεσσαλο- νίκη και εάν δεν βρεθούν εξισορροπιστικοί οικονοµικοί παράγοντες μέσα στα πανεπιστήμια. τότε αυτές οι καταστάσεις Θα υπάρχουν. "Οταν ιδρώνουµε εμείς για να μπορέσουµε να πάρουμε 10 ή 30 χιλιά- δες για να κάνουµε µια έρευνα, ή vu πάρουµε έναν άνθρωπο στα Γιάννενα, και όταν αλλού θα μας δώσουν τεράστια ποσά, τότε υπάρχει μια ανισότη- τα. Βέβαια αυτές οι δυσκολίες αναμφισβήτητα μπορούν να ξεπερασθούν πολλές φορές, αλλά όχι πάντοτε. Νοµίζω ότι για να μπορέσει, από τις εμπειρίες που έχω αποκτήσει στα Γιάννενα, να λειτουργήσει ένα περιφερειακό πανέπιστήµιο, θα πρέπει να ε- νισχύεται στην αρχή του με πολλαπλά ποσά σε σχέση pa τα ποσά τα οποία δίνονται στα άλλα πανεπιστήμια. Γιατί χωρίς αυτή την οικονομική βάση, ο τρόπος των κληροδότημάτων. που ανέφερε 0 K. Ρόκος, νοµίζω ότι δεν α- ποδίδει. Στα Γιάννενα έχουμε ένα κληροδότηµα, γύρω στα 3.000 στρέμμα- τα, έξω από την πόλη και το Πανεπιστήμιο το πέταξαν έξω από την πόλη και δεν µπορεί να λειτουργήσει µέσα στην πόλη και απομονώθηκε θαυμά- σια. Πολλές φορές, λοιπόν, τέτοια κληροδοτήµατα λειτουργούν για να αν- τιστρέψουν αυτό που πρέπει να κάνει το πανεπιστήμιο. Γι'αυτό λοιπόν νο- µίζω ότι µπορούν να βρεθούν ρυθμιστικοί παράγοντες, οι οποίοι να δυνα- μώνουν την ύπαρξη και ίδρυση του πανεπιστημίου, αμέσως από την αρχή του. "Οπως έχουµε αντισταθµιστική εκπαίδευση, θα πρέπει να έχουµε αν- τισταΘµιστική οικονομία. ΑντισταΘµιστική οικονομία Θα πει, το Πανεπι- στήµιο των Ιωαννίνων ή το Πανεπιστήμιο του Βόλου που θα ιδρυθεί, να βρεθεί τρόπος να ενισχυθεί, είτε το Θέλουμε είτε όχι. Εφ'όσον όλα τα ποσά 43 βγαίνουν από το Κράτος, πρέπει να ενισχυθεί από το Κράτος. Αυτά ήθελα να πω. Ρόκος: Θα διαφωνήσουμε λίγο, αλλά ένας διάλογος δημοκρατικός έχει όχι μόνον το δικαίωμα της διαφωνίας αλλά έχει και την µεγάλη χα- ρά, αν αυτά που θα πω εγώ τώρα Θα είναι πειστικά και αξιόπιστα, ο κ. συ- νάδελφος, που τόσο σκληρός ήταν, να πει ότι σε κάποιο σημείο είχε λά- Θος. Ο κ. Φράγκος έκανε ένα λάθος. Προσπάθησε να ερµηνεύσει την ση- µερινή πραγµατικότητα με δεοντολογικά εργαλεία του παρελθόντος. Είπε τι έκανε ένας Υπουργός της προηγούµενης κατάστασης. Μα, ο Υπουργός της προηγούμενης κατάστασης ανήκε σε µία πολιτική δύναμη που δεν πά- λευε για εθνικά ανεξάρτητη, αυτοδύναμη και σύμµετρη οικονομική, κοι- νωνική και πολιτιστική ανάπτυξη του τόπου. Και φυσιολογικά ήθελε να έ- χει στην Κω βαρκάρη τον Κώο, εµείς όµως έχουμε µια άλλη αντίληψη και θα πω πώς με ντοκουµέντα κριτικάρουµε τους πρώτους 24 μήνες. Η γνώµη μας είναι ότι κάθε µία περιφέρεια πρέπει να έχει για τον κάθε πολίτη, για τον κάθε εργαζόµενο, ίδιας ποιότητας πλούσια συνολικά ζωή και πολιτιστική παραγωγή. Αυτό µήπως, pa κάποιο τρόπο, ξεκινήσαμε να το κάνουμε; Αυτό βέβαια δεν μπορεί να γίνει αµέσως. Θα σας πω ένα παράδειγμα, ξεκινώντας από το απλό: το Υπουργειο Παιδείας, µεταβίβασε 114 αρμο- διότητες από το Κέντρο στην περιφέρεια. Κι αυτό συνέβη σε όλα µαζί τα Υ- πουργεία. Είναι εδώ ο Υφυπουργός κ. Πιτσιώρης. Μπορεί να πει τι έγινε στο δικό του τον τοµέα, κι αν δεν πρόλαβε να ενημερωθεί, μπορεί να πει για τον προηγούμενο τοµέα της ευθύνης του, για το Υπουργείο Βιομηχα- νίας. Γίνεται μία κοσμογονία στη μεταφορά των κονδυλίων. 'Οταν μιλάω για κοσμογονία, εννοώ κοσμογονία. Δηλαδή, πράγµατα που δεν κάναμε μέχρι πρό τινος. Δεν έχουµε όµως μια καλή διοίκηση για να φανούν. Η διοίκησή μας είναι τόσο πολύ άρρωστη, που πολύ δύσκολα µπορεί να από- δεχθεί και να αποδώσει όσα της δίνουµε σε περιφερειακό επίπεδο. Εδώ έχουμε νοµάρχες και μπορούν πραγµατικά να μας πουν ότι από εδώ και πέρα όλες οι προσλήψεις θα γίνονται σε νοµαρχιακό επίπεδο. "Ο- λες οι θέσεις θα ιδρύονται σε περιφερειακό επίπεδο. Ένα πολύ ση μαντικό θέµα, στο οποίο δυστυχώς έκανε λάθος ο κ. Φράγκος εδώ. Είπε να ενισχυ- θούν τα περιφερειακά πανεπιστήµια. Από τις 18 Οκτώβρη του 1981, και μπορώ να το βεβαιώσω κατηγορηματικά, δραµατικά ενισχύσαμε τα περι- φερειακά πανεπιστήμια, τόσο πολύ που για το κτιριακό του Πανεπιστη- µιου Αθηνών γράψαµε πιστώσεις 10.000 δρχ., ενώ τελειώσαμε κτίρια, και 44 µπορεί να το πει ο κ. Σβορώνος, στην Κρήτη, στη Θράκη και στα Γιάννε- να. Στα Γιάννενα, ειδικότερα, υπήρξαν όλα τα κονδύλια, δεν µπόρεσαν όμως να προχωρήσουν στη μελέτη. Για το ότι δεν προχώρησε η µελέτη. ώ- στε να απορροφηθούν τα κονδύλια και να τρέξει το έργο, δεν μπορεί να ευ- θύνεται η Κυβέρνηση. Και πρέπει να είμαστε τίμιοι και ξέρω ότι ο κ. Φράγ- κος ήθελε να κάνει καλόπιστη κριτική. Θέλω να πω και κάτι άλλο. Το Φιλοσοφικό Τμήμα. στο οποίο τόσο θετικά συµβάλλει ο κ. Φράγκος, έχει 76 μέλη διδάκτορες. Το Τµήµα που δουλεύω εγώ, στο κεντρικότερο Πανεπιστήµιο της Θεσσαλονίκης, έχει 14 και το Τμήμα Ηλεκτρονικών Υπολογιστών της Πάτρας έχει 3. Πράγμα που σημαίνει ότι δεν είναι σωστά μερικά πράγματα. Είναι πραγματικά 76 τα µέλη του διδακτικού προσωπικού. Εάν λογαριάσουµε τους μισθούς που παίρνουν 76 μέλη µε τους µι- σθούς που παίρνουν τα 3 μέλη, φαίνεται ότι δραματικά ενισχύεται το Φιλο- σοφικό Τµήµα των Ιωαννίνων σε σχέση pa τα αλλά Φιλοσοφικά Τμήµατα. Εγώ τα λέω όχι για να αντιδικήσω. και ούτε πραγµατικά ήθελα να δη- µιουργήσω ένα πρόβληµα στον κ. Φράγκο. Θέλω να πω το εξής. Η πολιτι- κή την οποία εφαρμόζουµε τώρα είναι πολιτική αποκέντρωσης και ίδιας ποιότητας ευκαιριών σε κάθε γωνιά της Ελλάδας, χωρίς να σημαίνει ότι θέλουμε κάποιος από τα ΄Αγαντα να μείνει στα ΄Αγαντα. Να επιβάλουµε δεν μπορούμε. Να ενισχύσουμε, αυτό υποχρεούµαστε να το κάνουμε. Να σας πω και για ποιον άλλο λόγο; Γιατί οργιάζουν οι αιτήσεις προς το Υ- πουργείο, του τύπου «σας παρακαλώ µεταφέρετε το παιδί µου το καύµένο που είναι ανάπηρο κλπ., δεν έχω κανένα, από τα Γιάννενα στην Πάτρα, α- πό την Πάτρα στην Αθήνα». Αλλά υπάρχει μία τέτοια ιστορία που δεν βοη- θάει ποτέ μία περιοχή ν'αναπτύξει σωστά τον Κοινωνικό και παραγωγικό της ιστό. Πού ήθελα να καταλήξω pa όλα αυτά. ΄Εχει δίκιο ο κ. Φράγκος. ’1- σως μίλησε µε µία αδράνεια από το παρελθόν, γιατί πραγματικά και η δι- κή μας πολιτική δεν κατάφερε να δείξει αποτελέσματα τόσο πολύ φαντα- στικά στα δύο αυτά χρόνια. Αλλά. όπως σας είπα από την αρχή, μπήκε το νερό στο αυλάκι και κυλάει προς τη θετική κατεύθυνση. Από την άλλη μεριά, γνωρίζω ότι ο μαξιμαλισµός των απαιτήσεων δεν βοηθάει ουσιαστικά και είµαι σίγουρος ότι ο K. συνάδελφος δεν είναι μαξιμαλιοτής, είναι συναγωνιστής. Πρόεδρος: Θέλει να µας το πει και o ίδιος αυτό. Φράγκος: Ευχαριστώ τον κ. Ρόκο για την κατάληξη, γιατί η κατά- 45 ληξη δείχνει ότι στο βάθος θα πρέπει να κατάλαβε αυτό που ήθελα να πω. Δεν έκανα κριτική, ούτε και επεδίωξα να κάνω κριτική και μάλιστα pa ύγκριση ανάµεσα στην παλαιά κατάσταση και στη νέα. Κάτι τέτοιο θα ήταν τροµερό να το πει κανένας και ιδιαίτερα εγώ. Ε- κείνο όµως, που ήθελα να μεταφέρω εδώ στο Συνέδριο, ήταν μια εµπειρία ενός καθηγητή περιφερειακού πανεπιστηµίου, η οποία εµπειρία μπορεί να βοηθήσει ένα άλλο περιφερειακό πανεπιστήµιο που τώρα δηµιουργείται. Οι διαθέσεις, όταν πρωτοέγινε από τον Γ. Παπανδρέου το Πανεπιστή- μιο Ιωαννίνων, ήταν ότι όλα Θα δοθούν για το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και θα μπορούμε να κάνουµε ένα καινούργιο Πανεπιστήμιο. Περιπέσαµε όμως σε απέραντες δυσκολίες, στην αποµόνωση και όχι ίσως με την έν- νοια που λέει ο Φατούρος αλλά pa άλλη έννοια. Εάν δεν ληφθούν ορισµένα καίρια μέτρα, δεν θα μπορέσει να λειτουρ- γήσει και αυτό το Πανεπιστήµιο και θα είναι ένα άλλο ίσως περιθωριακό ή περιφερειακό πανεπιστήµιο. Ωραίο είναι το σχήμα να πούµε ότι αυτά ειπώ- θηκαν από την προηγούµενη Κυβέρνηση, τώρα γίνεται μια κοσμογονία. Γί- νεται αναµφισβήτητα, αλλά υπάρχει και µία πραγματικότητα που λέει ότι ευνοούνται τα κεντρικά πανεπιστήμια, έυνοούνται ορισµένες κεντρικές µονάδες. Αυτό είναι αναµφισβήτητο και, όπως είπα προηγουμένως, αυτό γίνεται όταν δεν αλλάζει η νοοτροπία και δυστυχώς η νοοτροπία είναι τέ- τοια που δεν αλλάζει. Αλλά πάντως, επειδή συμβαίνει αυτό το πράγμα, νομίζω ότι θα πρέπει να επισημανθεί και αυτό για το καινούργιο Πανεπιστήµιο και να µην γίνει μία µονάδα που να ζει με τον ίδιο τρόπο που ζουν οι άλλες περιφερειακές μονάδες. Για το ότι έχουµε στο Φιλοσοφικό Τμήμα 76 διδάκτορες" τους βάλαµε εμείς, τους πήραµε από τα χωριά που ήταν εκεί. Ο Νούτσος, που αναφέρ- θηκε 0 K. Σβορώνος, ήταν µαθητής µου και τον κάναμε διδάκτορα, όχι μόνο εγώ, αλλά όλοι µας βγάλαµε διδάκτορες. Αλλά ξέρουµε όλοι µας pa τι µόχθο και τι ιδρώτα βγάλαµε αυτούς τους ανθρώπους. Εάν τώρα αυτοί οι άνθρωποι είναι παραπάνω από τους 14 αυτού του Τµήματος, δεν σηµαίνει ότι οι οικονομικοί όροι ήταν καλύτεροι για το Πα- νεπιστήµιο Ιωαννίνων. Υπήρξε ίσως διάθεση μεγαλύτερη, αλλά µόνον με την διάθεση δεν γίνονται έργα. Αυτό ήθελα να πω. Παπαδήµας: Μέχρι τώρα, όλοι οι οµιλητές, 0 K. Ρόκος και οι πανε- πιστημιακοί δάσκαλοι μίλησαν για το ότι διαφαίνεται μια ανησυχία αν θα υποβαθμισθεί ή όχι το Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο. Νοµίζω ότι είναι τελείως διαφορετικό το πρόβλημα στην περιοχή pug. Βρισκόµαστε στον άξονα της χώρας και δεν είμαστε ακριτική περιοχή. Βεβαίως υπάρχει πρόβληµα 46 στα Γιάννενα, στην Κομοτηνή, στην Κρήτη. Εδώ δεν υπάρχει κανένα τέ- τοιο. Επίσης πιστεύω απόλυτα ότι, για να μην υποβαθµιστεί το Πανεπιστή- μιό μας, Θα πρέπει από την πρώτη ώρα η πολιτεία να εξασφαλίσει την σω- στή επιστημονική επάνδρωση του Πανεπιστημίου και τον σωστό εξοπλι- σμό. Γιατί αλλοίμονο αν ανοίξουμε το Πανεπιστήμιο και εκ των υστέρων θέλουµε προσωπικό ή εξοπλισµό. Ασφαλώς τότε το πρόβλημα θα δη- μιουργηθεί και δεν θα είναι πρόβλημα γεωγραφικής θέσης ή περιφερειακό- τητας. Ευχαριστώ Σύνεδρος: Είναι γεγονός ότι ο Θεσσαλικός κόσμος πανηγύρισε για την απόφαση, σύµφωνα µε την οποία, το επόµενο ακαδημαϊκό έτος ‘84- ‘85 Θα λειτουργήσουν Παιδαγωγικά Τµήματα για δασκάλους και νηπιαγω- γούς, ενταγµένα τόσο στα υπάρχοντα πανεπιστήμια της χώρας όσο και στο νέο Πανεπιστήµιο της Θεσσαλίας. Λέχθηκε από τον κ. Ρόκο ότι το διάταγµα για το Θεσσαλικό Πανεπι- στήµιο Θα δηµοσιευθεί σε σύντομο χρονικό διάστηµα, το αργότερο µέσα σε δύο μήνες. Για vu γίνει βέβαια ένα πανεπιστήµιο χρειάζεται, όπως λέ- χθηκε, η υλικοτεχνική υποδομή κλπ. Πρώτο από όλα όμως, όπως τονί- σθηκε, είναι η εξασφάλιση των πανεπιστηµιακών δασκάλων. Αλήθεια, θα ήθελα να ρωτήσω τον K. Ρόκο, τι έκανε η τι κάνει το Υ- πουργείο Παιδείας, τι µέτρα συγκεκριμένα παίρνει η σκέφτεται να πάρει, ώστε vu µετακληθούν οι "Ελληνες της διασποράς και να βοηθήσουν την χώρα τους, επανδρώνονται τα πανεπιστήμια μας. Τέλος, απ'ότι γνωρίζω, είναι νομοθετημένο ότι για να διδάξει ένας δά- σκαλος στα Παιδαγωγικά Τµήματα, πρέπει να έχει δίπλωμα διδακτορικό ή µάστερ. Τούτο, όμως, λίγοι το έχουν, γιατί βέβαια δεν υπάρχει δυνατότη- τα στην Ελλάδα να γίνουν μεταπτυχιακές σπουδές και να αποκτηθεί το μεταπτυχιακό δίπλωµα. Πως λοιπόν να εξασφαλισθούν αυτοί οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι που Θα επανδρώσουν τα πανεπιστήμια; Σας παρακαλούµε K. Γενικέ Γραμ- ματέα να μας διαφωτίσετε για να διαφωτίσουμε και εμείς αυτούς. Ευχαριστώ Φράγκος: Μια συµπληρωματική ερώτηση σ'αυτό. Θα λειτουργήσει από φέτος στην Θεσσαλονίκη το τµήμα Αθλητισμού και Φυσικής Αγωγής. Γιατί δεν προκηρύχθηκαν θέσεις στις δύο ανώτατες βαθµίδες και προκη- ρύχθηκαν μόνο θέσεις επίκουρου καθηγητή ή λέκτορα. Γιατί ένα καινούρ- 47 ο τµήμα που δημιουργείται από την αρχή του υποβαθµίζεται. Δεν θα έχει α καθηγητή πρώτης βαθμίδας για να βγάλει πρόεδρο, να τον στείλει την σύγκλητο; Θέλω να πω µ'αυτό ότι πολλές φορές οι οικονοµικοί λόγοι, δηλαδή να άνουμε οικονομία για κάτι που δημιουργείται τώρα διότι πρέπει να βολέ- ουμε και άλλες προηγούμενες ανάγκες, είναι δυνατόν να οδηγήσει στην ποβάθµιση. Δηλαδή, ο οικονομικός παράγοντας είναι πολύ ζωτικός, ό- αν οδηγεί σε υποβάθµιση, χωρίς πολλές φορές vu υπάρχει και η θέληση υποβάθμιση. Ρόκος: Ούτε θέληση υπάρχει για υποβάθµιση, αλλά ο K. Φράγκος α πάρει πίσω αυτό που είπε τώρα, γιατί θα του απαντήσω. Το άσχημο εί- (ll ότι γεννηθήκαμε στο φοιτητικό κίνημα, συνδεθήκαµε μαζί του, μπο- ύμε να κάνουμε ξιφομαχία άνετη. Λοιπόν, στην φυσική αγωγή και στον θλητισµό, δυστυχώς σ'όλο τον κόσµο, δεν υπάρχουν επιστήμονες pa τυ- κά προσόντα για τις πρώτες βαθμίδες. Ξέρετε ότι πρέπει να υπάρχει το δακτορικό ως κριτήριο για μια πανεπιστηµιακή σταδιοδρομία. Αυτό εί- ιμια επιλογή στην οποία κανένας φορέας στην Ελλάδα δεν αντέδρασε. Δυστυχώς όμως, λόγω κακών συγκυριών, στην φυσική αγωγή και τον αθλητισμό, δεν κυκλοφορούν, παρά µόνο 3 ή 4 διδάκτορες. Θα σας ω κάτι που θα σας κάνει εντύπωση, για να δείτε ίσως και ένα διαφορετι- " ήθος στην σηµερινή Κυβέρνηση: μερικά από τα διδακτορικά τυχαίνει 'ανήκουν σε μέλη του κόμματος που κυβερνάει. Αυτό λοιπόν συνέβη ακριβώς επειδή δεν υπήρχαν τα εχέγγυα εκείνα υ απαιτεί ο Νόµος-πλαίσιο. Ο Νόµος-πλαίσιο, ο Νόμος για την λει- υργία των ΑΕΙ, απαιτεί δημοσιεύσεις, αναγνωρισµένο έργο, διδακτορικά λπ. Δεν υπάρχουν αυτά δυστυχώς στην φυσική αγωγή. Κάναµε την προ- άθεια να προκηρύξουμε θέσεις λεκτόρων για την προπονησιολογία - ' αι αδόκιµος αυτός ο όρος. Δεν μπορείς βέβαια να πεις σε κάποιον, που μάθει στα παιδιά µπάσκετ ή βόλεύ, να έχει διδακτορικό. Είπαμε λοιπόν να προκηρύξουμε θέσεις λεκτόρων, να μην κάνουμε ει- κό εκπαιδευτικό προσωπικό, αλλά να κρίνουμε ότι κάποιος μπορεί να υ- οκαταστήσει το διδακτορικό που δεν έχει, pa κάποιο αναγνωρισμένο άλ- έργο. Ε, λοιπόν, δεν υπάρχει τέτοιο. Δηλαδή 0 Le Corbusier, λόγου χά- , δεν είχε κανένα διδακτορικό, έφτανε όµως το επιστηµονικό και το a- γγελµατικό του βάρος για να αντικαταστήσει τα διδακτορικά. Αναρωτιέμαι" δεν θα ήταν φοβερή υποβάθµιση κάποιον, ο οποίος προ- "νησε επί 7 μήνες την οµάδα µπάσκετ Κάτω Σοδενών, να τον κάνουμε κτορα; Αυτός είναι ο λόγος" δεν είναι οικονοµικός ο λόγος. Και σας το ΄ω τώρα ότι κάναµε µία προσπάθεια να ελκύσουµε τους "Ελληνες της 48 διασποράς προσπαθούμε να φέρουµε συναγωνιστές μας από την Σοβιετι- κή "Ενωση, από την Ουγγαρία, που έχουν κάνει τέτοιες σπουδές. Κάναμε δημοσιεύσεις, τις στείλαμε στους Πρεσβευτές, γιατί εκεί έχουν ανεπτυγμέ- νο τον αθλητισµό. Προσπαθήσαµε στον Καναδά, βρήκαµε ένα ΄Ελληνα, προσπαθούµε να τον φέρουμε. Δεν σηµαίνει υποβάθµιση το ότι προκηρύ- ξαμε θέσεις επίκουρου καθηγητή. Αφού ξέρουμε ότι δεν υπάρχει ούτε διδακτορικό, να βάλουμε θέση Ku- θηγητή; Δεν Θα ήταν λογικό. O Νόµος για την δοµή και λειτουργία των ΑΕΙ έκανε αυτό που έπρεπε να κάνει. Nu σπάσει την αναπαραγωγή του διδακτικού προσωπικού από αυτούς που έπαιρναν προίκα την έδρα και, pa ανοιχτές διαδικασίες, και, µε υπεύθυνη συμµετοχή όλων των φορέων, να φτιάχνει καθηγητές. Θα διαβάσατε στις εφημερίδες που κυκλοφορούν προκήρυξη 50 θέσε- ων στην Κρήτη. Το γράψαµε σε όλες τις εφηµερίδες. Το στείλαμε σε όλες τις πρεσβείες. Τι άλλο να κάνουμε; Ανοιχτές διαδικασίες είναι, ο κάθε "Ελληνας µπορεί να αποφασίσει να έρθει στον τόπο του πίσω. Να τον φέ- ρουμε με το ζόρι δεν γίνεται. Την δηµοσιότητα την εξασφαλίσαμε, και όχι µόνο την δηµοσιότητα. Βάλαµε όλους τους πρέσβεις µας να ψάξουν να βρουν άξιους "Ελληνες να τους φέρουν πίσω. Παραπάνω πράγµατα δεν μπορούμε να κάνουμε. Σβορώνος: Θέλω να προσθέσω το εξής. Ο καθένας από pug, που είμαστε στο ένα ή στο άλλο πανεπιστήμιο, προσπαθούμε pa προσωπική αλληλογραφία να προσελκύσουµε εδώ ανθρώπους που νοµίζουµε ότι αξί- ζουν τον κόπο να έρθουν στην Ελλάδα και που είναι τακτικοί καθηγητές στα αγγλικά, αμερικάνικα και γαλλικά πανεπιστήμια. Ρόκος: Δεν πρέπει να αντιδικούμε, γιατί δεν υπάρχει λόγος αντιδι- κίας. Επί δύο χρόνια σχεδιάζαµε τα Τμήµατα Φυσικής Αγωγής, δεν καθό- µαστε να πέσει η πίττα να την φάµε, ψάχναμε σ' όλο τον κόσµο να βρούμε επιστήμονες. Αν λοιπόν δεν κάνουµε µία αντιστοιχία pa το υπαρκτό δυνα- μικό, τότε δεν είμαστε σοβαροί άνθρωποι. Και το κάναμε αυτό και δεν υ- πάρχει προσωπικό. Λοιπόν, πρέπει ν' απαντήσω για τα Παιδαγωγικά Τµήµατα. Ναι, συ- νάδελφοι, είναι πολύ πιθανόν να µην βρεθούν. Χθες µιλώντας pa τον Γρη- γόρη τον Σηφάκη, τον εκλεκτό καθηγητή της Φιλοσοφικής, μου είπε ότι υ- πάρχουν μόνο 2 ή 3 διδάκτορες στα νεοελληνικά που δεν είναι μέσα στο πανεπιστήµιο. Να υποβαθμίζουµε τα πτυχία για να βάζουµε καθηγητές, δεν το κάνουµε ποτέ αυτό. Παίρνουµε την πολιτική ευθύνη. Θα βάλουµε, όπως λέει ο Νόμος, ανθρώπους, µέλη του διδακτικού προσωπικού που έ- 49 χουν διδακτορικό, όχι µεταπτι χιακό ή οτιδήποτε, αλλά διδακτορικό. "Ενα στοιχείο ακόμα. "Ολοι μπορούν να βοηθήσουν για vu έρθουν οι 'Ελληνες πίσω. Και ήθελα να πω ένα καλό λόγο για µερικούς δασκάλους που είναι εδώ µέσα και που μου άνοιξαν και μένα τον δρόμο να μπω στο πανεπιστήμιο, διότι, όντας συνδικαλιστής της αριστεράς, για να βρω πα- νεπιστήμιο, έπρεπε ή να προσκυνήσω ή να κάνω οτιδήποτε. Και µερικοί που είναι εδώ µέσα pa βοήθησαν να μην προσκυνήσω και να μπω έτσι ό- πως είµαι. Λοιπόν, θέλω να πω ότι αυτό που καταφέραµε με τον Νόμο για το πα- νεπιστήµιο είναι το ν' ανοίξουµε τις πόρτες σε όλους τους άξιους. Θέλω να πω ότι αυτό που τώρα καταφέραμε είναι ν' ανοίγουµε διάπλατα τις πόρτες στον καλύτερο, στον δηµοκρατικότερο, στον αριστερότερο, στον οποιον- δήποτε και να µην του φράζει κανένας την πόρτα. Εάν αυτό δεν είναι τίποτα, τι να κάνουµε; Κότσιρας (Δηµοτικός Σύµβουλος Βόλου): Σχετικά με την έκκληση του K. Ρόκου ιδιαίτερα, να κινητοποιηθεί ολόκληρος o λαός, οι φορείς του, για να αγκαλιάσουν το νέο Πανεπιστήµιο. θα ήθελα ν' αναφερθώ στην συµβολή, ιδιαίτερα σηµαντική που πρέπει να κάνει η τοπική αυτοδιοίκη- ση. Εγώ θ' αναφέρω μόνο δύο σημεία. Το πρώτο: από την φύση τους οι Οργανισµοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ) επιφορτίζονται τώρα pa πρω- τοφανέρωτα καθήκοντα, για την ποιότητα της ζωής των μελλοντικών φοι- τητών. Ποιότητα ζωής που θα έχει άµεση επίπτωση και στην ποιότητα των σπουδών τους. Θα πρέπει οι εκπρόσωποι των ΟΤΑ να αποδεσμεύσουν την φαντασία τους και την τόλµη τους για να ανταποκριθούν στα νέα αυτά καθήκοντα. Το αναφέρω και το τονίζω ιδιαίτερα ως παράδειγµα, διότι δεν εξαντλεί αυ- το όλο το φάσμα της δραστηριότητας που είναι δυνατό ν' αναπτύξει ένας ΟΤΑ σε σχέση µε το νέο Πανεπιστήµιο. Και θα ήθελα να αναφέρω το ζήτη- μα της στέγασης των φοιτητών. Δεν θα πρέπει ν' αφεθούν οι νέοι φοιτητές στις τυχόν διαθέσεις κάποιων ιδιοκτητών ακινήτων. Το πως θα γίνει αυτό συγκεκριμένα, θα πρέπει να απασχολήσει από τώρα την τοπική αυτοδιοίκηση. Γενικότερα, θα πρέπει µε συγκεκριμένες ενέργειες, µε συγκεκριμένη βοήθεια να κάνουµε τον µελλοντικό φοιτητή πραγµατικό φίλο της πόλης που να σέβεται την πόλη, να την βοηθεί με τον τρόπο του, να βοηθεί την σωστή ανάπτυξή της, ιδιαίτερα στον πολιτιστικό τομέα, και όχι να είναι απλώς ένας περαστικός, ένας αδιάφορος ή ακόµη και μερικές φορές, που θα είναι και το χειρότερο, να είναι και βλαπτικός για την πόλη. Αυτό είναι το ένα σημείο. 50 Το δεύτερο σημείο: οι ΟΤΑ, πάλι από τη φύση τους, είναι ένας χώρος ζύμωσης, ένα χωνευτήρι για την σύνθεση ιδεών γύρω από τον τρόπο και την λειτουργία του πανεπιστημίου. Μαζί με άλλες δραστηριότητες που έ- χει κάνει o συγκεκριμένος Δήμος, είναι εκείνος ο χώρος όπου πάρα πολύ εύκολα μπορεί να έρθει και ο συνδικαλιστής, το τεχνικός, ο συνεταιρι- στής, να έρθει, µε δυο λόγια, ο καθένας. Θα πρέπει και o συγκεκριµένος Δήµος, που φιλοξενεί αυτή την συζή- τηση, να συνέχίσέι με ολοένα αυξανόµενους ρυθμούς αυτές τις προσπά- θειές του και αυτό τον ρόλο του. Ευχαριστώ πολύ Πρόεδρος: Υπάρχει κανείς άλλος που θέλει να παρέμβει; Κορώνης: "Οσα είπαµε για την πολυµορφία και για την δραματικό- τητα του νέου Πανεπιστηµίου, νομίζω ότι έχουν ένα κρίσιμο σημείο σχετι- κά µε την κατηγορία των ιπτάμενων καθηγητών πανεπιστηµίων. Αυτή η κατηγορία πως είναι δυνατόν να πάψει να υπάρχει; Πρόεδρος: Από τον νέο Νόμο. Ρόκος: Αυτό είναι υπόθεση των ίδιων των φορέων της πανεπιστη- µιακής κοινότητας. Είναι φανερό ότι κάποτε στα πανεπιστήμια η "Εδρα ή- ταν κάτι επίζηλο που κάποιος έδινε ακόµη και την προσωπική του αξιο- πρέπεια για να το πάρει. ΄Ετσι, έπαιρνε µια έδρα στην Θράκη, προκειμέ- νου να την καταναλώσει επαγγελματικά στην Αθήνα ως δικηγόρος. Αυτό τώρα πια δεν υπάρχει. Δεν είναι επίζηλο το να είναι κάποιος πα- νεπιστημιακός δάσκαλος. Τα λεφτά που παίρνω ως πανεπιστηµιακός δά- σκαλος είναι τέσσερεις φορές λιγότερα από αύτά που έπαιρνα μέσα στην παραγωγή και, βεβαίως, πολλοί άλλοι καλύτεροι από µένα έπαιρναν πολύ περισσότερα. Λέω λοιπόν ότι ο Νόμος δίνει την λύση. Ο Πρύτανης έχει την εξουσία. Τώρα πια είναι οι ίδιες οι δυνάμεις οι Πανεπιστημιακές που θα ξεπεράσουν τους υφισταμένους. Δεν υπάρχει άλλη λύση. Μπορεί να του βάλει πρόστι- μα 0 K. Φατούρος του ιπτάµενου 1000 δρχ. την ηµέρα, έτσι θα του πάρει το μισό µισθό. Πιστεύω, ότι δεν θα το κάνει, γιατί θα τον λυπηθεί. Αλλά, ο Νόµος για τα ΑΕΙ έχει μία πολύ έξυπνη ιδέα. Βάζει μια ρήτρα, ότι κάποιος μπορεί αν θέλει να «την κοπανήσει», να πάρει και 10 χρόνια πλασματικά για συνταξιοδότηση και να φύγει. Ας πληρώνουµε λίγο περισσότερο για να γλυτώσουμε από µερικούς. 51 Σέγκλιας (Π ρόεδρος της "Ενωσης Λειτουργών Τεχνικής Επαγγελματι- κής Εκπαίδευσης): Θα ήθελα να σας πω ορισµένα πράγµατα που αφορούν στην ακαδημαϊκή οργάνωση του Πανεπιστηµίου. "Οσον αφορά στην σω- στή καθοδήγηση των φοιτητών στο Πανεπιστήµιο, άποψή μας είναι ότι πρέπει να υπάρχει μία καθετοποίηση, κατά κάποιο τρόπο, στην παραγωγή των επιστημονικών στελεχών. Και τι θέλω να πω p’ αυτό: υπάρχουν σήμερα τα τεχνικά και τα επαγ- γελματικά Λύκεια, από τα οποία μπορεί ο κάθε µαθητής να έχει µία πρώτη επαφή με το αντικείµενο µε το οποίο επιθυμεί να ασχοληθεί µεθαύριο. Θα αναφέρω ένα συγκεκριµένο παράδειγμα. Με την ψήφιση του Νόµου για το Εθνικό Σύστημα Υγείας, Θα χρειαστούν αρκετά άτομα τα οποία θα εργα- στούν στις θέσεις του βοηθητικού προσωπικού και φοβούμαι πολύ ότι τέ- τοια άτοµα δεν θα υπάρχουν. Δηλαδή, πιο συγκεκριµένα, Θέλουν νοσοκό- µους. "Οπως συμβαίνει στο εξωτερικό, υπάρχουν Σχολές ανωτάτου επιπέ- δου, οι οποίες ασχολούνται ακριβώς με την παραγωγή αυτών των στελε- χών. Θα μπορούσε λοιπόν απ' αυτή τη στιγµή, σ' αυτό το Πανεπιστήμιο, να τεθούν οι βάσεις για µία διαφορετική ακαδηµαϊκή ολοκλήρωση ώστε να έ- χουµε µια παραγωγή επιστημόνων που θα είναι χρήσιμοι, να έχουµε µια κοινωνική προσφορά απ' αυτούς που θα βγουν, να έχουµε μια καταξίωση στην συνείδηση των κατοίκων της περιοχής και, τέλος, να ξεφύγουμε από την παραγωγή πτυχιούχων χωρίς προοπτικές απασχόλησης. Είναι γνωστά τα παραδείγµατα οικονομολόγων, µηχανικών κλπ., οι οποίοι ζητούν σήµερα να βρουν μιαν απασχόληση, μιαν οποιαδήποτε απα- σχόληση. Θα ήθελα να παρακαλέσω τον κ. Ρόκο να γίνει µια µετατόπιση του κέντρου βάρους προς τις εφηρμοσµένες επιστήµες και τέχνες, ούτως ώστε να υπάρχουν κίνητρα. Είπε ο κ. Ρόκος ότι δεν θα βάλουµε τους υποψή- φιους φοιτητές µε το ζόρι σ' αυτή ή σ' εκείνη την κατεύθυνση. Θα πρέπει να υπάρχουν ορισµένα κίνητρα σε πρώτη φάση και, εφ' όσον καταξιωθούν τα Τεχνικά και Επαγγελµατικά Λύκεια, κατόπιν να αφαιρέσουμε τα κίνη- τρα αυτά. Αυτό το λέω, γιατί έχουμε ορισμένα στοιχεία, σύμφωνα με τα οποία έ- χουµε µία µείωση του µαθητικού δυναμικού στην τεχνικοεπαγγελµατική "η, ων υιΙ|ν '.=,,ινιπυι.".υ.γγ πηγαίνει στα πανεπιστήµια, εδώ δεν καταφέρνουμε vu το ξεπεράσουμε αυ- τό. Θα πρέπει σ' αυτό το καινούργιο Πανεπιστήµιο να επιχειρήσουµε ένα 52 συνδυασμό, δηλαδή ένα πάντρεµα μόνωσης και απασχόλησης, για να μπορέσει το Πανεπιστήμιο να προσφέρει στο σύνολο. Ευχαριστώ Πρόεδρος: Τον λόγο έχει ο κ. Ρόκος. Ρόκος: Ο συνάδελφος έβαλε ένα πολύ ωραίο θέμα. Εάν πραγµατι- κά pa το να αποκτήσουμε το Πανεπιστήµιο της Θεσσαλίας, στρέψουµε ό- λα μας τα παιδιά στο Πανεπιστήµιο της Θεσσαλίας, αδιάφορο αν Θέλουν να σπουδάσουν παιδαγωγική επιστήμη η ηθική αγωγή, θα κάνουµε ένα έγκλημα. Και ευχαριστώ τον συνάδελφο που έβαλε το θέμα που έπρεπε a- γώ να το είχα βάλει. Θα πρέπει να υπάρχει σύμμετρη ανάπτυξη και των Τε- χνολογικών Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων, αλλά και της εκπαίδευσης της μέ- σης βαθμίδας στην κατεύθυνση μιας ελληνικής επαγγελματικής παιδείας. Και αυτό θα γίνει αργά αλλά σταθερά. Θα γίνει με δυσκολίες και µε κληρονομημένες καταστάσεις, όχι ευχάριστες. Από την συζήτηση που έγι- νε στο Υπουργείο, διαπιστώθηκε ότι τα παιδιά. παρ' όλο που ενισχύονται ιδιαίτερα στα Τεχνικά Επαγγελµατικά Λύκεια, δεν ενδιαφέρονται να πάνε προς αυτή την κατεύθυνση. Ο κ. Σβορώνος το ειπε πολύ όμορφα, ότι για πολύ καιρό το κοινωνικό ασανσέρ ήταν το χαρτί, στον µείζοντα εργοδότη, δηλαδή, το δηµόσιο. Για να αλλάξει αυτή η νοοτροπία πρέπει όλοι να πούµε ότι εµείς ανα- γνωρίζουµε την κοινωνική αξία της εργασίας. Θεωρούμε ισότιμη την δου- λειά του μυαλού και του χεριού. Θα το δείτε πανηγυρικά, νοµοθετικά δια- τυπωμένο στον καινούργιο Νόμο για την δοµή και την λειτουργία της πρω- τοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Θα περνάει στα παιδιά το ότι πρέπει να αναπτύξουν τις δηµιουργικές ικανότητες, να αναπτύξουν αν θέ- λουν, την γνώση τους αλλά και την τεχνική δεξιότητα που έχουν στα χέρια τους. Για την πολιτεία, για την κοινωνία. είναι το ίδιο καταξιωµένες και οι δύο δουλειές. Σ' αυτό κάνει πολύ δουλειά το εργατικό κίνηµα και οι φορείς του. Δεν γίνεται αλλοιώς, όσο και αν είναι καλή η Κυβέρνηση και οι καλοί αρχηγοί που ασχολούνται µ' αυτά τα πράγματα. Εδώ θέλω να κάνω μία αναφορά που είναι πολύ σηµαντική: από τώρα μπαίνουν καθήκοντα για όλους, και για την τοπική αυτοδιοίκηση, σχετικά µε τα σπίτια για τους φοιτητές. Δεν ξέρω πόσοι από σαν είσαστε ιδιοκτή- τες, αλλά το τι σπέκουλα θα αναγκαστείτε να κάνετε επάνω στα ενοίκια, ας είστε και αριστεροί και σοσιαλιστές και δημοκράτες κλπ., ούτε µπο- ρείτε να το φανταστείτε. Σας κάνω έκκληση από τώρα. Βεβαίως αυτό μπορεί να παταχθεί μόνο αν πάρει πρωτοβουλία η τοπική αυτοδιοίκηση, αν ζητήσετε τις πρώτες δηµοσυνεταιριστικές επιχειρήσεις, εάν δείτε το ζή- 53 τημα μαζί pa το Τεχνικό Επιµελητήριο και pa όλους τους τεχνικούς και αν φτιάξετε σπίτια για τους φοιτητές και για τους δασκάλους" και δεν εννοώ βέβαια αυτές τις χαοτικές εστίες όπου ισοπεδώνεται η προσωπικότητα, τα όνειρα και οτιδήποτε. Πρόεδρος: Αγαπητοί φίλοι, νομίζω, ότι η σηµερινή συνάντηση έφτασε στο τέλος. Ειπώθηκαν διάφορα πράγματα, έγινε µία σχολαστική ανακε- φαλαίωση. Αν µου επιτρέπετε, θα ανακεφαλαιώοω µε τον λακωνικότερο τρόπο. Νοµίζω ότι προέκυψε ένα μήνυµα αισιοδοξίας. Νομίζω ότι απ' όλους τους εισηγητές και από αυτούς που είχαν κάποια παρέµβαση, υπήρχε πάν- τοτε η ιδέα ότι ξεκινά µια νέα δυνατότητα. Τα στοιχεία αυτής της νέας δυ- νατότητας θα τα συζητήσουµε αύριο. 2η Συνεδρίαση Σάββατο 1.10.83, 9 π.μ. ΠΡΟΕΔΡΟΣ Καθηγητής Π. ΤΖΩΝ ΟΣ ΓΕΝΙΚΟ ΘΕΜΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΟΤΗΤΑ Πρόεδρος: Υπάρχουν δύο οµάδες εισηγήσεων με το γενικό θέμα «α- καδηµα'ίκή οργάνωση και τοπικότητα». Παρακαλώ τον κ. Κωτσιόπουλο να πάρει τον λόγο. Α. Κωτσιόπουλος (Επικ. Καθηγητής Α.Π.Θ.): Αυτά που έχω σκοπό να πω ως μέλος της Οργανωτικής Επιτροπής του Διήμερου θα τα πω κά- νοντας μια εισαγωγή σχετικά με τις επόµενες εισηγήσεις. Θα µιλήσω, ακόμη, ως µέλος της ομάδας εργασίας του ΔΗ.Κ.Ε.Μ.Β. που έχει κά- νει τις συγκεκριμένες προτάσεις για την ακαδηµαϊκή οργάνωση του Θεσ- σαλικού Πανεπιστηµίου. Κατά συνέπεια, ελπίζω ότι μετά την εισήγηση αυ- τή Θα έχουμε κάποια πρόταση, χονδρική έστω, αλλά πάντως μια πρότα- ση, για την ακαδημαϊκή συγκρότηση του Θεσσαλικού Πανεπιστηµίου" πρόταση που φυσικά στηρίζεται στα δεδοµένα που βρίσκονται στην έκθε- σή µας. Θα ξεκινήσω από µερικές γενικές παρατηρήσεις που έχουν σκοπό να συνδέσουν την σηµερινή εισαγωγική εισήγηση με την χθεσινή συζήτηση για τον κοινωνικό ρόλο του πανεπιστηµίου. Νοµίζω ότι, τη χθεσινή µέρα, το ζήτημα τοποθετήθηκε με ενδιαφέρον- τα τρόπο, τονίζοντας την αντίΘεση ανάµεσα στις δύο λειτουργίες του πανεπιστηµίου δηλαδή, απ' την μια μεριά, την λειτουργία του ως μηχανι- σµού του Κράτους, και, βέβαια, ταυτόχρονα και την αναίρεση αυτής της λειτουργίας μέσα από τον επαναστατικό χαρακτήρα της ίδιας της επιστή- una- Νοµίζω ότι αυτή η διατύπωση τοποθετεί το ζήτημα στην γενική του μορφή. Ωστόσο, για να μπορέσει κανείς να προχωρήσει, Θα πρέπει να δει 56 pa ποιο τρόπο ο ρόλος αυτός του πανεπιστημίου εκφράζεται σε συγκεκρι- μένες προτάσεις ακαδημαϊκής συγκρότησης και απεικόνισης του πανεπι- στημίου στο χώρο. Για να το κάνει αυτό κανείς, θάπρέπε να δει ίσως λίγο αναλυτικότερα τον ρόλο αυτό του πανεπιστημίου. Νομίζω ότι µπορεί κανείς να διακρίνει δύο κατηγορίες τέτοιων ρόλων ή, καλύτερα, ένα ενιαίο ρόλο που μπορεί να εξεταστεί από δύο πλευρές. Η πρώτη πλευρά είναι η οργανική ένταξη στην περιοχή. Αυτό σημαί- νει ότι το πανεπιστήμιο εντάσσεται οργανικά στην περιοχή του προσφέ- ροντας, φυσικά, κατάλληλο περιβάλλον για την κοινωνική ένταξη του προσωπικού του και, ταυτόχρονα, µετασχηματίζοντας την πολιτική και πολιτισμική ταυτότητα του κοινωνικού περιβάλλοντος όπου εντάσσεται. Παράλληλα, προφανώς, το πανεπιστήµιο δέχεται τις επιρροές και την πληροφορία απ' αυτό το περιβάλλον και διαµορφώνει αντίστοιχα τον χα- ρακτήρα και το περιεχόμενο των δραστηριοτήτων του. Η δεύτερη πλευρά περιγράφει το ίδιο πράγμα αλλά από άλλη ίσως Ο- πτική γωνία: το πανεπιστήμιο λειτουργεί ως αποδέκτης αλλά και τροφο- δότης της τοπικής παραγωγικής δραστηριότητας και προσανατολίζεται ακαδηµαϊκά τόσο στην τοπική δραστηριότητα όσο και στην ειδική ζήτη- ση για ανώτατη παιδεία στην ζώνη της επιρροής του. Αυτό, βέβαια, μπορεί κανείς να το διατυπώσει περισσότερο επιχειρησιακά, τονίζοντας και τον αποκεντρωτικό ρόλο του πανεπιστημίου στο συνολικό σχηµατισµό ενός τόπου, όπως η Ελλάδα. Ο λόγος για τον οποίο οµαδοποιούνται έτσι αυτές Οι δύο Θεωρήσεις του ρόλου του πανεπιστημίου είναι ότι η πρώτη έχει περισσότεση σχέση με τον καθορισμό της θέσης — της έδρας µε την ευρύτερη έννοια - όπου εν- τάσσεται ένα πανεπιστήμιο. Η δεύτερη, αντίστοιχα, έχει περισσότερη σχέση με την ακαδηµαϊκή συγκρότηση του πανεπιστημίου: ποιές σχολές, δηλαδή, θα περιέχει και πως Θα εξελιχθεί. Για το πρώτο ζήτημα νομίζω ότι, ως προς το Θεσσαλικό Πανεπιστή- μιο, δεν μπορεί αυτή τη στιγμή να γίνει καμμία συζήτηση. "Ηδη, με την πρόσφατη εξαγγελία των νέων πανεπιστημίων νομίζω ότι, ανεξάρτητα pa την ιστορία των πανεπιστημιακών πραγμάτων στη χώρα µας, φτάνουμε πια σε ένα μοντέλο: κάθε ευρύτερη γεωγραφική ενότητα έχει ένα πανεπι- στημιακό κέντρο. Θα µιλήσω λοιπόν για το δεύτερο, δηλαδή για τη σχέση του ρόλου του πανεπιστημίου με την ακαδημαϊκή του συγκρότηση και θα προσπαθήσω να τονίσω τον αποκεντρωτικό χαρακτήρα αυτού του ρόλου. Νοµίζω ότι μπορεί να δει κανείς από δύο πλευρές τη σχέση αυτή του 57 πανεπιστήµιου pa την ταυτότητα της περιοχής όπου εντάσσεται. Η μία πλευρά σχετίζεται pa την εφαρμοσμένη έρευνα και η άλλη pa την έλξη που ασκεί κάθε ίδρυμα στη σύνθεση του εκπαιδευόμενου φοιτητικού δυναμι- κού. Είναι γνωστή η φύση της όποιας πανεπιστηµιακής έρευνας γίνεται στην Ελλάδα, η µεταφορά της τεχνολογίας από το εξωτερικό, η εξάρτηση της έρευνας από το πρόσωπο και τις εκπαιδευτικές καταβολές του διδά- σκοντα, η χαμηλή χρηματοδότηση κλπ. Ωστόσο, νομίζω ότι πρέπει να πε- ριμένει κανένας ότι η ορθολογική συσχέτιση του περιεχομένου του πανεπι- στημίου pa τις παραγωγικές ιδιαιτερότητες της περιοχής του θα βοηθούσε προς την κατεύθυνση αυτή. Πολύ περισσότερο µάλιστα θα βοηθούσε, αν συνδυαζόταν και με μιαν αποκατάσταση της έλξης του πανεπιστήμιου στο φοιτητικό δυναµικό της περιοχής. Νομίζω ότι µπορεί κανείς να δει περισ- σότερο αυτό το δεύτερο σηµείο, δηλαδή πως το πανεπιστήµιο μπορεί να α- ποκαταστήσει την έλξη του φοιτητικού δυναµικού της περιοχής του. Σήµερα, σε γενικές γραµμές, οι πανεπιστημιακές σπουδές στην Ελλά- δα δεν είναι διαβαθµισμένες σε κύκλους σπουδών και είναι σχετισμένες τόσο pa ένα είδος κοινωνικής αποκατάστασης όσο και pa την προοπτική της άσκησης ενός επαγγέλµατος. Αυτό, νομίζω, το καθεστώς έχει δηµιουργήσει µια κατάσταση σύµφω- να με την οποία είναι δύσκολο κανείς να συσχετίσει το χαρακτήρα, το πε- ριεχόμενο ενός πανεπιστήμιου, την ακαδημαϊκή του συγκρότηση και το εί- δος διδασκαλίας που κάνει, με την περιοχή που εντάσσεται και την παρα- γωγική της δράστη ριότητα. Δηλαδή, αυτό που συµβαίνει είναι ότι τα πανε- πιστήμια των µητροπόλεων λειτουργούν ουσιαστικά ως κέντρα υποδοχής των «ισχυρότερων» υποψηφίων, ενώ τα άλλα πανεπιστήµια λειτουργούν ως κέντρα υποδοχής των «ασΘενέστερων» υποψηφίων. Αυτό ειπώθηκε και χθες με αρκετή σαφήνεια και νοµίζω ότι δείχνει πόσο δύσκολες είναι οι σχετικές αποφάσεις" να συσχετισθούν, δηλαδή, οι ιδιαιτερότητες και οι τάσεις μιας περιοχής προς ανώτατη παιδεία με το περιεχόµενο ενός πανε- πιστημίου. Στη μελέτη που είχαµε κάνει ως ομάδα εργασίας του ΔΗ.Κ.Ε.Μ.Β. εί- χαµε προσπαθήσει να δούμε το θέμα σε μία ευρύτερη προοπτική, πιστεύ- οντας ότι η διέξοδος από το αδιέξοδο αυτό δεν µπορεί παρά να είναι μα- κροπρόθεσμη. Και µπορεί να είναι µακροπρόθεσµη επειδή έχει ουσιαστική σχέση pa την κοινωνική εξήγηση και τη συνολική άρθρωση της ανώτατης εκπαίδευσης. Θάλεγα, για να το κάνω πιο σαφές, ότι έχει σχέση pa την Ορ- γάνωση των σπουδών σε κύκλους, με τον χαρακτήρα του κάθε κύκλου, µε τον χαρακτήρα της γενικής πανεπιστηµιακής παιδείας και pa τον χαρα- κτήρα, ταυτόχρονα, της επαγγελματικής πανεπιστημιακής παιδείας. 58 Νομίζω, λοιπόν, ότι έχουµε από την μία πλευρά µια μακροχρόνια προοπτική η οποία έχει σχέση µε την άρθρωση των σπουδών και από την άλλη πλευρά μιαν επιστροφή στην τοπικότητα των πάνεπιστημίων, ως προυπόθεση για vu µπορέσει να λειτουργήσει οποιαδήποτε συσχέτιση με την τοπική ταυτότητα των πανεπιστημίων. Αυτό που πιστεύω είναι ότι, σ' αυτή τη φάση, αυτό που µπορεί να κα- τοχυρωθεί τώρα είναι το δεύτερο. Δηλαδή, να δώσουμε στα καινούργια πανεπιστήμια ένα τέτοιο ακαδημαϊκό περιεχόμενο που να σχετίζεται κα- ταρχήν με την παραγωγική΄δραστηριότητα, χωρίς αυτό να σημαίνει, βέ- βαια, ότι έχουμε και τη βεβαιότητα ότι αυτή η σκέψη θα γίνει πραγματικό- τητα. Το να το θέσουμε ως προοπτική, όμως, νομίζω ότι είναι απαραίτητο. Από την άλλη μεριά, νομίζω ότι είναι αυτονόητο ότι πρέπει να δούµε στα σοβαρά και την αναδιάρθρωση της συνολικής δοµής της πανεπιστη- µιακής εκπαίδευσης. Ο γενικός χαρακτήρας της πρότασης που είχαμε στο μυαλό µας είναι ότι, µακροπρόθεσμα, το πανεπιστήμιο θα πρέπει να ανοίξει σε όσο το δυ- νατό περισσότερους υποψήφιους φοιτητές. Θα πρέπει αυτό το άνοιγμα α- κόμη να συνδεθεί pa piu σαφή διαβάθµιση των σπουδών σε κύκλους: δη- λαδή, πτυχιακός, επαγγελματικός και μεταπτυχιακός κύκλος σπουδών. Αυτή η άρθρωση έχει τα εξής πλειονεκτήματα: l) Επιτρέπει σε περισσότερους τοπικούς φοιτητές να ακολουθήσουν τουλάχιστον τον πρώτο κύκλο σπουδών, κάνοντας ευκολότερη την είσο- δο στο πάνεπιστήμιο. 2) Δίνει γενικότερη διέξοδο στην τάση για ανώτατη παιδεία, μειώνον- τας σοβαρά τις διαρροές προς το εξωτερικό. 3) Επιτρέπει την αποσύνδεση των πανεπιστημιακών σχολών από το 8- πάγγελμα, για όσους επιθυμούν μία βασική παιδεία αλλά δεν έχουν δυνα- τότητα για συνέχιση προς επαγγελματικές σπουδές. Παράλληλα, επιτρέ- πει σε όσους συνεχίζουν, να ΟριστικΟπΟιήσΟυν τον επαγγελµατικό προσα- νατολισμό του δεύτερου κύκλου, γνωρίζοντας κάλύτερα το περιεχόμενό του κατά τη διάρκειά του πρώτου. Αυτό γίνεται μέσα από ένα σύστημα a- πιλογών μαθημάτων, τέτοιων ώστε να τους δώσει την ευκαιρία, στη διάρ- κεια του πρώτου κύκλου, να προσανατολιστΟύν με περισσότερη σαφήνεια προς επαγγελματικές σπουδές του δεύτερου κύκλου. Είναι φανερό, νοµίζουµε, ότι το άνοιγµα του πρώτου κύκλου δεν ση- μαίνει Ουσιαστική οικονομική επιβάρυνση των πανεπιστημίων. Τόσο γιατί το σύστημα επιλογής μεταξύ των κύκλων µπορεί να είναι περιοριστικό, ό- σο και γιατί οι γενικές σπουδές του πρώτου κύκλου είναι λιγότερο δαπανη- ρές απ' ό,τι οι σπουδές των άλλων κύκλων. Εξάλλου, μια τέτοια άρθρωση δεν προσκρούει σοβαρά στη συνολική λογική του νέου θεσμικού πλαίσιου 59 για τα πανεπιστήµια, εκτός uv o πρώτος κύκλος κλείνει με κάποιο είδος διπλώματος. Αυτή η συνολική λογική νομίζω ότι μπορεί να έχει επιπτώσεις στην α- καδημαϊκή συγκρότηση ενός νέου πανεπιστήμιου, δηλαδή στην άρθρωση των σχολών και τµημάτων του. Και αν δεν έχει άµεσες επιπτώσεις, τουλά- χιστον δίνει µία προοπτική μέσα από την οποία μπορεί να δει κανείς πως θα οργανωθούν τα τμήματα και οι σχολές. Το επόμενο ερώτημά, πέρα δηλαδή από το πρώτο ερώτημα του πως αρθρώνοντάι οι σπουδές, είναι φυσικά το ποιες θα είναι οι επιστημονικές περιοχές που θα κάλύψουν ένα νέο πανεπιστήµιο και, συγκεκριµένα, το Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο. Συνδέοντας τις απάντήσεις σ' αυτά τα δύο ε- ρωτήματα μπορεί κάνείς να έχει μία κάπως συγκροτημένη εικόνα για τη συνολική ακαδηµαϊκή οργάνωση του νέου Πανεπιστημίου. To vu µπορέσει κανείς να δώσει μιαν απάντηση σ' αυτό το ερώτημα, δηλαδή το ποιες Θα είναι οι επιστηµονικές περιοχές ενός νέου πανεπιστη- μίου, κρίνοντας το από την άποψη της τοπικότητάς, τη σχέση του δηλαδή με τις τοπικές ιδιαιτερότητες, είναι πολύ δύσκολο. Και είναι δύσκολο, για- τί είναι αδιευκρίνιστες πολλές πλευρές του τοπικού χάρακτήρα μιας συγ- κεκριμένης επιστημονικής δραστηριότητάς µέσα στο πανεπιστήµιο. Θα μπορούσε κανείς να κάνει ίσως κάποιες πρόχειρες διάγραµµατι- κές κατατάξεις, για την τοπικότητα της επιστήμης και δεν έχω καμµία αμφιβολία ότι οποιοδήποτε τέτοιου είδους διάγραμμα θα διακρίνεται από ερασιτεχνισμό. Ωστόσο νομίζω ότι µπορεί να διάγράψει σε πολύ γενικές γραμµές την ευαισθησία μιας συγκεκριµένης επιστημονικής περιοχής απέ- ναντι στις τοπικές ιδιαιτερότητες. Επιστημονικές περιοχές που φαίνονται να είναι περισσότερο ευαίσθη- τες σε ειδικές τοπικές συνθήκες νοµίζω ότι είναι οι παρακάτω: οι εφαρµο- γές της ιστορίας, επειδή απάιτούν επιτόπιο πεδίο πληροφορίας και εφάρ- µοσμένης έρευνας και προσφέρουν και τοπική άπασχόληση των αποφοί- των στο συγκεκριµένο πεδίο. To ίδιο συµβαίνει με ορισμένες από τις εφαρ- μοσµένες κοινωνικές επιστήμες, pa τις εφαρμοσμένες οικονοµικές- διοικητικές επιστήμες για αντίστοιχους λόγους, επειδή απαιτούν επαρκή όγκο υπηρεσιών ιδιωτικού ή δημόσιου τοµέα τόσο για την πλη ροφορίά όσο και για την εφαρμοσμένη έρευνά τους και το ίδιο με τις βασικές φυσικές- χηµικές επιστήµες, για άλλο λόγο βέβαια, επειδή απαιτούν ειδικά κέντρα υψηλής τεχνολογίας για την άσκηση της έρευνάς τους. Αντίθετα, οι εφαρ- µοσμένες περιοχές αυτών των τελευταίων συνδέονται, ως προς το πεδίο της επάγγελματικής απασχόλησης, τόσο pa τον τομέα της βιομηχανικής παραγωγής όσο και pa τον τομέα των υπηρεσιών. ΄Ετσι είναι ευαίσθητες σε διάφορετικού χαρακτήρα τοπικότητα απ' ό,τι η βάσική τους έρευνά. Α- 60 κόμη, οι ιατρικές επιστήμες απάιτούν επάρκή πληθυσµιακή συγκέντρω- ση, τόσο ως προς το πεδίο πληροφορίας, όσο και ως προς την εφαρμοσµέ- νη έρευνα και την απασχόληση των αποφοίτων. Το ίδιο συμβαίνει pa τις a- πιστήμες του περιβάλλοντος, στο βαθµό που αντλούν την πληροφορία τους και εφαρμόζουν την έρευνά τους σε ειδικές περιπτώσεις, όπως οι πα- ράδοσιάκΟί Οικισμοί στην περίπτωση της αρχιτεκτονικής και της πολεο- δομίας ή το περιβάλλον με ειδικά Οικολογικά προβλήματα, στην περίπτω- ση της οικολογίας. Αντίστοιχες ανάγκες υπάρχουν για το σύνολο των ε- φαρμοσμένων γεωτεχνικών επιστημών που έχει προφανή και σαφή σχέση, ως πεδίο άμεσης πληροφορίας, εφαρμοσμένης έρευνας και επαγγελματι- κής απασχόλησης των αποφοίτων, με την πρωτογενή πάράγωγή και, τέ- λος, για το σύνολο των εφαρμοσμένων επιστηµών που ασχολούνται με την βιοµηχανική παραγωγή. Αυτές έχουν επίσης έντονη σχέση µε την τοπική βιοµηχανία, τόσο ως πεδίο πληροφορίας όσο και ως πεδίο εφαρµοσµένης έρευνας και επαγγελματικής απασχόλησης των αποφοίτων. Η Θεσσαλία ως ευρύτερος χώρος παρουσιάζει ορισμένες ιδιομορφίες που θα μπορούσαν να ορίσουν κάποιες κατ' αρχήν σχέσεις με επιστημονι- κές περιοχές ενός πανεπιστημιακού συγκροτήματος. Οι ιδιομορφίες και Οι σχέσεις αυτές, αντίστοιχα, θα μπορούσαν να προσδιοριστούν με δύο λό- για. ως εξής: Έντονες και χαρακτηριστικές νομίζω ότι εμφανίζονται Οι σχέσεις που αφορούν στις εφαρμοσμένες γεωτεχνικές επιστήμες για το σύνολο της Θεσσαλίας, τόσο εξαιτίας του όγκου της γεωργικής της παραγωγής όσο και του πλούτου της χλωρίδας στην περιοχή της Μαγνησίας και, φυσικά, της ύπαρξης της Θάλασσας. Παράλληλα, η άλλη επιστημονική περιοχή όπου εμφανίζεται μία έν- τονη και χαρακτηριστική σχέση με την τοπική ταυτότητά είναι οι επιστή- pag της βιομηχανικής παραγωγής, ιδιαίτερα για την περιοχή της Μαγνη- σίας. Νομίζω ότι στις επόμενες εισηγήσεις τα θέματα αυτά θα αναπτυχθούν σαφέστερα, ωστόσο συνοπτικά θα δούμε μερικές ζητήματα για την βιομη- χανία. Αν εξετάσουμε το επενδεδυµένΟ κεφάλαιο για τις 100 πρώτες ελληνι- κές βιομηχανίες, βλέπουμε ότι είναι σαφής η διαφορά ανάµεσα στην πε- ριοχή της Μαγνησίας και στις υπόλοιπες ελληνικές περιοχές. Η διάφορα φαίνεται εντονότερα σ' αυτό που θα µπορούσε να ονομαστεί βαρειά βιομη- χανία, όπου ο Βόλος συγκρίνεται pa την Θεσσαλονίκη. Και μάλιστα, αν οι- φαιρέσει κανείς τα διυλιστήρια που αλλοιώνουν αυτές τις κατανομές, ξε- περνάει και την Θεσσαλονίκη. Ακόµη αν συνδεθούν αυτοί οι αριθμοί pa τον πληθυσμό, τότε φαίνεται ότι η Μαγνησία έχει τον υψηλότερο στην Ελ- 61 λάδα λόγο επενδεδυμένου βιοµηχανικού κεφαλαίου προς πληθυσμό. Λιγότερο, αλλά επίσης χαρακτηριστικά, έντονες εµφανίζονται οι σχέ- σεις εκείνες pa τις τοπικές ιδιαιτερότητες που αφορούν σε επιστημονικούς κλάδους που απαιτούν συγκέντρωση πληθυσμού και υπηρεσιών. Τέτοιες, νοµίζω, ότι είναι η ιατρική και οι εφαρμοσµένες οικονομικές και διοικητι- κές επιστήμες. Τέλος, ιδιόμορφες αλλά χαρακτηριστικά έντονες νομίζω είναι οι σχέ- σεις not) αφορούν σε επιστημονικούς κλάδους που αντλούν την πληροφο- ρία τους από ειδικά χαρακτηριστικά της περιοχής. Στην περίπτωση της Θεσσαλίας νομίζω ότι τέτοιοι κλάδοι είναι η προϊστορική αρχαιολογία, o- ρισμένοι κλάδοι εφαρμοσµένων κοινωνικών επιστημών, όπως η λαογρα- φία, και ιδίως εφαρμοσμένων επιστηµών του περιβάλλοντος, όπως η αρχι- τεκτονική και η πολεοδοµία. Ειδικά για τις τελευταίες, θα πρέπει να επι- σημανθεί το πεδίο έρευνας των πάράδοσιακώ…ν οικισµών και κτισμάτων της περιοχής του Πηλίουξκα΄ι το πεδίο έρευνας τηςΤοιΞστικής ανάπτυξης και των πρόβλή'ιϊάΐ& που ήΈν-ά-π…τυξη αυτή συνεπάγεται για τις γρήγορα αναπτυσσόμενες πόλεις της Θεσσαλίας. Αυτή η ανάλυση δεν ση μαίνει βέβαια ότι ένα πανεπιστήµιο δεν πρέπει να έχει και σχολές που η σχέση τους pa την τοπική παραγωγική ταυτότητα είναι χαλαρότερη. Νομίζω ότι είναι αυτονόητο, πέρα από τις σχέσεις αυ- τές, να δει κάνείς και την ολοκλήρωση του πάνεπιστήµιου και την συνολι- κή του συγκρότηση. Αναφέρομαι φυσικά στους παιδαγωγικούς κλάδους, που ως βασικό κομµάτι των ανθρωπιστικών επιστημών συγκροτούν μια συνολική εικόνα ενός πανεπιστηµίου που δεν είναι μονόπλευρο και μονο- διάστατο. Θα κλείσω όσο µπορώ πιο σύντομα δίνοντας αυτές τις παρατηρήσεις σε κάπως περισσότερο διαγραµμάτική μορφή. Νοµίζω ότι, κάποια στιγµή σ' αυτό το χώρο, πρέπει να φθάσει η ώρα που θα µιλήσουμε πιο συγκεκρι- μένα, πέρα από γενικές τοποθετήσεις, γιά το «ποια είναι η µορφή αυτού του Πανεπιστηµίου» και νομίζω ότι πρέπει να δούµε και µε σαφήνεια το ποια θα είναι και η μορφή αυτού του Πανεπιστηµίου στο χώρο, είτε αυτός ο χώρος λέγεται Θεσσαλία ως ευρύτερο πλαίσιο είτε λέγεται συγκεκριμέ- νη πόλη της Θεσσαλίας. Για το Θεσσαλικό Πανεπιστήµιο προσδιορίστηκε από τις κυβερνητι- κές εξαγγελίες ότι, σε πρώτη φάση, θα περιέχει τα εξής τμήματά: - Τμήμα Επιστημών Φυσικής Αγωγής και Αθλητισµού. - Παιδαγωγικό Τµήµα Δηµοτικής Εκπαίδευσης. - Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών. - Τμήμα Αγροτικής Τεχνολογίας και Ανάπτυξης. - Τµήµα Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης. 62 Αυτή ήταν η πρώτη εξαγγελία. Στην συνέχεια, νοµίζω, απ' όσες πλη- ροφορίες έχουμε, ότι διαφαίνεται η προοπτική για Ιατρικό Τμήμα και κυ- ρίως για Τμήµα Μηχανικών Βιοµηχανίας. Νοµίζω ότι, για να μπορέσει κανείς να δει με ποιο τρόπο αυτές οι πα- ρατηρήσεις αρθρώνουν μια συνολική εικόνα για το σύνολο του Πανεπιστη- μίου σε µια προοπτική μέχρι το 2.000, πρέπει να ξεκαθαρίσουν Ορισμένες βασικές παραδοχές. "Ηδη, νομίζω ότι στην εισήγηση µέχρι τώρα είπα μερικές απ' αυτές τις παραδοχές, σε σχέση με την τοπικότητα, την εσωτερική οργάνωση των σπουδών και την προοπτική αυτής της οργάνωσης, ξεκινώντας από το θε- σμικό πλάίσιΟ που ισχύει τώρα. Ωστόσο, πιστεύω ότι πρέπει να τα ξεκαθα- ρίσουμε αυτό λίγο περισσότερο. Νομίζω, λοιπόν, ότι 01 παραδοχές όπου θάπρεπε να στηριχθεί η συγ- κρότηση του Θεσσαλικού Πανεπιστημίου είναι οι παρακάτω: 1η) Στο Θεσσαλικό Πάνεπιστήμιο εγκαθίσταται κατ' αρχήν ένα mi- nimum τμημάτων που έχουν προοπτική σύνδεσης με την τοπική παραγωγι- κή ταυτότητά΄ δηλαδή, τµηµάτων που καλύπτουν εφαρµοσµένη έρευνα τοπικού ενδιαφέροντος, είτε αυτό το ενδιαφέρον προέρχεται από το ιδιωτι- κό ή δημόσιο κεφάλαιο, είτε από την τοπική αυτοδιοίκηση και από τους άλλους τοπικούς φορείς. Πάράλληλα, τα τμήµατα αυτά εκπαιδεύουν τους φοιτητές τους στον μη αυστηρά πανεπιστημιακό χώρο της περιοχής τους, χρησιμοποιώντας π.χ. την τοπική πρωτογενή παραγωγική δράστηριότη- τα, την βιοµηχανία, τις υπηρεσίες κλπ. 2η) Στο πανεπιστημιακό συγκρότηµα υπάρχει η προοπτική της επι- στηµονικής Ολοκλήρωσης. Αυτό σηµαίνει ότι αποφεύγεται η δηµιουργία μεμονωμένων, μονοδιάστατων σχολών και ότι υπάρχει προοπτική τα τμή- ματα φυσικών επιστημών και τεχνολογίας, να πλαισιωθούν από τµήµατα επιστημών του ανθρώπου και αντίστροφα. Θα ήταν ίσως λάθος να ξεκινή- σει κανείς είτε ένα µονοδιάστατΟ πανεπιστήμιο είτε ένα πανεπιστήµιο πο- λυδιασπασμένΟ σε πολλούς χώρους. Αυτό είναι καίριο πρόβλημα στις πρώτες κρίσιμες νηπιάκές φάσεις του Πανεπιστημίου. Μετά τα πράγματα γίνονται ευκολότερα. Νομίζω, ότι αυτή η επιστηµονική ολοκλήρωση έχει επιπτώσεις στην ανάπτυξη της πολιτικής και πολιτιστικής συνείδησης τόσο των μελών της πανεπιστημιακής κοινότητας, όσο και στον κοινωνικό χώρο που περιβάλ- λει το πανεπιστήμιο. Αυτές είναι οι δύο βασικές παραδοχές. Από κει και πέρα θα μπορούσε κανείς vu τις εξετάσει πιο συγκεκριμένα και να δει τι θα σήμαιναν σ' αυτή καθαυτή τη συγκρότηση των τμημάτων και των σχολών του Θεσσαλικού Πανεπιστήμιου. Δεν Θα µιλήσω γενικά γι' αυτά τα πράγματα. Θα προσπα- 63 θήσω να τα δω ως υπόθεση εργασίας. Το απόγευµα, στην συνέχεια των a1- σηγήσεων για το πανεπιστήμιο και την πόλη, θα δούµε πώς θα μπορούσε μια τέτοια υπόθεση εργασίας vu εφαρµοστεί στην συγκεκριµένη περίπτω- ση της σχέσης του Πανεπιστηµίου µε την πόλη του Βόλου. Η υπόθεση εργασίας που μόλις περιέγραψα φαίνεται αναλυτικότερα στο παρακάτω διάγράμμα: 1990 , 1996 | 2000—) . …… ή… … ΧΧ … πιο… Μισισιπή… TN. &; * … :m l MEN n ΑΡΑ m: In '8Ι΄ϊ ? ΖΧ… κοιΝ…ι… & Π…Π|ΣΝΙΜΝ ΕΜΣΤ. & [Γ "ΜΜΕ "Η"… ΣΧΟΛΗ ΥΓΕΙΑΣ | -Ξ…ζ> οποία… ΜΑΤΙ… … Σχ. I Υπόθεση εργασίας για την εξέλιξη των σχολών και τμημάτων του Θεσσαλικού Πανεπιστημίου. Αυτά είχα να πω γι' αυτή την υπόθεση εργασίας, σχετικά µε την εξέλι- ξη του Θεσσαλικού Πανεπιστημίου. Βέβαια, είναι προφανές ότι μέσα σ' αυτή την αίθουσα αλλά και σ' όλο το Θεσσαλικό χώρο υπάρχει ένα ανοι- κτό ερώτηµα: «που ακριβώς θα γίνει το Πανεπιστήμιο». "Ηδη ο Βόλος έχει οριστεί ως έδρα του Πανεπιστημίου. Νοµίζω, όμως, ότι θα ήταν λάθος αυτή τη στιγμή να προσπαθήσει κανείς να απαντήσει αυτό το ερώτημα με τρόπο που θα δημιουργούσε εσωτερικές αντιθέσεις στο θεσσαλικό χώρο. Πρέπει, αντίθετα, να τονιστεί ότι το Θεσσαλικό Πά- 64 νεπιστήμιΟ πρέπει να έχει µια συγκρότηση συνολική, μιαν ολοκλήρωση, δεν πρέπει να είναι μονοδιάστατο και ότι πρέπει να αποφευχθεί η διάσπα- σή του, τουλάχιστο στην αρχή. γιατί αυτό θα Οδηγήσει σε δυσκολίες στις πρώτες κρίσιμες φάσεις του. Τέλος, p1u κρίσιμη παρατήρηση είναι ότι η…έννοια «θεσσαλικός χώ- ρος» είνάι, στην πράξη, ευρύτερη από τη Θεσσαλία. Περιλαμβάνει και τη Λαµία, στην προοπτική της αποδέσμευσης της Λαμίας από την Αθήνα. Παρόλη τη διοικητική ένταξη σε διάφορετικό διαμέρισμα, η πόλη αυτή πρέπει να πάίξει ένα σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του θεσσαλικού πα- νεπιστημιακού συγκροτήµατος. Μια τέτοια προοπτική είναι σύµφωνη και µε την προοπτική της ανάπτυξης του Θεσσαλικού Πανεπιστηµίου σε ένα από τα σημαντικότερα πανεπιστήμια της χώρας. Αυτά είχα να πω σ' αυτή την εισήγηση. Προσπάθησα να της δώσω ει- σαγωγικό χαρακτήρα, τονίζοντας περισσότερο την επιφάνεια των επιχει- ρημάτων και μή προχωρώντας σε βάθος. Νομίζω ότι, στην συνέχεια των πάρουσιάσεων, θα δούµε τα επιχειρήµατα αυτά σαφέστερα και σε βάθος. Ευχαριστώ Πρόεδρος: Τον λόγο έχει 0 K. Παπαμίχος. Ν. Παπαμίχος (Λέκτορας Α.Π.Θ.): Η παρέμβασή μου στη συζήτηση για την οργάνωση του Θεσσαλικού Πανεπιστηµίου εξετάζει το χαρακτήρα ενός τμήματος προγραμματισµού του αστικού και περιφερειακού χώρου, σε σχέση µε τις ανάγκες ανώτατης εκπαίδευσης που δηµιουργεί το πρό- βλημα της διαχείρισης του χώρου στην Ελλάδα σήμερα. Θέλω να αποφύγω τη χρήση των όρων «χωροταξία-περιφερειακή ανά- πτυξη» επειδή είναι όροι που πάραπέμπουν σε συγκεκριµένες ειδικότητες και επαγγελµατικά συµφέροντα αλλά και επειδή Οι σχολές αυτού του εί- δους έχουν συνήθως µεταπτυχιακό χαρακτήρα. Θεωρώ πιο γόνιμο να δού- με τις ανάγκες που pug οδηγούν στην ίδρυση μιας σχολής pa αντικείμενο τα προβλήµατα χειρισμού του αστικού και περιφερειακού χώρου, όπως αυτά εμφανίζονται στη χώρα μας σήμερα και κατόπιν να την ονοµατίσΟυ- με, αποφεύγοντας, κατά το δυνατό, την εμπλοκή μας σε αντιθέσεις επαγ- γελµατικών συμφερόντων και εκπαιδευτικών αποκλειστικοτήτων. Είναι γνωστά ότι τα προβλήματα του αστικού χώρου στην Ελλάδα και τα προβλήματα της περιφέρειας βρίσκονται σε σημείο όξυνσης. Ο κα- θένας έχει τις καθημερινές του εµπειρίες και οι εφημερίδες δίνουν πολύ συ- χνά τις πιο χαρακτηριστικές τους εκφράσεις: πόλεις κορεσµένες, απόδιοργανωμένες' περιβάλλον μολυσμένο και λεηλατημένο' έντονες δια- περιφερειακές ανισότητες" κάτασπατάληση φυσικών πόρων" ανθρώπινες 65 κοινότητες υπό διάλυση. Βεβαίως όλα αυτά δεν έχουν σχέση παρά pa τη φαινομενολογία του προβλήµατος. Είναι τα άποτελέσμάτα μιας ορισµένης ανάπτυξης αποτυ- πωμένά στο χώρο, με δραματικό μάλιστα τρόπο. Δεν είναι όμως της ώρας να συζητήσουμε τις αιτίες και τους μηχανισµούς παραγωγής αυτών των φαινομένων. Ας αρκεστΟύμε στην επισήµανση του γεγονότος και στην u- ναφορά ότι πρόκειται για µια διαδικασία πολύπλοκη και αντιφάτική: Γρήγορη ανάπτυξη περιοχών που συμβαδίζει pa την καθυστέρηση άλ- λων. Μεγάλες συσσωρεύσεις πληθυσµού και παραγωγικών δραστηριοτή- των που συνυπάρχουν pa a1K0vag ερήµωσης και εγκατάλειψης. Επιτακτι- κές ανάγκες νέων επενδύσεων που συγκρούονται με την υποχρέωση διά- φύλαξης της οικολογικής ισορροπίας του χώρου. Βίαιος µετασχηματι- σμός κοινοτήτων, άντιλήψεων, χώρου και ταυτόχρονα επιθυμία διατήρη- σης της πολιτισµικής µας ταυτότητας. Η κατάσταση του περιβάλλοντος είναι από τα προβλήµατα που, ενώ δημιουργούνται από µια ορισμένη διαδικασία ανάπτυξης, η οποία βεβαίως εξυπηρετεί κάθε φορά τα συµφέροντα εκείνων που παίρνουν τις αποφά- σεις, έχουν τις αρνητικές τους επιπτώσεις σ' όλα τα κοινωνικά στρώµατα, αδιάφορα από την ταξική ένταξη του καθενός. Ακόμη και τα ανώτερα ει- σοδηματικά στρώματα, pa όσες διεξόδους φυγής και αν διαθέτουν, δεν παύουν να θίγονται από το υποβαθμισμένο ή μολυσμένο περιβάλλον, μέσα στο οποίο είναι υποχρεωμένα να ζουν και να ασκούν τον κυριαρχικό τους ρόλο. Εξάλλου, η σημερινή κατάσταση του περιβάλλοντος και η επιταχυ- νόμενη επιβάρυνση του λειτουργεί αρνητικά στην ίδια την διαδικασία πα- ραγωγής, καθώς διαµορφώνει ένα πλαίσιο εξωτερικών ανοικονοµιών και αντικινήτρων. Τα λέω αυτά και για να υπογραμµίσω ότι δεν είναι περίεργο το ότι η συνειδητοποίηση των προβλημάτων και η προσπάθεια επίλυσης τους δια- τρέχει όλους τους κοινωνικούς χώρους και όλες τις πολιτικές δυνάµεις. Οι αλλεπάλληλες προσπάθειες αντιμετώπισης αυτών των προβλημάτων, που πυκνώνουν τα τελευταία χρόνια και γίνονται πιο συστηµατικές, δείχνουν ακριβώς και το κρίσιμο σηµείο στο οποίο η κατάσταση του περιβάλλον- τος έχει φθάσει και το ότι η ελληνική κοινωνία συνολικά προσπαθεί να το αντιµετωπίσει. Φθάσαμε ίσως σε κάποιο σημείο µετάβασης από ένα μον- τέλο ανάπτυξης το οποίο αδιαφορούσε για την ποιότητα του περιβάλλον- τος και τη χρήση του χώρου, σε μια ανάπτυξη ελεγχόµενη, κάθοδηγούμε- νη προς ορισμένους ευρύτερους στόχους, χωρίς να παραγνωρίζεται τε- λείως το περιβαλλοντικό κόστος. "Ετσι, η αλόγιστη σπατάλη των φυσικών πόρων, η περιφρόνηση κάθε αξίας του δομημένου και φυσικού περιβάλλοντος, η πλήρης αδιαφορία για 66 τον τόπο εγκατάστασης των παραγωγικών δραστηριοτήτων ως προς ένα συνολικό πρόγραμμα ανάπτυξης του ελληνικού χώρου, δίνουν τη θέση τους σε μια διαδικασία εξορθολογικοποιημένη, όχι βέβάίως ακόµη πλή- ρως, ωστόσο όµως pa έντονα στοιχεία προγραμματισμού, τουλάχιστο στο επίπεδο των εξαγγελιών και των προθέσεων. Οι διαφορετικές προτάσεις δεν βρίσκονται σήμερα στο εάν είναι ή όχι αναγκαίος 0 προγραμµατισµός της ανάπτυξης, αλλά στο τι είδους προγράµµάτισμός Θα υπάρξει, σε όφε- λος τίνος θα… γίνεται, ποιος και πως θα καθορίσει τις προτεραιότητες, σε ποιούς τελικά Θα κατανεμηθεί το κόστος εκσυγχρονισµού και ανάπτυξης των παραγωγικών και κοινωνικών δομών. Αυτό όμως που ενδιαφέρει σήμερα στη συζήτηση που εδώ γίνεται, δεν είναι Ο χαρακτήρας του προγραμµατισμού, οι στόχοι και τα µέσα του. Αλ- λά η διευρυνόμενη σύμπτωση στο ότι τα προβλήµατα του περιβάλλοντος πρέπει να αντιμετωπισθούν από κάθε πρόγραµμα ανάπτυξης. Και αυτή η σύμπτωση αντιλήψεων είναι μια ευνοϊκή προύπόΘεση που εξασφαλίζει τη βιωσιμότητα των προτάσεων οργάνωσης νέων εκπαιδευτικών κατευθύν- σεων που θα ανταποκρίνονται στις νέες κοινωνικές απαιτήσεις προγράμ- μάτισμού και ελέγχου της ανάπτυξης του χώρου. Δεν χρειάζεται ίσως να σημειώσω ότι ο προγραµµατισµένος χειρι- σµός των προβληµάτων του χώρου είναι μια διαδικασία ευρύτατη που ξε- περνά το επίπεδο της αρχιτεκτονικής και πολεοδομικής επέμβασης: κα- λύπτει τόσο τον αστικό όσο και τον περιφερειακό χώρο και περιλαμβάνει ένα σύνολο πολιτικών, οικονομικών, διοικητικών και πολιτισµικών ενερ- γειών που τελικά δίνουν µορφή στο χώρο καθώς διαµορφώνουν το οικονο- μικό, θεσµικό και πολιτιστικό του προφίλ. Και, ακόµη, ότι είναι µια διαδι- κασία σύνθετη, γιατί προύποθέτει τη γνώση και την κατανόηση των μηχα- νισµών παραγωγής του χώρου καθώς και την ικανότητά αποτελεσµατικού χειρισµού των τεχνικών και των μέσων επέμβασης. Νομίζω λοιπόν ότι είναι ευτυχής συγκυρία - ίσως και η αιτία της συ- ζήτησης - το γεγονός ότι ο προβληµατισμός για τη δημιουργία µιας ακα- δημαϊκής μονάδας προσανατολισμένης στα προβλήματα διαχείρισης του χώρου συμπίπτει με την επιτακτική ανάγκη ελέγχου της κρίσης του περι- βάλλοντος και την επίσης επιτακτική ανάγκη επέµβασης και χειραγώγη- σης της διάδικασία παραγωγής του χώρου. Και ακόµη είναι εξίσου θετικό το ότι Οι ειδικότητες που Θα παραχθούν ανταποκρίνονται σε μία επαγγελματική ζήτηση που, αν και µόλις τώρα αρχίζει να διάμορφώνεται, φαίνεται ότι μπορεί να δημιουργήσει διεξόδους σε ένα τοµέα της κορεσμένης αγοράς εργασίας πτυχιούχων. Τα δύο στοιχεία που ανάφερα πιο πάνω, δηλαδή η αντιστοιχία της νέ- ας ακαδημα'ίκής μονάδας στις απάιτήσεις ανάπτυξης της χώρας και η θε- 67 τική απάντηση στο πρόβλημα της απασχόλησης, δίνουν υπερ-τοπικό χα- ρακτήρα σε ένα τουλάχιστο κλάδο του νέου πανεπιστημίου, τη σκοπιµό- τητα και το χαρακτήρα του οποίου συζητάμε. Και αυτό είναι, κατά τη γνώ- μη μου, σοβαρό, γιατί το νέο πανεπιστήμιο, χωρίς να χάνει την τοπικότη- τα και την ιδιαιτερότητά του, πρέπει να εξασφάλίζει µιαν ευρύτερη πανελ- λαδική λειτουργία, έτσι ώστε αν και περιφερειακό, να άποφεύγει την περι- θωριοποίηση, εντασσόμενο οργανικά στο συνολικό σύστημα της ανώτα- της εκπαίδευσης. Η προτεινόμενη ακαδημαϊκή μονάδα (σχολή ή τμήµα), είναι ακόμη α- διαμόρφωτη ως προς το ακριβές της περιεχόµενο. Συζητούμε τώρα γύρω από μιαν αρχική ιδέα, γύρω από μερικές πρώτες σκέψεις της σκοπιµότη- τας ίδρυσής της και του επιστημονικού πεδίου που θα πρέπει να καλύπτει. Η συζήτηση αυτή είναι απαραίτητο να επεκταθεί και να συμπεριλάβει και τις απόψεις οργανωμένων επαγγελματικών χώρων και ακαδημαϊκών μο- νάδων, έτσι ώστε οι ενδεχόµενες αντιδράσεις να εμπλουτίσουν τον προ- βληµατισμό και να µη δράσουν αρνητικά. Ας μη ξεχνούμε ότι σήμερα τα προβλήµατα απασχόλησης επιστημόνων είναι οξυµένα και κάθε πρόθεση οριοθέτησης νέων τομέων επαγγελματικής εξειδίκευσης εμφανίζεται σαν να περιορίζει ακόμη περισσότερο τις ήδη ελάχιστες ευκαιρίες απασχόλη- σης. Πρέπει όμως να βρεθεί τρόπος όχι να παρακαμφθούν απλώς οι αρνη- τικές θέσεις, θεµιτές ως ένα σηµείο αφού η διαδικασία συµμετοχής είναι µια διαδικασία θετικού διαλόγου αλλά και αντιθέσεων και συγκρούσεων ί- σως, αλλά να οδηγηθούµε σε προτάσεις που θα δίνουν διέξοδο στα υπαρ- κτά προβλήματα. Προχωρώντας λοιπόν pa μεγάλη επιφύλαξη, ας αρχίσουµε Ορίζοντας αρνητικά το αντικείμενό pug. Και πρώτα πρέπει να αποκλείσουµε την ιδέα ίδρυσης μιας νέας αρχι- τεκτονικής σχολής. O επαγγελματικός χώρος των αρχιτεκτόνων είναι υπερ-κορεσμένος και, όσο το πανεπιστήμιο λειτουργεί ως µηχανισμός κα- τανομής πτυχιούχων σε διάφορα επαγγέλµατα, η αρχιτεκτονική παιδεία δεν µπορεί να αποσυνδεθεί από την απαίτηση επαγγελματικής απορρόφη- σης των αποφοίτων. Για αντίστοιχους λόγους δεν µπορούµε να προτείνουμε μια σχολή πο- λεοδομίας, έστω και αν δεν λειτουργεί σήμερα στην Ελλάδα μια αντίστοι- χη σχολή. Γιατί, εκτός του ότι θέματα πολεοδομίας είναι σήµερα οργανι- κά στοιχεία της αρχιτεκτονικής εκπαίδευσης και υπάρχει ικανός αριθμός αρχιτεκτόνων pa μεταπτυχιακές σπουδές στην πολεοδομία, ο χώρος της πολεοδομικής πρακτικής, αρκετά περιορισµένος, κάλύπτεται και από τους αρχιτέκτονες, επαγγελµατικά τουλάχιστο. Η επιστημονική περιοχή που συζητούμε δεν µπορεί επίσης να είναι μια 68 σχολή χωροταξίας-περιφερειακής ανάπτυξης. Μια τέτοια σχολή απαιτεί ένα υπόβαθρο βάσικών σπουδών οικονομίας και γεωγραφίας και εποµέ- νως δεν μπορεί παρά vu είναι μεταπτυχιακού επιπέδου. Επί πλέον, Οι σπουδές χωροταξίας - περιφερειακής ανάπτυξης θα είναι προσανατολι- σµένες σε αναλυτική και προγράμµατική κατεύθυνση και όχι στα άμεσα προβλήματα ανάπτυξης και οργάνωσης του χώρου. Τι μπορεί λοιπόν να είναι; Ενδεχομένως θα είναι μία σχολή, που το πε- ριεχόμενό της Θα συγκροτείται από µια σηµαντική πληροφόρηση σε θέμα- τα θεσμών και δικαίου, διεύθυνσης και διοίκησης, μάκρο και μίκρο-Οι- κονοµικής, οικονοµικής του χώρου, γεωγραφίας, χωροταξίας και περιφε- ρειακών προβλημάτων, κοινωνιολογίας και τεχνικών κοινωνικής έρευ- νας, προγραμµατισμού και σχεδιασµού. Δεν είναι απλό, και χρειάζεται πολύ συζήτηση, το να προχωρήσει Ku- νείς σε ακριβέστερΟ προσδιορισµό του χαρακτήρα και του περιεχομένου µιας ακαδημαϊκής μονάδας pa αντικείμενο τη διαχείριση του χώρου, εν- τάγμένης στο Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο. Νομίζω ότι είναι αρκετό για την ώρα να επισημάνουμε και να ελέγξουµε τις κοινωνικές, επαγγελματικές και ακαδημαϊκές προύποθέσεις που κάνουν μια τέτοια πανεπιστημιακή ει- δίκευση να είναι χρήσιμη και εφικτή: l) Διαφάίνεται μία ανάγκη στελεχών για τα προγράµµατα επέµβασης στο χώρο, προγράµματα που βρίσκονται σε εξέλιξη και που θα ενταθούν γιατί τα προβλήματα του χώρου και του περιβάλλοντος ΟξύνΟνται. Υπάρ- χουν σήμερα τα προγράμματα πολεοδομικής ανασυγκρότησης, εμφανίζε- ται μια τάση για χωροταξικό προγράμµατισμό, επιδιώκεται η ενεργοποίη- ση των οργανισµών τοπικής αυτοδιοίκησης στη διαχείρηση" του χώρου. Με το νέο θεσμικό πλαίσιο πολεοδομικής επέμβασης, η τοπική αυτοδιοί- κηση εμπλέκεται ουσιαστικά σ' αυτή τη διαδικασία. ΄Ετσι, παράλληλα µε τους κεντρικούς φορείς προγραμματισμού, νέες ευκαιρίες απασχόλησης θα δημιουργήσουν Οι τοπικοί φορείς προγραμματισμού και επέμβασης στο χώρο, δίνοντας όχι µόνο διέξοδο στην ανεργία αλλά προσφέροντας παρα- γωγική απασχόληση σε.επιστήμονες που μπορούν να κατανοήσουν τα εμ- φανιζόµενα προβλήματα Ku1 vu χειρισθουν τα αντίστοιχα προγράμματα ε- πέµβασης. 2) Μια σχολή που θα παράγει τα πιο πάνω στελέχη, καλύπτει ένα κενό στις υπάρχουσες ειδικότητες. Αυτό Οδηγεί σε μια καλύτερη προσαρμογή της πανεπιστημιακής παραγωγής, συνολικά, στις απαιτήσεις της αγοράς εργασίας και κάνει πιο αποτελεσματικό το σύστημα της ανώτατης εκπαί- δευσης. Για ένα μεταβατικό διάστημα, εύκολα θα µπορούσε να δει κανείς αποφοίτους κορεσμένων κλάδων, σχετικών πάντως pa 10 αντικείµενο των σπουδών της σχολής στην οποία αναφερόµαστε, αρχιτέκτονες π.χ. ή Οι- 69 κονομολόγους, να συμπληρώνουν τις σπουδές τους στη σχολή αυτή, ώστε να είναι σε θέση να καλύψουν τις νέες απαιτήσεις του τομέα διαχείρισης του χώρου. 3) Τέλος, p1u σχολή διάχείρισης του χώρου, συμβάλλει στην ολοκλή- ρωση ενός βασικού κορµού σχολών παραγωγικής κατεύθυνσης που από- τελούν έναν από τους πυρήνες του Θεσσαλικού Πανεπιστημίου. Και αυτό είναι πολύ θετικό για ένα πανεπιστήμιο που πρωτοϊδρύεται, γιατί δεν ξεκι- νά αποσπασματικά αλλά pa ολοκληρωμένες επιστηµονικές περιοχές. Θα έχει έτσι τις προύποθέσεις για ευρύτερη πληροφόρηση, πληρέστερη έρευ- να, αποτελεσματικότερη αξιοποίηση της υποδοµής κλπ. Και ακόμη, από αυτό τον πυρήνα της παραγωγικής σχολής μπορούν να προκύψουν νέες κατευθύνσεις και νέες ειδικότητες, ενισχύοντας τον υπερ-τοπικό χαρα- κτήρα του πανεπιστημίου και εδραιώνοντας τη θέση του ανάμεσα στα άλ- λα πανεπιστημιακά ιδρύματα. Αν αυτές οι υποθέσεις απαντούνται καταφατικά, και νομίζω ότι αυτό συµβαίνει, τότε η σκοπιµότητα ίδρυσης μιας σχολής, ας την πούμε «δια- χείρισης του χώρου», ενταγµένης στο Θεσσαλικό Πανεπιστήµιο, είναι πρόδηλη. Βεβαίως, από εδώ και πέρα χρειάζεται εξαντλητική αναλυτική μελέτη για να προσδιορισθεί pa quiBa1u o χαρακτήρας και το περιεχόµε- νο αυτής της σχολής. Σας ευχαριστώ Πρόεδρος: Παρακαλώ τον K. Φράγκο να πάρει τον λόγο. Χ. Φράγκος (Καθηγητής Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων): Προηγήθηκαν οι δύο συνάδελφοι, που Οπωσδήποτε µίλησαν με p1u διαφορετική γλώσσα απ' ό,τι θα μιλήσω εγώ και, όπως θα δείτε, η διαφορά θα είναι φανερή χω- ρίς όµως στο βάθος να υπάρχει διαφωνία σε όσα εξέθεσαν προηγουμένως. Αυτό µου δίνει την δυνατότητα να σκεφθώ ότι, σε μια πρώτη διαπί- στωση, ο πρώτος πυρήνας που θ' αρχίσει στον Βόλο, θα πρέπει οπωσδήπο- τε να περιέχει και μια άλλη διάσταση, εκτός από εκείνη την διάσταση που διαφάνηκε pa 10v τρόπο που εκτίθενται τα προβλήµατα" ότι αντιπροσω- πεύει κάτι άλλο, αυτό που λέµε τεχνολογική, όχι τεχνοκρατική διάσταση. Μετά από αυτή την παρατήρηση που δημιουργήθηκε μετά από όσα α- κούστηκαν σήμερα, θα σας παρουσιάσω τις σκέψεις που έκανα για την λειτουργία των παιδαγωγικών τμηµάτων και την επιμόρφωση των εκπαι- δευτικών και οπωσδήποτε, όταν λέω «λειτουργία», εννοώ περισσότερο 70 «λειτουργικότητα» µέσα στον γενικότερο πανεπιστηµιακό χώρο. Η μυθολογία αναφέρει ότι το πρώτο, ανώτατου επίπεδου, σχολείο για ήρωες ιδρύθηκε εδώ στην περιοχή του Βόλου, πάνω στο Πήλιο, από το σο- φό δάσκαλο και γιατρό Κένταυρο Χείρωνα, που κοντά του μαθήτευσαν ο Ηρακλής, 0 Ιάσονας, ο Αχιλλέας, Ο Ασκληπιός και άλλοι μυθικοί ήρωες ή ημίθεοι. Από την ιστορία επίσης ξέρουμε ότι, στις Μηλιές, στη Ζαγορά και σ' αλλά πηλιορίτικα ή θεσσαλικά χωριά, υπήρχαν φημισμένα σχολεία στην περίοδο κυρίως της διαμόρφωσης του νεοελληνικού κοινωνικού χώρου. Για την παιδαγωγική, εξάλλου, επιστή μη ο Βόλος παρουσιάζει εξαιρε- τικό ενδιαφέρον, γιατί, pa την πρωτοβουλία του Δηµοτικού ΣύμβουλΟυ Σαράτση, λειτούργησε με τον Αλέξανδρο Δελμούζο το 1908-1911 το Ανώ- τερο Παρθεναγωγείο, στο ΟπΟίο πρωτοδιδάχθηκαν η δηµοτική γλώσσα, τα αρχαία ελληνικά από µετάφραση και έγιναν όλες οι λεγόμενες καινοτο- μίες της μεταρρύθμισης του 1976. Πρόκειται για την πρώτη συµμετοχή της τοπικής αυτοδιοίκησης στην ανανέωση της παιδείας. Με βάση λοιπόν τους μύθους, τις παραδόσεις και τις ιστορικές μνή- pag, εύκολα κανένας θα έμπαινε στον βερμπαλιστικό πειρασμό να υπο- στηρίξει αµέσως ότι σ' αυτό τον τόπο, τον γεµάτο µύθους, Θρύλους και πα- ραδόσεις, πρέπει να ιδρυθεί πανεπιστήµιο που να περιλαμβάνει παιδαγωγι- κά τµήματα. Πρέπει όµως να πούμε ότι τα πανεπιστήμια και τα τµήµατα δεν ιδρύονται όπου υπάρχουν µνήμες μόνο διδασκαλίας αλλά εκεί όπου συντρέχουν στο παρόν λόγοι οικονομικοί, κοινωνικοί και πολιτιστικοί, που εξυπηρετούν τον λαό. Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα δεν χτίζονται μόνο pa 11g αναµνήσεις. Ωστόσο, οι µύθοι, οι θρύλοι και η ιστορία συντελούν, ό- χι βέβαια να προσδιορίσουν, αλλά να προσδώσουν στα νέα εκπαιδευτικά ιδρύματα κάποιο έντονο συναισθηµατικό χρωµατισμό, πολιτιστικού ρυθ- μό και, τελικά, ιδεολογικό θωρακισμό, ανάλογα με τις πολιτικοκοινωνι- κές συνθήκες, οι οποίες και το εξοπλίζουν. Για την ίδρυση του Θεσσαλικού Πανεπιστηµίου και ιδιαίτερα την έν- ταξη παιδαγωγικών τµηµάτων, νοµίζω ότι συνυπάρχουν όλοι οι λόγοι που ανάφερα προηγουµένως. ΄Ετσι πιστεύω ότι τα νέα παιδαγωγικά τμήματα σε τούτον τον τόπο θα δουλέψουν pa παρΟντικΟύς ρυθμούς, θα διατηρή- σουν τις πάντοτε πρωτοπορειακές μνήμες του τόπου θα προωθήσουν τους µετασχηµατιστικούς τρόπους παραγωγής νέας γνώσης και νέων ποιοτι- κών μορφών ζωής. Σ' αυτό το σηµείο θα συμφωνούσα pa τον κ. Σβορώνο, που χθες έκανε την νύξη ότι το πανεπιστήμιο δεν αναπαράγει µόνο, αλλά προωθεί και την κοινωνική ζωή προς τα µπρος, προς τους νέους μετασχη- µατισµούς. Τουλάχιστον στην παιδαγωγική επιστήμη, αυτό έχει γίνει δε- κτό, ότι δηλαδή η εκπαίδευση έχει όχι µόνον αναπαραγωγικό αλλά και έν- 71 τονα μετάσχηματιστικό χαρακτήρα. Γι' αυτό τον χαρακτήρα μπορούμε να μιλήσουμε στη συζήτηση αργότερα. Τα παιδαγωγικά τµήματα δασκάλων και νηπιαγωγών που θα ιδρυ- θούν και στο Θεσσαλικό Πανεπιστήµιο, είναι μια τεράστια για τον τόπο μας καινοτομία και γι' αυτό δεν υπάρχει σχεδόν καμία πάράδοση δου- λειάς, όπως υπάρχει στα άλλα τμήματα. Είναι πραγματικά µια καινοτο- μία - και λυπάμαι που δεν είναι και ο κ. Ρόκος που φοβόταν χθες μη τυ- χόν και δεν αναγνωρίσουµε μερικά πράγματα που αναµφισβήτητα έχουν γίνει και κανένας δεν μπορεί να τα παραγνωρίσει και θα ήταν ανέντιμος άνθρωπος αν δεν τα αναγνώριζε αυτά τα πράγματα - να το ακούσει αυτό. Δεν έχουν λοιπόν μια παράδοση δουλειάς, όπως τα άλλα τµήματα που ξεπήδησαν από αντίστοιχες πανεπιστηµιακές σχολές. Αυτό το στοι- χείο αποτελεί, νοµίζω, αντίθετα απ' ότι θα πίστευε κάνένάς, εξυπηρετικά θετικό γεγονός για τη δημιουργία νέου τύπου πανεπιστημιακής γνώσης, νέου τύπου έρευνας και μάθησης, παρόλο που προκύπτουν άλλα προβλή- µατα για επίλυση. Οι παλιές πανεπιστηµιακές σχολές στον τόπο μας ήταν φορτωμένες και φορτισμένες με ποικίλες αλληλοεξαρτήσεις, ήταν δυσκίνητες και, προπαντός, δεν διέθεταν ορθή παράδοση στη διδασκαλία, στην ποιότητα σπουδών, στην έρευνα και στις εξετάσεις. Αυτό ήταν το ποιοτικά διάφορο που υπήρχε και πάµε µέσω των τμημάτων να το κάνουµε να λειτουργήσει τώρα. Αλλά το να το κάνουµε δεν σηµαίνει ότι έγινε κιόλας. Οι παλιές πα- νεπιστημιακές σχολές στον τόπο µας ήταν φορτωµένες και φορτισμένες µε ποικίλλες αλληλοεξαρτήσεις, όπως σας είπα, και ιδιαίτερα βέβαια σπουδαίο ρόλο και βασικό έπαιζαν οι εξετάσεις. Η διαδικασία αυτή, οι ε- ξετάσεις, είχαν γίνει το κύριο συστατικό της πάνεπιστηµιακής γνώσης, η οποία ήταν εισαγόμενη από το εξωτερικό υπό όρους, προϊόν και όχι παρα- γόμενο αγαθό από επιτόπιες διαδικασίες και για εντόπιες χρήσεις. "Ολη αυτή η κατάσταση προκαλούσε ένα είδος ενδημικής νοσηρότη- τας. Εκείνο όμως που κυρίως έλειπε από 10 πανεπιστημιακό γνωστικό σύ- στημά μας ήταν Οι µεθοδευμένες αξιολογικές εκτιμήσεις του παραγόμενου έργου και όλων των διάδικασιών μάθησης και διδασκαλίας, καθώς και Ο δεοντολογικός καθορισµός της επιστηµονικής και διδακτικής πορείας. "Ετσι, δεν ήταν δυνατόν, στα πανεπιστήμια µας, να χαραχθεί πορεία παιδαγωγικής κατεύθυνσης και ανατροφοδοτική, διορθωτική ή εναλλα- κτική χάραξη αυτής της πορείας καθώς και ποιοτικός έλεγχος των παρα- γόμενων αποτελεσμάτων. "Ελειπε, δηλαδή, από τους πάνεπιστημιακούς χώρους η συστηματοποιημένη παιδαγωγική διάσταση για την αξιολογική ε- κτίμηση και τον κοινωνικό προσανατολισμό εκπαιδευτικών αγαθών, σε ό- λες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Είχαμε εκπαιδευτικά ιδρύματα χωρίς 72 εκπαιδευτικές-παιδαγωγικές συνειδητοποιήσεις. Και αυτό συνέβαινε, γιατί Οι παιδαγωγικές κατευθύνσεις ήταν και εί- ναι ακόμά ανύπαρκτες σε ζωτικές περιοχές της επιστηµονικής κατάρτι- σης, όπως π.χ. στην τεχνική και τεχνολογική παιδεία, στην πολυτεχνική μάθηση, στις φυσικομαθηματικές περιοχές και αλλού, ή ήταν ισχνές και σφηνωµένες ανάµεσα στο βάρος μιας τυρρανικά εξιδανικευμένης έκτρω- ματικής ή λατινίζουσας αρχαιότητας και ενός τεχνοκρατικά διάσκευα- σμένΟυ επιστηµονισμΟύ, γερµανικής ιδεαλιστικής προέλευσης ή πραγμα- τιστικής αμερικανικής κατασκευής. Το πιο βάρυ όμως ήταν και είναι νομίζω ακόμα, ότι δεν έχει γίνει κά- τανοητός στα Α.Ε.Ι. της χώρας μας ο ρόλος της παιδαγωγικής εκτίµησης, μιας πρωταρχικής δηλαδή διαδικασίας μέσα από την οποία συντελείται η κοινωνική αποτίμηση για μετασχηματισµούς ανθρώπων από ανθρώπους και όχι από τεχνοκρατικά ή ορθολογιστικά κατασκευάσματα. Αυτό συμ- βαίνει γιατί οι περισσότεροι πανεπιστηµιακοί δάσκαλοι ούτε καν υποπτεύ- ονται 011 υπάρχει από την μια µεριά ένα επίπεδο γνώσης αφαιρετικής υφής και, παράλληλα, ένα άλλο επίπεδο γνώσης παιδαγωγικής υφής με το οποίο πραγματώνεται η μάθηση. Χωρίς την ύπαρξη αυτου του δεύτερου επιπέδου, δεν έχουμε δηµιουρ- γικό μετασχηµατισμό στη µάθηση, αλλά ξερή ανάκληση, αναπάραγωγή. Γι' αυτό λένε ότι το πανεπιστήμιο αναπαράγει. 'Οταν έχουμε αυτή την πρώτη εκτίμηση, τότε έχουμε αναπαραγωγή. Δεν έχουμε δημιουργικό με- τασχηματισμό στη µάθηση, αλλά ξερή ανάκληση, αναπαραγωγή και συσ- σωρευτικές γνώσεις «ατάκτως ερριμένας»' να ΘυμηΘώ και εγώ την αρ- χαιότητα, δεν την απαρνούμαι, αλλά, έτσι όπως δουλεύει, νοµίζω ότι μάλ- λον κακό κάνει στον τόπο και πρέπει αλλοιώς να δουλέψει η αρχαιότητα σ' εμάς τουλάχιστον τους "Ελληνες. Το παρήγορο όµως είναι ότι Οι σπουδαστές, οι φοιτητές και Ο διδα- σκαλικός κόσμος, 1u τελευταία κυρίως χρόνια, συνειδητοποίησαν, παρό- λες τις σκόρπιες ξεχειλίζουσες αµφισβητήσεις και υπεραπλουστεύσεις που παροπλίζΟυν τον επιστηµονικό δυναμισμό, ότι Οι απλές διοικητικές μετα- μορφώσεις, όταν δεν συνοδεύονται pa ποιοτικές αλλαγές, αλλαγές στην μάθηση, στη διδασκαλία, στη διαπροσωπική επικοινωνία και στην έρευ- να, καταλήγουν σε παραπλανητικές κατασκευές. Η τάση αυτή για αλλαγή ποιότητας στη μάθηση εκδηλώθηκε μέσα α- πό συγκεκριμένους στόχους για βαθειά επανεκτίμηση, εκδημοκρατικΟ- ποίηση της πολυδύναµης, πολυµερούς και καθόλου μονοδιάστατης γνώ- σης. Η τάση αυτή, μ' όλο που εκφράστηκε με διαισθητικούς και όχι από- λυτα συνειδητούς τρόπους, αποτελεί μια σημερινή πραγµατικότητα, γιατί τα αιτήµατα των φοιτητών, όπως εκφράστηκαν μέσα από την Ε.Φ.Ε.Ε. 73 και στον Πανεπιστηµιακό "Οµιλο, είχαν περιλάβει όχι p0vo την ποιότητα της γνώσης αλλά και την δημιουργία παιδαγωγικών τµηµάτων για δασκά- λους και νηπιαγωγούς, πράγµα που φαίνεται, όταν το δούµε επιφανειακά, να είναι µια απλή διεκδίκηση ενός κλάδου, των δασκάλων και νηπιαγω- γών, ενώ στην πραγµατικότητα τίθενται νέοι άξονες pa παιδαγωγικές δια- στάσεις στον Νόµο-πλαίσιο των Α.Ε.Ι. Αυτή την διάσταση, δεν την έχου- με συνειδητοποιήσει ακόμη, γι' αυτό και το τονίζω κάπως περισσότερο. Η ένταξη της ίδρυσης νέων παιδαγωγικών τµημάτων στα Α.Ε.Ι., µε το άρθρο 46 του Νόμου 1268/82, δεν είναι επένθετη τροποποιητική τακτο- ποίηση ενός συνδικαλιστικού αιτήματος, αλλά µια πρώτη αναγνώριση, μέσα στο καταστατικό χάρτη για τα Α.Ε.Ι., της ανατροπής των φραγμά- των που χώριζαν ως τώρα εκπαιδευτικούς της προσχολικής, δημοτικής και µέσης παιδείας και αναγνώριση της παιδαγωγικής επιστηµονικής κα- τάρτισης των δασκάλων και νηπιαγωγών που απευθύνονται σε όλα τα Ελ- ληνόπουλα. Είναι Ο µόνος εκπαιδευτικός κλάδος που απευθύνεται στο σύ- νολο των παιδιών της Ελλάδας. Στην μέση παιδεία δεν θα πάνε όλοι, 10 i- 510 010 λύκειο, στο πανεπιστήµιο δεν θα πάνε όλοι. Από το δηµοτικό, θα περάσουν οπωσδήποτε όλοι. Είναι λοιπόν μια πρώτη μορφή λαϊκής κα- τάρτισης. Αλλά και από την άλλη μεριά, είναι και ένα άνοιγμα του πάνεπι- στημίου, όσο και αν δεν έχει κατανοηθεί ακόμα και από υπεύθυνους παρά- γοντες, προς παιδαγωγικές αλλαγές στους τρόπους προσφοράς, παραγω- γής και αφοµοίωσης της γνώσης, της έρευνας και της δηµιουργικής µάθη- σης, που αποδιώχνει τον σχολαστικισµό, τον κλασικό ιμπεριαλισμό πρέ- πει να αναγνωρίσΟυμε ότι υπάρχει ένας κλασικός ιµπεριαλισμός στην παι- δεία μας, ένας τρομερά μεγάλος φιλολογισμός, ένας αυταρχισµός, µια ξε- ρή αποµνημόνευση, µια λατρεία των τύπων και του «άτάφου νεκρού», ό- πως έλεγε o Γληνός, και µια φρονιµατιστική αναπαραγωγή συντηρητικού ή και προοδευτικού τύπου. Στην ουσία, 0 παιδαγωγικός προγραµματισµός και µετασχηματισμός της γνώσης αποτελεί μια µορφή αναγκαίας προβάθμίδας και πρωτοβαΘμί- δας για τη κοινωνικοποίηση της γνώσης. Η κοινωνικοποίηση της γνώσης δεν γίνεται με το να χρησιμοποιήσουμε όρους κοινωνιολογικούς ή οικονο- μικοτεχνικούς, αλλά όταν κάνουμε την γνώση, µέσω των παιδαγωγικών μετασχηματιστικών μηχανισμών και συστημάτων, αφομοιώσιµη σε πλά- τειά στρώματα και όταν αποφύγουµε τη γραμματοδασκαλική φιλολογική μορφή pa την οποία παρουσιάζεται σήµερα πολύ συχνά στα πανεπιστήμια. Η ύπαρξη λοιπόν των παιδαγωγικών τµηµάτων σ' όλα τα Α.Ε.Ι. δια- µορφώνει όχι μόνο δυνατότητες προετοιµασίας δασκάλων και νηπιαγω- γών pa πανεπιστημιακή κατάρτιση, αλλά και τρόπους εκδημοκρατισμού της μάθησης, καθώς παρεµβάλλει δημιουργικές και κοινωνικά παραγωγι- 74 κές διαστάσεις στο διεπιστηµονικό πνεύμα από το οποίο είναι διαποτισμέ- νη η πραγματική και όχι φιλολογική παιδαγωγική επιστήμη. Η πράγματι- κή παιδαγωγική επιστήμη είναι διεπιστημονική και όχι μόνον φιλολόγου- σα. Η παιδαγωγική, εξάλλου, διάσταση 100 νέου Νόµου-πλαισίου δεν φαίνεται μόνο από την ίδρυση των παιδαγωγικών τμημάτων, αλλά και α- πό πολλές αλλες διατάξεις, όπως και από το συνυπολογισμό του χρόνου και του ποιού διδασκαλίας κατά την εκλογή ή προαγωγή µελών του Δ.Ε.Π. Για όλους αυτούς τους λόγους νομίζω ότι δεν πρέπει να παραποιή- θεί με άμεσες ή έμμεσες κάταστρατηγήσεις η λειτουργία αυτών των Τμηµάτων με τη διόγκωση π.χ. του κλασσικού φιλολογισµΟύ που εκδη- λώνεται στις μέρες μας ως ιμπεριαλιστικός απορροφητήρας ή καταπάτη- τικός οδοστρωτήρας χάρις στα στηρίγματα που διάθέτει στο καθηγητικό κυρίως κατεστημένο, συντηρητικό ή προοδευτικό, ή pa την υποβάθµιση των παιδαγωγικών τμημάτων γιατί δεν θα διαθέτουν παρά μόνο λέκτΟρες και επίκουρους, οπότε έχουμε µια απλή µετατοπΟίηση των παιδαγωγικών ακαδημιών. Αυτή η μεταποίηση των πάιδαγωγικών ακαδημιών πρέπει ν' αποφευχθεί. Με βάση λοιπόν όσα ανέφερα προηγουμένως, βγαίνουν νοµίζω δύο βασικές λειτουργικές αρχές για τα παιδαγωγικά τμήµατα των νηπιαγωγών και των δασκάλων: 1η αρχή: Τα παιδαγωγικά τµήματα δασκάλων και νηπιαγωγών δεν πρέπει να είναι απομακρυσμένα από τον κοινωνικό χώρο μέσα στον ο- ποίον παράγουν γνώση, μεταφέρουν τρόπους ζωής και πολιτιστικής συμ- περιφοράς, μέσω κυρίως των διδασκόντων και διδασκοµένων. Υπάρχει δηλαδή μια ειδικής ποιότητας γνώση, που παράγεται μέσα από τα παιδα- γωγικά τμήματα, η ΟπΟία ποιότητα γνώσης πρέπει να συνυπάρχει pa 001- 0pav00g όρους που καλύπτουν τις επιστημονικές απαιτήσεις αυτού του κλάδου. Από την άλλη μεριά, τα παιδάγωγικά τμήματα δέχονται άµεσες επι- δράσεις από το κοινωνικό περιβάλλον, μέσα στο 071010 είναι ενταγμένα και έτσι δεν είναι απομονωµένα. Η θέση αυτή εναρμονίζεται με τις σύγ- χρονες παιδαγωγικές θέσεις, σύμφωνα pa 11g οποίες τα σχολεία λειτουρ- γούν μέσα στην κοινωνία, για την ανέλιξη της κοινωνίας και από ρυθμιστι- κές κινήσεις που εκδηλώνονται ως Θέση η άρνηση από κοινωνικούς παρά- γοντες. Η παλιά μορφή του ρομαντικού σχολείου μέσα στο δάσος, όταν ο λύ- κος δεν είναι εκεί, έχει εγκαταλειφθεί και επιδιώκεται οι σχολικές εγκατα- στάσεις να βρίσκονται ανάμεσα στα σπίτια και στους ανθρώπους. Ο πει- ραματισµός εξάλλου δημιουργίας πανεπιστημιακής ζώνης (campus) έξω u- 75 πό την πόλη, κατά τα πρότυπα της βιομηχανικής ζώνης, υπήρξε για τον τόπο µας τρομερά καταστρεπτικός. Και έχουμε μια περίπτωση στα Γιάν- νενα, που 18 χρόνια παλεύουν να κάνουν μελέτες, κτίρια µεγάλα κλπ. και όχι να διαμορφώσουν τον πανεπιστηµιακό χώρο. Οι πανεπιστημιακές εγκαταστάσεις μοιάζουν σαν μια «έρημη χώρα». Πηγαίνετε στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας μετά τις 2 το μεσημέρι. Δεν θα βρείτε άνθρωπο. Πηγαίνετε ύστερα από 20 χρόνια, που κατά τις µελέτες θα έχει ολοκληρωθεί το περίφηµο campus 100 Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων, κληροδότημα της Μητροπόλεως Ιωαννίνων, του τότε Μητροπολίτη Ιωαν- νίνων και νυν πάσης Ελλάδος, δεν θα βρείτε άνθρωπο. Ως συνέπεια αυτής της αρχής, για το Θεσσαλικό Πανεπιστήµιο απορ- ρέει ότι τα παιδάγωγικά τµήµατα πρέπει να λειτουργήσουν στο Βόλο, ώ- στε να έχουν, διδάσκοντες και διδασκόµενοι, καθηµερινή εμπειρία στα κοινά και όχι «πειραµατικά» σχολεία. Η επικοινωνία του Παιδαγωγικού Εργαστηρίου των Ιωαννίνων pa K01- νά σχολεία της πόλης έδωσε θαυμάσια, νοµίζω, αποτελέσµατα στους φοι- τητές για τις πρακτικές ασκήσεις και τη συμμετοχή στην έρευνα. 2η αρχή: Τα παιδαγωγικά τμήματα πρέπει να είναι ενσωματωμένα, ό- χι μόνο διοικητικά αλλά και χωροταξικά, στον ίδιο χώρο που θα βρίσκε- ται o κύριος όγκος των πανεπιστημιακών μονάδων, ώστε να λειτουργούν ως αποδέκτες και τροφοδότες, σε σχέση με τις άλλες πανεπιστημιακές µονάδες και να διάμορφώνεται το διεπιστημονικό πνεύμα, στοιχείο τόσο απαραίτητο για την παιδαγωγική επιστήμη. Με τον τρόπο αυτό, το διδακτικό προσωπικό των πάιδαγωγικών τμη- μάτων θα επικοινωνεί pa τα άλλα τµήματα και, προπαντός, οι μελλοντι- κοί δάσκαλοι δεν Θα είναι αποµονωµένοι από τους άλλους φοιτητές, πράγ- µα που επιδιώχθηκε σε µεγάλη έκταση ως τώρα pa τον εγκλεισµό κυριολε- κτικά των σπουδαστών στις παιδαγωγικές ακαδημίες, ώστε να συνηθί- σουν οι «τρόφιμοι» στην απομόνωση, στην υποταγή και στο «επίδομα ερη- μίας», γιατί χρειάζεται επίδομα ερηµίας στους δασκάλους που πηγαίνουν στα ερηµικά χωριά. - Ma όσα είπα προηγουμένως, φάνηκε νομίζω καθαρά ότι η παραγωγή παιδαγωγικής γνώσης και έρευνας στα παιδαγωγικά τμήματα δεν μπορεί να πραγµατοποιηθεί παρά µόνο αν υπάρχει διαλεκτική συνάρτηση και συ- νάφεια ανάµεσα στον ιδιαίτερο κοινωνικοοικονομικο χώρο και τους πα- ράγοντες παραγωγής σύγχρονης γνώσης. Η λύση αυτή, εξάλλου, δεν απο- κλείει την παιδαγωγική ακτινοβολία και προς τις κοντινές γύρω πόλεις και προς τη Θεσσαλονίκη και προς τη Λαμία, την Καρδίτσα ή την Καλαµ- πάκα. Πιστεύω ότι, για τον σηµερινό εκπαιδευτικό, για το δάσκαλο ιδιαίτε- 76 ρα, η πόλη του Βόλου προσφέρει τη σύγχρονη μορφή πόλης και σύγχρονη µορφή έκφρασης ζωής. Και δεν είναι η γεωργοκτηνοτροφική περιοχή από την οποία παράγονταν 0 παλιός δάσκαλος, ο παλιός τύπος που έπρεπε να μάθει να χορεύει, να µάθει να ντύνει τα παιδιά τσολιάδες για την 25η Μάρ- τίου. Η ίδρυση των παιδαγωγικών, όμως, τμημάτων διαμορφώνει µια νέα κατάσταση στο χώρο της γενικής παιδείας και ειδικότερα στη δηµοτική εκπαίδευση. Οι πρώτοι πτυχιούχοι των τμημάτων αυτών Θα βγουν το 1988, αλλά ήδη υπάρχουν σήμερα 40 περίπου χιλιάδες δάσκαλοι και νηπιαγω- γοί, που βγήκαν από τις παλιές παιδαγωγικές ακαδημίες, όπου η κατάρτι- ση ήταν ελλειπέστατη. Κι αν ακόμα 1u νέα παιδαγωγικά τμήματα επαν- δρωθούν αµέσως και αρχίσουν να λειτουργούν κανονικά από το 1984-85, όπως καθορίσθηκε pa πρόσφατο Προεδρικό Διάταγμα, έχει υπολογισθεί ότι θα φθάσουμε στις πρώτες δεκαετίες του 2100 αιώνα για να επανδρω- θούν τα σχολεία με τους νέους πτυχιούχους. Θα υπάρχει, λοιπόν, p1u µορφή επαγγελματικής, μορφωτικής και επι- στημονικής ανισότητας, η οποία θα έχει άμεσες επιπτώσεις στους µαθητές των δημοτικών σχολείων, καθόσον θα μπαίνουν οι νέοι πτυχιούχοι δάσκα- λοι και θα παραµένουν οι άλλοι που έχουν βγει από τις παιδαγωγικές ακα- δημίες. "Ετσι λοιπόν τίθεται προς άμεση αντιµετώπιση το πρόβλημα της επι- μόρφωσης και ενσωμάτωσης των εκπαιδευτικών που υπηρετούν σήμερα, ώστε να διοχετευθούν γρήγορα στα σχολεία δάσκαλοι και νηπιαγωγοί με επιστηµονική κατάρτιση. Οι υπάρχουσες ΣΕΛΔΕ (Σχολές Επιμόρφωσης Λειτουργών Δημοτικής Εκπαίδευσης) δεν μπορούν να εξυπηρετήσουν πα- νεπιστηµιακούς σκοπούς, γιατί λειτουργούν ως παραρτήματα των παιδα- γωγικών ακαδημιών. Η επιµόρφωση, μετεκπαίδευση και ένταξη, λοιπόν, των δασκάλων και νηπιαγωγών, που υπηρετούν σήµερα, πρέπει να γίνει από τα ιδρυόμενα παιδαγωγικά τμήματα. Στην περίπτωση του Θεσσαλικού Πανεπιστημίου, που έχει έδρα το Βόλο, και όπου τα παιδαγωγικά τμήματα Θα λειτουργή- σουν στην πόλη του Βόλου όπως είπαμε, υπάρχει η δυνατότητα να χρησι- μοποιηθούν απλώς οι εγκαταστάσεις της Παιδαγωγικής Ακαδημίας της Λάρισας, για την άµεση επιμόρφωση και ένταξη των δασκάλων στην επι- μορφωτική στάθμη που θα δημιουργήσουν τα νέα τµήµατα και οι εγκατα- στάσεις της Σχολής Νηπιαγωγών Καρδίτσας, για την άµεση επιµόρφωση και ένταξη των νηπιαγωγών. Αυτό είναι ένα τεράστιο πρόβλημα και δεν πρέπει να παραγνωρισθεί. "Ετσι, τα παιδαγωγικά τµήµατα του Βόλου θα δημιουργήσουν επιµορ- φωτικές βαθμίδες μετακπαίδευσης σε δύο άλλες πόλεις της Θεσσαλίας (ο- 77 πωσδήποτε στη Λάρισα και στην Καρδίτσα) και, μέσω αυτών των πόλεων, pa μικρές και ευέλικτες μονάδες επιµόρφωσης, µπορούν να δημιουργή- σουν συντομότατα μεγάλο αριθµό, μορφωτικά και επιστηµονικά ισοβαθ- µισµένων εκπαιδευτικών του δηµοτικού και του νηπιαγωγείου, pa ανάλο- γη προς τα πανεπιστήµια παροχή μονάδων µάθησης, όπου θα συνυπολογι- σθεί και ένας συντελεστής ως χρόνος άσκησης. Η μορφή αυτή ρύθµισης έχει γίνει σε άλλες χώρες που επεδίωξαν την άµεση ανύψωση της µορφωτικής στάθµης μιας βαθμίδας εκπαίδευσης. Το Θεσσαλικό Πανεπιστήµιο, σε συνεργασία και με το Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, μπορεί να καλύψει με επιµορφωτική κατάρτιση και µετεκ- παίδευση το προσωπικό που υπηρετεί σήμερα στο χώρο της Θεσσαλίας και της Κεντρικής Ελλάδας. Τα επιμορφωτικά εξάλλου κέντρα της Λάρι- σας και της Καρδίτσας, µε τον τρόπο αυτό, θα δηµιουργήσουν τις πρώτες προύποθέσεις και τους πρώτους πυρήνες για τη δηµιουργία µεταπτυχια- κής σπουδής στα παιδαγωγικά. Η μεταπήδηση από τη προπτυχιακή στη µεταπτυχιακή σπουδή στον τόπο pug σε ορισμένα πράγματα Θα πρέπει να γίνει ίσως µ' ένα βαθμιαίο τρόπο και όχι απότομα. Η συνάφεια επίσης αυτή των παιδαγωγικών τµηµάτων του Βόλου pa άλλες πόλεις, άλλους χώρους, άλλες ανάγκες, άλλες µορφές παροχής και παραγωγής μάθησης, θα συντελέσει να δηµιουργηθούν Οι προύποθέσεις για τη δημιουργία όχι μονοδιάστατων τμημάτων, αλλά πολυδιάστατων μονάδων, που θα εκπληρώνουν και ευρύτερους κοινωνικούς σκοπούς. Κυρίες και κύριοι, Το σχολείο του ζωόμορφου σοφού Χείρωνα ανάδειξε, σύµφωνα με τη µυθολογία, πολλούς ήρωες. Σήµερα ζούμε σε µια εποχή απομυθοποίησης. Καιρός είναι λοιπόν να πάψουµε να ζητούμε από τους δάσκάλους να πραγ- ματοποιήσουν άθλους, όπως οι παλιοί ήρωες. Ας τους δώσουμε 1u µέσα και τους τρόπους να μορφωθούν καλύτερα, για να μορφώσουν καλύτερα τα παιδιά του λαού. Να ένας τρόπος για να εκπληρώσει το πανεπιστήμιο τον κοινωνικό ρόλο του. Σας ευχαριστώ Πρόεδρος: Ο χρόνος βέβαια µας δημιουργεί προβλήματα στη συζήτη- ση. Πάντως μπορούµε να έχουµε µία πρώτη συζήτηση πάνω στις τρεις πρώτες ενότητες και ενδεχοµένως να προκύψει η ανάγκη αργότερα να a- πανέλθουμε. 'E101, αν κάποιος από τους συναδέλφους νομίζει ότι θα είχε να κάνει κοινές παρατηρήσεις, μπορεί να πάρει το λόγο. Δηλαδή, προτεί- νω να περιορίσουμε τη συζήτηση πάνω στο περιεχόµενο των τριών πρώτων εισηγήσεων που ακούσαµε και να µη τη γενικεύσουµε πάνω στο θέµα όλης 78 της πρωϊνής συνεδρίασης. Τον λόγο έχει ο K. Φατούρος. Φατούρος: Είχαν έναν ενθουσιασμό Οι συνάδελφοι, και αυτό είναι ένα πολύ σηµαντικό στοιχείο, ένα γνώρισμα και ένας παράγοντας. Αλλά είχαν και κάτι άλλο πολύ πιο σηµαντικό, μια φυσικότητα, μια φυσική a711— χειρηματΟλογία, ότι οι παιδαγωγικές σχολές δεν μπορεί να είναι μεταποίη- ση της παιδαγωγικής ακαδημίας, ότι ο Βόλος έχει τις τεχνικές, τις ιστορι- κές και τις κοινωνικές δυνατότητες να στήσει το Πανεπιστήμιο του. Πρέπει να ομολογήσω - αλλά φοβάμαι μήπως πέφτω σε παγίδα των προσωπικών μου προθέσεων - τη βεβαιότητα. Εδώ μοιάζει σαν πολιτική εξαγγελία, αλλά δεν είναι. Δημιουργείται η βεβαιότητα ότι δεν υπάρχει κα- μία περίπτωση το Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο να µην είναι γρήγορα ένας χώρος πραγµατικής εκπαίδευσης και vu μην είναι ένα περιθωριακό περι- φερειακό ίδρυμα. Αυτή η βεβαιότητα δεν µοιάζει να είναι µόνο αποτέλεσμα της ποιότη- τας των εισηγήσεων. Φαίνεται ότι η ίδια η περιοχή της Θεσσαλίας, η γεω- γραφική, η ιστορική και η κοινωνική της πράγµατικότητα, είναι τόσο φορ- τισμένη, υπάρχουν τόσοι παράγοντες και τόσα Θετικά στοιχεία, που Οδη- γΟύν σχεδόν pa απόλυτη βεβαιότητα 0‘ ένα πολύ δυναμικό εκπαιδευτικό, κοινωνικό οργανισμό. Οι παρατηρήσεις που έκανε 0 K. Φράγκος είναι πάρα πολύ χρήσιμες και πολύτιµες. Και δεν μπορεί v0 οπισθοχώρήσει κανείς 071‘ αυτές τις γενι- κές αρχές που έβαλε σ' αυτή την ενσωµάτωση και την ανάπτυξη των παι- δαγωγικών επιστημών στο πανεπιστήμιο. Είναι πραγµατικά µια επανά- στατική στιγµή για την παιδαγωγική στην Ελλάδα. Και όπως το είπε πάρα πολύ ωραία ο κ. Φράγκος, δεν είναι μόνο για την παιδαγωγική επιστήμη της νηπιακής ή της βρεφικής ηλικίας το ενδιαφέρον, αλλά γενικότερο, για δύο δραματικούς λόγους: Ο ένας είναι γιατί απευθύνεται πραγματικά σε όλο τον πληθυσµό της Ελλάδας. "Ολοι θα περάσουν από το δημοτικό. Είναι πραγμάτικά το κρι- σιμότερο εργαλείο για οποιασδήποτε κατηγορίας πολιτισµό. Και το δεύτερο στοιχείο, που παρουσίασε ο καθηγητής Φράγκος, ή- ταν ότι η παιδαγωγική επιστήμη δεν είναι µόνο για 10 δημοτικό, αλλά ενυ- πάρχει στην παιδαγωγική πλευρά του να διδάξεις τεχνολογία, ηλεκτρονι- κή ή του να διδάξεις φυσική η αρχιτεκτονική ή οτιδήποτε άλλο. Οι δυσκολίες θα είναι πολύ σημαντικές, αλλά το ίδιο το γεγονός ότι η εκκίνηση έγινε και ενσωματώνεται πια µια νέα προοπτική και μια νέα ά- ποψη και Ολοκληρώνεται ή πραγματοποιείται για πρώτη φορά Ο κοινωνι- κός ρόλος μέσα στα πανεπιστήμια είναι επίσης πολύ σηµαντικό. Θα ήθελα να συνδέσω τα ζητήµατα που έχουν σχέση με την εκπαίδευ- 79 ση όχι µόνο ως λειτουργία αναπαραγωγική, αλλά µετασχηματιστική. O K. Σβορώνος χθες το είδε και με μία άλλη διάσταση, ότι είναι επαναστατική η εκπαίδευση και επαναστατική η γνώση. Γι' αυτό, άλλωστε, τη γνώση προσπαθεί κανένας να την έχει υπό περιορισµό ή μέσα 010 περιορισμένα παιδαγωγικά ιδρύµατα, γιατί ακριβώς έχει μια επάναστατική διάσταση. Και μπορεί και επαναστάτες ακόµα να φοβούνται την επανάσταση της γνώσης. Να ονοματίζΟυν µε μεγαλοπρεπείς όρους την εξέλιξη της επιστή- µης, την ανάγκη για πάνεπιστήµιο. την ανάγκη για έρευνα, αλλά να κά- νουν ό,τι µπορούν για να την περιορίσουν, γιατι η ίδια η γνώση και έρευνα θα βγεί έξω από τις προδιαγραφές και από τις προθέσεις των πολιτικών που την κάθορίζουν. Είναι ανάγκη αρχιτέκτονες, Οικονομολόγοι, γεωγράφοι, νοµικοί όχι απλώς να περάσουν ένα μετεκπαιδευτικό σεμινάριο τριών εβδομάδων, αλ- λά να περάσουν από µία σχολή, από ένα ολοκληρωµένο, πολύπλευρο σύ- στημα εκπαιδευτικό, που θα μιλάει και θα συζητάει για τα ζητήματα της διαχείρισης του χώρου. Θέλω να ξεχωρίσω αυτά τα εκπαιδευτικά σεμινάρια, αυτά τα κυκλά- κια των 2 εβδοµάδων, των 15 ημερών, των 2 µηνών, που πραγματικά δεν είναι παιδευτικές διαδικασίες. Είναι μια απονοµή κάποιας ειδικότητας για ανάγκες επαγγελµατικές ή για να ικανοποιηθούν φορμαλιστικές απαιτή- σεις. Αυτό πΟυ χρειάζεται είναι αυτή η ολοκληρωµένη διαδικασία γνώσης. Και τέτοια συζητάει ο Νίκος 0 Παπαμίχος, για προγράµµατα, για διαχείρι- ση του χώρου, από τα οποία μετά από έξι μήνες, αλλά και από ένα και δύο χρόνια, αρχιτέκτονες, πολιτικοί µηχανικοί, τοπογράφοι, δικηγόροι, οικο- νομολόγοι θα έχουν πραγμάτικά μια καινούργια γνώση και µια δυνατότη- τα να µετασχηµατίσουν το χώρο, καθώς η γνώση θα έχει µετασχηματίσει και τη δική τους την άποψη. Μια τέτοια κατεύθυνση δίνει και απάντηση, και το είπε νοµίζω ο κ. Παπαμίχος, στο αν θέλουμε σχολή τέτοια ή τέτοια. Αν δεν είναι προπτυ- χιακή, ας είναι από την αρχή μια µεταπτυχιακή, αλλά με πυκνότητα γνω- στικής ύλης και εκπαίδευση όπου θα δίνεται αυτή η κατεύθυνση. Δεν χρειάζεται το Πανεπιστήμιο, από την πρώτη μέρα που θα ιδρυθεί, να έχει ορισμένους προπτυχιακούς κύκλους. Μπορεί ν' αρχίσει pa προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς. Μπορεί την ίδια στιγμή ν' αρχίσουν οι μεταπτυχια- κές σχολές και οι μεταπτυχιακοί κύκλοι σπουδών. 'Evug 071’ 00100g, 710- pu πολύ χρήσιμος, για τους λόγους που είπε Ο K. Παπαμίχος, είναι η δια- χείριση του χώρου. Και το γεγονός ότι αυτή τη στιγμή 0a ολόκληρη την Ελ- λάδα δεν έχουµε τέτοιες κατευθύνσεις, το ότι θα τις έχει σε μοναδικότητα το Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο, Θα είναι µια ιδιαιτερότητα που θα προσφέρει 80 ποιότητα και δύναμη στο Πανεπιστήµιο. "Ετσι, ένα πρώτο τεχνικό συµπέ- ρασμα μπορεί να είναι ότι δεν είναι ανάγκη να είναι µόνο προπτυχιακές σχολές αυτές που θα ιδρυθούν, αλλά μπορούν να λειτουργήσουν αµέσως και μεταπτυχιακοί κύκλοι. "Ενα δεύτερο χρήσιμο στοιχείο πρέπει να είναι πιθανές ιδιαιτερότητες στο ίδρυµα αυτό, στο καινούργιο Πανεπιστήμιο. "Ενα τρίτο είναι ότι δεν πρέπει κανείς σε καµία στιγµή να οπισθοχώ- ρήσει από την ποιότητα της εκπαίδευσης που θα δοθεί, για κανένα λόγο και για καµία στιγμή. Μπορεί πιθανόν να είναι θανατηφόρο ξεκίνημα για το Θεσσαλικό Πανεπιστή μιο, όπως και για άλλα πανεπιστήμια, αν ξεκινή- σει με ανάποδες συνθήκες, που όχι μόνο δεν θα μπορέσουµε τελικά να προχωρήσουµε στο Πανεπιστήμιο, αλλά θ' αποθηκεύσουμε στις μνήµες των Ελλήνων ένα αρνητικό πρόσωπο για το τι είναι πανεπιστήµιο. Θα ξε- κινήσουν pa την εντύπωση ότι δεν είναι τελειωμένα τα πράγµατα στο Βόλο και στη Λάρισα. Δεν θα έχουν καθηγητές. Δεν θα έχουν τη δυνατότητα v0 παραδώσουν μαθήματα. Δεν θα Θέλουν οι φοιτητές εκείνα δουλέψουν. Θα πηγαίνουν μόνο την Τρίτη και Τετάρτη, όσοι είναι κοντά, pa µηχανάκια. Στόλοι από μηχανόβιους θα καταπλέουν πιθανώς από τις διάφορες περιο- χές. Αυτά όλα μπορεί να δημιουργήσουν μία τελείως αρνητική εντύπωση για τον καινούργιο αυτόν πανεπιστημιακό χώρο. Δίνει ο κ. Φράγκος έμ- φαση στην πάιδάγωγική επιστήμη παντού και όχι μόνο στις παιδαγωγικές σχολές. Στο διάστημα που θα υπάρξει ανάμεσα στη στιγµή που θα βγει το προ- εδρικό διάταγμα και στη στιγμή που Θ' αρχίσει να λειτουργεί, θα πρέπει να είναι ένα διάστημα ενός χρόνου, έξι µηνών. "Ενα διάστηµα µιας επανα- στατικής εγρήγορσης, αλλά και συστηματικής εξαντλητικής δουλειάς, τε- χνοκρατικής εντέλειας, σαν να επρόκειτο κανένας να στείλει ένα διαστη- μόπλοιο προς τον 'Αρη. Δεν άκουσα την εισήγηση του κ. Κωτσιόπουλου, ξέρω όμως από πριν τη θεωρητική και την πρακτική δουλειά του. Είχα, έτσι, και αυτή στο νου µου σ' αυτά που προσπάθησα να σας εκθέσω. Σύνεδρος: Θα ήθελα να κάνω, ως γενικό σχόλιο, μια παρατήρηση κά- νοντας σύγκριση ανάµεσα στο περιεχόμενο της συζήτησης της χθεσινής η- μέρας και στη σημερινή, όπου µε μεγάλη χαρά παρατηρώ ότι έχουµε ξεπε- ράσει κάποια περιοριστικά όρια γύρω από το θέµα της τοπικότητας. Και το παράξενο είναι ότι το χθεσινό θέμα δεν ήταν η «τοπικότητα»: ήταν ο κοινωνικός ρόλος του πανεπιστημίου. Ωστόσο όμως το γενικό κλίμα ήταν γύρω από την τοπικότητα. Και µάλιστα pa πάρα πολλά θετικά πρόσημα, 81 αγνοώντας ότι υπάρχουν κοινωνικά αρνητικά πρόσηµα 7100 προσδιορίζον- ται από τον περιοριστικό χαρακτήρα αυτής της τοποθέτησης. Σήμερα ό- μως πρέπει να κοιτάξουμε τα πράγµατα από πιο κοντά. Αναζητώντας τη χρησιµότητα του Πανεπιστημίου, που παραδεχτήκαμε ότι,Θα γίνει, άναζη- τώντας τη μοναδικότητα του το εντάξαμε σ' ένα πλέγμα πιο σφάιρ΄ικό που ξεπερνά τη Θεσσαλία, εντάσσεται πια στις ανάγκες όλου του τόπου και προσδιορίστηκαν τα διάφορα χαρακτηριστικά που θα πρέπει να έχουν τα διάφορα τµήµατα pa βάση πια την μοναδικότητα, την πάρακολούΘηση ει- δικών αναγκών και την χρησιμότητα. Νομίζω ότι είναι ένας δρόμος που θα πρέπει οπωσδήποτε να καλυφθεί και θα μου επιτρέψετε, έτσι 8101001111- K0, να κάνω την παρατήρηση ό,τι, όσο από πιο κοντά εξετάζουμε το πρό- βληµα του ξεκινήµατος της λειτουργίας του νέου Πάνεπιστηµίου, τόσο αν- τιλαμβανόμαστε ότι η ακτινοβολία του δεν είναι δυνατόν παρά να είναι πανελλήνια, ανεξάρτητα από το uv 10711K0 χαρακτηριστικά θα στηρίξουνε τη δυνατότητα να έχει κάποιες αρχές λειτουργίας. Αυτά ήθελα να πω. Σιδηρόπουλος: Γύρω από την επιστηµονική ολοκλήρωση και την όχι πολυδιάσπαση των τμημάτων, ήθελα να προσθέσω ότι ο κλάδος µας έχει πολλές φορές ομόφωνα αποφανθεί ότι τα παιδαγωγικά τμήματα πρέπει να είναι ενταγμένα στα πανεπιστήµια της χώρας. Και δεν εννοούμε 0a καµιά περίπτωση ίδρυση τμημάτων διεσπαρμένων, μακριά από τις άλλες σχο- λές. Συμφωνώ δηλαδή με τις εισηγήσεις του κ. Κωτσιόπουλου και του K. Φράγκου, λέγοντας όχι στην πολυδιάσπαση των Τμημάτων. Κάι εξηγώ ο- ρισμένους λόγους που οδήγησαν τον κλάδο σ' αυτή την απόφαση. Θέλου- pa 10v σύγχρονο πανεπιστημιακό δάσκαλο και νηπιαγωγό να ζει και ν' α- ναπνέει τον αέρα του φοιτητή, που ανταλλάσσει σκέψεις και ιδέες με τους άλλους φοιτητές. Ελεύθερα, δηλαδή, vu κινούνται οι ιδέες στο φοιτητικό κόσμο. Τούτο θα διαμορφώσει ένα μοντέλο του σύγχρονου K01 προοδευτι- κού δασκάλου, σε αντίθεση pa 10 παρελθόν και το σήμερα, όπου ο δάσκα- λος φοιτά στις παιδαγωγικές ακαδημίες, κάπου στην Καρδίτσα, στη Λά- ρισα, Ρόδο κλπ. Και έτσι ο δάσκαλος, που βγαίνει απ' αυτές τις ακαδη- μίες, δεν έχει δεχθεί τα σύγχρονα πολιτιστικά και πολιτικά ρεύµατα, την ελεύθερη διακίνηση των ιδεών, που γίνεται μέσα στο φοιτητικό κίνημα. O δάσκαλος αυτός εξυπηρετούσε την άρχουσα…τάξη, που ήθελε το δά- σκαλο κλεισμένο στο καβούκι του, που ήθελε το δάσκαλο χωρίς ελεύθερη δημοκρατική και κριτική σκέψη, που ήθελε το δάσκαλο όχι σε μια δια- μορφωμένη, ολοκληρωµένη, προοδευτική προσωπικότητα. Είναι ο δάσκαλος όπως τον ήθελαν και όπως τον περιέγραψε κάποιος φωτισµένος δάσκαλος στο παρελθόν, που είχε πει περίπου: «δεν θέλουμε 82 το δάσκαλο µέσα στις πόλεις, µέσα στο πάνεπιστήµιο. Γιατί, από αγνό παιδί που είναι, θα χαλάσει. "Ετσι τον θέλουµε σε κάποια επαρχία, που να ξέρουµε και «µε ποιο κουτάλι τρώει». Καταλήγοντας, τονίζω και πάλι: όχι πολυδιάσπαση τμημάτων, όχι δηλαδή ένα στο Βόλο, ένα στην Καρδίτσα, ένα στο Τρίκαλα, ένα στη Λά- ρισα. Αν γίνουν έτσι τα παιδαγωγικά τμήματα δεν θα διαφέρουν από τις σημερινές ακαδημίες, παρά μόνο στα έτη φοίτησης και στην κάποια κα- λύτερη ποιότητα των σπουδών. Και κάποια άλλη τοποθέτηση σε κάτι που ακούστηκε, για κάποιες ι- στορικές μνήµες στη Μαγνησία, που δικαιολογούν, θα λέγαμε, τη ίδρυση κάποιων σχολών, παιδάγωγικών ή και φιλοσοφικών. Πραγματικά, αν οι- ποτελεί ανάγκη η ύπαρξη, εκτός των άλλων προύποθέσεων, και ιστορικών λόγων για την ίδρυση µιας ανώτερης ή ανώτατης σχολής, τότε πραγµατι- κά αυτός εδώ ο τόπος έχει τα ιστορικά στηρίγµατα για τη σύσταση και μιας επιπλέον σχολής. Και δεν είναι μόνο τα ιστορικά στηρίγματα για τη δηµιουργία ενός πάιδαγωγικού τμήματος, αλλά και το αναγκαίο πνευματικό υπόβαθρο που υπάρχει και στηρίζει παραπέρα την ανάγκη δημιουργίας μιας φιλοσο- φικής σχολής του τόπου. Πολύ επιγραµµατικά θ' αναφερθώ στα ιστορικά στηρίγματα και θα συμπληρώσω κάπως κάποια εισήγηση για το πνευµατικό υπόβαθρο που υ- πάρχει και δικαιολογεί τη δημιουργία των δύο αυτών σχολών: Πρώτα-πρώτα ρίχτηκε από τους πηλιορείτες δασκάλους του Γένους Γρηγόρη Κωνσταντά και "Ανθιμο Γαζή, η πρωτάκουστη για τότε (αρχές του 19ου αιώνα) ιδέα να ιδρυθεί στις Μηλιές του Πηλίου μια ακαδημία, ένα πανεπιστήµιο δηλαδή, στο πρότυπο των άλλων της Ευρώπης. Επίσης, τα προεπαναστατικά χρόνια λειτουργούσαν εδώ δυο ανώτερα σχολεία, το Μουσείο της Ζαγοράς που αναφέρθηκε (είναι το Σχολείο του Ρήγα) και η Σχολή Μηλεών. "Αλλά ονοµαστά σχολεία έχουμε στον Κισσό, που δίδαξε ο Φερράίος, στο Κατωχώρι, στον 'Ανω Βόλο, στο ΑνήλιΟ, στον Άγιο Γεώργιο και στη Δράκεια. Αλλά μήπως από τούτο τον τόπο δεν ξεπήδησαν στα χρόνια της τουρ- κοκρατίας οι μεγάλοι δάσκαλοι του Γένους Δανιήλ Φιλιππίδης, Μηλιώ- της, Γρηγόρης Κωνσταντάς, "ΑνΘιµος Γαζής, Στέφανος Κοµητάς από 100g ΚΟκοτούς, ΕπιφάνειΟς Δημητριάδης, καθώς και o Καισάριος Δαπόν- τες, λόγιος, Σκοπελίτης. ΄ ΄ Τελειώνοντας, θ' αναφέρω για παράδειγµα τρεις χώρους έρευνας και µελέτης για τους φοιτητές που μπορούν, ερευνώντας τα σπάνια βιβλία και χειρόγραφα, ν' αξιοποιήσουν και ανέκδοτο ακόμα υλικό από τις ιστορικές βιβλιοθήκες της Ζαγοράς και των Μηλεών, καθώς και τη βιβλιοθήκη του 83 Γιάννη Κορδάτου, που έχει 2.500 βιβλία και χειρόγραφα, που προσφέρεται για λαογραφικές, ιστορικές, κοινωνιολογικές και φιλοσοφικές μελέτες. Ευχαριστώ Λαρισαίος (Πρόεδρος της ΕΛΜΕ Μαγνησίας): Καταρχήν αναφερόμε- νος στην εισήγηση του κ. Κωτσιόπουλου, για τους τρεις κύκλους του Πα- νεπιστημίου Θεσσαλίας (γενικός, επαγγελματικός και µεταπτυχιακός), Θα ήθελα να σταθούμε λίγο στον πρώτο κύκλο στο γενικό. Αυτός δίνει τη δυνατότητα για µεγαλύτερη επαφή τέτοιων σχολών, Οι οποίες θα υπάρξουν σ' αυτό τον κύκλο, με το περιβάλλον. Αλλά ταυτό- χρονα και για µεγαλύτερη επαφή του δυναμικού που υπάρχει στην περιοχή εδώ, να έρθει σε επαφή pa 10 γνωστικό αντικείµενο των σχολών αυτών. Σχετικά pa 011g γνωστικές περιοχές, ιστορικές ή βιομηχανικές ή άλ- λες βιΟτεχνικές κλπ., εμείς βλέπουμε ότι, εάν σταθούμε στο δικό μας το χώρο τον καθηγητικό, υπάρχουν άπειρες δυνατότητες τέτοιας συνεχούς ε- παφής και ζωντανής σύνδεσης. Και στον τοµέα της επιμόρφωσης των επι- στηµόνων, ακόμη, που ήδη υπάρχουν και έχουν πάρει κάποια µόρφωση, ' καλή ή κακή, και που για το δικό μας το χώρο ίσως είναι αρκετά ελλει- πής. "Εχουμε καθηγητές που διδάσκουν στα λύκεια κοινωνιολογία, οικο- νομία, εφηρµοσμένα οικονομικά, χωρίς να έχουν κάποια ιδιαίτερη μόρφω- ση, απλώς pa K071010 πτυχίο που πήρανε από κάποια φυσικοµαθηµατική ή φιλοσοφική σχολή. Λοιπόν, πρέπει αυτές οι σχολές στο Θεσσαλικό Πανεπιστήµιο να εί- ναι όχι µόνο σχολές που Θα παρέχουν γνώση αλλά να είναι κυψέλες, γύρω από τις οποίες θα μαζεύεται το δυναµικό της περιοχής για να επιµορφώνε- ται. Επίσης, αναφερόμενος στην εισήγηση του K. Φράγκου, γνωρίζω τους αγώνες του τους πολύπλευρους για να πάρει η παιδαγωγική επιστήµη τη θέση που της ταιριάζει µέσα στην ακαδημαϊκή μόρφωση. Εμείς οι καθηγη- τές υποτίθεται θα έπρεπε να είχαµε κάποια ιδιαίτερη παιδαγωγική µόρφω- ση και δυστυχώς δεν την έχουµε. Σε µερικά πανεπιστήμια, Ούτε καν ασχο- λήθηκαν pa την παιδαγωγική οι καθηγητές που διδάσκουν αυτή τη στιγμή στα γυμνάσια και στα λύκεια. Και φτάνουμε στο σημείο να χαρακτηριζό- μαστε παιδαγωγοί και να µην έχουμε καμία κατάρτιση παιδαγωγική, να αυτοσχεδιάζουµε µέσα στην αίθουσα. "Η εξαρτάται από τη συνείδηση του καθενός ν' ασχοληθεί pa κάποια βιβλία ή να παραμείνει σε κάποια παλιά πρότυπα. Αναφέρθηκε στα παιδαγωγικά τμήματα των δασκάλων και των νη- πιαγωγών ο κ. Φράγκος. Νοµίζουµε ότι είναι απαραίτητη η παιδαγωγική επιµόρφωση και στους καθηγητές και τη βλέπουμε μέσα απ' αυτό τα παι- := 84 δαγωγικά τμήματα. Είναι περίπου 35.000 καθηγητές αυτή τη στιγμή σ' όλη την Ελλάδα. Λοιπόν, βλέπουµε το Θεσσαλικό Πανεπιστήµιο να παίζει ένα ρόλο όχι µόνο καθαρά πολιτικό για το θέμα της Θεσσαλίας, αλλά να παίξει ένα κα- θοριστικό ρόλο ειδικά στον τοµέα αυτόν της παιδαγωγικής για όλη την Ελλάδα. Ευχαριστώ Πρόεδρος: Ο κ. Σβορώνος έχει το λόγο. Ν. Σβορώνος: Αρχίζω και εγώ από µια διαπίστωση, 011, εξαφορμής του Θεσσαλικού Πανεπιστηµίου, η συζήτηση σήμερα περιστράφηκε γύρω από την Οργάνωση και τη διάρθρωση όλων των καινούργιων πανεπιστη- µίων και, Θα έλεγα μάλιστα, του πανεπιστηµιακού χώρου γενικότερα. Και αυτό είναι ένα ευτυχές γεγονός, κατά τη γνώµη µου. Θα κρατήσω απ' όλα όσα ετέθησαν από 100g 10a1g εισηγητές δύο μό- νο σημεία. Αναφερόµενος στις εισηγήσεις του κ. Παπαµίχου και του κ. Φράγκου, ότι ξεκινώντας οι δύο ομιλητές από δύο διαφορετικά παραδείγ- ματα, ο ένας το χωροταξικό γενικά και ο άλλος το παιδαγωγικό, και οι δύο αυτές παρατηρήσεις έθεσαν στο βάθος το εξής πρόβλημα: της ιδιαιτε- ρότητας του κάθε νέου πανεπιστημίου. Νομίζω ότι 0 λόγος ύπαρξης κάθε νέου πανεπιστημίου είναι ακριβώς μια κάποια ιδιαιτερότητα, να ρίξει το βάρος σε κάποια εξειδίκευση. Ελέχθη και από τον κ. Φράγκο αλλά και έπειτα από τον κ. Παπαμίχο ότι η ιδιαιτερότητα αυτή πρέπει να είναι ένα είδος συνδυασµού με τις τοπι- κές ανάγκες, τις ανάγκες τις εργατικές και ακόμα - ένα πράγµα 10 071010 πρέπει να εντοπισθεί - με τις ανάγκες της αγοράς. Δηλαδή να τεθεί το βά- ρος σε τοµείς που είναι καινούργιοι. Αυτό είναι σηµείο σημαντικό το οποίο χρειάζεται να βοηθηθεί περισσότερο και φυσικά δεν πρόκειται εδώ να το συζητήσουµε πρόχειρα. Αναφερόµενος στην εξαιρετική, για μένα, και ολοκληρωµένη και με- λετημένη εισήγηση του πρώτου εισηγητή, του κ. Κωτσιόπουλου, δεν μπο- ρώ να μπω στα πλούσια σηµεία στα οποία αναφέρεται, νομίζω όμως ότι θα πρέπει να είναι ένα βασικό κείμενο που ν' αποτελέσει μια στέρεη βάση για µια γενικότερη συζήτηση για τα πανεπιστήμια. Εποµένως, θα ήθελα εγώ προσωπικά να έχω ολόκληρο αυτό το κείμενο, για να µπορεί κανείς να σταθεί περισσότερο επάνω στις διάφορες προτάσεις που περιέχει. O K. Κωτσιόπουλος έθεσε πολύ σωστά την ανάγκη τριών κύκλων, του γενικού, επάγγελµατικού και µεταπτυχιακού. Εδώ ίσως, για να ολοκλη- ρωθεί η σκέψη αυτή, έπρεπε να προσθέσει μια µελέτη της σχέσης της μέ- 85 σης εκπαίδευσης με το πανεπιστήµιο. Το περιεχόµενο του γενικού κύκλου δεν μπορεί να καθορισθεί, παρά ύστερα από συγκεκριμένη μελέτη του κύ- κλου τον οποίον δίνει η µέση εκπαίδευση. Και το πρόβληµα όλων των πα- νεπιστηµιακών καθηγητών είναι τι να κάνουμε με τα παιδιά που έρχονται από τη µέση εκπαίδευση. Τα ελαττώµατα και τις ελλείψεις της µέσης εκ- παίδευσης τα τόνισε ο προηγούμενος ομιλητής. Πως θ' αρχίσει η πανεπιστημιακή διδασκαλία μπροστά στην τρομερή έλλειψη των αποφοίτων που έρχονται στο πανεπιστήμιο; Ο πρώτος γενι- κός κύκλος µπορεί κατά ένα μέρος να καλύψει αυτό το κενό. Αλλά δεν πρέπει το πανεπιστήμιο ν' αρχίσει από την εγκύκλιο παιδεία του γυµνα- σίου. Και μια έκκληση γενικά στην όλη συζήτηση για την ανώτατη εκπαί- δευση είναι η εξής: έχοµε ξεχάσει ότι είναι αδύνατο να πάµε παραπέρα και να μιλήσουμε για ανώτατη εκπαίδευση, αν συγχρόνως δεν λύσουμε το ποιοτικό πρόβλημα και το γνωστικό περιεχόµενο της µέσης εκπαίδευσης. Αυτά ήθελα να πω και να επαναλάβω την παράκληση της συμπλήρω- σης αυτού του ωραιότατου σχεδίου, που μπορεί - επαναλαμβάνω - ν' α- ποτελέσει πραγματική βάση για όλα τα πανεπιστήμια, να συµπληρωθεί με µια ανάλογη µελέτη του τι θα γίνει στη μέση εκπαίδευση. Ευχαριστώ Σύνεδρος: Παίρνοντας αφορμή από ένα σηµείο της τοποθέτησης του συναδέλφου Παναγιώτη Σιδηρόπουλου, ήθελα να πω ότι ένας υπαρκτός κίνδυνος των ανθρώπων που ζουν και δουλεύουν σ' αυτή την περιοχή, κα- θώς επίσης και των φορέων τους, είναι εκείνος του μαξιμαλισμού - ας μου επιτραπεί η λέξη - της απαίτησης ίδρυσης περισσότερων σχολών απ' 0- σες είναι αναγκαίες στη σημερινή συγκυρία. Δεν πρέπει να δούμε μόνο, όπως άλλωστε τόνισε και ο καθηγητής κ. Φράγκος, τους ιστορικούς λόγους. Αλλά θα πρέπει να δούμε και τις σημε- ρινές ανάγκες, πολύ περισσότερο και τις δυνατότητες απορρόφησης των επιστημόνων µέσα στην παραγωγική διαδικά…α σε πανελλαδικό επίπεδο. Αυτό νομίζω ότι θα πρέπει να έχουμε το θάρρος να το επισημάνΟυμε πρώ- τοι εµείς οι ντόπιοι, αν βέβαια θέλουμε να είμαστε αξιόπιστοι -Ku1 αποτελε- σματικοί στα αντικείµενά μας. Ευχαριστώ Πρόεδρος: Θα ήθελα να κλείσουμε τον πρώτο κύκλο των ερωτήσεων. Θα κάνουµε ένα πεντάλεπτο διάλειµµα. Διάλειμµα 86 Πρόεδρος: Επαναλαμβάνεται η διακοπείσα συνεδρίαση. Ο κ. Σαλά- πας έχει το λόγο. Κ. Σαλάπας (Σύμβουλος Υπουργείου Γεωργίας): Το θέμα της εισήγη- σής μου είναι «γεωργική τεχνολογία και επιστημονική εξειδίκευση». Προ- σωπικά νοιώθω κάποιο δέος μετά από τις ολοκληρωμένες και εµπεριστα- τωμένες εισηγήσεις και παρεµβάσεις που έγιναν, ιδιαίτερα από τους καθη- γητές pug. K01 ίσως η δική μου εισήγηση θεωρηθεί πτωχή. Πάντως περι- λαμβάνει Ορισμένες πρακτικές απόψεις, όπως παρουσιάζονται στην καθη- μερινή λειτουργία του Υπουργείου Γεωργίας και των διαφόρων φορέων που εποπτεύει. Η ανάπτυξη του γεωργικού τοµέα της οικονοµίας, που στο ευρύτερο φάσμα του περιλαμβάνει, εκτός από την παραγωγή, τη μεταφορά, την ap- πορία, την αποθήκευση και τη μεταποίηση των γεωργικών και κτηνοτρο- φικών προϊόντων, προύποθέτει σήµερα, εκτός από την πραγµατοποίηση σημαντικών επενδύσεων, την εφαρμογή αρκετά προηγµένης τεχνολογίας και µάλιστα τεχνολογίας δυναµικής, δεδομένου ότι η πρόοδος της επιστη- μονικής έρευνας, αλλά και οι κοινωνικοοικονομικοί στόχοι των δραστη- ριοτήτων του γεωργικού τομέα βρίσκονται σε συνεχή και εντυπωσιακή ε- ξέλιξη. "Οπως είναι φυσικό, η εφαρμογή της τεχνολογίας αυτής απαιτεί την ύ- παρξη ανάλογου επιστημονικού και τεχνικού προσωπικού, με κατάλληλη ειδίκευση στους επιμέρους τομείς. Τέτοιο προσωπικό σήμερα δεν υπάρχει στη χώρα μας, τουλάχιστον στον αριθµό που χρειάζεται. O κανόνας είναι, το επιστηµονικό και τεχνικό προσωπικό, που χρησι- μοποιείται στο γεωργικό τοµέα, να εξειδικεύεται, όσο βέβαια είναι δυνατό, 01u πλαίσια της δουλειάς του, για να μπορεί v’ ανταποκριθεί στις ειδικό- τερες απαιτήσεις αντιμετώπισης των προβλημάτων. Εξάλλου η έλλειψη αυτή καλύπτεται, όσο πάλι είναι δυνατό, και pa 00v10pag μετεκπαιδεύ- σεις, κυρίως στο εξωτερικό, που όμως δεν βασίζονται συνήθως, όπως θα ήταν επιθυμητό, σε συστηματική διδασκαλία μέσα σε περιβάλλον πανεπι- στημιακό. Από τα παράπάνω βγαίνει το συμπέρασμα ότι υπάρχει στη χώρα μας ένα σοβαρό κενό σε ότι αφορά την κατάρτιση επιστημόνων εξειδικευμέ- νων στα θέµατα γεωργικής τεχνολογίας. Το Υπουργείο Γεωργίας έχει άμεση γνώση της ανάγκης ύπαρξης τέ- τοιου προσωπικού. Στο στάδιο ανάπτυξης που η γεωργία µας βρίσκεται σήμερα, η εξασφάλιση της δυνατότητας εφαρμογής νέας τεχνολογίας στην παραγωγική διαδικασία αποτελεί μια από τις βασικές προύποθέσεις για την παραπέρα εξέλιξή της. Η τεχνολογία συναρτάται εδώ, όπως είναι 87 φυσικό, με τους 10pa1g της γεωργίας, της κτηνοτροφίας, των δασών και της αλιείας. ΚάΘένας από τους τομείς αυτούς θα μπορούσε να περιλάβει αντίστοιχες διδακτικές ενότητες επιµέρους Θεμάτων. "Γα θέματα αυτά δεν παρουσιάζουν όλα βέβαια το ίδιο ενδιαφέρον ή προτεραιότητα. Ορισµένα έχουν αμεσότερη προτεραιότητα για τη χώρα μας, ενώ άλλα άπτονται της βιοτεχνολογίας, που Θεωρείται και είναι - όπως είναι γνωστό - τεχνολο- γία υψηλής στάθμης ή τεχνολογία αιχµής. Ποιες είναι όμως οι παραπάνω διδακτικές ενότητες ή κλάδοι ειδικο- τήτων για κάθε χωριστά τομέα; Ο τομέας της γεωργίας Θα μπορούσε να περιλάβει τη φυτοπροστασία, τη γενετική βελτίωση, την εδάφολογία, την αγροτική μηχανική, την τεχνο- λογία γεωργικών προϊόντων, τη γεωργική οικονομία και αγροτική κοινω- νιολΟγία. Ο τομέας της κτηνοτροφίας θα μπορούσε να περιλάβει τη ζωοτεχνία σε συνδυασμό με την αναπαράγωγή, 111 βελτίωση και τη διατροφή των ζώων και τη µελισσοκοµία και σηροτροφία. Ο τοµέας των δασών θα μπορούσε να περιλάβει την δασική τεχνολο- γία και την προστασία των δασών και 100 δασικού περιβάλλοντος. Αυτά όλα σε πολύ γενικές γραμμές. Τέλος, ο τοµέας της αλιείας θα μπορούσε να περιλάβει δύο διδακτι- κές ενότητες, τις υδατοκαλλιέργειες, μαζί µε την αλιευτική τεχνολογία και την τεχνολογία των αλιευτικών προϊόντων. "Οπως προαναφέραμε, ορισμένα Θέματα παρουσιάζουν προτεραιότη- τα ή ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Σαν τέτοιο αναφέρουµε τη βιολογική και χημι- κή καταπολέµηση των διαφόρων εχθρών των φυτών, 0a συνδυασμό pa την φυτοφάρµακολογία, τη µηχανική γενετική, που βασίζεται στη βιοτεχνολο- γία, την τεχνολογία των λιπασμάτων σε συνδυασµό µε την προστασία του περιβάλλοντος, την πεδολογία, δηλαδή την χαρτογράφηση και ταξινόµη- ση των εδαφών, το μάρκετιγκ της γεωργικής παραγωγής σε σχέση pa την ολοκληρωμένη γεωργική ανάπτυξη, την οργάνωση των συνεταιρισμών και τις ομαδικές καλλιέργειες. Τέλος, σημαντικό ενδιαφέρον για την ελληνική πραγµατικότητα πά- ρουσιάζει 0 κλάδος ειδίκευσης στην αγροτική µηχανική. Στο σηµείο αυτό θα μου επιτρέψετε να επιμείνω λίγο περισσότερο, γιατί νομίζω ότι ο κλά- δος αυτός έχει σηµασία για το Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο. Είναι σ' όλους γνωστό ότι η ανάπτυξη της γεωργίας βασίζεται στην ύ- παρξη πολλών ειδικών έργων, όπως εγγειοβελτιωτικών, κτιριακών έργων και γεωργικών εγκαταστάσεων, µαζί µε τον ηλεκτρομηχανολογικό τους ε- ξοπλισμό. Για τη χώρα μας τα έργα αυτά παρουσιάζουν μεγάλη σπουδαιό- τητα, αν λάβουμε υπόψη τις.ιδιάζουσες συνθήκες, κάτω από τις Οποίες 88 βρίσκεται η ελληνική γεωργία. Πρώτα-πρώτα, ο µικρός γεωργικός κλήρος επιβάλλει την ανάπτυξη των πλέον εντατικών καλλιεργειών, οι οποίες δεν μπορούν να εφαρμο- σθούν, παρά μόνο µε την εξασφάλιση αρδευτικού νερού. Από την άλλη µεριά, 0 πολυτεμαχισμός των γεωργικών ιδιοκτησιών και η επιτακτική ανάγκη αύξησης της παραγωγικότητας στο γεωργικό το- μέα επιβάλλουν την προώθηση ανάπτυξης των ομαδικών κάλλιεργειών και την οργάνωσης των γεωργικών συνεταιρισμών, κατά τρόπο ώστε, a- K10g 0710 111v παραγωγή, να εξασφαλίζουν και τη συγκέντρωση, την εμπο- ρία και τη µεταποίηση των προϊόντων. Είναι φανερό ότι οι δραστηριότητες αυτές απαιτούν την ύπαρξη ση- μαντικών έργων υποδομής, όπως είναι οι αποθηκευτικές, οι ψυκτικές εγ- καταστάσεις, τα σφαγεία, οι λαχαναγορές και οι ανθαγορές, οι αγροτικές βιοµηχανίες και βιοτεχνίες. Στη χώρα μας, με τα έργα αυτά ασχολούνται Οι διπλωµατούχοι των πολυτεχνείων και Οι πτυχιούχοι των γεωπονικών σχολών. Τα προγράµµα- τα όμως σπουδών τόσο των γεωπονικών σχολών όσο και των πολυτε- χνείων δεν παρέχουν, ούτε σε έκταση ούτε σε βάθος, στους σπουδαστές ό- λες εκείνες τις γνώσεις, που Θα επέτρεπαν την σε βάθος κατά περίπτωση αντιμετώπιση των θεµάτων που σχετίζονται pa 111 μελέτη, την κατασκευή και την εκμετάλλευση των αγροτικών έργων. Το κενό αυτό σε άλλες χώρες, όπως π.χ. στη Γαλλία, έχει καλυφθεί pa την ίδρυση μεταπτυχιακής σχολής αγροτικής μηχανικής, που δέχεται πτυ- χιούχους των γεωπονικών σχολών και διπλωµατούχους των πολυτε- χνείων. Οι απόφοιτοι της σχολής αυτής, µετά από διετή κύκλο σπουδών, και από µία περίοδο περίπου έξη μηνών πρακτικής εξάσκησης, επάνδρώ- νΟυν σήμερα όλες τις αρμόδιες υπηρεσίες του Υπουργείου Γεωργίας και των άλλων κρατικών οργανισμών, καθώς και πολλές ιδιωτικές επιχειρή- σεις. Ως Υπουργείο Γεωργίας επισημαίνουμε, µε όλα τα παραπάνω, το πό- σο επιτακτική είναι η ανάγκη σήμερα ύπαρξης εξειδικευμένου επιστημο- νοτεχνικού προσωπικού στο γεωργικό τοµέα για την παραπέρα αύξηση της παραγωγής και παραγωγικότητας. Σε περίπτωση κατά την οποία η ε- ξειδίκευση αυτή αποφασισθεί αρµόδια να έχει τη µορφή µεταπτυχιακής εκπαίδευσης, θα θέλαµε να επισημάνουμε την ανάγκη θέσπισης σοβαρών κινήτρων, προκειµένου να εξασφαλισθεί η προσέλκυση σπουδαστών, που θα κληθούν να παρατείνουν τις σπουδές τους για αρκετό χρονικό διάστη- μα. Θα πρέπει π.χ. το δίπλωµα ενός τέτοιου επιστήμονα ή τεχνικού να εί- ναι ισΟδύναμΟ με το µάστερ των αγγλοσαξωνικών πανεπιστηµίων. Επίσης θα πρέπει να καλύπτεται τουλάχιστον μέρος των εξόδων σπουδών και δια- 89 βίωσης, πράγμα το οποίο θα µπορούσε να επιτευχθεί με δύο τρόπους: 0) To Πανεπιστήμιο να δέχεται σπουδαστές υπαλλήλους του δήµο- σίου τομέα, των συνεταιριστικών οργανώσεων κλπ., οι οποίοι θα μισθοδο- τούνται κατά τη διάρκεια των σπουδών 100g. β) Στους υπόλοιπους σπουδαστές να παρέχονται υποτροφίες. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις η επιλογή των σπουδαστών να γίνεται ύστερα από αυστηρούς διαγωνισμούς, προκειµένου να διαφυλαχθεί η υψη- λή στάθμη των σπουδών. Τελειώνοντας, επίσηµαίνουµε το γεγονός ότι τέτοιες σχολές ή τμήμα- τα ειδίκευσης θα προσελκύσουν και σπουδαστές ξένων χωρών, ιδίως α- φρικανικών και ασιατικών, στις οποίες οι ανάγκες 0a αντίστοιχο επιστη- μονικοτεχνικό προσωπικο είναι μεγάλες και επείγουσες. Ευχαριστώ Πρόεδρος: O K. Μάργαρης έχει το λογο. Ν. Μάργαρης (Καθηγητής Α.Π.Θ.): Πραγματικά, κυρίως γιατί είμαι Βολιώτης, θα κάνω µια «σωβινιστική» ομιλία, γιατί 0 Βόλος προσφέρεται για μια σχολή γεωργικής τεχνολογίας και όχι η Λάρισα. Και µια και µιλά- pa για γεωργική τεχνολογία, ας µου επιτρέψετε να κάνω τον ορισμό της, Ο- πως τον φαντάζοµαι εγώ. O άνθρωπος στην αρχή ήταν κυνηγός και συλλέκτης. Αυτό σηµαίνει πως είχε μια μεγάλη διασπορά. Στη συνέχεια άρχισε να καλλιεργεί τα χω- ράφια. Και µιλάµε πια για την αγροτική επανάσταση. Άρχισε να καλλιερ- γεί τα φυτά. Και καλλιεργώντας τα φυτά, κατάφερε να κάνει παραγωγή των φυτών σε μεγαλύτερες ποσότητες και έτσι δηµιουργήθηκαν οι πρώτοι οικισµοί: µεγαλύτερες συγκεντρώσεις ατόμων σε συγκεκριµένους χώ- ρους. Σιγά-σιγά και μέχρι την εποχή που την ονοµάζουμε βιομηχανική επα- νάσταση, η τεχνολογία ήταν κάτι ουσιαστικά ξέχωρο από την επιστήµη. Η επιστήµη ήταν προνόµιο των αριστοκρατών, ενώ η τεχνολογία ήταν στις χαμηλότερες κοινωνικές τάξεις, στις συντεχνίες του µεσαίωνα, που δημιουργούσαν ένα μεγάλο κενό μεταξύ τεχνολογίας και επιστήμης. Με τις δημοκρατικές επαναστάσεις που έγιναν, έσπασαν τα φράγµα- τα εκείνα που εμπόδισαν το έργο αυτό που το λέγανε µηχανή των χεριών. "Ετσι λοιπόν ξεκινά µια νέα επανάσταση, η βιοµηχανική επανάσταση, στην οποία βλέπουμε v’ αρχίζει να γίνεται μια κάποια βιοµηχανική παρα- γωγή, ν' αρχίζει δηλαδή η τεχνολογία, συγχρόνως όμως και αυτή η τεχνο- λογία που αναπτύσσεται, οι βιοµηχανίες που δημιουργούνται να χρειάζον- ται εργατικό δυναμικό. 90 Το εργατικό δυναµικό µετακινείται προς τις βιομηχανίες και στη συ- νέχεια προσφέρει 11 βιομηχανία στους αγρότες εργαλεία. Παλιά χρειαζον- ταν πάρα πολλά άτομα για να οργανώνουν, για να βοτανίζουν, για να θερί- ζουν. Σήμερα έχεις ένα τρακτέρ. Το τρακτέρ τι είναι; Είναι το προϊόν της βιοµηχανικής επανάστασης, που αυξάνει την παραγωγή στον γεωργικό τομέα. "Ετσι λοιπόν είναι λογικό να μειώνεται ο πληθυσμός ο αγροτικός και ν' αυξάνεται ο αστικός. Μέχρι την αγροτική επανάσταση ο πληθυσμός τρεφόταν από τους «τόκους» του περιβάλλοντος, από τις επενδύσεις. Η ενέργεια που χρησι- μοποιούσαµε µέχρι τότε ουσιαστικά ήταν ξύλο. Και με τη βιοµηχανική ε- πανάσταση αρχίζει να χρησιμοποιείται Ουσιαστικά κάρβουνο και τώρα το πετρέλαιο, που ήταν πάλι επενδύσεις της φύσης. Και φυσικά αρχίζει ν' αυ- ξάνεται η παραγωγή, είτε αυτή είναι βιοµηχανική είτε είναι αγροτική. Γενικά όπως προχωρεί η κοινωνία - και θα ήθελα να συζητήσω πε- ρισσότερο το κομμάτι που αφορά τη γεωργική τεχνολογία - τα πράγματα αλλάζουν συνεχώς. "Ετσι σκέφτηκαν οι παραγωγοί. Γιατί να κάνουμε εναλλαγή στη σπο- ρά, δηλαδή τη µια χρονιά να σπέρνουµε σιτάρι και την άλλη φασόλια που φέρνουν βέβαια πίσω το άζωτο απ' την ατμόσφαιρα και να µη βάζουμε α- ζωτούχα λιπάσματα. ΣπέρνΟυμε, έτσι, για παράδειγµα, το λίπασμα παρό- λο που είμαστε δίπλα στον Παγασητικό. Σε κάθε αχλαδιά στο Πήλιο χρη- σιμοποιούν σήµερα από 7 μέχρι και 10 κιλά λίπασµα. Παλιά έσκαβαν τρι- γύρω από την αχλαδιά. Τώρα, επειδή στοιχίζει πολλά το σκάψιµο, αδειά- ζουµε το τσουβάλι με το λίπασμα. Και πραγµατικά η περιοχή προς την Αρ- γαλαστή, όταν κάνουν λίπανση, είναι σαν να έχει χιονίσει και, συγχρόνως, δεν τους ενδιαφέρει αν το λίπασμα Θα πέσει λίγο περισσότερο και αν θα παρασυρθεί από τη βροχή όταν θα βρέξει. Για παράδειγµα 11 φετινή χρονιά ήταν πολύ βροχερή και όλα τα λιπάσµατα παρασύρΘηκαν και έπεσαν στον Παγασητικό. Και έρχομαι να ρωτήσω εδώ. Ο Υπουργός Γεωργίας που μιλάει για ανάλυση κόστους, για ωφέλειες και για παραγωγικότητα τι έχει να πει; Εντάξει τόσο κοστίζει να κάνουμε παραγωγή αχλαδιών μέρος των οποίων Θα πάνε στις χωµατερές. Τι κοστίζει όμως στην παραγωγικό- τητά τους, το υπολόγισαν; η µείωση των αλιευμάτων στις παράκτιες πε- ριοχές, το πόσο μειώθηκε το εισόδημα των παράκτιων περιοχών του Πα- γασητικού από τη µείωση του τουρισµού; Συχνά ζητάνε από τους οικονο- µολόγους να κάνουν μια οικονομική ανάλυση από το δικό τους πόστο. Και λένε τι κοστίζει αυτό το πουλί που εξαφανίζεται; ένα δίφραγκο, σαν να ήταν μια ασπιρίνη; M’ αυτή τη λογική λοιπόν, ας ξαναδούμε τα πράγματα σε κάποια νέα βάση. Πλησιάζει 11 εποχή που αρχίζουν να εξαντλούνται τα ενεργειακά 91 μας αποθέματα. Η χρήση μεγάλων ποσοτήτων ενέργειας, για να μπορέσει να γίνει 11 βιοµηχανική επανάσταση, δημιούργησε προβλήματα όπως 'το πολύ διοξείδιο του άνθρακος στην ατμόσφαιρα ή όπως το νέφος των Αθη- νών. Συγχρόνως 11 σύγχρονη γεωργική τεχνολογία, με τα λιπάσματα, τα εντομοκτόνα, τα ζιζανιοκτόνα, δημιουργεί ένα νέο πρόβλημα. "Ετσι λοιπόν φτάνουµε σε μια κρίσιµη περίοδο και νομίζω ότι είναι πρόκληση, ειδικά για το Πανεπιστήµιο του Βόλου, τι µορφή θα έχει αυτή η Σχολή της Γεωργικής Τεχνολογίας. "Εχουµε φτάσει σε μια εποχή που είναι δυνατές οι λύσεις" είτε αυτές έχουν σχέση με τη βιοµάζα, είτε έχουν σχέση µε την αξιοποίηση των αποβλήτων ενός εργοστασίου και την παραγωγή ε- νέργειας. Και είναι λύσεις που πρέπει να δοθούν µέσα από τη σύγχρονη τε- χνολογία. Γιατί είναι απλώς ανόητος ρομαντισµός να πιστεύουμε ότι είναι δυνατό να γυρίσουμε πίσω στην αγροτική επανάσταση. Πρέπει να κατα- λάβουμε τα σημεία των καιρών. Συνήθως στην Ελλάδα όλα τα φαινόµενα, που πάράτηρούμε, έχουν μια διαφορά φάσεως από φαινόμενα που έχουν συμβεί κάπου αλλού λίγο πριν. O Νόµος-πλαίσιο για παράδειγμα δεν είναι τίποτα άλλο, με μια δια- φορά 14 ετών, από το Μάϊο του ’68 στη Γαλλία. Ο πολιτικός γάμος έρχεται µε 30 χρόνια διαφορά φάσης πριν από µας. Η κατάληψη των κτιρίων στην Αθήνα, για να μην πληρώνουν ενοίκιο, είναι φαινόμενα που επαναλαμβά- νονται στην Ελλάδα. Και είναι περίεργα πραγματικά διερωτώμαι πως είναι δυνατόν φαινό- μενα, που παρουσιάζονται στην Ελλάδα µε µια διαφορά φάσης και στα 0- ποία έχει δοθεί αλλού µια λύση, σε µας να παρουσιάζονται τώρα άλυτα. Γιατί αυτή 11 διαφορά φάσης; Έτσι έχουµε μια διαφορά φάσης στην είσοδο της πληροφόρησης ή του know-how 1'1 όπως αλλοιώς θέλετε. Παρ' όλη όμως αυτή τη καθυστέρη- ση, όταν φτάσει το πρόβλημα προς λύση, μας πιάνει το δάιµόνιο για λύ- σεις και προσπαθούμε να βρούµε λύσεις δικές μας και αρχίζουµε τους πει- ραµατισμούς εκεί που ήδη υπάρχουν λύσεις. "Ετσι λοιπόν το Υπουργείο Γεωργίας αναφέρει τα περί υποτροφιών στους φοτητές. Και ρωτάω το Υ- πουργείο Γεωργίας: είναι το ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών; Από το Υ- πουργείο Γεωργίας περίμενα προτάσεις που να είναι σχετικές µε το Υπουρ- γείο Γεωργίας. Η δική μου πρόταση είναι ότι είμαστε σε µια κρίσιµη φάση και πρέπει 11 αρχική Σχολή να εισηγηθεί τις εναλλακτικές µορφές ανάπτυξης μέσα στη γεωργική τεχνολογία. Και σαν τέτοιες Θα έβλεπα µεθόδους και τεχνο- λογίες που θα έχουν σχέση με βιομάζα, µε παραγωγή προϊόντων χωρίς λι- πάσματα. Γιατί δεν σκεπτόμαστε κάτι τέτοιο; Τα σημεία των καιρών μας το δείχνουν. Νομίζω ότι είναι πρόκληση για το Βόλο να δει τα σηµεία αυτά *-… & 92 των καιρών και να στρέφει την προσοχή του στη Σχολή της Γεωργικής Τε- χνολογίας, ακριβώς σ' αυτά τα σημεία. Ευχαριστώ πολύ Πρόεδρος: Ο κ. "Αρης Τσαλαπατας έχει 10 λόγο. Α. Τσαλαπάτας (Μηχανολόγος-Ηλεκτρολόγος, Μέλος Δ.Σ./ΔΗ.Κ.Ε. M.B.). H ανάγκη παρουσίας πανεπιστημιακών τμημάτων στο Βόλο και η Οργάνωση τους έχει απασχολήσει την πόλη μας την τελευταία δεκαετία. Ι- διαίτερα μετά το 1979 έγινε μια σημαντική και συστηµατική έρευνα και το θέμα συζητήθηκε σε τρία συνέδρια, που οργανώθηκαν σ' αυτό το διάστη- µα. ΄Ετσι το μήνυμα της ίδρυσης Θεσσαλικού Πανεπιστηµίου. με έδρα το Βόλο, δεν έφθασε αναπάντεχα αλλά ως φυσική εξέλιξη μακροχρόνιας ερ- γασίας και δικαίωση προσπάθειας για αντίστοιχη ενημέρωση εκείνων που παίρνουν τις αποφάσεις. Ο Δήμαρχος μας αναφέρθηκε ήδη στη συµβολή των παρισταµένων αλλά και εκείνων που απουσιάζουν. καθηγητών, διπλωματούχων και φοι- τητών της Πολυτεχνικής Σχολής Θεσσαλονίκης, που οδήγησαν τα βήμα- τά µας σ' αυτή την προσπάθεια" σ' αυτά δεν θ' αναφερθώ εγώ. Για να παρουσιασθούν ορισμένα πορίσματα της εργασίας που πραγ- ματοποιήθηκε, γίνεται στη συνέχεια µια αναφορά σε μία από τις εισηγή- σεις των συνεδρίων με Θέμα «βιοµηχανική παραγωγή και πανεπιστήμιο». Αυτή παρουσιάσθηκε από τρεις συναδέλφους µου, δύο αρχιτέκτονες-μη- χανικούς, πανεπιστηµιακούς λειτουργούς στη Θεσσαλονίκη, και ένα μη- χανολόγΟ-ηλεκτρολόγο που εργάστηκε πολλά χρόνια στη βιομηχανία του Βόλου. ΑναφερΟνται περιληπτικά τα εξής: Το πάνεπιστήµιο σήµερα παίζει ένα πολλαπλό ρόλο που το καθιστά αναντικατάστατο. Σ' ένα ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο, τα κύρια χαρακτη- ριστικά αυτού του ρόλου είναι: * Η παραγωγή γνώσης που μπορεί να είναι εκμεταλλεύσιµη μέσω της τεχνολογίας. - Η παραγωγή στελεχών, στα οποία όµως, εκτός από την επιστηµο- νική και τεχνική γνώση, παρέχεται ένα ελάχιστο από τους κανόνες της ε- παγγελματικής εμπειρίας και επίσης υποβοηθείτάι η ανάπτυξη πολιτιστι- κής και πολιτικής συνείδησης, ώστε να µην ωθούνται στην τεχνοκρατία. αλλά στην επαγγελµατική άσκηση της επιστήμης ως ευρύτερου λειτουργή- ματος. 93 - Η ανάπτυξη και μετασχηματισμός της πολιτισμικής κληρονομιάς της περιοχής, όπου εντάσσεται το πανεπιστήμιο. - Η ανάπαραγωγή του ίδιου του πανεπιστημίου που παίρνει µηνύμα- τα από το περιβάλλον και προσαρμόζει τους στόχους και τα προγράμμα- τα του. - Παράλληλα προς τη θεσμική και ακαδημαϊκή αυτονοµία, που έχει το πανεπιστήμιο, η συνεργασία με την παραγωγή του δινει και οικονοµική αυτονομία, έστω και µερική. - Εξασφαλίζει το πανεπιστήµιο τη συνεχιζόμενη εκπαίδευση του επί- στήμονα, που είναι πλέον απαραίτητη, λόγω της αύξησης και συνεχούς ε- ξέλιξης του γνωστικού φάσµατος που απαιτείται για ν' ανταποκριθεί αυ- τός σε διαδοχικά στάδια της σταδιοδροµίας του. Αυτά πετυχαίνονται από τη μία πλευρά µε τη συνεργασία, στον τοµέα της παραγωγής, των στελεχών της βιομηχανίας και του ανθρώπινου δυνα- μικού του πανεπιστηµίου, που πραγµατοποιεί έρευνα και συμβάλλει στην εισαγωγή νέων μεθόδων και τεχνολογίας, ανάλογα με τις ανάγκες και τις απαιτήσεις της βιομηχανίας ή σύµφωνα µε την αναπτυξιακή πολιτική της χώρας. Από την άλλη πλευρά, αυτά πετυχαίνονται µε τη συμµετοχή των στε- λεχών της βιομηχανίας στον προγραµµατισµό του πανεπιστημίου, ώστε τα προγράμματα να βασίζονται στη μικτή δραστηριότητα των 815010110115- νων και στον εκπαιδευτικό χώρο αλλά και στο χώρο της παραγωγής. Η μικτή δραστηριότητα δίνει στους διδασκόµενους εμπειρία και εµπιστοσύ- νη στις δυνατότητές τους, την οποία δεν είχαµε εμείς όταν τελειώσαμε το Πολυτεχνείο. Οι πιο πάνω τάσεις και αντιλήψεις, που αναφέρονται σ' αυτή την εισή- γηση, αποκτούν ιδιαίτερη σημασία για τις σχέσεις του πανεπιστημίου και της βιομηχανικής παραγωγής στη χώρα μας, επειδή ειδικά: - Η ελληνική βιομηχάνια καλείται σήμερα να συνυπάρξει χωρίς προστατευτικούς ή εµποδιστικούς φραγµούς µε βιομηχανίες άλλων φί- λων, αλλά συγχρόνως και ανταγωνιστικών χωρών. - "Εχει έλλειψη επιστημονικής και τεχνολογικής παράδοσης και α- κόµα και των στοιχειωδών απαράιτήτων προδιαγραφών. - Λόγω του μικρού μεγέθους των μονάδων της δεν έχει καμία δυνα- τότητα για έρευνα, για δηµιουργία τεχνολογίας και εισαγωγή νέων ιδεών. - Το ολιγάριθμΟ του επιστημονικού επιτελείου των μονάδων αυτών (πολλές φορές ένας 1'1 δύο άνθρωποι) δηµιουργεί στους νέους επιστήµονες αυξηµένη ανάγκη για κάποια άρχική εµπειρία έναντι επιστηµόνων άλλων χωρών. Η ελληνική βιομηχανία έχει ανάγκη καθετοποίησης και δημιουργίας 94 κλάδων υψηλής τεχνολογίας. Για να µην έχουμε πλήρη και συνεχή εξάρ- τηση από την αλλοδαπή, η δηµιουργία της απαιτούμενης τεχνολογίας ή έ- στω 11 προσαρµογή της εισαγόµενης θα πρέπει να εξασφαλίζεται από το πανεπιστήµιο και να γίνεται προς την κατεύθυνση που θα ορίζει η αναπτυ- ξιακή πολιτική της χώρας ή τα ενδιαφέροντα της βιομηχανίας και θα προηγείται των δραστηριοτήτων της τελευταίας. Η καθετοποίηση της βιοµηχανίας, εκτός από τους περιβαλλοντολογι- κούς και άλλους λόγους, επιβάλλεται και για την αξιοποίηση του υπάρ- χοντος επιστημονικού δυναμικού. Το δυναμικό αυτό, που υπάρχει σήμερα, αλλά και το µελλοντικό, δεν πρέπει να θεωρείται πρόβληµα, αλλά απεναντίας πρέπει να θεωρείται συ- νεχώς ανανεούμενο στοιχείο ανάπτυξης της εθνικής οικονοµίας, αξιο- ποιούμενο στην επάνδρωση της απαιτούμενης έρευνας των γραμμών πα- ραγωγής υψηλότερης τεχνολογίας και γενικά στην προσπάθεια για τη βελ- τίωση των συνθηκών ζωής του λαού µας. Πρέπει ακόμα να τονισθεί ότι η έλλειψη εθισμού και παράδοσης συ- νεργασίας της παραγωγής με το πανεπιστήμιο επιβάλλει, για να πετύχου- με τη συνεργασία αυτή, τη γεωγραφική προσέγγιση της ακαδημαϊκής επι- στήμης προς την παραγωγή- Τα πιο πάνω νομίζω ότι στοιχειοθετούν την ανάγκη στενής συνύπαρ- ξης πανεπιστηµίου και παραγωγής και της τοπικότητας του πρώτου, από την άποψη άντλησης στοιχείων και όχι βέβαια ακτινοβολίας. Στη συνέχεια θ' αναφερθούν μερικά στοιχεία από την κατανομή της βιοµηχανίας στη χώρα, που προέρχονται από µια πρόσφατη µελέτη του ΔΗΚΕΜΒ. Τα στοιχεία αυτά αφορούν στις 100 μεγαλύτερες από άποψη κεφαλαίου βιομηχανίες στη χώρα (σε σύνολο 3210), που καλύπτουν 1o 52% του συνολικά απασχολούμενου κεφάλαιου και που είναι εκείνες που βασικά ενδιαφέρουν την παρούσα εισήγηση. Για να μην σας κουράζω με αριθµούς, θα σας παρουσιάσω 6 εύγλωττα ιστΟγράμματα (βλέπε στο τέλος της εισήγησης)… Στο πρώτο ιστόγραμμα βλέπουμε την κατανομή της βιοµηχανίας στα 8 µεγαλύτερα κέντρα της χώρας. Στην πρώτη σειρά βλέπετε το «τέρας» της ευρύτερης Αθήνας. Μετά είναι η Θεσσαλονίκη, μετά ο Βόλος και με μεγάλη διαφορά τα άλλα κέντρα. Στο δεύτερο ιστόγραμμα παρουσιάζεται η κατανομή της βαρειάς βιο- μηχανίας σε 11 από τα μεγαλύτερα κέντρα. Πάλι το «τέρας» και η ωραία Θεσσαλονίκη μετά, παρακάτω 0 Βόλος µε πολύ μεγαλύτερη διαφορά από τα άλλα κέντρα. Στο τρίτο διάγραµμα βλέπουµε τη βαρειά βιοµηχανία αν εξαιρέσουµε τα διύλιστήρια. Βλέπουµε εδώ ότι ο Βόλος είναι δεύτερος στη σειρά. 95 Στο τέταρτο διάγραμμα είναι η κατανομή της βιομηχανίας στα 18 πε- ριφερειακά κέντρα. O Βόλος είναι πρώτος και μετά έρχεται 11 Πάτρα. Τέλος, έχουμε την κατανομή της βαρειάς βιοµηχανίας σε 9 περιφε- ρειακά κέντρα της χώρας. Και εδώ είναι περίπου ίδια με το προηγούμενο. Στο τελευταίο, έχουµε ένα σχήµα που παρουσιάζει την πυκνότητα της βιομηχανίας, δηλαδή το απασχολούµενο κεφάλαιο ανά κάτοικο της πε- ριοχής. Βλέπετε, στην πρώτη σειρά βρίσκεται η Μαγνησία, στη δεύτερη βρίσκεται η Αθήνα, ο μέσος όρος της Ελλάδας και οι άλλες περιοχές. O Βόλος έχει δύο έως τρεις φορές μεγαλύτερη πυκνότητά από τον µέσο όρο και από την Αθήνα. Η αριστερή στήλη αφορά στη βαρειά βιομηχανία χω- ρίς διύλιστήρια, 11 μεσαία στη βαρειά και η τρίτη στο σύνολο των βιομηχα- νιών. Εν πάση περιπτώσει, και τα τρία δείχνουν µια μεγάλη πυκνότητα στο Βόλο. Απ' αυτά προκύπτει ότι στο Βόλο υπάρχει µια ιδιαίτερη σημαντική για τη χώρα βιομηχανική συγκέντρωση παρά την έλξη των δύο κέντρων (Αθήνα, Θεσσαλονίκη) που τον περιβάλλουν. Το τελευταίο ιστόγραµµα παρουσιάζει ακριβώς την ιδιαίτερη βιομη- χανική φυσιογνωμία της περιοχής του Βόλου. Συγχρόνως, λόγω της ορθο- λογισμένης κατά πλειοψηφία εγκατάστασης των μεθόδων, η περιοχή έχει τη δυνατότητα, υπό προύποθέσεις πάντοτε, για την ακόµα μεγαλύτερη βιομηχανική ανάπτυξη. Από την ανάγκη συσχέτισης της βιομηχανίας µε το πανεπιστήμιο, που αναπτύχθηκε προηγουµένως και από τη βιομηχανική φυσιογνωμία της Μαγνησίας που παρουσιάζεται, προκύπτει η ανάγκη και σκοπιμότητα λειτουργίας στο Βόλο πανεπιστημιακών τµηµάτων βιοµηχανικής τεχνολο- γίας. Αυτά, στενά εµπλεγµένα µε την παραγωγική διαδικασία και τον αστι- κό ιστό, θ' αποδώσουν ιδιαίτερα ικανοποιητικά και στην παραγωγή τεχνι- κά εκμεταλλεύσιμης γνώσης και στην παραγωγή στελεχών, αλλά και θα διεκπεραιώνουν τον κοινωνικό τους ρόλο. Συγχρόνως θα έχουν την δυνα- τότητα συνεχούς αναπροσαρμογής, βελτίωσης και πιο πέρα ανάπτυξης και σε πλάτος και σε βάθος, ανάλογα με τις ανάγκες της εθνικής ανάπτυ- ξης. Οι.διδασκόμενοι θα συμπληρώνουν την απόκτηση γνώσης και εμπει- ρίας µέσα στους χώρους και τις τεχνικές και κοινωνικές συνθήκες που θα ασκήσουν το επάγγελμά τους και συγχρόνως θα παρέχουν την πολύτιμη συνδρομή τους στην αντιμετώπιση των προβλημάτων της παραγωγής και των ανθρώπων της. 96 Βέβαια, η βιοµηχανία δεν έχει µόνο µηχανολογικά τεχνολογικά προ- βλήµατα. "Εχει και άλλα που ανάγονται στην Οργάνωση και χρήση του χώρου η ακόμα προβλήματα που αντιμετωπίζονται από τις επιστήμες της κοινωνιολογίας και ψυχολογίας. ΄Ετσι, μετά τη λειτουργία, µε άμεση προτεραιότητα, πανεπιστημια- κών τμημάτων βιοµηχανικής τεχνολογίας, θα χρειασθούν και αλλά τμή- ματα που Θα συγκροτήσουν ένα ευρύ επιστημονικό φάσµα, θα έλεγα µια «πανεπιστήµη» στην υπηρεσία της παραγωγής και αυτών που εργάζονται 0’ αυτή. Πρέπει ακόµα να σημειωθεί ότι η δυνατότητα παροχής επιστημονι- κών και ερευνητικών υπηρεσιών, που υποστηρίζουν τον κάθε βιομηχανικό κλάδο, αποτελεί ισχυρό κίνητρο έλξης του. Ο Βόλος έχει βιοµηχανίες βάσης και, για λόγους που αναφέρθηκαν πιο πάνω, επιθυµεί καθετοποίηση και μονάδες υψηλής τεχνολογίας (γιατί έχει έντονους λόγους περιβαλλοντολογικούς και απασχόλησης ειδικευμέ- νου και επιστημονικού προσωπικού). Ακόμη η σημασία μερικών μονάδων βάσης είναι δυνατό να υποβαθμι- στεί στο μέλλον, Οπότε θα πρέπει ν' αντικατασταθούν από άλλες μονάδες. Προς την κατεύθυνση της δημιουργίας αυτών των νέων μονάδων, που θα πρέπει να είναι υψηλής τεχνολογίας, Θα πρέπει να προτρέξει το Πανεπι- στήµιο του Βόλου. Επειδή το κόστος και ο χρόνος που χρειάζετει να ιδρυθεί ένα πανεπι- στήμιο είναι σημαντικοί παράγοντες, γίνεται µια αναφορά στο πως η τοπι- κή βιομηχανία έχει τη δυνατότητα να βοηθήσει, προσφέροντας έτοιμα εκ- παιδευτικά εξαρτήµατα στο Τµήµα Βιομηχανικής Τεχνολογίας. Θα πά- ρουμε μόνο ένα 5070010010, το 304 Περιφερειακό Εργοστάσιο Βάσης, το οποίο ως κρατικό έχει πολύ πιο εύκολη προσπέλαση. Θα δούμε ότι αυτό το εργοστάσιο είναι ένα εργαστηριακό σχολείο με τις πιο κάτω ειδικότη- τες: - Μηχανουργικές κατεργασίες μέχρι προηγµένη λείανση. - Θερµικές κατεργασίες. … Επιµεταλλώσεις. - Μετροτεχνία-διακρίβωση οργάνων. - ΗλεκτρΟσυγκολλήσεις (βλητικές), δοκιµές τους, ακτινογραφίες. … ΠΟιΟτικός έλεγχος προϊόντων και - Εργαστήρια ελέγχου ελαστικού μετάλλου κλπ. υλικών. "Εχει ακόµα τη δυνατότητα να παρέχει εμπειρία: - Για τη συγκρότηση μηχανών εσωτερικής καύσης και για δοκιμαστήρια 97 αυτών των μηχανών. - Για τις επισκευές των μηχανών αυτών και για τα στοιχεία μηχανών που τις αποτελούν. - Για προγραμματισμό συντήρησης και επισκευής τεχνολογικού υλικού και μηχανολογικών και ηλεκτρικών εγκαταστάσεων. Και, ακόµα, 1o συνεργείο ερπυστριών, που αποτελεί ένα εργοστάσιο παραγωγής, µπορεί να δώσει εμπειρία για τη διαδικασία συντονισµού µη- χανημάτων - προσωπικού - υλικών, ώστε να πετυχαίνεται η βέλτιστη πα- ραγωγή. Επίσης θα µπορούσαμε να πούμε ότι 0111 METKA 11110051 κανείς να α- ποκτήσει εμπειρία για βαρειές κατασκευές, στις μεταλλουργίες για χημι- κούς μηχανικούς, ενώ οι κλωστούφαντουργίες δίνουν τη δυνατότητα ανά- πτυξης αντίστοιχου τοµέα μηχανικών. Ακόµα ο Βόλος, εκτός από το υψηλό επίπεδο παραγωγής και πολιτι- στικής δραστηριότητας που τον χαρακτηρίζει, είναι και συγκοινωνιακός κόμβος, όπου τέμνονται χερσαίοι και θαλάσσιοι άξονες. Σήµερα εξελίσ- σεται σε πύλη της Ελλάδας και της Ευρώπης προς τους λαούς της ανατο- λικής Μεσογείου και Μέσης Ανατολής. Η λειτουργία αυτή της πύλης α- σφαλώς δεν θα περιορισθεί, ή τουλάχιστον δεν πρέπει…να περιορισθεί μόνο στη διαμετακόµιση οχηµάτων, αλλά θα επεκταθεί και σε διακίνηση επι- στημονική και πολιτιστική. 'Ετσι το Πανεπιστήμιο, 115 έδρα το Βόλο, θα γίνει πηγή νέου και συνε- χώς ανανεώσιμου πλούτου, που είναι η εξαγωγή γνώσης και εµπειρίας προς αυτούς τους λαούς. Το πόσο αυτό είναι δυνατό, και θα έλεγα ακόµα και εύκολο, το απέδειξε το Συνέδριο του 1980, με την έντονη συμμετοχή ε- πιστημόνων από τις χώρες αυτές. Κυρίες και Κύριοι, Το Πανεπιστήμιο, με έδρα 1o Βόλο, οργανωμένο 05 σύγχρονες βά- σεις, θα επηρεάσει αποφασιστικά το µέλλον της παραγωγικής διαδικα- σίας της χώρας. Θα χαράξει την εξέλιξη της Μαγνησίας, της Κεντρικής Ελλάδας και ίσως, σε κάποιο βαθµό, και όλης της χώρας. Και έχει τη δυ- νατοτητα μιας ευρύτερης ακτιυοΠολίακ των Β ανοίξει ν...… -. …." .. Η ίδρυσή του και 11 εξέλιξή του πρέπει ν' αντιµετωπισθεί κάτω απ' αυ- τα τα συγκεκριµένα δεδομένα. Ευχαριστώ 98 ΣΥΝΟΛΟ ΑΜ:>αο…εΝοι ΜΑΝ… Σε .οωοοο Μζι99|) 000 l οσο 000 500000 &? ει; ΒΟΛΟΣ ΠΗΡΑ Λ Η 1418 ΣΥΡΟΣ ΣΤΡΑΤ. ΛΑΡΙΣΑ Σχ. I Κατανομή του απασχολουμένου κεφαλαίου στη βιομηχανία, για τις 100 πρώτες βιομηχανίες, σε 8 ελληνικές πόλεις. Πηγή: [CAP HELLASS.A., 1983 (στοιχεία I981). Anwo/ommo ΚΕΦΑΛΑΙΟ Σε .οοο.α:ο Δεκ (Ι9ω)(Ια) παπα) o 5η… Ιοο 000 150000 200 σα) 250 000 3011000 350000 …µΤ ή-+-ι-ΐ+-ΡΗ ι ο ι & ο . . 4… ΑΘΗ)… Ι 256.603 (6'?) 9E οι [51.0210 σε …) …να/32699 των… ]. 5747 …Από… 5220 ΚΑΒΑΛΑ 4473 ενώ: 3 233 14024… %" Μπι"… 1 2175 AAPnA I407 ΑΜΑ… |??? Σχ. 2 Κατανομή του απασχολουμένου κεφαλαίου, για τις 100 πρώτες βιομηχανίες, στη βαρειά βιομηχανία (κατηγορίες προϊόντων 11-19) σε 11 ελληνικές πόλεις. Πηγή." [CAP HELLAS 5.Α., I983 (στοιχεία I981). 99 ΛπψααΝεπο αν"… IE .ooo.ooo Δα. 1931000 παπα) 1 ου 000 ISO ass/1:11 για… ΠΡΑ… ι …… :… …… Μπιλ…" ΛΑΜΙΑ ΛΑΜΙΑ Σχ. 3 Κατανομή του απασχολουμένου κεφαλαίου, για τις 100 πρώτες βιομηχανίες, στη βαρειά βιομηχανία (εκτός διύλιστηρίων) σε [1 ελληνικές πόλεις. Πηγή: [CAP HELLAS S.A., 1983 (στοιχεία 1981). ΣΥΝΟΛΟ AnAzx.KEOA/1Auov Σε .ooo.ooo Δη.ζιοα) 000 33000 40 ISO ΜΤΒ…" Σχ. 4 Κατανομή του απασχολουμένου κεφαλαίου, για τις 100 πρώτες βιομηχανίες, στη βιομηχανία, σε 18 ελληνικές περιφερειακές πόλεις (εκτός Αθήνας και Θεσσαλο- νίκης). Πηγή.' [CAP HELLAS SA, [983 (στοιχεία 1981). 100 ΛιιηεΧοΛο…εΝο ΚΕΦΑΛΑΙΟ Σε .οοο.οοο Δα (4981) …το… 20 30000 40000 ,, , ,4 32877 ΜΜΜ ενώ: ΚΟΖΑΝΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗ Λ…… ΛΑΜΙΑ Σχ. 5 Κατανομή του απασχολουμένου κεφαλαίου, για τις [00 πρώτες βιομηχανίες, στη βαρειά βιομηχανία (κατηγορίες προϊόντων 11- I9) σε 9 περιφερειακές ελληνικές πόλεις (εκτός Αθήνας και Θεσσαλονίκης). Πηγή." [CAP ΗΕΔ1.Α85.Α.. 1983 (στοιχεία 1981). ΑΠΑ2ΧωοΥΝξΝΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ/ΚΘΙΟΙΚΟ (100 Πε Βισύ…) 1981, Σε .οοοΔνΧ. Μπαίνω 44,42,1419 κατ…"; 1147 εννοω ( 1 ιο 40 do 8ΐ !? ΜΜΜ… L , . στα από… 1 Ι 41… …, ι45,.Ι Με - …, - - 27,5 41. ΕΥΡ.θΕ2/ιΜ- ; - ,, 121,1 3η ΠΑΤΡΑ * ψ . ,… , , ,……,… . ιΞ,| . . 3,1 ...,… 1 ,, ,, 1 ,,,... - :, 1 1 "am-11" ΜΜΜ…» πιο: 'θλΡΕιΛ'ΒιοΜθ…Νη (100 στο…) …… κατά"… (400 TIME!) τα ΔινΛαπινιανζ1ω πιστα) Σχ. 6 Συσχέτιση απασχολουμένου κεφαλαίου και πληθυσμού (απασχ. κεφάλαιο/κά- τοικο) για τις 100 πρώτες βιομηχανίες, στη Μαγνησία, στην ευρ. περιφέρεια Αθηνών, στο σύνολο της χώρας, στην ευρ. περιφέρεια Θεσσαλονίκης, στην [Id- τρα και στην κεντρική και δυτική Θεσσαλία. Πηγές." [CAP HELL/15 5.Α.. [983 (στοιχεία 1981) και ΕΣΥΕ (απογραφή 1981). 101 Πρόεδρος: Ο κ. Σταυρινός έχει το λόγο. Ε. Σταυρινός (Μηχανολόγος - Ηλεκτρολόγος, Γ.Γ. Διοικ. Επιτρ. Τ.Ε.Ε. Μαγνησίας): Αν θέλουμε να κάνουμε µια παρέμβαση στο θέμα βιο- μηχανία και πανεπιστήμιο, πρέπει πρώτα να δούμε ποιος είναι ο χαρακτή- ρας της ελληνικής βιομηχανίας, ποια είναι τα προβλήματα που αντιµετω- πίζει, τι θέλει η βιομηχανία από το πανεπιστήμιο. Σε δεύτερο στάδιο θα δούμε ποια είναι τα κανάλια επικοινωνίας σήµερα και δεν θα έπρεπε να ή- ταν, ανάμεσα στη βιομηχανία και το πανεπιστή μιο, και τέλος να προσδιο- ρίσουμε το χαρακτήρα και τις δομές του σημερινού Θεσσαλικού Πανεπι- στηµίου. Ξεκινώντας λοιπόν από το χαρακτήρα της βιομηχανίας, ήθελα να πω ότι η εποχή µας σημαδεύεται από τη µεγάλη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, την τεράστια πρόοδο της επιστήμης, της τεχνικής και της τε- χνολογίας. Η σύνθετη αυτή διαδικασία στο σύνολό της επικράτησε να ο- νομάζεται επιστηµονικοτεχνική επανάσταση. Φυσικό ήταν η βιοµηχανία της χώρας μας να µη µείνει ανεπηρέαστη απ' αυτή την εξέλιξη. Αν όμως δούµε στην όλη μεταπολεμική περίοδο μέ- χρι σήμερα την κατάσταση της χώρας μας, μπορούμε να πούµε ότι η οικο- νομία του τύπου στα µεταπολεµικά χρόνια αναπτυσσόταν με αρκετά ζωη- ρούς ρυθµούς, µε μεγαλύτερους όμως ρυθμούς αναπτυσσόταν ο βιομηχα- νικός τοµέας, πράγµα που οδήγησε στην αλλαγή του συσχετισμού ανάµε- σα στους κλάδους της εθνικής οικονομίας. Σήμερα στη χώρα διαμορφώθηκε νέα οικονοµική διάρθρωση, που διαφέρει όχι μόνο σε σύγκριση με την προπολεµική, μα και σε σύγκριση με τη δομή που υπήρχε στη χώρα στην πρώτη η και δεύτερη ακόμη μεταπολε- µική περίοδο. Ο καθυστερημένος αγροτικός χαρακτήρας της οικονομίας, στο τέλος της δεκαετίας του '40, έχει σήµερα σε σημαντικό βαθµό ξεπερασθεί. Η Ελ- λάδα σήµερα διαθέτει μία σειρά νέους βιοµηχανικούς κλάδους, μπροστά στους οποίους ανοίγονται προοπτικές παραπέρα ανάπτυξης. Στους κλά- δους αυτούς λειτουργούν ήδη σημαντικές επιχειρήσεις, που τοποθετούνται στην κατηγορία μεγάλων και σύγχρονων επιχειρήσεων, όχι µόνο στη βάση ελληνικών αλλά και ευρωπαϊκών κριτηρίων. Ανανεώθηκαν ριζικά, επε- κτάθηκαν και βελτίωσαν τους οικονοµικούς τους δείκτες σε παλιές επιχει- ρήσεις παραδοσιακών κλάδων της ελληνικής βιοµηχανίας. Μπορούµε όμως να πούµε ότι, παρόλη την ανάπτυξή της, η ελληνική οικονομία δεν ήταν και δεν είναι αυτοδύναμη, αλλά άμεσα εξαρτημένη. Αφού αυτός είναι λοιπόν, με δυο λόγια, ο χαρακτήρας της οικονο- μίας, η βιοµηχανία δεν μπορεί παρά να έχει δύο κύρια χαρακτηριστικά: 102 πρώτο να μην είναι κάθετα αναπτυγμένη και, δεύτερο, να έχει τεχνολογι- κή εξάρτηση. Αυτά τα δύο χαρακτηριστικά της σημερινής ελληνικής βιο- μηχανίας νομίζω είναι αυτά που προσδιορίζουν τα προβλήματα που αντι- µετωπίζει η ελληνική βιομηχανία και που προσδιορίζουν και το ρόλο του "Ελληνα μηχανικού μέσα σ' αυτήν. Αυτό είναι ένα άλλο τεράστιο θέμα, που νομίζω ότι θα το πιάσει ο συνάδελφος κ. Κάραγεωργίου. Βέβαια η διαφοροποίηση αυτών των δύο χαρακτηριστικών είναι πρώ- τα και κύρια Θέμα πολιτικής βούλησης και πολιτικής επιλογής, από την πλευρά, πάντα, της εξουσίας, από την πλευρά του κράτους. Ας ρίξουµε τώρα µια ματιά στα προβλήµατα που έχει η σηµερινή ελ- ληνική βιοµηχανία, για να προσπαθήσουμε να την προσδιορίσουμε ακόμη περισσότερο. Πρώτο και κορυφαίο πρόβλημά της παραμένει η εξάρτησή της από το ξένο κεφάλαιο, που συνδέεται με το γενικότερο, βέβαια, ζήτημα της εξάρ- τησης της χώρας από το ξένο κεφάλαιο. Σήμερα το ξένο κεφάλαιο έχει διεισδύσει άµεσα ή έμμεσα, µέσω του τραπεζιτικΟύ κεφαλαίου, με δάνεια, με συμµετοχή στο μετοχικό κεφάλαιο βιομηχανικών επιχειρήσεων, σε ε- κατοντάδες βιομηχανίες. Μεγάλο κέρδος στις παραγόμενες στη βιομηχα- νία υπεραξίες μεταφέρεται στο εξωτερικό, περιορίζοντας έτσι τις δυνατό- τητες ανάπτυξης όχι μόνο της βιομηχανίας, αλλά και Ολόκληρης της ελ- ληνικής οικονομίας. Δεύτερο, ίσως σημαντικό, πρόβλημα της ελληνικής βιομηχανίας απο- τελεί το πρόβλημα της διάρθρωσής της. Η διάρθρωση σήμερα είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την παραπέρα ανάπτυξή της. Από την ελληνική βιομη- χανία λείπουν ακριβώς εκείνοι οι κλάδοι που θα εξασφάλιζαν έστω το στοιχειώδη εξοπλισμό της με σύγχρονη τεχνολογία, πράγµα που θα µείωνε και την εξάρτησή της από τα ξένα μονοπώλια. Με δυο λόγια, λείπει η Ου- σιαστική βαρειά βιομηχανία, μαζί και οι καινούργιοι κλάδοι της (αυτομα- τισµός, ηλεκτρονικές συσκευές κλπ.). Τρίτο εξίσου σοβαρό πρόβληµα είναι αυτό των επενδύσεων. Οι επεν- δύσεις εδώ και 9 χρόνια παρουσιάζουν πτώση. Και βέβαια οι επενδύσεις δεν μπορεί παρά να σχετίζονται αμεσα με την αναδιάρθρωση. Γιατί χωρίς επενδύσεις αναδιάρθρωση στη βιοµηχανία δεν μπορεί να γίνει. γική στάθµη της Υ.. ...,. u" εκσυγχρονισμένων τεχνολογιών στις υπάρχουσες βιοµηχανίες, είναι ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε. Εδώ επίσης πρέπει να πούμε ότι, με την παρατηρούμενη πτώση των ε- πενδύσεων, δεν προχωρεί ο αναγκαίος εκσυγχρονισμός των µέσων παρα- 103 γωγής, μ' όλες τις συνέπειες που έχει για την παραγωγικότητα και την ποιότητα των προϊόντων. Μέσα σ' όλα αυτά τα προβλήματα δεν μπορούμε παρά να επισηµά- νουμε ακόμη δύο κύρια στοιχεία: πρώτα και κύρια την ανεπαρκή και χω- ρίς ίχνος κοινωνικών κριτηρίων νομοθεσία που διέπει τη βιομηχανία και δεύτερο ότι η χωροταξική μελέτη, η κατανοµή της βιομηχανικής δραστη- ριότητας, η αποκέντρωση και ο προγραμμτισµός της θεωρούνται, ακόμα και σήμερα, πολυτέλειες. Τελειώνοντας το πρώτο στάδιο και κοιτάζοντας τα κανάλια επικοι- νωνίας που έχει το πανεπιστήµιο, µπορούµε να πούµε με βεβαιότητα ότι σήμερα στην ελληνική πραγµατικότητα το μόνο κανάλι επικοινωνίας με- ταξύ βιομηχανίας και πανεπιστημίου δεν είναι άλλο παρά αυτό της ροής του εργατικού δυναµικού από το πανεπιστήμιο στη βιομηχανία. Βέβαια, στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, το πλαίσιο αυτό καναλιών επικοινωνίας μπορούμε να το προσδιορίσουμε και να πούμε ότι: - Χρηματοδοτείται το πανεπιστήμιο για ειδικά ερευνητικά προγράμματα κυρίως εφαρµοσμένης έρευνας από βιομηχανικές επιχειρήσεις. - Προσανατολίζονται πανεπιστημιακά ερευνητικά προγράμµατα στις α- νάγκες των βιοµηχανιών της ευρύτερης περιοχής του πανεπιστηµίου. - Προσανατολίζονται πανεπιστημιακά ερευνητικά προγράµματα στη µελέτη προβληµάτων που αφορούν στις συνθήκες εργασίας μέσα στους χώρους παραγωγής. - Συµμετέχουν οι εκπρόσωποι του πανεπιστημίου και της βιοµηχανίας στα ανώταρα όργανα της πανεπιστηµιακής διοίκησης. - Απασχολούνται οι µεταπτυχιακοί φοιτητές στη βιομηχανία. - Τοποθετούνται, με εξουσιοδότηση από το Κράτος, εκπρόσωποι της βιομηχανίας στα πανεπιστήμια. - Απασχολούνται επιστήμονες από τη βιομηχανία στα πανεπιστήμια, µε έργο την παρουσίαση διαλέξεων. - Θεσµοθετούνται διαδικασίες εκπαίδευσης ή µετεκπαίδευσης του έργα- τικού και επιστημονικού δυναμικού της βιοµηχανίας στα πανεπιστήµια. Δεν µπορούµε όμως αυτή τη στιγμή να κρίνουμε όλα αυτά τα κανάλια επικοινωνίας που υπάρχουν ανάμεσα στη βιοµηχανία και στα πανεπιστή- μια στην καπιταλιστική Ευρώπη, αν δεν δούμε ποιος πρέπει να είναι ο χα- ρακτήρας των πανεπιστηµίων. Και µιλώντας για το Θεσσαλικό Πανεπιστήµιο, πρέπει να ξεκαθαρί- σω από την αρχή ότι, όταν αναφερόμαστε σ' αυτό, δεν αναφερόµαστε σε κάποιο με σχετική τελειότητα πανεπιστήµιο του μέλλοντος, που θα πρού- πόθετε βέβαια την πλήρη αλλαγή των σημερινών σχέσεων παραγωγής. Α- ναφερόμαστε όµως σ' ένα πανεπιστήμιο που πρέπει και μπορεί να διαφο- 104 ρΟπΟιηθεί, όσον αφορά τη δομή και τη λειτουργία του, από τα άλλα ανώ- τατα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Είναι βέβαια φανερό ότι το πρόβλημα της ανώτερης εκπαίδευσης δια- μορφώνεται σε σχέση µε την υπάρχουσα κοινωνική πραγματικότητα. Δεν µπορεί, λόγου χάρη, να διάμορφώνεται ο προσανατολισμός των σπουδών ανεξάρτητα από τις παραγωγικές ανάγκες του συγκεκριμένου οικονομι- κοκΟινωνικού συστήματος. Δεν θα πω κάτι καινούργιο λέγοντας ότι υπάρχει κρίση στην ανώτατη έκπαίδευση. Η κρίση αυτή εκδηλώνεται σε όλες τις πλευρές της πανεπι- στηµιακής ζωής, δηλαδή στο περιεχόμενο και τον προσανατολισμό των σπουδών και στη διοικητική, εκπαιδευτική και παιδαγωγική λειτουργία των πανεπιστημίων. Εκφράζεται ακόμα με την υποβάθµιση της αξίας των πτυχίων στη ζωή, καθώς το πρόβλημα της ανεργίας των νέων επιστημό- νων έχει πάρει ήδη δραματικά ανησυχητικές διαστάσεις. Η βασική αιτία εντοπίζεται πρώτα και κύρια στο πρόβλημα του κάθε- στώτος της πολύπλευρης εξάρτησης. Αν η έρευνα είναι ανύπαρκτη στα ελ- ληνικά πανεπιστήμια, η αιτία γι' αυτό δεν βρίσκεται στην έλλειψη διάθε- σης από την πλευρά του διδάκτικΟύ προσωπικού, αλλά και πάλι στην ε- ξάρτηση από την ξένη τεχνολογία και τεχνική. Αν υπάρχουν ελλείψεις σε υποδοµή, υλικά και διδακτικά μέσα, αυτό δεν Οφείλεται στην κακή δια- χείρηση των Οικονομικών, αλλά στην ελλιπή χρηµατοδότηση, αφού τερά- στια ποσά ξοδεύΟνται σε αντιπαραγωγικές δαπάνες. Υπάρχει μια αντίληψη, δοκιμασμένη ήδη σε πολλές χώρες του καπι- ταλιστικού κόσμου, που με βρίσκει αντίθετο. Αυτή η αντίληψη επιζητεί να ενισχύσει την δημιουργία του αναγκαίου φθηνΟύ ανθρώπινου δυναμικού, που απαιτεί η σημερινή παραγωγική διαδικασία. Κάι συµπληρώνεται με την προσπάθεια δημιουργίας ενός λεπτού στρώματος επιστημόνων, που θα εκπαιδεύονται μέσα σ' ένα κλειστό κύκλωµα µεταπτυχιακών και ερευ- νητικών κέντρων. Νοµίζω ότι το πανεπιστήμιο πριν απ' όλα πρέπει να επι- τελεί κοινωνικό ρόλο. Πρέπει να είναι στήριγμα στην κοινωνικοοικονομι- κή ανέλιξη της χώρας. Απαιτείται, ακόµη, με τη δημοκρατική λέιτουργία του, με την πάροχή ολόπλευρης και σύγχρονης μόρφωσης, να επιτελεί ου- σιαστικό ρόλο στη διαμόρφωση μιας δημοκρατικής διανόησης, που Θα έ- χει τη θέληση και τα εφόδια να συμβάλει στην Ολόπλευρη ανάπτυξη του τόπου. Με βάση λοιπόν αυτά και με όλα τα προηγούμενα περί βιομηχανίας και σχέσεων επικοινωνίας με το πανεπιστήμιο, νοµίζω ότι, για να παίξει το ρόλο του το Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο, πρέπει να χαρακτηρίζεται από τα παρακάτω: 1) Ουσιαστικές Οικονοµικές παροχές. Νομίζω ότι αυτό αποτελεί απα- 105 ραίτητη προύπόθεση. 2) 'Ενα πρόγραμμα σπουδών με περιεχόμενο τέτοιο, που θα µπορεί να καλύψει την απόσταση που μας χωρίζει από τα σύγχρονα επιτεύγματα της επιστήμης, που θα βρίσκεται στα πλαίσια µιας ανεξάρτητης οικονοµικής ανάπτυξης του τόπου και θα προβάλλει όλες τις απόψεις χωρίς αποκλει- σμούς. 3) Ανάπτυξη των μεταπτυχιακών σπουδών και της έρευνας, που πρέ- πει να στηρίζονται στις προπτυχιακές σπουδές. Εδώ Θεωρώ αναγκαίο να πω ότι οι σπουδές αυτές πρέπει ν' αποτελούν δικαίωμα και υποχρέωση ό- λου του ενεργού διδακτικού προσωπικού χωρίς περιορισμούς. Ο προσανα- τολισμός και το περιεχόμενό τους να βρίσκονται στα πλαίσια ειδικότερων κατευθύνσεων, που θα εισηγείται στην Κυβέρνηση ειδικό συµβουλευτικό όργανο, με τη συµμετοχή όλων των πανεπιστημιακών και κοινωνικών φο- ρέων. Οι µεταπτυχιακές σπουδές και η έρευνα θα πρέπει να πραγματο- ποιούνται μέσα στα ΑΕΙ. 4) Δημοκρατική λειτουργία του Πάνεπιστημίου, που θα κατοχυρώνει την ισότιμη συµµετοχή των πανεπιστημιακών φορέων στη διοίκησή του, με σκοπό την ανάπτυξη της ατομικής ευθύνης και πρωτοβουλίας και την ι- σοτιµία καθηκόντων και δικαιωμάτων για όλα τα μέλη του διδακτικού προσωπικού, χωρίς να καταργούνται βέβαια οι διαφοροποιήσεις που Θα στηρίζονται απαραίτητα σε κριτήρια επιστημονικής γνώσης, πείρας και προσωπικής ικανότητας. Αυτές είναι οι γενικότερες προτάσεις, οι οποίες πρέπει κατά τη γνώμη μου να μελετηθούν και να συγκεκριμενοποιηθούν, αν θέλουµε µια πλήρη ε- ναρµόνιση ανάμεσα στο Θεσσαλικό Πανεπιστήµιο και τη βιοµηχανία. Ευχαριστώ Πρόεδρος: 0 κ. Καραγεωργίου έχει το λόγο. Α. Καραγεωργίου (Μεταλλειολόγος-Κοινωνιολόγος, Μέλος Δ.Σ./ ΔΗ.Κ.Ε.Μ.Β.): Ο τίτλος της δικής μου εισήγησης είναι «ο κοινωνικός µη- χανικός». Πρέπει να πω ευθύς εξαρχής ότι µε τον τίτλο της εισήγησης µου δεν σκοπεύω να εισαγάγω µια καινούργια ειδικότητα στην κοινότητα των επιστημόνων τεχνικών. Απλώς επιδιώκω ν' ανάψω, κάνοντας χρήση του επιθέτου «κοινωνικός», ένα γενικό φωτισμό, όπου Θα υπάρχουν όλα τα χρώματα και όπου το καθένα παίρνει ιδιαίτερο τόνο. Με άλλα λόγια, θα α- ναφερθώ στην καθολική δοµή της συγκεκριµένης κοινωνίας και Θα εξετά- σω μερικά στοιχεία που αφορούν στον µηχανικό, που το λεξικό τον θέλει ως τον «αρµόζοντα στις µηχανές». 106 Κοινός λόγος αυτού του διήμερου είναι η ανάγκη σύνδεσης της εκπαί- δευσης, μέσω των σχολών του Θεσσαλικού Πανεπιστηµίου, με τις πραγμα- τικές ανάγκες της παραγωγής, για την εξυπηρέτηση μιας στρατηγικής, που Οφείλει να στοχεύει: α) στην εθνική μας ανεξαρτησία, β) στη βελτιστοποίηση της καθολικής μας ανάπτυξης, γ) στη βελτιστοποίηση της τοπικής μας ανάπτυξης και 8) στην αλλαγή των σχέσεων παραγωγής. Κατά τη γνώμη μου, αυτή η στρατηγική δεν μπορεί να πετύχει χωρίς να μελετηθούν οι ιδιαιτερότητες της παραγωγικής διαδικασίας και, στην περίπτωσή μας, οι σχέσεις µεταξύ της τεχνολογίας, της Οργάνωσης εργα- σίας και της βιομηχανικής δημοκρατίας. "Εχουν διαμορφωθεί κυρίως Οι ε- ξής αντιλήψεις γύρω από τις παραπάνω σχέσεις: α) η τεχνοκρατική αντίληψη και θέση, β) η θέση της τεχνολογικής αυτονοµίας και γ) η θέση της τεχνολογικής ιδιαιτερότητας. Η τεχνοκρατική αντίληψη ανάγει τις Οικονομικές σχέσεις σε τεχνικές σχέσεις, που επιβάλλουν υποχρεωτικά τους δικούς τους στους. Βλέπει τη σχέση του εκπαιδευτικού συστήματος με την παραγωγή σαν καθαρά τε- χνική, μέσα από την υπόθεση ότι το εκπαιδευτικό σύστημα είναι Ο προμη- θευτής του συντελεστή παραγωγής εκπαιδευµένου ανθρώπινου δυναµικού και μέσα από την υπόθεση ότι η καταλληλότητα στα διάφορα επάγγέλμα- τα προσδιορίζεται κυρίως από τις σχετικές απαιτήσεις της εργασίας. Η τεχνοκρατική «μήτρα» έχει ως προυπόθεση το ότι η κατάρτιση, ε- ξειδίκευση και διαχωρισμός των εργασιών στη βιομηχανική παραγωγή εί- ναι συνέπεια της συλλογικότητας του τεχνικού καταμερισµού εργασίας και ότι ο κατατεµαχισμός και η μονότονα επαναλαµβανόμενη εργασία υ- πακούουν στις απαιτήσεις που θέτει σε µεγάλη κλίµακα η μηχανοποιημέ- νη παραγωγή. Ακόμη, έχει ως προυπόθεση ότι αυτή η εργασία είναι ανάγ- κη να συντονίζεται, επιχειρείται, σχεδιάζεται και χρόνομετράται από τε- χνικούς εμπειρογνώμονες, υπεύθυνους να επιβλέπουν ολόκληρες μέρες αυτό το σύνθετο τελικό προϊόν, ολόκληρο τμήμα από την παραγωγική διαδικασία, και ότι αυτοί Οι ειδήμονες είναι ανάγκη να υπερέχουν σε τεχνι- κή εξειδίκευση, διανοητική ικανότητα και ιεραρχική εξουσία. Αυτός ο τεχνοκρατικός ντετερμινισμός, με διάφορες παραλλαγές, ε- πιβάλλει τις απαιτήσεις του, είτε λόγω της φυσιολογικής οργανικής ατέ- λειας του ανθρώπου, επειδή δηλαδή επεκτείνει τις ικανότητες των Οργά- νων του, είτε λόγω της κρυφής ή φανερής βοήθειας των «αψόγων ρυθμών» της τεχνολογίας, είτε γιατί µε την κυριαρχία του βιοµηχανικού τρόπου ζω- ής, στον οποίο το καλύτερο είναι εχθρός του καλού, ο κυρίαρχος τρόπος 107 σκέψης είναι αυτός που προσανατολίζεται προς την αντικειμενική τεχνική ανάπτυξη και ορίζεται ανάλογα με την αποτελεσµατικότητά του. Τούτο έχει ως συνέπεια την βασική αλλαγή της δοµής της ίδιας της τεχνολογίας που, από μια φυσική σχέση σκοπού-μέσου, μεταβάλλεται σε µιαν ανοικτή και απροσδιόριστη σχέση µέσου. Απ' αυτό το σημείο, ο κεντρικός σκώιός της τεχνολογίας στοχεύει να διαθέσει εξουσία για οποιοδήποτε σκοπό. Το νόημα της τεχνολογίας δεν είναι πια η κρίση για κάτι ή σε κάτι, αλλά μάλλον η εξουσία. Μ' αυτόν τον τρόπο, ο τεχνικός νους γίνεται απόλυτος και απελευθερώνεται από την α- νάγκη ν' ακολουθήσει το διακεκριμένο στόχο του. Η λογικότητά των µη- χανών και των µηχανισµών και οι τεχνικές τους απαιτήσεις γίνονται αντι- ληπτές ως άμεσες κοινωνικές απαιτήσεις. Οι εργαζόµενοι δέχονται ολοένα και περισσότερο αυτή τη γενική αρχή του πολιτισµού, ότι «ο σκοπός άγιάζει τα µέσα» ή, καλύτερα, ότι οι τεχνι- κές δυνατότητες ισχυροποιούν τη χρησιµοποίησή του. Η αυτονοµία και η ελευθερία ως βάσεις της δημοκρατίας εμφανίζονται μόνο έξω από την ορ- γανωμένη περιοχή της ζωής. Μέσα στις επιχειρήσεις και στους οργανι- σµούς, οι σχέσεις κυριαρχίας είναι απαραίτητες, για την πλήρη αποτελε- σματικότητα, που είναι εκείνο που μετράει περισσότερο από οτιδήποτε και που η επίτευξη της κάνει αναπόφευκτη και την κυριαρχία. Η θέση της τεχνολογικής αυτονομίας υποστηρίζει ότι η ανάπτυξη της νέας τεχνολογίας παράγει από μόνη της ευρύτερες περιοχές αυτονομίας και επομένως περισσότερες περιοχές, στις οποίες οι συµµετέχοντες είναι ικανοί να ξεπεράσουν την αλλοτρίωσή τους. Εµπειρικά δεδομένα δείχνουν ότι, καθώς η τεχνολογία προχωρεί με ταχύτητα, η οριζόντια συνεργασία αυξάνεται, η υπευθυνότητα και η ικανοποίηση στη δουλειά επίσης, ενώ μειώνεται η ιεραρχία στην παραγωγική διαδικασία, καθώς οι ανάγκες για μεγαλύτερη παραγωγικότητα απαιτούν την συνεργασία της εργατικής δύ- ναµης… Στοιχεία της βιοµηχανικής δηµοκρατίας αρχίζουν να επικρατούν πά- νω απ' όλα στο χώρο της δουλειάς και, στην συνέχεια, στην όλη δομή της επιχείρησης, συµβάλλοντας στο ξεπέρασμα κάποιων στοιχείων της ιεραρ- χίας και της προσωπικής εξουσίας. "Εχει παρατηρηθεί ότι μερικές εξειδι- κευμένες µορφές αυτοματοποιημένης εργασίας δίνουν µεγαλύτερες ευκαι- ρίες για μικρότερο άγχος και μεγαλύτερες δυνατότητες για επαφές. Τα παραπάνω αποτελέσματα ερμηνεύονται από πολλούς ως επιβε- βαίωση των επιχειρημάτων τους, ότι η τεχνολογία είναι βασικά ουδέτερη και δεν προσδιορίζει συγκεκριµένα τους τύπους οργάνωσης εργασίας και συνεργασίας, µε τους οποίους διεξάγεται η εργασία. Εποµένως, η βιομη- χανική δημοκρατία είναι κυρίως ζήτημα πολιτικής βούλησης. Καθώς η 108 παραγωγική τεχνολογία γίνεται πιο αυτόνομη, µπορούµε να έχουµε βιοµη- χανική δημοκρατία, χωρίς απώλεια και της αποτελεσματικότητας. Αυτές οι βελτιωμένες συνθήκες για βιομηχανική δηµοκρατία συνεπά- γονται πρώτιστα βελτιώσεις στην άμεση εργασιακή αποκατάσταση, αλλά και αλλαγές στις συνεργατικές οµάδες και τις οµάδες δουλειάς. Είναι λοι- πόν ζήτημα υποκειµενικών συνθηκών, δηλαδή εργατικής συνείδησης, προγράμματος και αποφασιστικότητας. Στις παραπάνω θέσεις, η συζήτηση για τις σχέσεις µεταξύ τεχνολο- γίας, οργάνωσης της εργασίας και των άλλων της καπιταλιστικής παρα- γωγής, παραµένει μία συζήτηση ασυζήτητη και αβέβαιη. Αυτή η απροσ- διόριστία συνοδεύεται από μιαν ερμηνεία της τεχνολογίας, όπου δεν συ- ναντούμε την ειδοποιό διαφορά που έχει η καπιταλιστική τεχνολογία. Για να περάσει η έννοια της αποτελεσµατικότητας και Ο ορθολογισµός, δεν δίνεται μια επαρκής εξήγηση, επειδή δεν λογαριάζεται το τι ακριβώς σή- μαινε η κυριαρχία της καπιταλιστικής βιοµηχανικής τεχνολογίας πάνω στο πετσί της εργατικής τάξης. Ο συλλογισµός για την τεχνολογική εξέλι- ξη δεν λογαριάζει την σύνθεσή της με κοινωνικά προσδιορισμένους χρήσι- μους σκοπούς. Η τεχνΟεπιστημονική ανάπτυξη σημαδεύει την ανοικτή κίνηση της καπιταλιστικής ισότητας. Η τεχνολογία πρέπει ν' αναπτύσσεται ανεξάρ- τητα από την κοινωνική της χρησιμότητα, στο βαθμό που συσσωρεύει το κεφάλαιο και αντικειμενικοποιείται με την µορφή του κεφαλαίου, ανανεώ- νοντας έτσι την ανεξαρτησία από την ζωντανή εργασία. Δεν ήταν η ανά- πτυξη της τεχνικής βάσης της παραγωγής η αιτία που προκάλεσε την πτώ- ση της εργασίας. Απεναντίας, από την αρχή του καπιταλισμού, κύριος στόχος των αφεντικών ήταν η μεγιστοποίηση της εξουσίας και του ελέγ- χου πάνω στους εργάτες. Όπως έχει επιχειρηματολΟγήσει Ο Μάρτιν, μία από τις μεγαλύτερες ωθήσεις για την δημιουργία εργοστασίων ήταν η επί- θυµία να υπΟσκαφΘεί Ο εργατικός έλεγχος πάνω στην εργασιακή διαδικα- σία και ν' αυξηθεί ο έλεγχος των εργοδοτών πάνω στην διάρκεια της εργά- σιμης ημέρας. Από την στιγµή που οι εργάτες συγκεντρώθηκαν μέσα στα εργοστά- σια, η επίθεση συνεχίστηκε µε την µορφή των τεχνικών καινοτομιών που κατάκερμάτισάν την πάραγωγική διαδικασία και προοδευτικά αποειδί- κευσαν την εργατική τάξη. Η στενή επιτήρηση της εργασιακής διαδικα- σίας είναι ευκολότερη, όταν η δουλειά είναι απλή και η ρουτίνα και ο βη- ματισμός της εξαρτάται από την μηχανή περισσότερο, παρά από τον ερ- γάτη. Τρανό παράδειγμα αυτής της καινοτομίας, είναι η γραμμή μαζικής παραγωγής, μία αλυσίδα συναρμολόγησης που λειτουργεί µε τις αρχές του επιστημονικού management του Taylor στην οποία ο εργάτης έχει χάσει ό- 109 λη την αυτονομία του και έχει γίνει ένα ανθρώπινο εξάρτημα της µηχανής. Οι πιο πολλές από τις εργασίες σε µιαν ιδιωτική επιχείρηση είναι επα- ναληπτικές, μονότονες, χωρίς πρωτοβουλία και δηµιουργικότητα. Συγ- χρόνως, η επιχείρηση πρέπει διαρκώς να προσαρµόζεται στις συνεχείς αλ- λαγές της οικονομικής και κοινωνικής κατάστασης. Υπάρχει, επομένως, μία εσωτερική ανάγκη για καινοτοµία για νέα προϊόντα, νέες τεχνολογίες, νέα συστήματα επεξεργασίας πληροφοριών και µορφές οργάνωσης, των οποίων η παραγωγή απαιτεί ένα ορισμένο βαθμό ανεξαρτησίας. 'Ολες αυτές οι νεωτέριστικές δραστηριότητες είναι πολύπλοκες και απαιτούν υψηλά επίπεδα ικανότητας και εξειδίκευσης. Καλούνται να τις εκτελέσουν ειδικευμένα άτομα. Μια αυτόνοµη µορφή εξουσίας, που στη λήψη αποφάσεων δεν θα φύγει εντελώς από την εξουσία των ιδιοκτητών, βγαίνει στο προσκήνιο. Ο καπετάνιος, ιδιοκτήτης, κεφαλαιοκράτης, υπο- χωρεί σιγά-σιγά στο παρασκήνιο. Η μεταπρατική ασυδοσία, δεν είναι πια αρκετή για τέτοια μεγέθη. Η φύση του managment μεταβάλλεται γρήγορα. Υπάρχουν πιο ακριβή µέσα και όργανα. Μέσα από την αναπτυξιακή έρευνα, η ανάλυση συστηµάτων, η χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών, η μελέτη εργασίας, όλα αυτά, α- παιτούν σοβαρούς αριθµούς από ειδικευμένους τεχνικούς. Αυτοί οι τεχνι- κοί κατέχουν ένα ορισµένο τύπο εξουσίας και µειώνουν τον βαθμό αβε- βαιότητας στην διαδικασία λήψης των αποφάσεων. Δεν υπάρχει καμία αµφιβολία ότι η συμπεριφορά της επιχείρησης επη- ρεάζει σημαντικά ένα γενικό επιτελείο, αυξάνει την συνοχή, ενοποίηση και δημιουργία, και πάνω απ' όλα δίνεται η εντύπωση της αντικειμενικότητας στη δομή της επιχείρησης. "Οσοι ανήκουν στο ενδιάµεσο αυτό στρώμα των τεχνικών και ειδικών δεν θεωρούν τους εαυτούς τους ως εκπρόσω- πους των κεφαλών της επιχείρησης. Από την άλλη µεριά, σε αντίθεση µε τους εργάτες και τους προλετάριους υπαλλήλους ασκούν την τεχνολογική εξουσία και έχουν ένα βαθµό επιρροής πάνω στην ανάπτυξη του συστήμα- τος παραγωγής. Πρέπει όµως να γίνει κατανοητό ότι, δεδομένης της τωρινής δομής των παραγωγικών σχέσεων, ο επαγγελματισµός τους, αναπόφευκτα, βοη- θάει την ανάπτυξη του καπιταλιστικού συστήματος. O μηχανικός, λόγου χάρη, πρέπει να φτιάξει σήµερα µία μηχανή pa 0- ρισµένες προδιαγραφές. Οι προδιαγραφές αυτές, ο σκοπός της µηχανής, η θέση της στον οικονοµικό σχεδιασμό της επιχείρησης, η πολιτιστική και οικονομική της αξία για την κοινωνία, το αποτέλεσμά της πάνω σ' αυτούς που θα την χρησιμοποιήσουν και θα την παράγουν, όλα αυτά κρύβονται σε αποφάσεις που έχουν παρθεί σε άλλα τμήματα και τομείς της επιχείρησης. Από την στιγμή που το σχέδιο ολοκληρώνεται, εκείνο που ο δηµιουρ- 110 γός του µπορεί να προσδιορίσει είναι το αν η μηχανή Θα δουλεύει ή όχι. Δεν μπορεί να ερευνήσει π.χ. αν Θα κάνει τη δουλειά των εργαζομένων δύ- σκολη ή αν Θα προμηθεύοει την κοινωνία μ' ένα άλλο άχρηστο ή επικίνδυ- νο προϊόν. Η κύρια αντίθεση των μηχανικών με τον λαό βρίσκεται στην δυσαναλΟγία που υπάρχει μεταξύ της αυξανόμενης σημάσίας τους μέσα στην παραγωγική διαδικασία και του προσδιορισµού της λειτουργίας τους από άλλους μηχάνισμούς της ιεραρχίας. Οι µηχανικοί, βέβαια, έχουν από καιρό συνειδητοποιήσει τις αντιφά- σεις τΟυ ρόλου τους. Οι αντιδράσεις τους όµως στο επίπεδο των επιχειρή- σεων είναι τεχνοκρατικές. Συνήθως παραπΟνΟύνται ότι οι ανώτεροί τους είναι ανίκανοι και άσχετοι, ότι αποφασίζουν με κριτήρια που δεν ανταπο- κρίνονται στην τεχνική ΟρθολΟγικότητα και προγραµµατισµό, ότι διατη- ρούν µία αρχαϊκή Οργάνωση στην επιχείρηση, ότι έχουν ανεπαρκείς σχέ- σεις επικοινωνίας και ότι όλα γίνονται αναξιοκρατικά, με αποτέλεσμα οι καριέρες τους να συντρίβονται μέσα στο άγχος και την αγωνία των αντα- γωνιστικών σχέσεων που υπάρχουν στην επιχείρηση. Όµως, κατά κύριο λόγο, δεν αµφισβητούν τον υπάρχοντα τρόπο παραγωγής και οργάνωσης εργασίας, ζητούν τον εκσυγχρονισμό του, αλλά δεν θέτουν θεμελιακά έρω- τήματα για την φύση του, την όποια θεωρούν αντικειµενικό γεγονός. Σπάνια προτείνουν ριζικά διαφορετικές δοµές, στην οργάνωση της παραγωγής και στην αναθεώρηση του περιεχομένου του ρόλου τους και των πολιτικών του διαστάσεων. Παραμένουν εγκλωβισµένοι σε µιαν εργα- σιακή ιδεολογία, που τους έχει επιβληθεί και κατά την διάρκεια της εκπαί- δευσής τους αλλά και στη δουλειά. Σύμφωνα μ' αυτήν την ιδεολογία, που καταγράφεται στα σχέδια όλων των φυσικών και εφαρμοσμένων επιστη- μών, επιστήμη είναι µία τεχνική συλλογή στοιχείων ή, μάλλον, μία µέθο- δος για την ποσοτικοποίηση µεµονωµένων φαινοµένων, η σύνθεση των ο- ποίων θεωρείται έξω από τις δικαιοδοσίες της επιστήμης. "Ετσι, με τέτοιες τις διαδικασίες αποκλεισµού, ευνουχίζεται η κριτική σκέψη και εμποδίζε- ται η ανάπτυξη νέων εννοιών. Για να συνδεθώ με τα προηγούμενα, θα ήθελα να τονίσω ότι το ζητού- μενο για μας, γι' αυτόν τον τόπο, είναι μία σχολή µηχανικών και τεχνικών της βιομηχανίας. Πιστεύω ότι µία τέτοια σχολή θα πρέπει να ξεφύγει από το «φυσιολογικό», από αυτό που είναι γενικά παραδεγμένΟ. 'Ενα καινούρ- γιο υπόδειγµα µηχανικού βιοµηχανίας πρέπει να βγει από την ευκαιρία που δίνει η δηµιουργία µιας τέτοιας σχολής βιοµηχανίας. Ο μηχανικός της βιο- μηχανίας θα πρέπει να ξαναβρεί ακόµη και τους τεχνολογικούς προσδιο- ρισμούς που του δίνει το λεξικό. Μηχανικός, σύµφωνα με το λεξικό, είναι Ο εφευρέτης" κάτι που έχει a- ξαφανιστεί, τουλάχιστον από την ελληνική πραγματικότητα. Επίσης το 111 λεξικό λέει ότι ο μηχανικός είναι κοινωνικός δηλαδή οµιλητικός. Ο μηχα- νικός έχει χάσει τη γλώσσα του. Δεν επικοινωνεί με τίποτε. Αυτή τη στιγ- μή βρίσκεται µετέωρος. Ειδικά με την ταχύτητα που αλλάζουν οι κοινωνι- κές διαδικασίες και Οι κοινωνικές δομές, µέσα στην βιοµηχανία δεν έχει κανένα λόγο. Στέκεται µουγγός απέναντι στη γρήγορη μετάλλαξη των ερ- γατών και στέκεται μουγγός απέναντι στις επιταγές του αφεντικού του. Θα πρέπει, από δω και πέρα, να χρησιμοποιήσουµε µιαν άλλη έκφρα- ση. Αντί διάχυση να µιλήσουμε για ώσμωση, δηλαδή να μιλήσουµε για την δυνατότητα να περάσουν όλα τα κοινωνιολογικά και κοινωνικά στοιχεία μέσα στο σκληρό πυρήνα του γνωσιολογικού υπόβαθρου του µηχανικού. Αν δεν γίνει αυτό, νομίζω ότι θα έχουνε χάσει πολλές από τις ευκαιρίες που μας δίνει αυτή η κοινωνική συγκυρία. Θα πρέπει οι µηχανικοί, και όλοι μας, να συνειδητοποιήσουµε ότι γί- νονται τρομερά πράγματα. Νομίζω ότι κανείς δεν έχει αντιληφθεί το τι ση- μαίνει ο νόμος 1430" ο νόμος δηλαδή για τις συνδικαλιστικές ελευθερίες. Δεν έχει κανείς αντιληφθεί ότι έχει τερµατισΘεί 0 δεσποτισµός στα εργο- στάσιά, ότι μπορεί ο εργαζόµενος ή ο συνδικαλιστής να κάνει έλεγχο μέσα στα εργοστάσια, ότι µπορεί άνθρωποι απ' έξω να τα δουν αυτά τα εργοστάσια" και είναι μεγάλης σηµασίας αυτό γιατί, όπως µπορούσε πριν κανείς να µιλήσει για τρόφιμους των Α.Ε.Ι., μπορεί να μιλήσει για τρόφι- μους των εργοστασιακών γκέτο. Είναι μια παράµετρος που πάρα πολλοί, στις συζητήσεις για το περιεχόμενο των σπουδών των µηχανικών της βιο- μηχανίας, έχουν παραγνωρίσει. "Εχει χαθεί η ευαισθησία των μηχανικών βιομηχανίας, όσον αφορά τον προβληματισμό της εργατικής τάξης. Ξέρετε ότι µόλις τελευταία μπαίνουν µηχάνικοί της βιομηχανίας στα συνδικάτα και στα σωματεία των εργατών; Ξέρετε ότι κατά κύριο λόγο ψεύδονταν ή ήταν µόνο διπλοί πράκτορες; Στο σπίτι τους βρίσκανε τον Πρόεδρο του Σωματείου και του έλεγαν τι γινόταν στην εταιρεία, και στην εταιρεία εφαρμόζανε τις επιτα- γές του αφεντικού. Νοµίζω ότι είναι καιρός ν' αλλάξει αυτό το υπόδειγµα σπουδών του μηχανικού. Νομίζω ότι, αν σκοπός της εκπαίδευσης είναι να δημιουργήσει ανθρώπους που θα αμφισβητούν, που Θα έχουν μία θετική σκέψη, ανθρώ- πους οι οποίοι θ' αρνηθούν τον ανασταλτικό χαρακτήρα τους, νοµίζω ότι αυτό µπορεί να γίνει μόνο µε την ώσµωση που μπορεί να επιτρέψει η επι- στηµονική αντιµετώπιση των προβλημάτων. Αυτός είναι ο λόγος που εµείς, παράλληλα με την Σχολή Μηχανικών Παραγωγής, προτείνουµε σχολές όπως η κοινωνιολογία και ψυχολογία. Οι σχολές αυτές, δίνοντας έμφαση στα θέματα των εργασιακών σχέσεων, θα μπορέσουν να δημιουργήσουν µια καινούργια αρχή. Ευχαριστώ πολύ 112 Πρόεδρος: Μπορούμε, τώρα, να προχωρήσουμε σε συζήτηση. Κουντουράς (Πρόεδρος του Γεωπονικού Συλλόγου Μαγνησίας): Οι δύο ομιλητές, που αναφέρθηκαν στη γεωργική τεχνολογία µίλησαν για δύο διαφορετικά πράγµατα, αν και ουσιαστικά, κατά την γνώμη μου, συμφω- νούσαν σ' ένα. Και οι δύο συµφωνούν ότι κάτι πρέπει ν' αλλάξει σ' αυτή τη καινούργια Σχολή, που θα λειτουργήσει στο Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο. Η Θεσσαλία γενικά, μας δίνει το δικαίωμα, για μια τέτοια σχολή. Η Θεσσα- λία, µε τις καλλιέργειες που έχει, με τις ιδιομορφίες του εδάφους που έχει, είναι «στα µέτρα» μιας τέτοιας γεωργικής σχολής. Θ' αναφερθώ σε μία προσωπική μου εμπειρία, γιατί όταν΄τελείωσα την Γεωπονική Σχολή Αθηνών το 1970 και βγήκα στην επαγγελµατική βΙοπά- λη, αισθανόµΟυνα σαν ένας καπετάνιος σ' ένα πλοίο που, ενώ ήξερε την θεωρητική πλευρά του μπάνιου, δεν ήξερε πως να κολυμπήσει. Θέλω να πω ότι αυτό που πρέπει σήµερα να κυριαρχήσει από την αρχή στη Σχολή Γεωργικής Τεχνολογίας είναι η πρακτική εξάσκηση των φοιτητών Οι 0- ποίοι Θα μεταφέρουν αυτή την πρακτική τους εµπειρία στον απλό αγρότη. Ας μην ξεχνούμε ότι έχουμε να κάνουμε με αγρότες, απλούς ανθρώπους, που δεν έχουν ειδικές γνώσεις, είναι δηλαδή αγράμµατος πληθυσμός. ΄Ε- χουµε να κάνουμε µ' ένα πληθυσµό Ο οποίος, από πολλές και διάφορες συμπτώσεις, είναι δύσπιστος. ΄Αρα, Ο γεωπόνος ή ο δασολόγος πρέπει να μεταφέρει, εκτός από την θεωρητική του γνώση, και την πρακτική του εµ- πειρία. Εδώ είναι το θέμα όπου πρέπει η τοπική αυτοδιοίκηση, σε συνδυασμό με τις υπηρεσίες, να ρίξει όλο της το βάρος. Η προετοιμασία για την πρακτική εξάσκηση, η ΟπΟία Θα γίνεται αργό- τερα σε αγροκτήµατα του Πανεπιστηµίου, πρέπει ν' αρχίσει από σήμερα. Από σήµερα πρέπει να µπει ο σπόρος, το φυτό µε το όποιο, αργότερα, Θα κάνουν οι φοιτητές την πρακτική τους εξάσκηση. Πρέπει να δοθούν από σήμερα από την τοπική αυτοδιοίκηση και από το Υπουργείο Γεωργίας πρότυπα αγροκτήµατα παραγωγών τα ΟπΟία, σε πρώτη φάση, θα είναι αυ- τα στα όποια θα κάνουν την πρακτική του εξάσκηση οι μελλοντικοί φοιτη- τές. Επίσης, µία από τις πρώτες υποχρεώσεις του διδακτικού προσωπικού των σχολών γεωργικής τεχνολογίας, δηλαδή των καθηγητών και του υπό- λοιπου διδακτικού προσωπικού, είναι η άμεση επαφή µε τον απλό αγρότη. Επίσης µία πρωταρχική ανάγκη των καθηγητών, επάνω σε νέες βάσεις, Θα είναι το να είναι η βιβλιογραφία τους προσαρµοσµένη επάνω στα σύγχρο- να δεδΟμένα της γεωτεχνικής επιστήμης και όχι σε απαρχαιωμένα, γιατί, όπως όλες θετικές επιστήµες, η γεωτεχνική επιστήµη εξελίσσεται ρα- 113 γδαιότατα. Πρόσφατα pa το Σύλλογο, είχαμε πάει μία εκπαιδευτική εκδρομή και θα μπορούσα να πω ότι, πριν από 6-7 χρόνια που είχα ξαναπάει, είδα ότι αυτοί προχωρούν με άλµατα, ενώ εμείς αρχίζουμε και κάνουμε βήματα. Οι αγρότες μας χρησιμοποιούν σε μεγάλη ποσότητα ζιζανιοκτόνα και παρασιτοκτόνα γιατί νομίζουν ότι έτσι Θα καταπολεμήσουν καλύτερα τις αρρώστιες η θ' αναπτύξουν καλύτερα τα φυτά, παρόλον ότι σήµερα, στην Ευρώπη, στην Αµερική και 0‘ άλλες χώρες, έχει επικρατήσει πλέον η άπο- ψη ότι οποιαδήποτε καταπολέμηση ανάπτυξης του φυτού πρέπει να έχει ά- μεση σχέση με το περιβάλλον. Ως Σύλλογος καταλήξαμε σε ορισμένες προτάσεις σχολών, που ενδε- χοµένως να λείπουν από τις δύο γεωργικές σχολές που υπάρχουν στην Ελ- λάδα. Συγκεκριµένα, καταλήξαµε στη γενετική του πολλαπλασιαστικΟύ υ- λικού, εξειδικευμένων δηλαδή σπόρων διάφόρων καινούργιων φυτών, στην ιχθυολογία, στην οικολογία, στην βιογεωργία, που ανέφερε και ο κ. Μάργαρης, και στην αγροτική τεχνολογία. Η αγροτική τεχνολογία είναι ένας γενικός όρος, αλλά αν την ερμηνεύ- σουμε ως τεχνολογία, οπωσδήποτε πρέπει να υπάρχει μία διάφορετική ε- ξειδίκευση μεταξύ µηχανών και φυτών. Κι αυτό γιατί σήμερα τεράστια πο- σά δαπανώνται για εισαγωγή γεωργικών µηχανηµάτων, µικρών ή μεγά- λων, τα οποία δυστυχώς µπορούν να κατασκευαστούν και στην Ελλάδα. Περισσότερη έρευνα και περισσότερη εφαρμογή των μέσων που μας δίνον- ται μπορούν να φέρουν το επιθυμητό αποτέλεσμα. Πρέπει επίσης, αφού μιλάµε για οµαδικές καλλιέργειες, να γίνει, µέσα 0a μια τέτοια σχολή, μία εξειδίκευση απάνω στο συνεταιριστικό κίνημα, στις συνεταιριστικές καλλιέργειες όπου, λόγου χάρη, η Κάρλα, µε τα τόσα στρέµματα της, να γίνει η αρχή όπου θα μάθουν οι φοιτητές, πως επιτυγχά- νεται αυτό που λένε συνεταιρισμός, δηλαδή μείωση του κόστους παραγω- γής και αύξηση των κερδών στους γεωργούς. Ευχαριστώ Φατούρος: Οι εισηγήσεις για τη γεωργική τεχνολογία επιβεβαιώ- νουν αυτό που είπαμε προηγουμένως για τις κοινωνικές επιστήμες και για τα οργανωτικά ζητήµατα του Πανεπιστημίου: ο κοινωνικός προσανατολι- σμός που ζητεί ο κ. Καραγεωργίου, η σύνδεση της βιοµηχανίας µε το πανε- πιστήμιο όπου αναφέρθηκε ο κ. Σταυρινός, η αποτελεσματικότητα και η τεχνική ποιότητα της παραγωγής που τόνισε ο K. Τσαλαπάτας, η εξειδί- κευση που ανέφερε 0 κ. Παπαθανασίου καθώς και η ανάγκη για επεξεργα- σία συστημάτων τεχνολογίας και γεωργίας. Υπάρχει, ωστόσο, µια άλλη 114 κατηγορία προβλημάτων. Μπορούν όλα αυτά τα χαρακτηριστικά που ζη- τούμε να ενσωµατωθούν στην παρεχόµενη γνώση, όταν δεν υπάρχει προε- τοιμασία, όταν δεν έχουμε προετοιμασμένη επαγγελµατική υποδομή για τα διπλώματα, όταν τα στερεότυπα Οδηγούν αλλού και, ακόµη, όταν μια σειρά από συμφέροντα μπορεί να αντιδράσουν σ' αυτές τις προοπτικές; Αυτό είναι μια από τις δυσκολίες που έχει να αντιμετωπίσει ένα πανεπι- στήµιο που όλοι µας επιζητΟύµε να γίνει. Υπάρχουν δυσκολίες, επίσης, άλλης κατηγορίας, πιο ειδικές" λόγου χάρη, Οι σχέσεις του μηχανολόγου pa την βιομηχανία. Μία από τις λύσεις που είναι γνωστή και γίνεται στις δυτικές χώρες αρκετά συχνά είναι η χρη- µατοδότηση από την βιομηχανία ερευνητικών προγραμμάτων. Δεν πρέπει να ξεχάσουμε ακόμη ότι θα υπάρξουν αντιράσεις μέσα α- πό το ίδιο το φοιτητικό κίνηµα. Θα υπάρξουν αντιδράσεις μέσα από συγ- κεκριμένες πολιτικές προοπτικές σε μία σύνδεση πανεπιστηµίου και βιο- µηχανίας. Από την άλλη μεριά, όμως, δεν έχουμε καμία δυνατότητα για µερικές κατηγορίες βιομηχανικής, µηχανολογικής, ηλεκτρολογικής και άλλης πληροφορίας: δεν υπάρχει μάλιστα η δυνατότητα να συνδεθούμε µε ιδιωτικές επιχειρήσεις. "Ηθελα να κάνω μία παρατήρηση, σ' αυτό που είπε Ο κ. Καραγεωρ- γίου, ότι είναι ανάγκη να έχουµε σχολή κοινωνιολογίας σ' αυτό το και- νούργιο πανεπιστήµιο. Επειδή είναι αδύνατο να οργανωθούν από την πρώ- τη στιγμή όλες αυτές οι κατευθύνσεις, θα πρέπει, με δύο ή τρεις θέσεις που θα υποδειχθΟύν από την αρχή, να μπορεί να καλυφθεί όλη αυτή η πολλα- πλότητα και πολυπλοκότητα των κατευθύνσεων. Ακόμη, οι παιδαγωγικές επιστήµες που θα υπάρχουν δίνουν όλες τις δυνατότητες που χρειάζεται ο μηχανικός, γεωτεχνικός και οποιοσδήποτε άλλος στο να πάρει πληροφο- ρίες σ' αυτές τις επιστήμες. Οι κοινωνιολόγοι, που θα δουλεύουν στα παι- δαγωγικά τμήματα, αποτελούν τον ορίζοντα της κοινωνιολογικής γνώσης για όλους τους άλλους. Επίσης, δεν Θα πρέπει να υπάρχει νεκρός χρόνος. Δεν θα πρέπει να περιμένει το Πάνεπιστήμιο να βρει τους χώρους και τότε να είναι καλύτε- ρο. Δεν θα πρέπει ακόμη να περιμένει να βρει τους δασκάλους και τότε να είναι καλύτερο. Θα περνούσε, έτσι, ένας νεκρός αρνητικός χρόνος, που θα µπορούσε να ήταν θανάτηφόρΟς. Πρέπει από τώρα, από την στιγμή που θα ΘεσμοθετηΘεί pa το Προεδρικό Διάταγμα, η Διοικούσα Επιτροπή, να βρε- Θούν οι μηχανισµοί που, μέσα στο διάστημα που θα υπάρχει ανάμεσα σ' αυτές τις θεσμικές αποφάσεις έως την στιγµή της λειτουργίας, να έχει προ- ετοιμάσει το πεδίο και τις συνθήκες λειτουργίας. Το Πανεπιστήμιο πρέπει να μη λειτουργεί ανάπηρα, αλλά να έχει υψηλό βαθµό αποτελεσµατικότη- τας. &… 115 Μία πρώτη ανάγκη είναι η πιο προσεχτική απογραφή του δυναμικού που έχει η Θεσσαλία για να διαμορφώσει τις συνθήκες, µε τις οποίες θ' αρ- χίσει να λειτουργεί σε ένα-δύο χρόνια το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλίας, στην Λάρισα, στην Καρδίτσα ή στον Βόλο, σε αγροκτήµατα ή σε βιοµηχα- νίες. Θα πρέπει να έχουν σχηµατισΘεί κατάλογοι που θ' απογράφουν µε κάθε δυνατή λεπτοµέρεια τις δυνατότητες. Και αυτά όλα θα συμπλεχθούν στην στιγµή που, κάποια 1η Σεπτεμβρίου 1984 ή 1985, θ' αρχίσουν να λει- τουργούν αυτές οι Σχολές. Να μην γίνει εκ των υστέρων αυτή η απογραφή και να μην ενεργήσει «θανατηφόρα» στο ξεκίνημα του καινούργιου Πανε- πιστημίου. Ευχαριστώ Πρόεδρος: Ο κ. Μάργαρης έχει το λόγο. Μάργαρης: Εδώ στην Ελλάδα τα πράγµατα είναι λίγο πίσω. Θα σας πω ένα παράδειγμα. Στο γυμνάσιο κυριαρχεί η φυσική και τα μαθημα- τικά γιατί, μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, υπήρξε μία έκρηξη σ' αυ- τούς τους κλάδους. Η έκρηξη αυτών των κλάδων πέρασε δια µέσου των πανεπιστημίων, συνήθως με μεταφράσεις ξένων συγγραμµάτων. Γίνονται διάφορες «επαναστάσεις» στην επιστήµη όπως στη μοριακή βιολογία. Στο εξωτερικό η επανάσταση αυτή έγινε το 1956 ενώ σε µας ήρθε το 1965. "Ετσι, ενώ εμείς σχεδιάζουμε το μέλλον, μένουμε πίσω πάντοτε σε σχέση µε την πρόοδο που γίνεται στο εξωτερικό. Υπάρχει λοιπόν πάντοτε ένας κίνδυνος κοιτάζοντας το παρελθόν" να σχεδιάζουμε το μέλλον και να είµαστε µια επανάσταση πίσω. Ο Βόλος έχει τη δυνατότητα να αποφύγει τέτοια τακτική. Μπορεί να ι- δρύσει το πανεπιστήμιό του σύμφωνα με τις τελευταίες εξελίξεις της επι- στήμης… Θα σας πω ένα παράδειγμα. Στη Σκόπελο, η παραγωγή των δαµά- σκηνων, από 400 τόνους που ήταν το 1950, έπεσε τώρα στους 5. Κι αυτό γιατί μαζεύονται τα δαμάσκηνα τον Αύγουστο, που υπάρχει έλλειψη εργα- τικών χεριών, επομένως υπάρχει μεγάλο κόστος συλλογής και χρησιµο- ποιούν µία μεθοδολογία, η οποία λέει: παίρνουμε τα δαμάσκηνα τα βάζου- με σ' ένα φούρνο για να τα ψήσΟυµε, μετά τα πιάνουμε pa τα δάχτυλα και τα γυρίζουμε. Γι' αυτό τα δικά μας τα δαμάσκηνα είναι πλαδαρά ενώ τ' άλλα τα δαμάσκηνα της Καλιφόρνιας είναι ζαρωμένα, γιατί εκεί τα περ- νούν μέσα από τούνελ. Είµαστε μία επανάσταση πίσω. Τα δαμάσκηνα της Καλιφόρνιας έρ- χονται φθηνότερα και συγχρόνως τώρα στη Σκόπελο μπλοκάρουν την ξύ- 116 λευση του δάσους, pa τα ξύλα του οποίου στεγνώνουν τα δαμάσκηνα. ΣυσσωρεύΟνται εκεί µπάζα και κινδυνεύει το δάσος να καεί. Γι αυτό, νοµίζω ότι είναι πιο εύκολο να ξεχάσουµε το παρελθόν και να προγραμματίσουμε πάνω σε νέες βάσεις. Κουντούρης (Δήμαρχος Βόλου): "Ενα ερώτημα για τους εισηγητές, πάνω στο θέµα της γεωργικής τεχνολογίας. Υπάρχει μία κατηγορία κηπο- τεχνικών, στις άλλες χώρες, ιδιαίτερα στην Ουγγαρία, που δεν είναι γεω- πόνοι. ΄Εμπαιναν στη σχολή γεωπονικής-αρχιτεκτονικής και παρακολου- θούσαν από την αρχή 4 ή 5 χρόνια σπουδών και έπαιρναν μιαν εγκυκλοπαι- δική μόρφωση. Απ' ότι ξέρω, και στην πόλη μας και σ' όλες τις πόλεις της Ελλάδας, ειδικά σήμερα που σχεδιάζονται δενδροστοιχ΄Ιι;ς, πλατείες, πάρ- κα, πράσινο, τόπΟι αναψυχής, νοµίζω ότι είναι αυτή η κατηγορία τεχνικών που χρειάζεται ιδιαίτερα. Θέλω, επομένως, να ρωτήσω αν Θα μπορούσε να ιδρυθεί, μια τέτοια σχολή. Εφ' όσον υπάρχει σε χώρες του εξωτερικού, θα μπορούσε να Ιδρυ- θεί και στο Πανεπιστήµιο της Θεσσαλίας. Ας μείνει αυτό ως πρόταση. 3η Συνεδρίαση Σάββατο 1.10.83, 8 μμ. ΠΡΟΕΔΡΟΣ Καθηγητής Δ. ΦΑΤΟΥΡΟΣ ΓεΝΙκο ΘΕΜΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ KAI ΑΣΤΙΚΟΣ [ΣΤΟΣ Πρόεδρος: Κυρίες και κύριοι, καλησπέρα σας. Αρχίζει η 3η συνεδρίαση του διήμερου που οργανώνεται από το Δήμο- τικό Κέντρο Ερευνών και Μελετών Βόλου, με θέµα: «το Θεσσαλικό Πανε- πιστήμιο και o ρόλος του Βόλου». Το γενικό θέµα της σηµερινής συνεδρίας είναι: «πανεπιστήµιο και α- στικός ιστός». Οι εισηγήσεις είναι δύο και είναι φανερό ότι θα έχουμε περι- θώριο για συζήτηση. Θα ήταν χρήσιμο, εκτός από τη συζήτηση στο αντι- κείµενο των εισηγήσεων, να κάνουµε και μία γενική συζήτηση αµέσως pa- τά, ίσως να συνδυάσουμε τις παρατηρήσεις και τα ζητήματα που συζήτη- Θηκαν στις προηγούµενες συνεδριάσεις. 'Ισως Θα µπορούσαµε να σκε- φθούμε και µερικά χαρακτηριστικά σηµεία που προκύπτουν από τις συζη- τήσεις αυτές. Η πρώτη εισήγηση είναι από τον κ. Θ. Παπαγιάννη και το γενικό Θέμα είναι: «το πανεπιστήµιο στην πόλη: δράση και ανάδραση». Η δεύτερη εισήγηση είναι από μία οµάδα: από τον κ. Α. Κωτσιόπου- λο, την κ. Δ. Νικολάου και τον κ. Χ. Πανταζίδη με θέμα: «το πανεπιστή- μιο και ο ιστός της πόλης: προτάσεις για την χωρική ανάπτυξη του Θεσ- σαλικού Πάνεπιστήμίου». Ο κ. Παπαγιάννης έχει τον λόγο. Θ. Παπαγιάννης (Αρχιτέκτων-Πολεοδόμος): "Ηθελα να ευχαριστήσω το Δηµοτικό Κέντρο Ερευνών-Μελετών Βόλου που .με κάλεσε στην αίθου- σα αυτή να διατυπώσω κάποιες σκέψεις. "Ηθελα, παράλληλα, ν' απολογη- θώ, γιατί οι σκέψεις που έχω να διατυπώσω είναι πολύ λίγες. Αυτό οφείλε- β" 118 ται σε τρεις λόγους. Ο πρώτος λόγος είναι ότι, κατά την διάρκεια αυτού του διήμερου, το θέμα καλύφθηκε σχεδόν πλήρως από τους ομιλητές. Πρέπει να σημειώσει κανείς ότι είναι φοβερά ενδιαφέρον το γεγονός ότι Οι Ομιλητές προέρχον- ται από διάφορους κλάδους, έχουν διαφορετικές εµπειρίες και μιλούν για ένα τόσο ευαίσθητο θέμα. Παρ' όλα αυτά και παρ' όλον ότι οι Ομιλίες πολ- λές φορές ήταν εξειδικευμένες σε Ορισµένους τοµείς, φαίνονται πλήρως να συμφωνούν στα βασικά ζητήματα που αφορούν στο Θεσσαλικό Πανεπι- στήμιο. Αυτό είναι κάτι που πρέπει να το χαιρετίσουµε όλοι ως θετική α- παρχή των διαδικασιών. Νομίζω ότι, στο τέλος αυτής της συζήτησης, τα κοινά σημεία στα οποία όλοι συμφωνούν θα πρέπει ν' απόµΟνωθΟύν και να προβληθούν προς τα έξω, γιατί αποτελούν την βάση όλων των επόμενων προσπαθειών. Ο δεύτερος λόγος, επιτρέψτε µου να πω, είναι προσωπικός. Κάθε άν- Θρωπος περνάει ορισμένες φάσεις. Στην δική µου την ζωή Οι φάσεις αυτές κυµαίνονται µεταξύ επιστημονικής έρευνας, αγώνων και δράσης. Αυτή τη στιγμή, νοµίζω ότι αυτό που χρειάζεται και που πρέπει να γίνει είναι η δρά- ση για την δηµιουργία κάποιου πράγµατος, είτε αυτό είναι πολεοδομία εί- τε αυτό είναι πανεπιστήµιο. Το πρόβληµα ίσως δεν είναι Θεωρητικό, δεν εί- ναι διευθετικό, είναι να δούµε τι πρέπει να γίνει, ώστε το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλίας, που γίνεται πραγματικότητα, να είναι πλήρες πανεπιστήµιο. Ο τρίτος λόγος είναι ακόμη περισσότερο προσωπικός. Στάθηκα κά- που να πιω κάτι. Δίπλα µου ήταν ένας εργάτης που δουλεύει στη βιομηχα- νία του ΘεΟχαράκη και πιάσαμε κουβέντα ακριβώς για το Πανεπιστήμιο. Μου έκανε εντύπωση ο τρόπος που Ο άνθρωπος αυτός - ένας γέρος άν- θρωπος - αισθανότανε την έλλειψη παιδείας, τόσο της προσωπικής δικής του όσο και της περιοχής, και ακόμη Ο τρόπος που καταλάβαινε την ανάγ- κη για πανεπιστήμιο. Βλέπετε, το Θέμα του Πάνεπιστήμίου, αποτελεί ένα θέµα καταξίωσης και ωριµότητας της περιοχής. Μετά την εισαγωγή αυτή, θέλω να σας πω το εξής: πάρακολΟυθώντας τις Οµιλίες όλων των εκλεκτών συναδέλφων, έχω σταθεί σε μία περίεργη αντίφαση. Από την μια μεριά όλοι συµφωνούν ότι το πάνεπιστήµιΟ μπορεί να παίξει ένα ρόλο φοβερά γόνιμο και να έχει μία Θετική επιρροή στην ανά- πτυξη όχι µόνο μιας πόλης, αλλά µιας ολόκληρης περιφέρειας. Αναφέρθη- καν οι διάφορες αυτές επιρροές στον οικονομικό τοµέα. στον πολιτιστικό τοµέα, στον κοινωνικό τομέα. Από την άλλη µεριά, όσοι από τους συνάδελφους είναι ακαδημαϊκοί και είχαν αναφερθεί, όχι µόνο τώρα αλλά και παλαιότερα, στις σχέσεις των περιφερειακών πανεπιστηµίων µε τις πόλεις, έχουν σχεδιάσει μία πο- λύ μελαγχολική και απαισιόδΟξη εικόνα. Θυμίζω στους πάρόντες την Οµι- 119 λία του καθηγητή Σισσούρα από την Πάτρα, πριν από λίγα χρόνια, που α- ναφέρθηκε στις σχέσεις του Πανεπιστημίου της Πάτρας με την περιοχή του και ανέλυσε με τρόπο γραφικό τη σχέση ανταγωνισμού που υπάρχει α- νάμεσα στο Πανεπιστήµιο και την πόλη. Και βέβαια όχι μόνο δεν υπάρχει θετική επιρροή του Πανεπιστημίου πάνω στην πόλη αλλά αρνητική επιρ- ροή του ενός πάνω στο άλλο. Πριν από δύο χρόνια, το καλοκαίρι του '81, το πολιτικό περιοδικό «Αντί» έκανε μία συγκέντρωσή στα Ιωάννινα. Στή συγκέντρωσή αυτή πή- ραν μέρος και παράγοντες της πόλης, μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου και επίσης καμιά δεκαριά καθηγητές. Ενώ το Θέμα ήταν η ανάπτυξη της περιοχής, στο τέλος εστιάσΘήκε τελείως στη σχέση του Πανεπιστημίου με την πόλη. Και οι δύο πλευρές είχαν µια έντονη πικρία. Οι μεν εκπρόσωποι της πόλης έλεγαν ότι το Πανεπιστήμιο αγνοεί την πόλη σε μια φάση ανα- δημιουργίας και προγραμματισμού της. Από την άλλη μεριά, Οι παράγον- τες του Πανεπιστημίου, οι καθηγητές, έλεγαν ότι η πόλη τους αγνοεί και ό- τι δεν έχουν επαφή μαζί της. 'Αρα βλέπει κανείς ότι, ενώ στη θεωρία το πανεπιστήμιο έπρεπε να έ- χει μια καλή επιρροή πάνω στην πόλη, στην πράξη τα πράγματα εξελίσ- σονται αντίστροφα. Μια και το Θέµα μας είναι ποια είναι η καλύτερη σχέ- ση του πανεπιστηµίου και της πόλης, Θα πρέπει να σταθούμε στο σηµείο αυτό και να δούµε ποιοί είναι Οι λόγοι που δημιουργούν αυτά τα προβλήµα- τα, αφού στόχος µας είναι το Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο να εδραιωθεί κα- λύτερα και να αναπτυχθεί στο Θεσσαλικό χώρο. Για να το κάνουµε αυτό, πρέπει να δούµε λιγάκι προσεκτικότερα αυ- τές τις δύο έννοιες: πανεπιστήμιο και πόλη. Τι είναι η πόλη; Κατά µια ερμηνεία, η πόλη είναι ο χώρος στον οποίο συμπυκνώνονται οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Γιατί οι ανθρώπινες δρα- στηριότητες απλώνονται σ' όλο το χώρο, αλλά σε κάποια σημεία του χώ- ρου συµπυκνώνονται και αποκτούν ένα ιδιαίτερο χαρακτήρα. Κατά µιαν άλλη όμως ερμηνεία, πόλη δεν είναι το κέλυφος στο οποίο αναπτύσσονται οι δραστηριότητες, αλλά ο κοινωνικός μηχανισμός ο οποίος προκαλεί αυ- τές τις δραστηριότητες. Εάν αυτή είναι μια αποδεκτή ερµηνεία, τότε θα πρέπει κάπως να δια- φοροποιήσουμε τα πράγματα. Γιατί, αν πάρουμε τον ορισμό της στατιστι- κής υπηρεσίας για το τι είναι αστική περιοχή, ημιαστική κλπ., το κριτήριο είναι καθαρά αντικειµενικό. Αλλά, αν δούμε την έννοια της ολοκληρωμέ- νης πόλης, δηλαδή ενός οργανισµού πλήρους, τότε θα δούµε ότι ένας τέ- τοιος οργανισµός πρέπει να είναι αυτός ο οποίος έχει ολοκληρώσει τις αν- θρώπινες δραστηριότητες. Δεν μπορεί δηλαδή ολοκληρωμένη πόλη να εί- ναι μιά πόλη που αποτελεί ένα απλό υπνωτήριο, όπως υπάρχουν ορισμένες 120 πόλεις στο εξωτερικό. Δεν μπορεί να είναι μια πόλη η ΟπΟία έχει μια συγ- κεκριµένη εξειδίκευση, δηλαδή μια εργοστάσιακή πόλη, που αποτελεί α- πλώς το χώρο όπου παρα μένουν οι εργαζόμενοι που δουλεύουν στις βιομη- χανίες. Δεν μπορεί να είναι ολοκληρωμένη πόλη μια πανεπιστηµιακή πό- λη, δηλαδή ένα γκέτο το οποίο απλώς υποστηρίζει ένα πανέπιστήμιο. Μια ολοκληρωµένη πόλη πρέπει να είναι μια πόλη, στην ΟπΟία αναπτύσσονται σύµμετρα όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Και αφού και η γνώση, η παιδεία, η επιστήμη είναι έργο ανθρώπινης δραστηριότητας, μια ολοκλη- ρωµένη πόλη είναι εκείνη η ΟπΟία µπορεί να γεννήσει και να υποστηρίζει εκπαιδευτικές και επιστημονικές δραστηριότητες. Εάν λοιπόν έχουμε µια τέτοια θεώρηση της πόλης, Θα πρέπει αυτό το κριτήριο να το εφαρµόσουμε ως μέτρο εκκίνησης για το διαχωρισμό των ελληνικών πόλεων, ώστε από εκεί και έπειτα να προχωρήσουµε στο επό- pavo βήμα. Αλλά για να δούμε λίγο και την άλλη πλευρά, την πλευρά του πανεπι- στημίου. Πριν από τρία χρόνια Ο Δημήτρης Φατούρος έκανε εδώ μία «κο- φτερή» ανάλυση της έννοιας «πανεπιστήµιο». Από τη μια µεριά ανάπτυξε την μια άποψη για το τι είναι πανεπιστήμιο" δηλαδή, ένα ίδρυμα για την παραγωγή στελεχών χρήσιμων για την κοινωνία, δηλαδή ανθρώπων οι 0- πΟίΟι καλύπτουν συγκεκριμένες κοινωνικές ανάγκες. Και μάλιστα είχε πει τότε - θυμάµαι και τις λέξεις του - ότι ένα τέτοιο πανεπιστήμιο θα έχει και τεχνικούς, όχι μόνο τεχνικούς των τεχνικών επιστημών, αλλά τεχνι- κούς γιατρούς, τεχνικούς δικηγόρους, τεχνικούς αρχαιολόγους, τεχνικούς φιλοσόφους, δηλαδή επαγγελματίες. Αυτή είναι μια σύλληψη του πανεπιστημίου. Υπάρχει όμως και μια δεύτερη σύλληψη του πανεπιστημίου που είναι πολύ ευρύτερη και της ο- ποίας Ο ρόλος μέσα στην κοινωνία είναι τελείως διαφορετικός. Θα μου ε- πιτρέψετε να διαβάσω τον ορισμό που Ο Δημήτρης Φατούρος είχε δώσει τοτε: «Σύμφωνα με τη δεύτερη αυτή ερμηνεία του πανεπιστημίου, το πανεπιστήμιο είναι ένα σύνολο διαδικασιών που προσανατολίζε- ται στην κριτική ανανέωση της γνώσης, στην εδραίωση επιστημο- νικών εργαλείων και τρόπου σκέψης, στη συσχέτιση κάθε αντι- κειμένου pa τον κοινωνικό περίγυρο και με τις επιπτώσεις στο φυ- σικό και κοινωνικό χώρο». Αυτή είναι µια δεύτερη αντίληψη του πανεπιστημίου, τελείως διαφορε- τική από την πρώτη. Τώρα, αν έχει κανείς άλλος «ανορθόδοξες» σκέψεις, προβληµατίζε- ται µε το τι είδους πανεπιστήμιο είχαμε μέχρι προ τινος και έχουμε ακόµα 121 στην Ελλάδα. Είναι του πρώτου είδους ή του δεύτερου ή πιθανόν κάποιου τρίτου; Γιατί δεν αποκλείεται καθόλου στον ελληνικό χώρο να έχουµε ε- φεύρει ένα δικό μας τύπο πανεπιστημίου, όχι ένα πάνεπιστήμιο που παρά- γει τεχνικούς χρήσιμους στην κοινωνία, όχι ένα πανεπιστή μιο που προάγει την ειδική γνώση, τη «διέγερση» που έλεγε ο Φατούρος, αλλά ένα πανεπι- στήμιο γραφειοκρατικό, που παράγει χάρτιά, τα οποία αποτελούν τυπικά προσόντα για τους εργαζόμενους στο δήμόσιο τομέα. Αυτό είναι μια τελείως διαφορετική αντίληψη του πανεπιστημίου, που μόνο η εκφώνησή της αναιρεί πλήρως την έννοια της ανώτατης παιδείας. Βέβαια, ο Γενικός Γραµµατέας του Υπουργείου Παιδείας, pa το να εκφρά- ζει τήν αισιοδοξία για τις διαδικασίες που ξεκινούν τώρα, κατά κάποιο τρόπο επιβεβαίωσε τα προβλήματα που υπήρχαν µέχρι χθες ή σήμερα το πρωί. Δεν θέλει κανείς να διαψεύσει την αισιοδοξία του και όλοι ευχόμα- στε αυτή να είναι δικαιολογημένη και πράγµατι να οδηγεί σε µια ανανέω- ση της ανώτατης παιδείας. Αλλά αυτό δεν αναιρεί τα προβλήµατα που υ- πήρχαν μέχρι σήμερα και τον αριθµό των ανθρώπων που βγαίνουν σήµερα από τα πανεπιστήμια κρατώντας ένα άχρηστο χαρτί και με πλήρη αδιαφο- ρία για το αντικείµενο του χαρτιού αυτού. "Εχω µια κόρη, η οποία είναι τεταρτοετής φοιτήτρια στο Πανεπιστη- μιο της Θεσσαλονίκης, στο Τμήμα της Βιολογίας. "Οταν τη ρώτησα τι κλί- μα επικρατεί, µου λέει: «πατέρα, στο Τμήμα της Βιολογίας, όπου βρίσκο- µαι, υπάρχουν 156 φοιτητές. Απ' αυτούς 3 μόνο είχαν δηλώσει βιολογία ως πρώτη προτίμηση. Οι άλλοι όλοι κυμαίνονται από αρχιτεκτονική, ιατρική και όλες τις άλλες επιστήμες. Και αδιαφορούν τελείως για το συγκεκριμέ- νο αντικείµενο». Βέβαια, έτσι είναι δύσκολο να υπάρξει ανώτατη παιδεία. Βλέποντας λοιπόν λιγάκι το πρόβλημα της πόλης από τη μια µεριά και το πρόβληµα του πανεπιστημίου από την άλλη, αρχίζει να σκέπτεται κανείς ότι για να υπάρξει μία σχέση πόλης και πανεπιστημίου, πρέπει να υπάρξουν ορισμένες προύποθέσεις. Ποιες είναι αυτές οι προύποθέσεις; Εί- ναι πολλές. Υπάρχουν όµως ορισµένες σηµαντικές. Η πρώτη είναι ότι η πόλη, που Θα υποδεχθεί ένα πανεπιστήµιο, πρέπει να έχει φτάσει στο ώριμο σημείο της Ολοκλήρωσής της. Για να κάνουμε έ- να βήμα πίσω, παλιά, τα πανεπιστήμια δεν εμφανίζονταν από τις σκέψεις ενός κυβερνητικού κεντρικού οργάνου. "Ηταν δήµιούργήµα της πόλης. "Ο- ταν µια πόλη έφτανε σε µιαν ορισµένη ωριμότητα, το πανεπιστήμιο έβγαι- νε µέσα από τα σπλάγχνα της, μέσα από τις διαδικασίες της, µέσα από τις εκδηλώσεις της. Δεν το αποφάσιζε ο κυβερνήτης, ότι πρέπει εδώ να γίνει ένα πανεπιστήµιο. Σήµερα, τα πράγµατα είναι λίγο αλλοιώτικα. Παρ' όλα αυτά, για να µπορέσει μια πόλη ν' αποκτήσει επαφή μ' ένα 122 πανεπιστήµιο, πρέπει να έχει φτάσει σε μιαν ωριμότητα. Δεν είναι δυνατό, όπως έχει γίνει αρκετές φορές στον ελληνικό χώρο, ν' ανοίγουμε, για λό- γους µικρΟπΟλιτικΟύς, ένα ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυµα σε μια μικρή κωμόπολη, με την ελπίδα ότι αυτό το ίδρυμα θ' ανεβάσει το επίπεδο της πόλης. Πρέπει, πρώτα απ' όλα, αυτή η πόλη να είναι έτοιμη. Πρέπει να έ- χουν γίνει όλες αυτές οι μακρόχρΟνες διαδικασίες, ώστε αυτή η πόλη να μπορέσει να γίνει ένα σώμα με το ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα. Πριν από τρία χρόνια είχα υποστηρίξει µιαν άλλη άποψη - ήταν και αλλοιώτικες Οι συνθήκες τότε - ότι Θα έπρεπε Ο Βόλος να ιδρύσει ένα Δη- µοτικό Πανεπιστήµιο. Αυτό το είχα πει όχι µόνο για πρόκληση - που ή- ταν τότε ένας λόγος - αλλά γιατί πίστευα πραγματικά ότι ο Βόλος είχε φτάσει σε μια τέτοια ωριμότητα ως πόλη, ώστε Θα µπορούσε µέσα από τον ιστό του να προκύψει µια ανώτατη εκπαιδευτική λειτουργία. Και ήδη σε μικρά τμήµατα αυτή η λειτουργία προέκυπτε. Γιατί γίνονταν εδώ διεθνή σεμινάρια, συγκεντρώσεις, ζυµώσεις. Υπήρχε όλη αυτή η απαρχή της ά- νώτατης εκπαιδευτικής σκέψης. Επομένως, πρώτη προυπόθεση είναι να υπάρχει ένα αστικό κέντρο, μια πόλη ολοκληρωμένη και ώριμη για να δεχθεί την πανεπιστηµιακή λει- τουργία. Η δεύτερη προυπόθεση είναι να έπιτελεί το πανεπιστήμιο το ρόλο του. Εάν το πανεπιστήµιο αποτελεί απλώς ένα φυτώριο παραγωγής χρησίµων ή λιγότερο χρησίµων τεχνικών, δεν είναι εύκολη η επαφή του pa την πόλη, παρά μόνο στο επίπεδο της οικονομικής αντάλλαγής. Σου δίνω στελέχη, μου δίνεις στέγαση, και βρίσκουμε την οικονοµική σχέση ανάμεσα στα δύο. Είναι μία καθαρή συναλλαγή οικονομικού χαρακτήρα. Αν το πανεπιστήµιο αποτελεί ένα γράφειΟκρατικό ίδρυμα παραγωγής χαρτιών, τότε ο ρόλος του στην πόλη είναι πάρα πολύ περιορισµένος. Μπορεί βέβαια ν' αγοράζει τα χαρτιά από τα µαγαζιά της πόλης αντί να τα παίρνει από την Αθήνα. Είναι και αυτό μια οικονομική συναλλαγή. Μόνο αν το πανεπιστήμιο αποτελεί ένα ίδρυμα, όπου αναπτύσσονται διαδικασίες δημιουργίας, όπου εκφράζεται όλη η επαναστατικότητα της επιστήμης, όπου μελετώνται σε βάθος τα προβλήματα, τότε μόνον η επα- φή του με την Ολοκληρωµένη πόλη είναι δυνατό να είναι θετική και αποτε- λεσµατική. Ο τρίτος παράγοντας είναι να υπάρξει μια Οργανική επαφή ανάµεσα στο χώρο - είτε αυτός Ο χώρος είναι η πόλη, είτε η περιφέρεια - και το πανεπιστήμιο. ΄ΕΘεσα επίτηδες χθες ένα ερώτημα προκλητικό στον κ. Ροκο, για το ρόλο που παίζει η τοπική αυτοδιοίκηση στην εκπαίδευση. Μου έδωσε µια συγκεχυµένη απάντηση και, όταν Ο προεδρεύων µε ρώτησε αν pa ικανο- 123 ποίησε, είπα «βεβαίως». Η έννοια της απάντησης, φυσικά, ήταν «βεβαίως όχι». Γιατί κατάλαβα πλήρως ότι δεν απάντησε στο ερώτηµα. Υπάρχουν χώρες του εξωτερικού, όπου τα πανεπιστήμια είναι είτε περιφερειακά είτε και δημοτικά. Ελέγχονται δηλαδή από την τοπική αυτοδιοίκηση. Εγώ δεν έφτασα σ' αυτό το άκρο. Ρώτησα απλώς ποιος διάλογος, ποια επαφή υπάρχει ανάμεσα στην τοπική αυτοδιοίκηση και στην ανώτα- τη παιδεία. Βέβαια, θα μου απαντήσει κανείς ότι συνταγµατικά η ανώτατη εκπαίδευση είναι ανεξάρτητη. Ναι. Αλλά έχει σήμερα ένα διάλογο με την κεντρική εξουσία. Γιατί αυτός ο διάλογος, μέσα στα πλαίσια της αποκέν- τρωσης, να μη γίνεται με την περιφερειακή διοίκηση, σήμερα, και αυτο- διοίκηση, αύριο; Γιατί οι πιστώσεις, οι αποφάσεις, οι εγκρίσεις να δίνονται από το κεντρικό Υπουργείο Παιδείας στην Αθήνα και όχι από την περιφε- ρειακή διοίκηση της χώρας; Πιστεύω ότι αυτό θ' αποτελούσε ένα πολύ ι- σχυρό εργαλείο για την ένταξη και συνένωση του χώρου pa το πανεπιστή- μιο. Βέβαια, σήµερα διαφαίνεται μια τέτοια απαρχή πράγµατι, με τη συµ- μετοχή των φοιτητών στη διοίκηση των πανεπιστηµίων. Αν ένα σημαντικό ποσοστό των φοιτητών κατάγονται από την περιοχή όπου βρίσκεται το πανεπιστήµιο, έμμεσα η κοινωνία επηρεάζει τη διοίκηση των πανεπιστη- µίων μέσα από τα παιδιά της. Αλλά νοµίζω ότι αυτή η επιρροή είναι υπέρ- βολικά έµμεση και, άρα, δεν είναι αποτελεσματική. Επομένως, μια και τονίστηκε… πολλές φορές η ιδιαιτερότητα που πρέ- πει να έχει το Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο, μια τέτοια ιδιαιτερότητα θα ήταν το να µελετηθεί ο τρόπος που η Θεσσαλία, ως Βόλος και ως άλλες πόλεις της, οι οργανώσεις της θα έχουν ανοικτό διάλογο και επικοινωνία στο Πα- νεπιστήμιο της Θεσσαλίας, και όχι βέβαια μόνο με την αξιοποίηση των οι- κοπέδων του Πανεπιστημίου ή µε άλλους τέτοιους οικονομοτεχνικούς τρόπους, αλλά µε συμμετοχή στη λήψη των αποφάσεων που αφορούν στο Πανεπιστήμιο. Μετά απ' αυτές τις γενικότερες σκέψεις, έπρεπε να δούμε πώς οδή- γούμαστε στη σχέση του Θεσσαλικού Πανεπιστήμιου μέ το χώρο του. Για- τί, στο κάτω-κάτω, όλη αυτή η συζήτηση σκοπεί στο να οδηγεί σε συγκε- κριμένες σκέψεις και όχι σε µια αφηρηµένη ακαδημαϊκή συζήτηση. Αυτό λοιπόν που προκύπτει είναι το εξής: πρώτα απ' όλα πρέπει να a- ρευνηθεί ο θεσσαλικός χώρος µε κάποια αντικειμενικότητα. Και εδώ επι- τρέψτε μου να πω σε κάποια υποσημείωση το εξής: εγώ δεν είµαι Βολιώ- της, ούτε καν έχω σπίτι στο Πήλιο. Συχνάζω όµως στην περιοχή. Έχω δουλέψει στο Βόλο ως μελετητής της πόλης, αλλά έχω δουλέψει και στη Λάρισα, έχω δουλέψει σε πολλά σημεία του θεσσαλικού χώρου, αλλά δεν αισθάνομαι ιδιαίτερες δεσμεύσεις και εποµένως νοιώθω ότι μπορώ να µι- 124 λώ τελείως ανεπηρέαστα. Λοιπόν, λέω ότι πρέπει πρώτα απ' όλα να διερευνηθεί ο θεσσαλικός χώρος, ώστε να δούμε ποια από τα αστικά του κέντρα µπορούν σήμερα να φιλοξενήσουν, και όχι να καταπνίξουν, πανέπιστηµιακές δραστηριότητες. Πρέπει ν' αποφύγουμε την εξολόθρευση (λέξη, νομίζω, του Δημήτρη Φα- τούρΟυ) των πανεπιστηµίων με το να τα εντάξουμε σε ΟικισμΟύς, Οι Οποίοι ακόµα δεν έχουν αποκτήσει την ωριµότητα της πόλης. Και επομένως, όχι μόνο δεν µπορούν να στηρίξουν ένα πάνεπιστήµιο, αλλά αποτελούν και αιτία διάλυσης του. Απλώς περιλαμβάνουν τα κτίρια, τα Οποία, μετά τη λήξη των μαθημάτων, αδειάζουν από διδάσκοντες και διδασκΟμένΟυς, οι ΟποίΟι τρέπονται σε φυγή προς κάθε κατεύθυνση, Αυτό λοιπόν είναι ένα πρώτο μέλημα. Πρέπει η Θεσσαλία να ερευνη- θεί μ' αυτό το αυστηρό κριτήριο. Δεν p’ ενδιαφέρει ποιος Οικισμός είναι στο γεωγραφικό κέντρο, αν απέχει πέντε χιλιόμετρα δεξιά ή αριστερά, αλ- λά αν είναι σε θέση σήµερα να φιλοξενήσει µία πανεπιστημιακή λειτουρ- γία. Αυτό είναι το κύριο κριτήριο. Το δεύτερο συμπέρασμα είναι ότι το Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο πρέπει να είναι πανεπιστήμιο. Και εκεί πέρα κατηγΟρώ και τον εαυτό poo και τους άλλους για τη δειλία μας. Διότι πρόκειται περί δειλίας, όταν, μπρος στη φροντίδα να καθησυχάσΟυμε την πολιτεία ότι δεν αντιµετωπίζουμε τα προβλήματα pa μαξιμαλισμό, δεχόμαστε ένα ισχνό πρόγραμμα σχολών, ασχέτων η μία από την άλλη, τις Οποίες θεωρούμε ότι κάπως καλύπτουν τις ανάγκες της περιοχής και Οι Οποίες δεν δημιουργούν μεγάλες αντιδρά- σεις. Μα αυτό δεν είναι πανεπιστήμιο. Πανεπιστήμιο - το λέει και η λέξη - είναι ένα ευρύ ίδρυμα το Οποίο περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα λειτουρ- γιών, που μόνον έτσι μπορεί να λειτουργήσει. Έχουν δηµιουργηθεί πανεπι- στήµια σε πολλές χώρες. Δεν πιστεύω πουθενά να σκέφθηκε κανείς ότι μπορεί να ξεκινήσει ένα πανεπιστήµιο ισχνό, ως άθροισμα δύο-τριών σχο- λών, με λίγους φοιτητές. Υπάρχει ένα ελάχιστο μέγεθος που ένα πανεπι- στήµιο λειτουργεί και ένα ελάχιστο φάσμα σχολών που του επιτρέπει να λέγεται πανεπιστήµιο. Κάτι που είναι τόσο εξειδικευµένο, δεν µπορεί να εί- ναι πανεπιστήμιο. "Αρα το καταδικάζουμε από την αρχή, από την ίδρυσή του, σε περιθωριοποίηση. Θα επανέλθω πάλι στην κόρη µου, η οποία σπουδάζει βιολογία. 'Ολο το χρόνο πέρυσι παρακολουθούσε μαθήματα φιλοσοφίας. Γιατί; Γιατί το Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης έχει αυτό το εύρος. Τι Θα γινόταν αν ήταν στην Ξάνθη και αν έπρεπε, για ν' ακούσει μια διάλεξη φιλοσοφίας, να πρέ- πει να πάει από την Ξάνθη στην Κομοτινή ή, αν ήταν στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου, να πρέπει να πάει από τη Μυτιλήνη στην Κω; Είναι ποτέ δυ- 125 νατό αυτό το πράγμα; Είναι παιδεία αυτή; Λοιπόν, πρέπει να επιμείνουμε ότι το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλίας πρέπει να είναι πανεπιστήμιο. Βέβαια, θα µου πείτε, ας είµαστε πραγματι- στές. Η Ελλάδα έχει υπερβολικό αριθµό σχολών, δεν υπάρχει ανάγκη για άλλες. Ναι, αλλά και αυτό λύνεται. Αφού ξέρουμε ότι τα Πάνεπιστήμια της Αθήνας, της Θεσσαλονίκης είναι ήδη υπερκορεσμένα, ας καταργή- σουμε κομμάτια από τα Πανεπιστήµια της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης για να ενισχύσουµε τα περιφερειακά πανεπιστήμια. Ας αποκάτάστήσουµε κάποια ισορροπία. Κανένας κανόνας δεν λέει ότι το Πανεπιστήμιο της Α- θήνας πρέπει να έχει 30.000 φοιτητές και το Πανεπιστήµιο της Θράκης να έχει 2.500. Αυτό δεν προκύπτει από καµιά ιδεολογία και καµιά πρακτική. Χρειάζεται λοιπόν κι εκεί κάποιο θάρρος. Το τρίτο σημείο είναι ότι θα πρέπει να δούμε με κάποια λεπτοµέρεια τη συσχέτιση, σε πολεοδομική κλίμακα, του πανεπιστηµίου και της πό- λης. Εκεί βέβαια αποκλείουμε τελείως την ιδέα του πανεπιστημίου που εί- ναι είτε ανεξάρτητος πόλος έξω από την πόλη είτε ενωμένος και ενταγμέ- νος σε μια πολύ µικρή πόλη. Αυτό γιατί, αφού το πανεπιστήμιο είναι γέν- νημα της πόλης και η ακαδημαϊκή δραστηριότητα είναι πολιτισµική δρα- στηριότητα που προέρχεται από τον ιστό της πόλης, το πανεπιστήμιο δεν μπορεί να είναι έξω απ' αυτήν. Δεν μπορεί να δημιουργηθεί παιδεία στα χωράφια. Τέτοιο πράγµα μόνο τεχνητά θα µπορούσε να προκύψει. Και σ' αυτό το σημείο θα ήθελα ν' αναφερθώ σε µια µελανή εμπειρία του ελληνικού χώρου. Εδώ, βέβαια, όλα τα πανεπιστήμια, μέχρι κάποια ο- ρισμένη χρονική περίοδο, όντας γέννηµα της πόλης, ήταν ενταγµένα στην πόλη. Κάποια στιγμή άρχισε να επικρατεί η ιδέα ότι Θα έπρεπε για λόγους πρακτικούς να είναι έξω από την πόλη σε χώρους με χιλιάδες στρέµµατα, με πράσινο, όπου οι φοιτητές Θα μπορούσαν ν' αναπνέουν καθαρό αέρα, O- που θα υπήρχε άνεση ν' αναπτύσσονται αυτές οι πολύπλοκες πανεπιστή- μιακές εγκαταστάσεις. Βέβαια, αυτή η ιδέα ξεκίνησε από καθαρά δικτατορικά καθεστώτα και, συγκεκριµένα, από την Τουρκία και τη Βραζιλία. ΄Ισως έπρεπε να μας έχει βάλει σε σκέψεις. Είναι περίεργο το ότι στη δήµοκρατική Ελλάδα του 1983 οι ίδιες σκέψεις εξακολουθούν να ισχύουν. Ο κ. Φράγκος μας α- νέφερε τόσο παραστατικά για το Πανεπιστήµιο των Ιωαννίνων. Η χωροθέ- τηση που έχει προταθεί για την πανεπιστημιούπολη αποτελεί ένα καθαρό έγκλημα. Είναι*µ"ια αγροτική περιοχή επικλινής,΄ με θέα τα βουνά επάνω, από Ξην οποία η πόλη δεν φαίνεται καν, παρά μόνο πλαγίως, και όπου σή- μερα υπάρχουν πρόβατα και όπου αύριο Θα υπάρχουν κάποιοι φοιτητές, αν υπάρχουν. Τα ίδια συµβαίνουν με το Πανεπιστήμιο της Θράκης. Και στις δύο πό- ,; 126 λεις, και στην Ξάνθη και στην Κομοτινή, έχουν επιλεγεί εκτάσεις που είναι μέσα στα χωράΞα και όπου η απόσταση µε την πόλη τελείως καταργεί και τη σχέσ΄ηχκαι το πανεπιστήμιο. ΄Ιδια προβλήματα υπάρχουν και στην Κρήτη. Ο κ. Σβορώνος µας είπε λιγάκι για τα θέματα του Ρεθύμνου, όπου το οικόπεδο που είχε επιλεγεί είναι σε απόσταση 4 χιλιοµέτρων από το Ρέ- θυµνο. Χειρότερα έχουν συμβεί στο Ηράκλειο, όπου τα οικόπεδα ναι µεν είναι πιο κοντά, έχει αποτελέσει όμως το πιο άθλιο αντικείμενο οικοπέδι- κής συναλλαγής στον ελληνικό χώρο. Επειδή έτυχε να μελετΟύμε το Νοσοκοµείο του Πανεπιστημίου του Η- ρακλείου, ζήτήσαμε ένα χάρτη της πανεπιστημιούπολης. Και είδαµε ένα σχέδιο διάτρητο, όπου υπήρχε ένα όριο και διάφορες τρύπες μέσα. Και αυ- τές Οι τρύπες ήταν οι ακόµα εκβιάζοντες για να πάρουν μεγαλύτερες τιμές. Δηλαδή μεταβάλλεται το θέμα του πανεπιστηµίου και η σχέση του με την πόλη σε αντικείμενο συναλλαγής πολιτικών και οικοπέδούχων, έστω και αν αυτοί Οι ΟικοπεδούχΟι είναι ιδρύματα. Επομένως, νομίζω ότι, και στην περίπτωση του Θεσσαλικού Πανεπι- στημίου, πρέπει ν' αποκλείσουμε τελείως το να χωροθέτηΘεί έξω από τα οι- στικά κέντρα ή κοντά, μέσα σε αστικά κέντρα που δεν έχουν τη δύναμη υ- ποστήριξης. Που µας οδηγεί αυτό το πράγμα; Μας οδηγεί κάπου, αν δού- pa τη νομοτέλεια της σκέψης. Δηλαδή, στο ότι το Θεσσαλικό Πανεπιστή- μιο δεν µπορεί να κατακερματισθεί. Γιατί, αν κατακερµατισθεί, δεν απο- τελεί πια πανεπιστήμιο. Αποτελεί κάτι άλλο. Μοιάζει µε την ιστορία του Σολοµώντα, που του πήγαν ένα παιδί που διεκδικούσαν δύο γυναίκες και είπε «κόψτε το και δώστε το µισό στη µία και το μισό στην άλλη». Το ίδιο έχουμε και στο Βόλο. Αν σας πουν «κόψτε το Πανεπιστήμιο σε κομματά- κιά και πάρτε ένα κομµάτι», πείτε «δεν το θέλουµε, να πάει το Πανεπιστή- μιο στην Καρδίτσα, αλλά να είναι πανεπιστήµιο». Θα αποφασισΘεί σε λίγο που Θα γίνει το Πανεπιστήμιο. Εγώ δεν μιλώ για την έδρα του Πανεπιστημίου, μιλώ για το Πάνεπιστήμιο, γιατί το Πα- νεπιστήμιο δεν έχει έδρα, πόδια και χέρια, είναι ένας ενιαίος Οργανισµός. Πιστεύω ότι πρέπει να γίνει στο Βόλο, όχι από καμιά προκατάληψη, όχι οι- πό ιδιαίτερη συμπάθεια, αλλά απλώς γιατί κρίνω τα πράγματα ψυχρά. Πι- στεύω ότι η πόλη του Βόλου έχει αυτή την ωριμότητα που περιέγραφα προηγουμένως, για να στεγάσει ένα πανεπιστημιακό ίδρυµα. Το λέω ακόμη πιο έντονα. Αν δεν υπήρχε αυτή η Κυβέρνηση, αν δεν εί- χε αποφασισΘεί να γίνει το Πανεπιστήμιο στο Βόλο, το Πανεπιστήμιο Θα είχε δηµιουργηθεί στο Βόλο µέσα από τις διαδικασίες της πόλης. Αν λοιπόν δεχθούμε αυτή την άποψη, τότε η θέση του Πανεπιστημίου είναι µέσα στο χώρο του πολεοδοµικού συγκροτήματος Βόλου. Εκεί βέ- βαια πρέπει να προσέξουµε τα τεχνικά προβλήματα. Γιατί στο χώρο μιας 127 μεγάλης πόλης δεν είναι άνετο να αναπτυχθεί ένας τέτοιος οργανισμός με πολλές απαιτήσεις, pa ανάγκη ευελιξίας, με ανάγκη ανάπτυξης στο μέλ- λον. Γι' αυτό και η λύση που πρότεινε και το ρυθμιστικό του Βόλου και έ- χουν υιοθετήσει και άλλοι μελετητές, είναι η λύση του τομέα. Δηλαδή να χωροθέτηΘεί το Πανεπιστήμιο σ' ένα τομέα της πόλης, ο οποίος ξεκινά α- πό το κέντρο της με την εκ μετάλλευσή κάποιων κτιρίων, συνεχίζει στον ά- ξονα Βόλου-Ν. Ιωνίας, περιλαμβάνει το στρατόπεδο, από το οποίο κάπο- τε πρέπει ν' απαλλαγΟύμε, και συνεχίζεται προς τα πάνω, αν χρειαστεί. Μετά απ' αυτές τις λίγες σκέψεις, ήθελα να τελειώσω pa το εξής ση- μείο: Θα έπρεπε ή περιοχή της Μαγνησίας να μη σκέφτεται τόσο πολύ τι θα κάνει το Πανεπιστήμιο για την περιοχή, αλλά θα έπρεπε να σκέφτεται τι η περιοχή µπορεί να κάνει για το Πανεπιστήμιο. Γιατί το Πανεπιστήμιο πρέπει να είναι παιδί της περιοχής και στα παιδιά του δίνει κανείς πάντα και δεν παίρνει ποτέ πίσω. Και μία τελευταία σκέψη που λέγαμε µε το Δήμαρχο το πρωί. Πριν α- πό κάποια χρόνια, η φιλοδοξία της περιοχής ήταν ν' αποκτήσει ένα ανώ- τατο εκπαιδευτικό ίδρυμα. Δεν µπορεί να είναι αυτό η σηµερινή φιλοδο- ξία. Ούτε μπορεί η σημερινή φιλοδοξία, η ευγενής φιλοδοξία, να είναι ν' (1- ποκτήσει η περιοχή ένα πανεπιστήμιο στο χώρο της. Θα πρέπει η σημερινή φιλοδοξία να προχωρήσει πολύ μακρύτερα. Ν' αποκτήσει ένα πραγματικό πανεπιστήμιο, ένα πανεπιστήμιο ποιότητας, που Θα είναι πρότυπο για τον ελληνικό χώρο και που θα παίζει ρόλο στον ευρωπαϊκό χώρο. Γιατί τα πε- ριθωριακά πανεπιστήμια, που ίσως ήταν δυνατά και βιώσιμα στην αποµο- νωμένη Ελλάδα στις προηγούμενες δεκαετίες, δεν είναι πια δυνατά σήμε- ρα. Πρέπει το Πανεπιστήµιο της Θεσσαλίας ν' αποκτήσει ένα χαρακτή- ρα, που να το καταξιώνει και στον ελληνικό και στο διεθνή χώρο. Ευχαριστώ πολύ Πρόεδρος: Θέλω να κρατήσω αυτή την τελευταία πρόταση-στάση του κ. Παπαγιάννη ότι, όχι το Πανεπιστήμιο να κάνει την περιοχή, όχι η πε- ριοχή για το Πανεπιστήμιο, ούτε το Πανεπιστήμιο για τον τόπο, αλλά το Πανεπιστήμιο για τον ευρωπαϊκό χώρο. Η τελευταία του φράση για τις καινούργιες σχέσεις που έχει ο ελληνικός τόπος μέσα στον ευρωπαϊκό χώ- ρο δυναμώνει το επιχείρημα του κ. Παπαγιάννη. Και άλλωστε, όταν µόνον ένας στόχος είναι τόσο δυνατός και αντιεπαρχιακός, µόνο τότε δυναµώνει περισσότερο για να πετύχει ό,τι θέλει να κάνει. "Εχω βέβαια βαθύτατες αμφιβολίες. Ξαναν'ριζει κανείς σε λέξεις O- πως μελαγχολικές απόψεις ή οτιδήποτε άλλο, αλλά αυτά είναι συναισθη- 128 ματικά κατασταλάγματα και δεν έχουν ρόλο αυτή τη στιγμή. Κανένας δεν πρόκειται ν' αλλάξει τη γνώμη όλων όσων, στο Βόλο, στη Λάρισα, στο Η- ράκλειο, στα Χανιά, στη Θεσσαλονίκη η στην Αθήνα, θα Θέλουν να μετα- τρέψουν σε επιχείρηση την αξία γης της περιοχής όπου θα οικοδομηθεί ένα πανεπιστήμιο. Και κανένας δεν Θα µπορέσει ν' αλλάξει τις τοπικιστικές διαθέσεις. Θα ήταν πολύ εύκολο αν Οι συμπεριφορές και οι στάσεις άλλα- ζαν με αναλύσεις και pa επεξεργασίες διαφόρων κατηγοριών. Θα πρέπει να είµαστε σίγουροι ότι 0" αντιμετωπίζει συνέχεια και το Πανεπιστήμιο αυ- τό αυτής της κατηγορίας τα ζητήματα και να είναι προετοιμασμένο με α- ναλυτικό τρόπο, αλλά και µε αγωνιστικό τρόπο, να τα ξεπεράσει. Έτσι, poo δίνεται η ευκαιρία va κλέβω κάθε τόσο και λίγη εισήγηση και να κλέβω και κάθε τόσο και λίγη παράσταση από µιαν εισήγηση στην άλλη. Είναι το προνόµιο του προεδρεύοντος. Παπαγιάννης: Ήθελα vao ένα πράγμα να πω, απαντώντας στον πρόεδρο. Αντιλαμβάνομαι τη μελαγχολία του και τον προβληματισμό του... Πρόεδρος: Δεν θέλω τη λέξη µελαγχολία. Αποσύρεται µία λέξη. Παπαγιάννης: ...αλλά πρέπει να τονίσω, pa τη γνώση που έχω της περιοχής, ότι σ' αυτή τη συγκεκριμένη περιοχή το Θεσσαλικό Πανεπιστή- μιο, σ' αυτό τα προβλήματα, θα έχει σύμμαχο την τοπική αυτοδιοίκηση και συμμάχους όλους τους φορείς της πόλης. Αυτό είναι πάρα πολύ θετικό για την αντιµετώπιση αυτών των προβλημάτων. Ενώ στις άλλες περιοχές η τοπική αυτοδιοίκηση ανταγωνίζεται το πανεπιστήμιο. Δεν το υποστηρί- ζει. Εδώ συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Πρόεδρος: Η δεύτερη εισήγηση είναι από μια ομάδα εισηγητών, όλοι αρχιτέκτονες, και παρακαλώ να παρουσιάσουν την εισήγησή τους. Α. Κωτσιόπουλος (Αρχιτέκτων - Επικ. Καθηγητής Α.Π.Θ.): Θα ήθελα ν' άπολογηθώ για το ότι το τρίτο µέλος της οµάδας μας, ο κ. Πανταζίδης, έπαθε σήµερα το πρωί μια ξαφνική αδιαθεσία και δυστυχώς δεν μπόρεσε να έρθει. Γι' αυτό, και το κομμάτι που είχε εκείνος ετοιμάσει θα τΟ παρου- σιάσουμε η κ. Νικολάου και εγώ. Θα χωρίσουμε σε δύο µέρη την παρουσίαση. Το πρώτο μέρος είναι μια γενική εισαγωγή του πως βλέπουμε τη σχέση πανεπιστημίου-πόλης, σε μιαν ιστορική προοπτική. Το δεύτερο μέρος είναι η παρουσίαση µιας συγ- κεκριμένης πρότασης, που στηρίζεται στην υπόθεση εργασίας που παρου- 129 σιάστηκε στην πρωϊνή συνεδρίαση, για την ακαδημαϊκή εξέλιξη του Θεσ- σαλικού Πανεπιστηµίου. Δήμητρα Νικολάου (Αρχιτέκτων): Η σχέση ανάµεσα στο πανεπιστή- µιο και τον τρόπο εγκατάστασής του, τόσο η χωρική όσο και η κοινωνική πλευρά αυτής της σχέσης, προσδιορίζεται ήδη από την εποχή των πρώτων φοιτητικών πανεπιστημίων της Ιταλίας, pa τη μορφή της σχέσης πάνεπιστηµίου-πόλης. Η εξέλιξή τους δείχνει μία μετάβαση από ένα πρώ- το στάδιο, όπου οι πάνεπιστημιακές δραστηριότητες εντάσσονται οργανι- κά στην πόλη, μέχρι την αυτόνομη ανάπτυξη και κατ' επέκταση αποµό- νωση των πανεπιστηµίων από την πόλη. Αναλυτικότερα, οι ευδιάκριτες φάσεις που πέρασε αυτή η σχέση πα- νεπιστηµίου-πόλης, από το Μεσαίωνα µέχρι σήμερα, είναι οι παρακάτω: Πρώτη φάση είναι η οργανική σχέση πανεπιστημίου και πόλης. Η πό- λη και το πανεπιστήμιο αποτελούν δύο παράλληλους και ανταγωνιστι- κΟύς Θεσµούς. Στη φάση αυτή, που έχει βασικόχχαδάΚΉ1ριστικό Ξνξκινη- τικότητα, τα πανεπιστήμια δεν ήταν παρά ομάδες φοιτητών, επαγγελµατι- κά προσανατολισµένες, που τους ένωνε η κοινή καταγωγή και που συγ- κεντρώνονταν σε μία πόλη γύρω από διάσημους δασκάλους. Παρ' όλον ό- τι οι ενώσεις αυτές εμφανίζονται να έχουν στο χώρο µια εικόνα ασάφειας και διασποράς, στην πραγµατικότητα είναι συνεκτικές και η έλλειψη στα- θερών εγκαταστάσεων δεν είναι παρά μια πηγή δύναμης και αυτονομίας. Αυτό που θα μπορούσε να ονομάσει κανείς δεύτερη φάση είναι η από- κρυστάλλωση της εγκατάστασης του πανεπιστημίου σε χώρο µέσα στην πόλη. Η αποκρυστάλλωση αυτή έχει τις ρίζες της στη σταδιακή απορρό- φηση των πανεπιστηµίων από την πολιτική και δημοτική εξουσία, την ε- σωτερική τους διαστρωµάτωση και την σταδιακή αλλαγή του χαρακτήρα τους, µετάβαση δηλαδή από το σύστημα των «εθνών» στο σύστημα της συσπείρωσης γύρω από ένα επιστήμονικό αντικείµενο. Η δεύτερη αυτή φάση χαρακτηρίζεται από την ιδρυµάτοποίηση των πανεπιστημίων και την έκφραση της ιδρυματοποίησης αυτής στο χώρο. Ως τρίτη φάση Θα µπορούσε να θεωρήσει κανείς την αποδέσµευση του πανεπιστηµίου από την έννοια της πόλης, μιαν αποδέσµευση που έχει τις ρίζες της στην ανάπτυξη της άποψης για την ακαδηµαϊκή αυτονομία και ελευθερία και για την αποκοπή της παραγωγής της γνώσης από τον κοινω- νικό περίγυρο. Η σύγχρονη αντίληψη - και αναφερόµαστε κυρίως στη δεκαετία του '60 - του ανεξάρτητου navamotnpioo-campus φαίνεται να έχει στενή σχέ- ση µε το τρίτο από τα παραπάνω στάδια, αν και εύκολα μπορεί να υποθέ- σει κανείς ότι οι λόγοι, για τους οποίους η άποψη του αυτόνοµου campus 130 κυριάρχησε, είναι περισσότερο σύνθετοι από την απλή υπόθεση της ακα- δημαϊκής αυτονοµίας. Επιπλέον, σήμερα µοιάζουν να έχουν συσσωρευθεί µια σειρά από προ- βλήματα που καλύπτονται με όρους όπως λειτουργικότητα, ευελιξία και κόστος εγκατάστασης µέσα στην πόλη και που έρχονται σε αντίθεση pa μια σύγχρονη άποψη για το ρόλο του πανεπιστημίου. Μια τέτοια άποψη θα προσπαθήσω να αναλύσω µε δυο λόγια. Το πανεπιστήμιο έχει μια κύρια αποστολή, που είναι η παραγωγή γνώ- σης. Δύσκολα όμως θα μπορούσε va πει κανείς ότι η γνώση αυτή είναι κοι- νωνικά αφόρτιστη. Αντίθετα είναι γνώση που πρέπει να είναι τεχνικά εκμεταλλεύσιµη. Παράλληλα μ' αυτόν τον κύριο ρόλο, το πανεπιστήμιο έχει και μια σειρά από άλλους ρόλους που Θα µπορούσαν να συνοψισθΟύν με τον όρο πολιτισµική και πολιτική ανταλλαγή ανάμεσα στο πανεπιστήµιο και την πόλη ως κοινωνικό σχηµατισμό. Εκείνο που φαίνεται να είναι σημαντικό είναι ότι, για να διατηρήσει το πανεπιστήμιο το σύνθετο χαρακτήρα του, δεν μπορεί να παίζει αυτούς τους ρόλους απομονωµένα τον ένα από τον άλλο. Δεν µπορεί να λειτουρ- γήσει σε µια πολιτισµική και πολιτική σχέση μέσα στο κοινωνικό του πε- ριβάλλον, χωρίς να παίζει και τον βασικό του ρόλο πάράγωγής γνώσης. Και από την άλλη μεριά, δεν µπορεί να παράγει σήμερα πια τέτοιου είδους γνώση, χωρίς να τροφοδοτείται από την ανταλλαγή αυτή. Αυτή η βασική παραδοχή από µόνη της θα μπορούσε να είναι αρκετή, ώστε σήμερα στο σχεδιασμό νέων πανεπιστηµίων να υπολογίζεται σοβαρά το ενδεχόμενο της οργανικής ένταξης του πανεπιστημίου στον αστικό ι- στό. Στην πράξη, παρ' όλον ότι μια τέτοια γενικότερη θεώρηση του ζητή- ματος οδηγεί σε σχετικά σαφή συμπεράσματα, ωστόσο είναι φανερό ότι μια τέτοια ένταξή δεν είναι ιδιαίτερα απλή υπόθεση. Για να καταλάβουμε γιατί συμβαίνει αυτό, θα πρέπει να δούμε όλο το ζήτηµα σ' ένα άλλο επίπε- δο, αναλύοντας δηλαδή μια σειρά από κριτήρια θετικά ή αρνητικά, κριτή- ρια που έχουν σχέση pa το κόστος, την ταχύτητα, τη λειτουργικότητα του πανεπιστημίου και βέβαια να εξετάσουµε τα κριτήρια αυτά στις συγκεκρι- μένες χρονικές και τοπικές συνθήκες. Πέρα από την διαφαινόμενη ανάγκη της κοινωνικής ένταξης του πα- νεπιστηµίου στην πόλη, το ερώτημα που τίθεται είναι αν τελικά ένα και- νούργιο πανεπιστήµιο µπορεί να σχεδιασθεί έτσι, ώστε να ξεκινήσει τη λει- τουργία του μέσα στον αστικό ιστό και, πολύ περισσότερο, να συνεχίσει να λειτουργεί μέσα στον ιστό αυτό στις επόμενες φάσεις ανάπτυξής του. Τα κύρια ζητήματα, από τα όποια Θα μπορούσε να εξετάσει κανείς 131 πρακτικά αυτή την πιθανότητα, αναφέρονται κυρίως στο κόστος και στην ταχύτητα εγκατάστασης και παράλληλα στη λειτουργικότητα του πανεπι- στηµίου αλλά και της ίδιας της πόλης. Ως προς το κόστος εγκατάστασης μπορεί κανείς να ξεχωρίσει δύο κατηγορίες ζητημάτων: η πρώτη αναφέρεται στο κόστος των ίδιων των κτιρίων και η δεύτερη, που φαίνεται να είναι και περισσότερο σημαντική, ανάφέρεται στο κόστος της γης. Ως προς το κόστος των κτιρίων είναι σαφές ότι, από τη στιγµή που η υπάρχουσα κτιριακή υποδοµή είναι σε καλή κατάσταση, το κόστος επι- σκευής, μετατροπής και επέκτασής της είναι συγκρίσιμο και ίσως χαμη- λότερο από το κόστος των νέων κτιριακών εγκαταστάσεων. Εκεί που φαίνεται να υπάρχουν τα περισσότερα προβλήματα είναι στο κόστος της γης. Είναι φανερό ότι, για να υπάρχει δυνατότητα συμφέρου- σας χρήσιµοποίησης υπαρχόντων κτιρίων, Θα πρέπει αυτά να είναι διαθέ- σιμα. Δηλαδή, κατ' Ουσία, να είναι σε κρατική ή δηµοτική διαχείριση ή ι- διοκτησία. Θα πρέπει πάντως εδώ ν' αναφερθεί μια ενδιαφέρουσα πλευρά του κό- στους που έχει σχέση με τα χρησιμοποιούμενα στο σχεδιασµό των πανεπι- στηµιακών κτιρίων κτιριολογικά standards. Δεν είναι καθόλου αυτονόητο ότι τα standards αυτά, κατά κανόνα εισαγόμενα από ξένες µελέτες, είναι κατάλληλα για τις ειδικές κατά περίπτωση συνθήκες εφαρμογής τους. Πολύ περισσότερο, δεν είναι καθόλου αυτονόητο ότι η συνολική αρχιτε- κτονική προσωπικότητα μιας υπάρχουσας κτιριακής υποδομής δεν μετα- σχηµατίζει και τον χαρακτήρα των δραστηριοτήτων που γίνονται σ' αυ- τήν, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι διαστρεβλώνει τον χαρακτήρα αυτόν. Πρέπει πάντως να τονισθεί ότι η µέχρι τώρα ελληνική εμπειρία στην περίπτωση περιφερειακών πανεπιστηµίων (Πάτρα, Γιάννενα, Θράκη, Κρήτη) είναι ότι έχουν γίνει μάλλον υπερβολικές δαπάνες αγοράς οικοπέ- δων, μελετών και κατασκευής, όπου αυτή έχει ξεκινήσει. Υπάρχουν όµως και άλλες πλευρές του κόστους, που φαίνεται να εί- ναι ιδιαίτερα θετικές στην κατεύθυνση της ένταξης του πανεπιστήμίου στην πόλη. Και οι πλευρές αυτές αναφέρονται κυρίως στο κόστος χρονι- κής καθυστέρησης και στο κόστος υπολειτουργίας. Και πάλι στα πλαίσια της ελληνικής πραγµατικότητας - και εδώ πρέπει να τονίσουµε την αντιδιαστολή ανάμεσα στην ελληνική και την ξέ- νη εμπειρία - έχει φάνεί ότι η χρονική καθυστέρηση της ένταξης λειτουρ- γίας των νέων πανεπιστημίων, που έχουν σχεδιαστεί pa το όραμα του 08…ρι18-μηχανή, είναι της τάξης των δεκαετιών. Η καθυστέρηση αυτή συνοδεύεται από υπολειτουργία των νέων πανε- πιστημίων και από ένα πραγµάτικό κόστος υπολειτουργίας, του οποίου η 132 κοινωνική εκτίµηση είναι μεν δύσκολη, ασφαλώς όμως Οδυνηρή. Είναι χα- ρακτηριστικό ότι, εξαιτίας αυτής της καθυστέρησης, έχουν δημιουργηθεί παράδοξα υποκατάστατα των campuses στο εσωτερικό των πόλεων. "Ετσι, αστικά πανεπιστημιακά πλέγµατα, που µε το πρόσχημα της προσωρινό- τητας δεν μελετήθηκαν ορθολΟγΙκά από την αρχή. έχουν τελικά δημιουρ- γθεί, όπως χαρακτηριστικά συνέβη στην περίπτωση των Ιωαννίνων. Η ά- νάπτυξη αυτή έχει γίνει pa στρεβλό τρόπο και χωρίς συνολική μελέτη, με την αναµονή του οράματος του campus. Μια άλλη σοβαρή πλευρά του προβλήματος της καθυστέρησης είναι η αναπόφευκτη αναντιστοιχία ανάμεσα στις μελέτες και στη θεσμική, λει- τουργική και ποσοστική πραγµατικότητα των πανεπιστημίων, όταν Οι pa- λέτες αυτές φτάνουν στο στάδιο της εφαρμογής. Το πρόβλημα αυτό είναι κρίσιμο για την περίπτωση των πανεπιστη- µίων, που από τη φύση τους είναι οργανισμοί ιδιαίτερα ε.υµετάβλητοι — και έτσι εξάλλου θα πρέπει να είναι, αν τους δει κανείς στο σύνολο του κοινωνικού τους ρόλου. Το πανεπιστήµιο, βέβαια, είναι ένας οργανισμός που δεν έχει συνολι- κά ενιαίο χαρακτήρα. Διαφοροποιείται εσωτερικά, τόσο εξαιτίας της ποι- κιλίας των λειτουργιών που περιέχει (ερευνητικές, διδακτικές, διοικητι- κές, πολιτισμικές κλπ.), όσο και εξαιτίας της πολλαπλότητας των επιστη- μονικών αντικειμένων που καλύπτει. ΄Ετσι, ορισμένες από τις δραστηριότητες του πανεπιστημίου είναι πο- λύ ευκολότερο να στεγαστΟύν στα πλαίσια μιας υπάρχουσας κτιριακής o— ποδοµής, ενώ, για άλλες, οι δυσκολίες είναι φανερές" δυσκολίες που ξεκι- νούν από την ειδική φάση των εργαστηρίων και την ανάγκη ευελιξίας και επεκτασιμότητάς τους και καταλήγουν σε ειδικά προβλήματα, όπως η O- χληση, η μετακίνηση κλπ. Επειδή θα ήταν παράλογο να παραβλέψει κανείς αυτές τις δυσκολίες, υποστηρίζοντας φανατικά την ιδέα της καθολικής ένταξης του πανεπιστη- μίου στην πόλη, η ιδέα ενός πολυκεντρικού ή πολυπολικού συστήματος φαίνεται να είναι η περισσότερο πραγματοποιήσιμη. Ακόμη και απλές «υ- πενθυμίσεις» της παρουσίας του πανεπιστηµίου στην πόλη θα ήταν πολύτι- μες, ώστε να κερδηθούν τα πλεονεκτήματα της επαφής με τη ζωή της πό- λης. Και αυτό, γιατί η πόλη είναι κατά κανόνα ένα µοντέλο φυσικής ανά- πτυξης, αντίθετα pa το πλήρες αυτόνοµο campus. που μοιάζει με τεχνητό παράδεισο, ιδιαίτερα όταν μιμείται τον αστικό σχηματισμό. ΄Ετσι λοιπόν τέτοιες υπενθυµίσεις είναι χρήσιμες, ώστε να εξασφαλί- ζεται τουλάχιστον η ροή πληροφορίας ανάμεσα στο πανεπιστήµιο και την πόλη. ΠαρενΘετικά, θα ήταν ενδιαφέρον εδώ να εξετάσει κανείς τι σημαίνει 133 αυτή η ροή πλήροφορίας, ακόμη και στο επίπεδο της αρχιτεκτονικής. Τι σηµαίνει, δηλαδή, η σεµνή χρήση της υπάρχουσας κτιριακής υποδομής και πως μια τέτοια χρήση µπορεί να φτάσει να γίνεται μέχρι και πολιτιστι- κή χειρονοµία στις περιφερειακές πόλεις, που χαρακτηρίζονται από αβέ- βαιη ταυτότητα, εύκολη μιμήτική, αλλά ενδεχομένως και από δυσκολία στην αποδοχή νέων προτύπων. Οι ελληνικές πόλεις δεν διαθέτουν ασφαλώς, όλες στον ίδιο βαθµό, τις απαραίτητες προύποΘέσεις για να λειτουργήσει η ιδέα του αστικού πα- νεπιστημίου. Πρόκειται για προύποΘέσεις όπως η κτιριακή υποδοµή, αλλά και άλλες που είναι δύσκολο να προσδιορισθΟύν ποσοτικά, αλλά είναι δα- φώς αντιληπτές όπως η ωριµότητα του αστικού και κοινωνικού ιστού. Από την άποψη αυτή, ο Βόλος, όπως και άλλες πόλεις (Κάβάλα, Ξάν- θη, Γιάννενα, Χανιά κλπ.), είναι από τις περισσότερες ευνοήμένες. Αυτό κάνει ενδιαφέρουσα την ιδέα ν' αποπειραθεί κανείς ν' αποφύγει το ξεκίνη- μά του Θεσσαλικού Πανεπιστήμιου µέσα από χειρονομίες γιγαντισμού και υπεροραμάτων. 'Ενας τέτοιου είδους σχεδιασµός έχει ορισµένες ιδιαιτερότητες, όπως το ότι δεν μπορεί να τονίζει τη λειτουργικότητα ή την ευελιξία και όπως το ότι πρέπει να στηρίζεται σε εύπλαστα κτιριολογικά προγράµματα, να από- μυθοποιεί το ρόλο των ποσοτικών συντελεστών και κυρίως να στηρίζεται σε αποφάσεις «κατά περίπτωση». Στα πλαίσια µιας τέτοιας λογικής εντάσσεται και η υποθετική πρότα- ση που θα παρουσιασθεί στη συνέχεια, µια πρόταση που έχει στόχο μόνο να παρουσιάσει το συνολικό της σκεπτικό και δεν έχει χαρακτήρα ρυθµι- στικού σχεδίου προς εφαρμογή. Α. Κωτσιόπουλος: Θα σας Θυµίσω το διάγραµμα που είδαµε το πρωί γι' αυτό το µοντέλο-υπόθεσή για την εξέλιξη του Θεσσαλικού Πανεπιστή- µίΟυ (Σχ. l). H πρώτη φάση είναι αυτή που εξαγγέλΘηκε. Η φάση αυτή καλύπτει έ- να σύνΟλο δύο επιστημονικών περιοχών που µελλοντικά μπορεί να οδηγή- σει, κατά την άποψή μας, σ' ένα πλήρες πανεπιστήµιο. Αυτή η πρώτη φάση εκτιµάται ότι θα ολοκληρωθεί το 1990. Αυτό ση- μαίνει ότι, αν αρχίσουμε το 1985, το 1990 Θα υπάρχει ένας πυρήνας ανθρω- πιστικών σπουδών, που στηρίζεται κυρίως, στην πρώτη φάση, στα παιδα- γωγικά και σ' ένα πυρήνα θετικών-τεχνολογικών επιστηµών, που αναφέ- ρεται σε τρεις τοµείς παραγωγής" δήλαδή, στον τριτογενή τοµέα (περιφε- ρειακή ανάπτυξη και χωροταξία) στον πρωτογενή τομέα (αγροτική τεχνο- λογία και ανάπτυξη) και στη βιομηχανία (µηχανικοί βιοµηχανίας). Η προοπτική είναι ότι σε δεύτερη φάση αυτή η σχολή, που μπορεί να 134 1.990 , 1996 , ΖΟΟΟΗ … … … Ε πιο… παιΔπω.ΠκΩΝ τα." 2351 … "… :=? Η? Α…. … Μπα … µια. ΒΙΟΜ. Η!" …. . ΑΓ! ΧΩΡΟ . ΠΕ , '. π!΄ Ρ ΄ παγκακι! Γ Χ > ‘ . | κα… ένα". και… |; Γ και… οίκων…" &! χ ΖΧ… Ξ……ι…ΙΔ| ΠαιΙτιι…… επιπ. Η] *; ο Ι ΓΓ Ι Ξξ/ / …κι… ιππικνι αν . … µ Ζ…" Υπ…. ιι-ι" ] ΐ I Ξ… ? Φνιι…ΘιιΗΜικιι … Σχ. l Υπόθεση εργασίας για την εξέλιξη των σχολών και τμημάτων του Θεσσαλικού Πανεπιστημίου. την πει κανείς Σχολή Παραγωγής, εξελίσσεται σε τρεις σχολές, pa τα δικά τους τμήματα η κάθε μία, οι οποίες στη συνέχεια αναπτύσσονται περισσό- τερο και αποκτούν περισσότερα τµήματα και περισσότερους φοιτητές. Αντίστοιχα, για να συμπληρωθεί η περιοχή των ανθρωπιστικών επι- στημών, στη δεύτερη φάση, δηµιουργείται Ο πυρήνας της Σχολής Κοινωνι- κών και Πολιτισμικών Επιστημών, η Οποία έχει μέσα της το σπέρμα της ε- ξέλιξής προς μια Σχολή Επιστημών του Περιβάλλοντος και μια Σχολή Κοινωνικών και Πολιτισμικών Επιστηµών. Παράλληλα εξελίσσεται και η Σχολή Υγείας, ξεκινώντας από το Τμήμα Ιατρικής. Το μοντέλο αυτό δεν είναι βέβαια το μοντέλο ενός πλήρους πανεπι- στημίου. Αλλά, φυσικά, δεν είναι αυτός o στόχος. Ο στόχος είναι να έχου- µε συγκρότηση τέτοια που να μπορεί να εξασφαλίζει μια διπλή θεώρηση της γνώσης. Δηλαδή να διασφαλίζει την κοινωνική και ανθρωπιστική θεώ- ρηση mg τεχνικής γνώσης η και αντίστροφα. Η βασική υπόθεση, σχετικά pa τους αριθµούς φοιτητών, είναι On a- 135 χουµε 50 έως 100 φοιτητές σε κάθε έτος Τμήματος. Με αυτή την υπόθεση, σε πρώτη φάση έχουμε 2.000 φοιτητές, σε δεύτερη φάση 4.000 και στην τέ- λική φάση βρισκόμαστε σε μία τάξη αριθμού 8.000 έως 10.000 φοιτητών. Στο παρακάτω σχήμα φαίνεται o BOlog σε µια παλιότερη πρόταση, που είχε γίνει στα πλαίσια μιας διπλωματικής εργασίας πριν από τρία χρό- νια, και είχε παρουσιασθεί στο Συνέδριο για το ρόλο των πανεπιστημίων στην ανάπτυξη των περιφερειακών πόλεων, στο οποίο και άλλοι ομιλητές αναφέρθηκαν. Φάίνεται, εδώ, μια σειρά από κτίσματα, που θα μπορούσαν να χρησι- μοποιηθούν για να στεγάσουν τον πρώτο πυρήνα του Πανεπιστημίου. Πρό- κειται για το στρατόπεδο, τις τεχνικές σχολές Νέας Ιωνίας, τον ξενώνα του Στούρνα, τη ΔΕΗ με το οικόπεδό της, τη Γαλλική Σχολή, το εργοστά- σιο καπνού Ματσαγγου, το ΚΤΕΛ, την Κάπναποθήκη Σπίρερ και την Κί- τρινη Αποθήκη. ' ι τΕΧΝικεΣ ΣΧΟΛΕΣ ΞΕΝΩΝΑΣ των… ΣτρΑτυπεΔο ream-om . . Δ Η .. ΓΑΛΑ… ΣΧ… & ΚΠΡ… οικοπεΔο ΜΜΕ… πως"… ΑΘΛΗΤΙΚΕΣ κΑπΝΑποΘιικ+ι ΕΜΠ/Ψ… ,,Σ…ΡΕΡ… ' ΜΗΤΣΗ…" Ετκ…ιτΑ2 ΕΙΠΕ/** NOZOKDMEIO AHMAPXEIO—BEHTPO KAHNAHOQ. ΠΑΠΑΣΤΡΑΤ0 Σχ. 2 Υπαρχοντα κτίρια και οικόπεδα που µπορούν να συγκροτήσουν υποδοµή για το πανεπιστημιακό πλέγμα του Βόλου. 136 Εργοστάσιο Ματσάγγου Ξενώνας Στούρνα Αποθήκη Δ.Ε.Η. Καπναποθή Kn «Σπίρερ» Σχ. 3 Εικόνες των κτιρίων του σχήματος 2. 137 Η Κίτρινη Αποθήκη είναι ένα μεγάλο κτίσμα, της τάξης των 8.000 μ2, σε καλή κατάσταση. Το κτίσμα έχει ενισχυθεί μετά από ζηµιές που είχε πάθει στο σεισμό. Το ΚΤΕΛ είναι ένα κάπως περίεργο κτίριο. Σήμερα, μετά το σεισμό, έχει μείνει μόνο το κάτω μέρος του το οποίο δίνει μια τελείως πλασματική εικόνα για το παρελθόν του κτιρίου. Βέβαια, αυτό δημιουργεί ενδιαφέρον για τον αρχιτεκτονικό χειρισμό αυτού του κτιρίου. ΄Ετσι θα μπορούσε κα- νείς να μην κινηθεί προς την κατεύθυνση επανόρθωσης της παλιάς εικό- νας του κτιρίου αλλά να θεωρήσει ό,τι απέμεινε, με την καθαρότητα της μορφής που έχει και την αυτονομία του, ως υποδομή για νέο σχεδιασμό. Δίπλα στο ΚΤΕΛ είναι το κτίριο της Φιλαρµονικής, το οποίο θα μπο- ρούσε ενδεχομένως να χρησιμοποιηθεί για χρήσεις τέτοιες που va συνδυά- ζονται µε πανεπιστημιακές χρήσεις. Η Γαλλική Σχολή είναι ένα κτίσμα σε άριστη κατάσταση. Δίπλα στη Γαλλική Σχολή υπάρχει το οικόπεδο της Παντείου, το οποίο επίσης προ- σφέρεται για χρήση πανεπιστημιακή, σε συνδυασμό με το κτίσμα της Γαλ- λικής Σχολής. Υπάρχουν μερικές ακόμα περιοχές, που είναι όχι ακριβώς στο κέν- τρο, αλλά βρίσκονται σ' αυτό που θα ονόµαζε κανείς εξέλιξη του κεντρι- κού πυρήνα προς τα έξω, είτε µε τη μορφή του τομέα που ανέφερε προη- γουμένως 0 K. Παπαγιάννης, είτε με τη μορφή κάποιου πολυκεντρικού συ- στήματος. Αυτές είναι: το στρατόπεδο, το γήπεδο, κοντά στο παλιό κτίριο του Ολυμπιακού και κοντά στο Νοσοκομείο, οι Τεχνικές Σχολές στη Ν. Ιωνία και, τέλος, τα Πευκάκια, μια περιοχή απέναντι ακριβώς από το Βό- λο, με σημαντική έκταση. Ας φαντάσθούμε, τώρα, το διάγραμμα που είδαμε προηγουμένως εκ- φρασµένο στο χώρο. Η κεντρική ιδέα είναι να ξεκινήσουν αυτοί οι δύο πυ- ρήνες, δηλαδή o πυρήνας της ανθρωπιστικής κατεύθυνσης και o πυρήνας της τεχνολογικής κατεύθυνσης, μέσα στο κέντρο, όπως επίσης και η διοί- κηση, τα κοινόχρηστα, καθώς και ο πυρήνας της Ιατρικής Σχολής. Υπάρ- χουν ακόμη και κτιριακές μονάδες ή περιοχές που Θα μπορούσαν από την πρώτη στιγμή να χρησιμοποιηθούν για κατοικία, τόσο στο κέντρο όσο και στην περίμετρο, όπως τα Πευκάκια. Στη δεύτερη φάση, οι Σχολές του κέντρου γίνονται περισσότερες, ε- πειδή υπάρχει ήδη χωρητικότητα στα κτίρια, με κάποιες εσωτερικές ανά- διαμορφώσεις. Ταυτόχρονα, η εξέλιξη προς τον τομέα, που αναφέραμε προηγουμένως, εντείνεται. Στην τελική φάση, ο πυρήνας του κέντρου έχει σταθεροποιηθεί και δεν έχει άλλη δυνατότητα εξέλιξης. Η περίμετρος, όμως, αρχίζει και απο- κτά περισσότερη βαρύτητα. ,,, ...,-΄ - - .- -....- ,- 138 Υπάρχει µια συνολική λογική στο κεντρικό τµήμα. Δηλαδή, υπάρ- χουν ενότητες κτιρίων που περιέχουν κατεξοχήν ακαδηµαϊκές δράστηριό- τητές, όπως το εργοστάσιο του Ματσάγγου και η Κίτρινη Αποθήκη, η Γαλ- λική Σχολή που περιέχει κατοικία και η ενότητα των κοινοχρήστων λει- τουργιών που περιλαμβάνει την Καπναποθήκη Σπίρερ, το ΚΤΕΛ και το συγκρότημα Δηµαρχείου-Θεάτρου. Στα παρακάτω σχήματα φαίνεται η εξέλιξη της κατανοµής των΄λει- τουργιών στα κτίρια του κεντρικού πύρήνα του Πανεπιστημίου. ΄Ετσι, στην τελική φάση του 2000, o κεντρικός πυρήνας περιέχει τις σχολές ανθρωπιστικής κατεύθυνσης, αρκετό μέρος από τις κοινόχρηστες δραστηριότητες, ενώ οι σχολές που χρειάζονται περισσότερα εργαστήρια και εξειδικευμένες εγκαταστάσεις, αρχίζουν και φεύγουν προς την περιφέ- ρεια της πόλης. Τέλος, στο επόμενο σχήμα, φαίνεται μια προσπάθεια κατανομής λει- τουργιών, κατά φάσεις, στο εσωτερικό των ίδιων των κτιρίων. Το παρά- δειγμα αναφέρεται στην Κίτρινη Αποθήκη. ΠΟΙΟ… \ .7% »… ' … ' ΄ ΠΑΙΔΑΓΞΓ $315.42.. % && Επι…ΜΐΝΩΝ Β|οΜ+ιΧεΝικιι και… Π…, rem}: %% , …/ ΄ ' π…… & …… , Σχ. 4 Χωροκατανομη του πανεπιστημιακού πλέγματος στο Βολτ; για το 1990. 39 τα… … 1191) €… ./η…αι .| Γ % Ν ι ζ'% ι ,΄ΐΚΘαε ΙΧΜΗ Χ BICMH ΥΕΝ |… 11 EPIOXH Σχ. 5 Χ ωροκατανομη του πανεπιστημιακού πλέγµατος στο Βόλο για το [996. παπα… πιο… οικοΝο…κ… Ο Η)… πιο… και Διονυσια. ΜΜΜ… Ις΄/////% Ω Μα……" %%;Ι ΜΜΜ I%% %ιι Μ %%' Μ &"; ‘ —- — Pl H /ΣΐοΛι-ι Δ΄ξ% πω…… , ΕΠ . υ | Ι . ϊ &…" ΜΜΜ… αέριο… Ξ…" & Σχ. 6 Χωροκατανοµή του πανεπιστημιακού πλέγματος στο Βόλο για το 2000. I40 KR κο…/Μια" - ΜΜΜ/θ FAMIKH πο…: -1'οο Μ 2200 Μι Δ οικοπΕΔο Γι… … ΠΥΡΝΝΠΣ Μι Σ ΜΕ). ΔιΔΩΣκ… ΚΠΠ ΣΧΟ/Ψ ΠΑ/Δθ/.ΌΓ/ΚΜ Ε/7/Ζ7ΗΜΩΝ ΚΠΡιΝΗ ΑποωκΗ: sooo Με ξξΈΞΈΝ Α Σ… ειι|πμµΜ Μορ nan/z gimp/m Τ Η …. ερωτα… και"… - Διοικιαιι Βξό#…ΐ -- ΜΗτΣΗτΓογ;4Ω.όω… ΚΟ! προ…". ζΉ&φΜ Ξ ΠεΡιώ. & ΑΝΑ… ΜΜΜ…" . των? £000 Με ' KO! ΚΤΕΛ: 2000 Ma Σχ. 7 0 κεντρικός πυρήνας το 1990. o ω… "&… ΆΈ%… ΜΜΑ/Μαν αν …… και;/ΜΜΜ" - / ΤΜΗΜΑ Ο!ΚΟΠΕΔΟ Δ .ΕΗ. -|(θ7Ό|Κ/θ ΓΕΝ…ο Δι… ε… . ΤΜΗΜΑ . ΓΑΛΛ|Κ+| ΣΧΟΛΗ- TM ω. 400 M : 2200 HZ mm m. fig” :> b on<on ΞΔο NHnmr. οΠΤ])ζζΒ q?) ΠΑΝ1ΕιΟΥ ΑΙΘΟΥΣΕΣ ΔιΔΠΣΚ. ΚΛΠ Ώ Μα… ΠΑιΜιΩι71Μ ΕΜΣΤ/ι… Κιτ"… AnoeH ΚΝ : 9000 Ma … . Η…" Ματ. . τν… των… και…… ΠΥ Κο…" & Δι…) AID/KHZ” Σ >…" ια κ ΜΜΜ/Μ KOI Δ Μπακ. ' Μ 517/27. KnnNHrIOBHKH EPFOZT ΚθΠΝΟΥ ΜΗΤΣΠΓΓΟΥ΄- ’12.. 650 M2 mm . 5000… Με κοι ΚΤΕΛ . 2000 Με Σχ. 8 Ο κεντρικός πυρήνας το 1996. l4] FWPHNM O ΜΚΗ /ΝΙΠ7ΌΥΤθ ΚΟΜΜΑ/|… ΠΔ… Μερς… ' τµ &… ΟΙΚΟΠΕΔΟ Δ.Ε.Η. Κ0|Ν0ΥΡ#Ζ7Ρ - alga . EKruIA Έΐ;γ|ακ|ρ #25… -1.00 " Σκ…… 2100 M2. ΄ ΄ Γ")>ΟΜΝΌ €&€ΨΞ… Iran/V Immflmr/A’RN Efl/mHflN KITPINH HHOBHKH = 3000 M2 ΠΜ" E Π/27ΜΜΜ 5. η . ”mam/10m); Kmofik/fm DID/m «own/«rm Κ… & Μα…… & Μπι…" » ΕΝ… …" Κ… κο…. ΚΒΠΝΗΠΟΝΚΗ __ ΘΓΌΣΤΑΣΙ 3000 NZ Θ|.κ0| , ΚΗΠΝΟΥ ΜΆΤΣΏΓΓ0Υ: ΄126.50 Μι ΚΤΕΛ. 2000 …. Σχ. 9 Ο κεντρικός πυρήνας το 2000. mm. ΜΜΜ. rum/mm”. ε…… Δ οι 1 [ζ,-1939301145 HAD. /7Ρ0|4 30; . : ΦΥΣΗ/." 4… 201 Ξθξ€… & '1 o: + υ 7 | ΥπΝΈιο Μω%%ΣΘ|πΓ … . | …' : … %Μ Με & & ειΔ. ΄ ειπα. EIA. ΕΡΕ 1000 ΕΡΕ 300 300 KITPINH ΗποΘιικΗ: (6Χ1300΄)+4000[πιο:ώ= sooo Με Σχ. 10 Παράδειγμα κατανομής λειτουργιών στο κτίριο της Κι'τρινης Αποθήκης. Ynor' 142 Πρέπει να σηµειώσει εδώ κανείς ότι τα περιθώρια να δουλέψει κανείς pa ng κτιριακές υποδοµές αυτές είναι σημαντικά. Κι' αυτό, γιατί δεν πρό- κειται για διατηρητέα κτίρια pa mv αυστηρή έννοια του όρου. Θα πρέπει να τα δει κανείς pa περισσότερο ευέλικτο τρόπο. ως υπάρχουσες υποδο- µές που µπορεί να τις χειριστεί. Νομίζω ότι µε αυτά μπορουµε να κλείσουμε το θέµα. Θα υπενθυμίσω μόνο On ήταν µια πρόταση-παράδειγµα, ότι δεν έχει στόχο να παρουσιά- σει το αποτέλεσµά της αλλά την ανάγκη να γίνει µια τέτοια μελέτη, από την στιγµή που υπάρχει Kat’ αρχήν η πρόθεση το Πανεπιστήµιο να εντα- χθεί στον ιστό της πόλης. Ευχαριστώ Πρόεδρος: Τελειώσαμε τις δύο εισηγήσεις και η συνεδρίαση ανοίγει σε συζήτηση. Παρακαλώ τους συνέδρους, v‘ αρχίσουν την συζήτηση. Ο κ. Λαζαρίδης έχει τον λόγο. Λαζαρίδης: Βλέπω, από την αρχή της συνεδρίασης που αρχισε χθες, να περνάµε σε µια φάση ωρίµανσης για το Πανεπιστήµιο. Θάθελα να τονίσω την ορµή της τοπικότητας, η οποία µετά κατέληξε σε μια ουδετε- ρότητα που πέρασε τα όρια της τοπικότητας. Βλέπω ότι όλα τα στοιχεία για την ίδρυση ειπώθηκαν. Νοµίζω ότι έτσι τέλέιώνει µια φάση προετοιµα- σίας και περνάµε στη φάση του να αρχίσουµε δουλειά. Και νοµίζω ότι οι συνθήκες για δουλειά υπάρχουν, ειδικότερα στην περιοχή του Βόλου. Νο- µίζω ότι η νέα φάση υλοποίησης πρέπει να αρχίσει σχεδόν από αυριο. Από εδώ και εµπρός έχουµε περάσει σε ένα αλλο επίπεδο λόγου. Φατούρος: Μου δίνει µια αισιοδοξία αυτή η επιβεβαίωση, ότι µπο- ρουν να βρεθούν τα κτίρια στην πόλη του Βόλου. Θα ήθελα, όµως, να κά- νω µερικες παρατηρήσεις. Βέβαια υπάρχει η έρευνα από την οµάδα για την περιοχή του Βόλου, αλλά θάπρέπε να έχει κανείς στον ίδιο βαθµό προχω- ρημένες προτάσεις και συγκέντρωση στοιχείων για την Λάρισα και alloo. Μια δεύτερη παρατήρηση είναι ότι αυτά τα κτίρια, αφόρουν σε χώ- ρους που έχει ανάγκη το Πανεπιστήµιο στην περιοχή του Βόλου, σε ό,τι έ- χει σχέση µε αίθουσες διδασκαλίας συγκεκριµένες, κάποια εργαστήρια, ακόμα και ένα µέρος από την κατοικία. Υπάρχουν όµως ακόµη και άλλα ζητήµατα κατοικίας. Συζητήθηκε ήδη εδω, πόσο μεγάλες δυσκολίες αντι- µετωπίζουν οι φοιτητές στα περιφερειακά πανεπιστήµια. Οι δυσκολίες αυ- τές θα έπρεπε να µελετηθουν µε σοβαρότητα και να υπάρχουν έτοιµες προ- τάσεις, τη στιγµή που θ αρχίσει να λειτουργεί το Πανεπιστήµιο. Ι43 Αυτές οι δυσκολίες κατοικίας είναι και δυσκολίες σχετικές µε την ποιότητα κατοικίας και με την κερδοσκοπία στα ενοίκια. Αν o BOlog 6a- λει να ξεπεράσει αυτά τα γνωστά προβλήματα, πρέπει να μελετήσει και αυτό το ζήτηµα. 'Ενα άλλο ζήτημα, που νομίζω ότι πρέπει να ενταχθεί και να συνυπο- λογιστεί o’ αυτήν την µελέτη, θα ήταν η συσχέτιση µε περιοχές και pa εγ- καταστάσεις, που θα χρησιμοποιεί το Πανεπιστήµιο για την λειτουργία του: το εργοστάσιο αυτό, άλλα εργοστάσια, αγροτικές περιοχές, καλλιέρ- γειες, ινστιτούτα, υπαίθριοι κλειστοί χώροι, πού όλα θ' αποτελούσαν χα- ρακτηριστικούς τόπους δουλειάς, γνώσης και έρευνας διδακτικής σηµα- σίας στην περιοχή του Βόλου και στη γειτονική περιοχή. Θα έπρεπε να συσχετιστούν αυτές οι περιοχές, που μας έδειξε τώρα η µελέτη ή οποιαδήποτε άλλη µελέτη, pa περιοχές στις παρυφές, έξω από την πόλη, που, για πολύ χρονικό διάστηµα και με κυρίαρχη σημασία στην χρονική διαδικασία, θα παίρνουν µέρος στην πανεπιστηµιακή ζωή. Με τη μελέτη που είδαμε, ασφαλώς βεβαιώνεται και τονίζεται ότι το πανεπιστήμιο αποτελεί μέρος του ιστού της πόλης. Από την στιγµή όµως που το πανεπιστήµιο θα είναι πραγµατικό µέρος αυτού του ιστού και θ' α- νανεώνει τις σχέσεις pa mv καθηµερινή ζωή, µε την παραγωγή, με τον πο- λιτισµό, θα πρέπει σ αυτήν τη µελέτη να ενταχθούν τα εργοστάσια, τα πι- θανά ιδιωτικά ή δημόσια εργαστήρια που θα χρησιμοποιηθούν, περιοχές καλλιέργειας και οποιαδήποτε άλλα στοιχεία υπάρχουν. ΄Ετσι θα αποκτήσει και τον πραγµατικό του εαυτό το Θεσσαλικό Πα- νεπιστήµιο και δεν θα γίνει ένα, αστικό ίσως, αλλά συµβατικό πλαίσιο δι- δακτικής δουλειάς. Ευχαριστώ Πρόεδρος: O K. Τζώνος έχει τον λόγο. Τζώνος: Ακούµε επί δύο ηµέρες απόψεις. Αυτές οι απόψεις μπαί- νουν σε πάρα πολλά επίπεδα. Πρέπει να λυθούν προβλήματα εθνικής εκ- παιδευτικής πολιτικής, επιστηµονικής πολιτικής, ερευνητικής πολιτικής, οικονομικής πολιτικής. Από παραδείγματα ίδρυσης πανεπιστηµίων σε άλλες χώρες, όπου υ- πάρχουν ισχυρότερες υποδοµές, βλέπουμε ότι η επεξεργασία για την ίδρυ- ση των πανεπιστημίων γίνεται από συγκροτήµατα ειδικών που εργάζονται για μακρά χρονικά διαστήματα. Η ελληνική πείρα δείχνει ότι οι συγκροτηµένες και μακρόχρονες µε- λετητικές προεργασίες είναι δύσκολο να γίνουν και το ερώτημα είναι: πως θα περισώσουµε το µέγιστο, από τις δραστηριότητες αυτές, nap’ Olag τις 144 εγγενείς δυσκολίες που θα έχουμε, αν το κάνουμε. Για να επιτευχθεί αυτό που πολύ σωστά 0 K. Φατούρος τόνισε αρκετές φορές στο διήμερο αυτό, δηλαδή να μην αρχίσει μίζερα να λειτουργεί ένα πανεπιστήµιο, καθώς η πρώτη παρουσία ενός νέου ιδρύµατος στον χώρο του δίνει μια σφραγίδα στην συνείδηση του κόσµου, θα πρέπει πραγµατικα ό,τι λειτουργήσει από την αρχή να λειτουργήσει ολοκληρωµένα και με κάποια ποιότητα και να δώσει την σφραγίδα στις επόµενες κινήσεις. Πώς γίνεται αυτό δεν ξέρου- με. Απλώς, φαντάζοµαι ότι θα πρέπει να επιστρατευθεί φαντασία και στην οργάνωση του τρόπου με τον οποίο θα γίνει η οργάνωση του Πανεπιστη- µίου, του Θεσσαλικού Πανεπιστημίου. Δηλαδή, νομίζω - και επιτρέψτε poo σ' αυτό το σημείο να είμαι πραγµατικά σχετικός - αν ακολουθήθούν ακριβώς οι ίδιες οργανωτικές διαδικασίες που ακολουθήθηκαν για την ίδρυση των άλλων πανεπιστη- µίων, δεν θα πρέπει να έχουµε περισσότερο επιθυµητό αποτέλεσµα. Aom είναι η µία πλευρά των δυσκολιών που ήθελα να επισήµάνω. Σε µια δεύτερη αναφέρθηκα χθες και υποσχέθηκα να ξαναγυρίσω. Πρόκει- ται, ειδικότερα, για το θέµα της εσωτερικής σχέσης του πανεπιστηµίου pa την εξωπανεπιστηµιακή πράξη. Φυσικα, όλοι το θέλουμε και το λέµε και το αισθανόµαστε ότι δεν γίνεται διαφορετικά, ότι πρέπει το πανεπιστήµιο, όπως τόνισε και 0 K. Παπαγιάννης, να έχει πραγματική διασύνδεση µε την τοπική αυτοδιοίκηση. Αυτό θα αναλυόταν σε συγκεκριµένα πράγµατα και αυτό πρέπει να λυθεί υπηρεσιακά. Θα σας φέρω ένα παράδειγμα, από τα παραλειπόμενα της δικής µου χθεσινής παρεµβολής και σ" απάντηση του κ. Ρόκου. Είπα- με λοιπόν ότι, πραγματικά, o νέος Νόµος προβλέπει την δυνατότητα εσω- τερικής απασχόλησης με την πρακτική στο πανεπιστήμιο. Ξανασηµειώνω * επειδή αυτό το πράγμα οδηγεί σε παρεξηγήσεις που είχα και με φίλους συναδέλφους που καθόριζαν την πολιτική του νέου Νόμου- πλαίσιου τα τε- λευταία 2 χρόνια - ότι δεν πρέπει να συγχέεται η έννοια της έρευνας pa την πρακτική. Δηλαδή, είναι διαφορετικό πράγμα ένας γιατρός να κάνει έρευνα για το πώς γίνονται οι εγχειρήσεις από το να κάνει εγχειρήσεις. Εί- ναι διαφορετικό πράγµα ένας πολεοδόμος να κάνει µελέτες από το να παίρνει αποφάσεις πολεοδοµικές. Αυτό είναι που ονομάσαµε χθες παρα- γωγή στο πανεπιστήμιο" να φτιάχνει κανείς πράγµατα και όχι vao va σκέπτεται πως γίνονται τα πράγµατα. Πιστεύω ακραδαντα ότι είναι αδύνατο κανείς να σκέφτεται πως γί- νονται τα πράγματα, αν δεν τα έχει φτιάξει ή αν δεν έχει δοκιµάσει να τα φτιάξει. Συνεχίζοντας λοιπόν προς την κατεύθυνση αυτή, βλέπουμε τι βρίσκε- ται μπροστά µας με την εφαρµογή του νέου Νόµου για τα πανεπιστήμια, 145 και µε τις ανάγκες που έχει ένα νέο πανεπιστήμιο ή και ένα παλιό. Πραγ- ματικά, ο νέος Νόμος προβλέπει, πολύ σωστά, την αποµάκρυνση των πα- νεπιστηµιακών δασκάλων από την εξωπανεπιστημιακή επαγγελματική δραστηριότητα. Είναι σωστό αυτό το πράγµα και προβλέπει την δυνατό- τητα - όπως είπε 0 K. Ρόκος - ενασχόλησής τους pa mv πρακτική µέσα στο πανεπιστήμιο, σε διασύνδεση pa mv τοπική αυτοδιοίκηση. Πάλι, επανέρχοµαι στο ίδιο ζήτημα: τι σημαίνει αυτή η ενασχόληση. Σημαίνει οι πολεοδόµοι µέσα στο πανεπιστήμιο να επιλύουν, παράλληλα µε την εκπαιδευτική έρευνα, και πραγματικά πολεοδοµικά προβλήµατα. Ας µας πει 0 K. Παπαγιάννης n υποδομή γραφείου πολεοδομικού χρειάζε- ται για να επιλυθεί ένα πολεοδομικό πρόβλημα. Δηλαδή, δεν είναι απλό να πει κανείς στους υπάρχοντες πολεοδόµους σ' ένα πανεπιστήμιο μέσα, τι σηµαίνει η υλοποίηση του πράγµατος. Σηµαίνει ότι, για να μπορέσει να οι- σχοληθεί ο κάθε πολεοδόµος ενός πανεπιστηµίου p’ ένα πολεοδοµικό πρόβληµα, θα πρέπει να έχει την απαραίτητη υποδοµή. Δεν είναι δηλαδή δυνατόν να ρίξουμε µία πολεοδομική µελέτη σ' ένα πανεπιστήμιο και va µπορέσει να γίνει pa ng υπάρχουσες δοµές των πανεπιστημίων. Πώς είναι δυνατόν να ρίξουµε µιαν εγχείρηση µέσα σ' ένα ερευνητικό ιατρικό ινστι- τούτο και να την φτιάξουµε, χωρίς να υπάρχουν οι νοσοκόµοι, η προϊστα- μένη του χειρουργείου και o υπάλληλος ο οποίος κρατάει την καρτέλα των ασθενών; ΄Ετσι λοιπόν, για τη διασύνδεση του πανεπιστηµίου με την τοπική αυ- τοδιοίκηση και την επίλυση όλων των διαφόρων προβληµάτων του περι- βάλλοντος του πανεπιστημίου, υπάρχουν τέτοιου είδους δομές που µας δυ- σκολεύουν να µπορούμε να αντιμετωπίσουµε τα πράγματα με ταχύτητα. Αυτή τη στιγμή έχουµε το παράδειγµα πανεπιστηµιακών µελετών που βοηθούν την ωρίµανση, αλλά όχι και την λεπτοµερή επίλυση των πολέοδο- µικών ή αρχιτεκτονικών προβληµάτων του πανεπιστημίου. Να λοιπόν πού θέλω να καταλήξω. Πρέπει να βοηθηθούμε σε µία πραγματική αναθεώρηση του τρόπου µε τον οποίον ιδρύουµε το συγκεκρι- μένο αυτό καινούργιο Πανεπιστήμιο, µε θεώρηση της υποδοµής και των πλαισίων, που πλαισιώνουν αυτούς οι οποίοι χαράζουν την πολιτική για την υλοποίηση αυτής της απόφασης. Πιστεύω, δηλαδή, ότι µετά το τέλος αυτού του διήμερου, που ήταν πραγματικά γόνιμο, αισθάνοµαι πραγματικά ότι άκουσα διάφορες πλευ- ρές που προώθησαν την δική poo γνώση και γενικότερα την γνώση γύρω α- πό το ζήτημα του τι σηµαίνει ένα πανεπιστήµιο. Μετά από αυτό το διήµε- ρο, θα πρέπει v’ αρχίσει µια δουλειά για να επιτευχθεί αυτός το στόχος και θα πρέπει η δουλειά αυτή να αρχίσει από την επιτελική οργάνωση της επί- τελικής οργάνωσης. Δηλαδή από το ποιες συγκεκριμένες διασυνδέσεις 146 οργανισμών θα ήταν απαραίτητες, για να έρθει σε πέρας αυτό το γιγάντιο έργο που θα πρέπει να γίνει στα δύο πρώτα χρόνια, ώστε το πρώτο papog του Πανεπιστηµίου να λειτουργεί σωστά. . Δεν θέλω να κάνω συγκεκριµένες προτάσεις, απλώς ήθελα ενδεχοµέ- νως να παρεμβαλω μιαν «ανησυχία» στην αισιοδοξία" αλλά, ανησυχία θε- τική, όπως είπα προηγουµένως. Δηλαδή, ήθελα να στρέψω την δυναµικό- τητα, την δυναμική που υπάρχει μέσα στην αισιοδοξία, προς μιαν άµεση πρακτική διέξοδο, έτσι ώστε να αντιµετωπίσει πραγματικά τα προβλήµα- τα. Ευχαριστώ. Πρόεδρος: Ευχαριστώ και εγώ τον κ. Τζώνο για την σχετική σύντομη εισήγησή του! Tov λόγο έχει ο κ. Φράγκος. Φράγκος: Και εγώ συμµερίζομαι απόλυτα αυτό που εκφράστηκε α- πό τον συνάδελφο Λαζαρίδη και από άλλους. Πραγµατικα, τα πράγματα μπαίνουν σε κάποιο δρόμο, αυτό είναι ολοφάνερο. Δεν θα ήθελα να εκ- φράσω ανησυχαστικές θεωρήσεις, ούτε να παρουσιάσω παραδείγµατα α- πό αλλά πανεπιστήµια σε ξένες χώρες. Θα παρουσιάσω δυο-τρία περιστα- τικά από την ίδρυση ελληνικών πανεπιστηµίων, περιστατικά που είναι πα- ραδείγματα προς αποφυγή. Το πρώτο παράδειγµα είναι η ίδρυση Φιλοσο- φικού Παραρτήµατος της Φιλοσοφικής Σχολής Θεσσαλονίκης στα Γιάν- νενα. Πηγαίνουν οι φοιτητές, ζητούν το Πανεπιστήµιο, αλλά Πανεπιστή- µιο δεν υπάρχει. Ζητούν άνθρωπο, δεν υπάρχει. Μετά από τρεις-τέσσερεις µέρες περιήγησης των φοιτητών, αρχίζουν οι διαµαρτυρίες των εφηµερί- δων, στέλνουµε τηλεγραφήματα και αποστέλλεται τότε ένας Γραµµατέας από το Υπουργείο Παιδείας και ένα τηλεγράφημα στον μακαρίτη Kama)- µένο να πάει στα Γιάννενα να περιµαζέψει τους φοιτητές και έτσι κάθονται και εγγραφούν τους φοιτητές. Περίπτωση δεύτερη: η ίδρυση Μαθηµατικού Τμήματος στα Γιάννενα, στην περίοδο της αποστασίας. Αρχίζει η τελετή µέσα σε µια αίθουσα της Παιδαγωγικής Ακαδημίας, αρχίζουν οι οµιλίες των τοπικών παραγόντων και ο τότε Πρόεδρος, o Γιάννης Αναστασιάδης, ανεβαίνει στο βήµα και λέει: «παρακαλώ όπως η πολιτική ηγεσία να φροντίσει να εκδοθεί το διά- ταγµα της ίδρυσης του Μαθηματικού Τµήµατος». Είχαν παει οι φοιτητές, οι διδάσκοντες και δεν είχε δηµοσιευθεί το διάταγμα της ίδρυσης! Είναι βέβαια λιγάκι κωμικά αυτά τα πράγµατα, αλλά συνέβησαν. Πιστεύω ότι δεν θα συμβούν εδώ. Τελευταία έχουμε την ίδρυση Ιατρικής Σχολής στα Γιάννενα. Κάνου- µε μιαν έπιτροπή από καθηγητές, φοιτητές, βοηθούν άνθρωποι της πόλης για να µεριµνήσουµε για το όλο πρόβλημα, να το μελετήσουμε, να το συζη- 147 τήσουμε. Προχωρούμε pa κάποια μελέτη αυτού του πράγματος και ξαφνι- κά καλεί o τότε Πρωθυπουργός Καραμανλής τον Αβέρωφ, τον Δήμαρχο, και διαφόρους τοπικούς παράγοντες, γρήγορα να κατεβούν στην Αθήνα, εκτάκτως, κατι πρόκειται v’ ανακοινωθεί, κάτι σπουδαίο, κάτι σηµαντι- κό. Κατεβαίνουν κάτω και ακούµε, «ω του θαύματος», αποφασίσθηκε η ί- δρυση της Ιατρικής Σχολής, παραμερίσθηκε τελείως όλη η δουλειά που εί- χαμε κάνει και αρχίζει η προσέλευση φοιτητών: διδάσκω εγώ την ψυχολο- γία, o άλλος ό,τι µπορεί να διδάξει, έρχεται ένας ανατόμος, δεν υπάρχουν πτώματα, και αρχίζει αυτό το πράγμα να «δουλεύει». To τελευταίο παράδειγμα είναι δυστυχώς αυτό. Δηλαδή, αρχίσαµε σωστή δουλεια, αρχίσαµε να µελετούµε, παρενέβη πολιτική βούληση εκεί- νης της εποχής. Είναι, δηλαδή, θέµα και πολιτικά να επιλυθεί σωστά η ί- δρυση ενός πανεπιστημίου. Διότι επλησίαζαν οι εκλογές την εποχή εκείνη και η τότε κυβέρνηση ήθελε να κάνει μια προβολή. 'Οταν, όµως, όπως τονίσθηκε και όπως τονίζω τώρα, όταν αρχίζουν τα πράγµατα να µελετούνται όπως μελετήθηκαν, µε τις προτάσεις που έγι- ναν, p’ αυτές που ίσως δεν είναι ολοκληρωµένες, που τις είδαμε όμως το- σο καλα βαλμένες, p’ Ola αυτά τα πράγµατα, αν δούµε αυτά τα παραδείγ- ματα προς αποφυγή, νοµίζω θα μπορέσει αυτό το Πανεπιστήμιο να προχω- ρήσει σωστά. Νομίζω ότι, αν αυτά τα πράγµατα δεν παραµέρισθούν, αλλά ληφθούν υπόψη, το Θεσσαλικό Πανεπιστήµιο θα είναι μία πραγματικότη- τα. Πρόεδρος: O K. Σβορώνος έχει τον λόγο. Σβορώνος: Θα ήθελα να είµαι σύντομος. Θα ήθελα να αναφέρω και εγώ ορισµένα παραδείγματα προς µίμηση και όχι προς αποφυγή. Η ίδρυση μιας σχολής ενός πανεπιστηµίου, δεν σημαίνει την άμεση θεσμική ρύθµι- ση. Η λειτουργία µιας σχολής, εξαρτάται από την διοικούσα επιτροπή. ΄Ε- χω μπροστά μου το παράδειγµα της Ιατρικής Σχολής στην Κρήτη. Η Σχο- λή δεν άρχισε ακόμα να λειτουργεί, γιατί η Διοικούσα Επιτροπή παρά τις πιέσεις δεν επέτρεψε ακόµα την λειτουργία της, πριν γίνουν όλες οι υποδο- μές. Η πρώτη δουλειά μιας διοικούσας επιτροπής είναι να δημιουργήσει o- µαδες ειδικές για να μελετήσουν για κάθε σχολή, για κάθε πρόβλημα, να συμπληρώσει τις υπάρχουσες μελέτες και να φτάσει ως την υλοποίησή τους. Και αυτό έγινε. Έγινε και για την Ιατρική Σχολή και έχουμε μπρο- στά µας ένα υπόµνημα εγκεκριμένο για το n πρέπει να γίνει, από πολλούς γιατρούς της χώρας. Θα γίνει το ίδιο πράγμα και για την µέλλουσα να ι- δρυθεί Σχολή Κοινωνικών και Οικονομικών Επιστημών. Ακόµη, η σύνδεση της τοπικής αυτοδιοίκησης αρχίζει µε την άµεση 148 συμμετοχή των εκπροσώπων της τοπικής αυτοδιοίκησης στην διοικούσα επιτροπή. Αυτά ήθελα να πω για ορισµένα πρακτικά πράγµατα, τα οποία μπορούν ίσως να βοηθήσουν την Διοικούσα Επιτροπή του Θεσσαλικού Πανεπιστημίου, που θα είναι αυτή που θ* αναλάβει την επίλυση όλων αυ- των των προβληµάτων. Πρόεδρος: Ο K. Σέκελης έχει τον λόγο. Σέκελης: Θα κάνω µία συνοπτική τοποθέτηση σ' αυτά που ειπώθηκαν το πρωί και σ' αυτά που ειπώθηκαν απόψε. Αρχίζοντας από την εισήγηση του K. Κωτσιόπουλου, παίρνοντας αφορµή από τον κ. Φράγκο, o οποίος έ- κανε αναφορά στα σημεία του τόπου. Αυτή η αναφορά στάθηκε αφορμή για va διατυπώσω μία πρόταση σχετικα pa την ανάπτυξη του Πανεπιστη- μίου στον ευρύτερο χώρο. Δεν ξέρω αν το γνωρίζει 0 K. Κωτσιόπουλος, o- παρχουν στο Κατηχώρι και εγκαταστάσεις της ανθρωπιστικής εταιρείας, οι οποίες δεν χρησιµοποιούνται καθόλου. Δεν ξέρω αν κανείς από τους αξιότιμους πανεπιστημιακούς είναι µέ- λος της ανθρωπιστικής εταιρείας, αλλά οι εγκαταστάσεις αυτές έγιναν pa mv φροντίδα και την πρωτοβουλία του αείµνηστου καθηγητή Κώστα Κουρµπέτη. Από τοτε, όµως, που πέθανε o Kooppnamg, δεν εµφανίσθηκε κανείς πανεπιστηµιακός. Αυτές λοιπόν οι εγκαταστάσεις είναι έτοιµες να χρησιµοποιηθούν για κάποια τµήματα ανθρωπιστικής κατεύθυνσης, όπως η ψυχολογία που πρότεινε ο K. Φράγκος το πρωί. Οι εγκαταστάσεις αυτές έχουν χώρους για να στεγασθούν οι φοιτητές, να διδάσκονται, κλπ. Η απόσταση είναι σχετι- κά µικρή και o χώρος αυτός εντάσσεται στον αστικό ιστό της πόλης. Πα- ράκληση λοιπόν στον κ. Κωτσιόπουλο και στην μέλετητική ομάδα, να πά- ρουν υπόψη τους αυτή την πρόταση. 'Ενα άλλο σηµείο, πάλι στην εισήγηση του κ. Κωτσιόπουλου, είναι το εξής: είδαμε να καταλαμβάνονται οι εγκαταστάσεις των σχολών επάνω στο Φυτόκο. Εκεί στεγάζονται τα Τεχνικά Λύκεια. Φοβούμαι μήπως, στην προσπάθειά μας να δώσουµε στέγη σε καποια τμήματα πανεπιστημιακά, δημιουργήσουμε ένα πρόβληµα στην µέση εκπαίδευση. Επίσης, πράγµατι, o επαγγελματικός κύκλος, τον οποίον έχει προτείνει o κ. Κωτσιόπουλος, µπορεί να προσφέρει πάρα πολλά στο κοινωνικό σύνολο. Είδα να γίνεται µια απλή νύξη στο θέμα των Ιατρικών Σχολών. Εδώ αναπτύσσονται κά- ποιες σχολές θεωρητικού επιπέδου, λείπουν όμως οι σχολές αυτές που θα έχουν προσφορά στο κοινωνικό σύνολο. Και επανέρχομαι στην πρόταση την οποία είχα κάνει χθες και γίνομαι πιο συγκεκριμένος. Αυτή την στιγμή έχει ψηφισθεί το Νομοσχέδιο για το Εθνικό Σύστημα 149 Υγείας. Για να μπορέσει να πραγµατοποιηθεί και να μπορέσει να εφαρμο- σθεί αυτός o Νόμος, θα χρειαστεί προσωπικό. Υπάρχει τροµερή έλλειψη ειδικευµένου νοσηλευτικού προσωπικού. Θα έπρεπε λοιπόν µέσα o’ αυτό το γενικότερο πλαίσιο, να ιδρυθούν και σχολές όπου να υπάρχει ένα πιο ει- δικευμένο νοσηλευτικό προσωπικό µε αντίστοιχη σχετική επιμόρφωση, διότι αυτα τα άτομα επιτελούν και κοινωνικό έργο. Πρόεδρος: Μήπως θα έπρεπε να κλείναμε το µέρος αυτό και να συζη- τούσαμε κάποιες κατευθύνσεις κάποιων κοινών χαρακτηριστικών, που βγήκαν από τις εισηγήσεις και τις τοποθετήσεις, για κάποια χρησιμοποίη- σή τους ευρύτερη; Ο K. Σιδηρόπουλος έχει τον λόγο. Σιδηρόπουλος (από τον Σύνδεσµο Δασκάλων): Στην Διήμερη αυτή Συνάντηση, είδαµε να περνάει το Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο μέσα από διά- φορες σφαίρες. Περάσαμε από την σφαίρα της απαισιοδοξίας, της συγ- κρατηµένης αισιοδοξίας, της μεγάλης αισιοδοξίας και, τέλος, της υπεραι- σιοδοξίας. Ο καθένας, βέβαια, σκέπτεται ανάλογα με αυτό που µπόρεσε va συλ- λάβει, μέσα από αυτήν την διαδικασία. Εκείνο που προσωπικά θέλω va a- πισηµάνω είναι ορισμένα από τα προβλήματα που ήδη υπάρχουν και που θα υπάρξουν και στο μέλλον. Και εξηγούμαι: Πρέπει σύντομα να ξεκαθαριστεί εάν οι προτάσεις του Διήµερου και οι επισηµάνσεις θα έχουν ένα πραγματικό, ουσιαστικό αποτέλεσµα, δηλα- δή αν θα ξεκινήσει η ίδρυση του Πανεπιστηµίου pa μια προοπτική ολοκλή- ρωσής του ή, για διάφορους λόγους, θα πάει στην πολυδιασπαση των τµη- µάτων, p’ Olag τις οδυνηρές συνέπειες για τη ζωή του.. 'Ενα δεύτερο πρόβλημα που τέθηκε, είναι το θέμα της επάνδρωσης των παιδαγωγικών σχολών pa την εξεύρεση των κατάλληλων πανεπιστη- µιακών δασκάλων. Το θέμα τέθηκε χθες στον K. POKo και η απάντηση, ο- σο και να μας ικανοποιεί, μας βάζει τουλάχιστον σε σκέψεις. 'Ενα τρίτο ακόµα πρόβλημα, που εμφανίστηκε έντονα εδώ µέσα, είναι το πρόβλημα που έθεσε έμμεσα αλλά επιτακτικά ο K. Παπαγιάννης pa το παράδειγµα των φοιτητών της βιολογίας, όπου σε σύνολο, όπως μας είπε, 156 φοιτητών, vao 3 δήλωσαν επιθυμία για αυτές τις σχολές. Οι υπόλοι- ποι φοιτητές, παρακολουθούν τα μαθήματα αδιάφοροι, γιατί δεν τους εκ- φράζουν, δεν τους αρέσει. Και είναι γνωστό ότι πρέπει v’ αγαπάς την δου- λειά σου για να µπορέσεις v’ αποδώσεις και να προσφέρεις. Με τέτοια δεδομένα, λοιπόν, έχουµε ένα φοβερό πρόβλημα που πρέ- πει v’ αντιμετωπισθεί το γρηγορότερο. Αναρωτιέµαι μήπως πρέπει v’ al— λάξει το σύστημα επιλογής, το σύστημα των εξετάσεων ή μήπως πρέπει να . :..-, . 150 καταργηθούν οι εξετάσεις. 'Ενα τέταρτο πρόβληµα, τέλος, που πρέπει v’ αντιμετωπισθεί με την λειτουργία των παιδαγωγικών τµηµάτων, είναι το πρόβληµα της επιμόρ- φωσης των δασκάλων και νηπιαγωγών αλλά συγχρόνως και της παιδαγω- γικής και ψυχολογικής κατάρτισης των καθηγητών, όπως το επισήμανε o Πρόεδρος της ΕΛΜΕ. ΄Ετσι, νομίζω ότι πρέπει από τώρα να αντιµετωπι- σθεί αυτό το θέμα, της µετεκπαίδευσης και επιμόρφωσης, με την παραπέ- ρα επέκταση των παιδαγωγικών τµηµάτων σε παιδαγωγικές σχολές, όπου θα εκπαιδεύονται μαζί δάσκαλοι και καθηγητές και, στη συνέχεια, θα µπορούν να συνεχίσουν για μεταπτυχιακές σπουδές. Το τελευταίο αυτό εί- ναι ένα κενό που υπάρχει στην χώρα pag και πρέπει να αντιμετωπισθεί. Ευχαριστώ Πρόεδρος: 0 κ. Παπαγιάννης έχει τον λόγο. Θ. Παπαγιάννης: Τρεις παρατηρήσεις. Η µία είναι αρχιτεκτονική. Βε- βαίως όλοι συμφωνούμε ότι είναι παρα πολύ καλό οι εγκαταστάσεις να χωροθέτηθούν μέσα στον ιστό της πόλης. Θέλει όμως κάποια προσοχή. Πρέπει va υπάρξει µέσα στην πόλη ένας χώρος, στον οποίον οι φοιτητές θα κυριαρχούν. Δεν πρέπει δηλαδή οι φοιτητές να αισθάνονται ξένο σώµα στην πόλη. Νομίζω ότι το παράδειγμα του Πανεπιστηµίου της Θεσσαλονίκης εί- ναι πολύ καλό, διότι έχει ένα σχετικό χώρο αυτονοµίας, όπου οι φοιτητές πράγµατι κυριαρχούν. Δεύτερη παρατήρηση, σε σχέση p’ αυτά που είπε ο K. Φατούρος σήμε- ρα, είναι ότι πέρα από την απογραφή των εγκαταστάσεων που πρέπει να γίνουν στον θεσσαλικό χώρο, πρέπει να γίνει και μια απογραφή του αν- θρώπινου δυναμικού του θεσσαλικού χώρου. Σε σχέση δηλαδή με τις μελ- λοντικές δραστηριότητες του Πανεπιστημίου, πρέπει να απογραφεί τι δυ- ναµικό υπάρχει από πλευράς ανθρώπων, από πλευράς δραστηριοτήτων εκπαιδευτικών ή πολιτιστικών, από πλευράς επιστή μονικών ερευνών κλπ. Και, τέλος, θέλω να καθησυχάσω τους φίλους καθηγητές, γιατί έχω µιαν αισιοδοξία, η οποία δεν προέρχεται παρά από τρία συγκεκριμένα Θέ- ματα. Πρώτα απ' όλα, είναι η αισιοδοξία ενός ανθρώπου που δεν περιμένει να συµβούν πράγματα αλλά πιστεύει ότι τα πράγματα πρέπει να τα κυνη- γάει κανείς. Και αυτό πιστεύω ότι πρέπει να ισχύσει και στην πόλη αυτή. Δεν πρέπει να αισιοδοξεί επειδή ελπίζει ότι κάποια πράγματα θα λυθούν pa to Πανεπιστήμιο, αλλά γιατί η περιοχή πρέπει να τα φτιαξει. Δεύτερη πηγή αισιοδοξίας είναι αυτό που μας είπε χθες ο Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας, δηλαδή, ότι μπορεί κανένας να θε- 151 σμοθετεί, αλλά είναι τα λαϊκά κινήµατα που πράγματι δηµιουργούν. Και, σ' αυτή την περιοχή, γύρω από το θέμα του Θεσσαλικού Πανεπι- στημίου, υπάρχει λαϊκό κίνημα. Τρίτη αισιοδοξία είναι ότι σ' αυτή την συγκεκριμένη περιοχή, το Πα- νεπιστήμιο έχει στήριξη. Δεν μπορεί να συμβεί στην πέριοχή αυτή αυτό που συνέβη στην Κρήτη, δηλαδή, να έχει το Πολυτεχνείο ένα τεχνικό μό- νον. Γιατί, εδώ, το Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο θα έχει το Τεχνικό Επιμελη- τήριο, Θα έχει τις υπηρεσίες των δύο Δήμων, θα έχει το Δηµοτικό Κέντρο Ερευνών-Μελετών του Βόλου, θα έχει τους μελετητές της πολεοδομικής α- νασυγκρότησης της περιοχής" όλοι αυτοί µαζί αποτελούν ένα μέτωπο, με κύριο θέμα το Πανεπιστήµιο. Δεν μπορεί, ακόµη, να συμβεί αυτό που συνέβη στα Γιάννενα, να έρθουν οι φοιτητές και να μην υπάρχει υποδομή, γιατί οι Δήµαρχοι θα ξεσηκώσουν τον κόσμο στο πόδι. Θάχουµε λοιπόν μία τέτοια υποδομή κοινωνική στην περιοχή, που poo δηµιουργεί αισιοδο- ξία. Ευχαριστώ. Πρόεδρος: Ευχαριστούμε. Τον λόγο έχει ο K. Μπάκας. Μπάκας: Παρακολουθώντας το Συνέδριο αυτό, με θέμα «το Θεσσαλι- κό Πανεπιστήμιο και o ρόλος του Βόλου», ως εκπρόσωπος της Διδασκα- λικής Οµοσπονδίας της Ελλάδας, βρίσκω ότι η συζήτηση που έγινε ήταν για μένα ενημερωτική και, μπορώ να πω, για τους παράγοντες του Βόλου, εποικοδοµητική. Γιατί θα μπορέσουν µέσα από τα συμπεράσματα αυτά να προωθήσουν το θέμα και η ίδρυση και λειτουργία του Θεσσαλικού Πανεπι- στηµίου να είναι σύντοµα µία πραγματικότητα. Αυτό είναι µια ευχή. Πιστεύω ότι το ξεκίνημα κάθε νέου πανεπιστημίου έχει πολλές ιδιαι- τερότητες και αυτές επίσημάνθηκαν, και από την άποψη του χώρου, της χωροταξικής κατανομής των σχολών που θα απαρτίζουν ένα πανεπιστή- μιο, αλλά και από την άποψη της εύρεσης του απαραίτητου προσωπικού που θα στελεχώσει αυτές τις σχολές. Πιστεύω ότι έχει γίνει κατανοητό σε όλους για ποιούς λόγους είναι α- παραίτητη η ίδρυση ενός πανεπιστηµίου σε µια περιοχή όπως η Θεσσαλία. Και αυτό ξεκινάει από την ιδιαιτερότητα του χώρου της περιοχής που ζη- τάει το πανεπιστήμιο, που ζητάει την ίδρυση αυτή. Νοµίζω ότι o χώρος o θεσσαλικός έχει τις δυνατότητες να στη ρίξει έ- να πανεπιστήµιο που θα είναι ισότιµο pa τα αλλά πανεπιστήμια της χώρας μας. Μπορώ να πω ότι, στο µέλλον, ίσως γίνει το Πανεπιστήμιο το Θεσσα- λικό από τα πρώτα πανεπιστήμια στη χώρα, γιατί βρίσκεται στο κέντρο της Ελλάδας όπου μπορούν να έρχονται φοιτητές από όλο τον ελλαδικό χωρο. 152 Δεν θέλω να επιμείνω σε περισσότερες λεπτοµέρειες, γιατί τα θέματα εκείνα τα οποία σχετίζονται µε τους δασκάλους έχουν καλυφτεί από τον κ. Φράγκο και από τον συνάδελφο τον κ. Σιδηρόπουλο του Συλλόγου Δα- σκάλων του Βόλου. Οπωσδήποτε, τα άλλα θέματα, που έχουν σχέση pa ng περιοχές και τις εγκαταστάσεις που θα χρησιµοποιηθούν, τα ανέπτυξε ο K. Κωτσιόπου- λος στην εισήγησή του. Εκείνο που θα ήθελα όµως να επισημάνω εδώ από την δικιά poo μεριά είναι ότι, ως Διδασκαλική Ομοσπονδία θα στηρίξουμε μια τέτοια προσπά- θεια αποκέντρωσης των πανεπιστημίων και ότι έχουμε τη δυνατότητα, µε όλους τους δασκάλους που υπάρχουν σε κάθε ελληνικό χωριό, σε κάθε πόλη, να μπορέσουμε αυτή την άποψη να την κάνουμε κτήµα όλου του ελ- ληνικού laoO‘ va ιδρύσει, δηλαδή, να συντηρήσει αλλά και να δυναμώσει τα επαρχιακά πανεπιστήμια. Θα αναφέρω ένα θέμα που σχετίζεται με τα παιδαγωγικά τμήματα, κάτι που είπε ο καθηγητής κ. Φράγκος για την σημερινή πραγµατικότητα, αλλά και οι άλλοι εισηγητές. Δεν θα πρέπει να υπάρχει μια πολυδιάσπαση στο Πανεπιστήµιο, πρέπει να υπάρξει επιστηµονική ολοκλήρωση μέσα σ' αυτό το Πανεπιστήμιο. 'Ολες οι σχολές, όλα τα τµήματα, που θα ιδρυθούν στο Θεσσαλικό Πανεπιστήμιο, θα πρέπει να είναι συγκεντρωµένα, για να υπάρχει αυτή η κινητικότητα και η μεταφορά των πολιτισμικών και των πολιτικών ιδεών από τους φοιτητές, που θα προέρχονται από διαφορετικά μέρη της Ελλάδος και από διαφορετικά κοινωνικά στρώματα. Ευχαριστώ Πρόεδρος: Ευχαριστούμε τον κ. Μπάκα. Τον λόγο έχει o K. Μάργα- 0ης… Μαργαρης: Υπάρχει μια λογική που µας λέει ότι σύμφωνα με τις χωροταξικές μελέτες το Πανεπιστήμιο γίνεται εδώ. Προτείνω στην επι- τροπή που µελετάει την ίδρυση του Πανεπιστηµίου του Βόλου να επιταχύ- νει τις εργασίες της για να έχουµε όσο το δυνατόν γρηγορότερα αποτελέ- σµατα. Πρόεδρος: Ευχαριστούµε τον κ. Μάργαρη. Από την συζήτηση, µέχρι τώρα, προσπάθησα να κρατήσω µερικά σηµεία. Αυτά ίσως να τα χρησιμο- ποιήσει η Οργανωτική Επιτροπή στην συνέχεια, προς οποιαδήποτε κατεύ- θυνση νομίζει. Βέβαια, μια συζήτηση για το ποια ακριβώς θα είναι αυτά τα σηµεία θα γίνει και o’ allo κείμενο, οπότε δεν τα εκφωνώ παρά μ' αυτή την προοπτική. 153 Το πρώτο σημείο ήταν, ότι το Πανεπιστήμιο γίνεται πραγματικότητα. Είτε έγινε από µία βιαστική και αμελέτητη σειρά αποφάσεων, είτε έγινε pa άλλες διαβαθμίσεις σοβαρότητας και ανάλυσης που έχει εξαντληθεί, το Πανεπιστήμιο είναι στην πόρτα της πραγματικότητας. Το Πανεπιστήµιο αυτό είναι αποτέλεσµα αρκετά µακροχρόνιων προσπαθειών και αρκετά συστηµατικών μελετών, τουλάχιστον από την τοπική αυτοδιοίκηση της περιοχής. Το δεύτερο σηµείο αφορά σε γνωστά χαρακτηριστικά που επαναλαμ- βάνονται εδώ, δεν παύουν όµως να είναι κάποια κοινά χαρακτηριστικά γνωρίσματα στις συζητήσεις που έγιναν. Το δεύτερο λοιπόν σηµείο είναι ό- τι η υπερβολική κατάτμηση δεν μπορεί να αποτελεί ιδρυτικό στοιχείο του Θεσσαλικού Πανεπιστημίου. Το τρίτο σημείο είναι η προοπτική για ένα ορισμένο ολοκληρωμένο πανεπιστήμιο, το Πανεπιστήμιο το Θεσσαλικό. Το πρώτο λοιπόν είναι η πραγματικότητα, το δεύτερο η κατάτμηση, το τρίτο ένα ολοκληρωμένο πανεπιστήμιο προς όλες τις κατευθύνσεις. Το τέταρτο σημείο είναι, και αυτό φαίνεται από μία παρατήρηση που έκανε πριν 0 K. Μάργαρης, ότι θα πρέπει το Πανεπιστήμιο να προσανατο- λιστεί προς µιαν ανασύνταξη των επιστημονικών και επαγγελματικών κα- τευθύνσεων. Να μη γίνει μια αντιγραφή απ' αυτά που έχουν γίνει µέχρι τώ- ρα. 'Οπου µπορεί να χρησιμοποιηθεί μια αντιγραφή, θα πρέπει να χρησιμο- ποιηθεί, όπου μια διαφοροποίηση, να χρησιµοποιηθεί και, όπου µια και- νούργια λύση μπορεί να χρησιμοποιηθεί, Θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί. Αυ- τό ταιριάζει τόσο µε τις ιδιαιτερότητες όσο και με την σχέση pa mv παρα- γωγή- Το πέμπτο σημείο είναι ότι δεν Θα πρέπει να είναι vao τµήµατα, σχο- λές για πρώτο δίπλωμα, αλλά θα πρέπει να µπορούν να είνει αυτόνομες pa ειδικές κατευθύνσεις, ακόμη και µεταπτυχιακές 1 ή 2 ή και 3 χρόνων, από την πρώτη στιγμή που θα ιδρυθεί ή αμέσως µετά. Σ' αυτή την κατεύθυνση µπορεί να ζητήσει κανείς επιστηµονικές κατευθύνσεις, όπως η διαχείριση του χώρου που μας είπε ο κ. Παπαμίχος το πρωί. Ακόμη, φαίνεται ότι ο Βόλος ζητάει, και φυσικά έχει τεκμήρια, ότι κατευθύνσεις όπως οι μηχάνι- κοί βιομηχανίας πρέπει να αποτελέσουν τµήματα του Θεσσαλικού Πανε- πιστή µίου. Το έβδοµο σημείο είναι ότι δεν θα πρέπει να οδηγηθεί o BOlog σε ένα ι- δρύματικό campus, απομονωμένο από την ζωή της πόλης. Οι δυνατότητες υπάρχουν, και από τις πιο θετικές, φορμαλιστικές πλευρές και από τις πιο δημιουργικές κατευθύνσεις. Δηλαδή, δυνατότητες και για κτίρια συγκε- κριμένα και για εγκαταστάσεις. Το όγδοο σημείο είναι, ότι δεν πρέπει να υπάρξει µία αρνητική περίο- 154 δος στην πρώτη φάση της δηµιουργίας του Θεσσαλικού Πανεπιστημίου. Το τελευταίο σημείο είναι ότι χρειάζεται μια σηµαντική εγρήγορση αλλά και μια προετοιμασία, ώστε, τη στιγμή της λειτουργίας, η υποδοχή να είναι υποδοχή ενός τελειωμένου οργανισμού προς αυτούς που θα έρθουν να αρχίσουν να δουλεύουν εκεί ως φοιτητές. Αυτό σημαίνει προετοιµασία ψυχολογική και κοινωνική για τις αναγ- κες του Θεσσαλικού Πανεπιστηµίου και προετοιμασία του διδακτικού προσωπικού, των χώρων και των εγκαταστάσεων. Αυτές είναι περίπου κάποιες κατευθύνσεις που εγώ τουλαχιστον σκέ- φτηκα. Θα μπορούσε η Οργανωτική Επιτροπή όχι vaov αυτά αλλά και άλλα να τα χρησιμοποιήσει και να φτάσει ίσως σε κάποιο σύντομο επιχει- ρησιακά διατυπωμένο κείμενο, με το οποίο μπορεί να ενισχύσει τις όσες μέχρι τώρα ενέργειες γίνονται ή να αρχίσει καινούργιες ενέργειες, προετοι- μάζοντας an’ αυτή τη στιγμή αυτό που θεσμικά θα γίνει με τιε ενέργειες των αρμόδιων υπηρεσιών. Τζώνος: Πρέπει από τώρα να υπάρξει µία προσπάθεια διαγραφής των συνιστωσών για την µελέτη του πράγματος, προτού θεσμοθετηθούν α- κόμη αυτές οι ενέργειες. Αυτό είναι, ίσως, ένα δέκατο σημείο. Παπαγιάννης: Σ' αυτά τα 10 σημεία νομίζω ότι συμφωνούμε όλοι και θα μπορούσαμε να τα αποδεχτούμε ως πόρισμα του Συνεδρίου. Είναι πραγματι κοινή έκφραση του Συνεδρίου και πρέπει να τα υιοθετήσει και να τα αποδεχτεί. Φράγκος: Εγώ νομίζω ότι ιδιαίτερα πρέπει να τονιστεί ότι πραγµατικά διαπιστώνεται μια εργασία που έχει γίνει από την τοπική αυτοδιοίκηση, α- πό τον πληθυσμό, γενικότερα, του Βόλου, από το λαό, και ότι όλα αυτά οι- ποτελούν ιδιαίτερα εχέγγυα για να προωθηθεί η ίδρυση του Πανεπιστη- µίου. Χρειάζονται αγώνες για να γίνουν αυτα τα πραγµατα, υπάρχουν ό- µως οι προύποθέσεις για να τα διεκδικήσει o laOg του Βόλου. Πρόεδρος: Τον λόγο έχει o K. Καραγεωργίου. Καραγεωργίου: Θα µου επιτρέψετε να πω ότι έχω την εντύπωση ότι, για σήμερα, το Πανεπιστήμιο συγκροτείται ως υποκείµενο µέσα σε μια συµβολική τάξη. Και συμφωνώ με τον κ. Παπαγιάννη ότι τα πορίσµατα αυτά, τα οποία είναι 10 σηµεία, θα πρέπει να προβληθούν ως θετικότερο α- ποτέλεσμα όλης αυτής της διήµερης προσπάθειας. Πρόεδρος: Ως τελευταίος προεδρεύων και ως μέλος αυτής της σύνα- 155 ξης, νοµίζω ότι πρέπει να χειροκροτήσουµε την τοπική αυτοδιοίκηση, την Δηµαρχία του Βόλου. Μ. Κουντούρης (Δήµαρχος Βόλου): Θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους πανεπιστηµιακούς και τους επιστήμονες, που πάρα πολύ µας βοήθη- σαν για να γίνει ένας σωστός προβληματισμός γύρω από την ίδρυση του νέου Θεσσαλικού Πανεπιστημίου. Θέλω να πιστεύω ότι αυτό εδώ το Διή- µερο Συµπόσιο µε την συµµετοχή του K. Σβορώνου, του κ. Φατούρου, του κ. Τζώνου, του κ. Λαζαρίδη, της ομάδας του K. Κωτσιόπουλου, του κ. Φράγκου, του κ. Μάργαρη και όλων των άλλων που συνέβαλαν, θα είναι µια σημαντική στιγμή για την ίδρυση του νέου Πανεπιστημίου. Σας ευχαριστώ για την πραγματική σας συµβολή και πολύ περισσότε- ρο για την αγάπη που δείξατε προς την προσπάθειά µας για την ίδρυση του Πανεπιστηµίου του Θεσσαλικού. Ευχαριστώ UNIVERSITY STUDIO PRESS Εκδόσεις Επιστημονικών Βιβλίων & Περιοδικων Κων Μελενικου Ι]||5 τηλ. 209637 & 2091137 Θισσπλσνικη . . .. .. - . ι.... . * ..... ν… :. ,΄ι. ...!… , > ι…«ΞΞψ… . ... . ... , .. . .ιι

, ""Κ|ΤΖογ΄ Α. ΜΑΚΡΗ . χ & ΄οΝκΑΔκ τε. z ΖΞι"ΡΑφο( & ?0ω81% ..8! 33? Prior. >ΘΞΈδΒ έξω!!! Ο .. 24€… νδ; 'Η σειρά ""Ελληνική Λαϊκή Ψξχνη" τοπ 'Εκδοτιποσ μας Οίκου προγραµματίσΘηκε µέ τί φιλοδοξία νά &ποτελ€σει όπείΞΏυνη καί Ξρτια είκονογραφημξνη παρουσίαση τών θησαυ- ρών της έλληνικης λαϊκής καλλιτεχνικής παράδοσης.'Εγκαινιάστηπε µέ τη "Λαϊκή Ψ€χν1 το6 Πηλίου" τοδ Κίτσου Μακρή ιοί συνεχίστηκε µέ την "'Ελληνική Λαϊκή Φορεσιά" τΞς 'ΑγγελικΗς Χατζημιχάλη καί τά "'Ελληνικά Παραδοσιακά Κοσμήματα" οσο "Αγγελου µελη. βοριΞ. σε τή μελέτη το6 Κίτσου Μακρή "Χιονιοδίτες Ζωγράφοι" παρουσιάζεται η πλούσια ζωγραφική παράδοση ένος µικροδ δοεινοΞ χωριοΞ της 'Ηπείρου, τών Χιονιάδων. ?οειΞστη. καν πέντε χρόνια συστηματικης Ξρευνας καί µελέτης τον γνωστοδ λαογράφου γιά νά ολο- κληρωθεί τό Ξργο αύτ6. Οί δυσκολίες ύπ5ρξαν πολλες καί µεγάλες επειδη οί ΧιονιαδίΞεε ζωηράφσι άφησαν "εργο σκορπισμένα σέ κάνω άπό έκατό µικρά δυσπρόσιτα χωριάι 'Η πρόθεση της "Μέλισσας" νά γνωρίσει στό έλληνιπό ψιλότεχνο κοινό, τμηµατικά έλ- λΞ συστηματικά, τή λαϊκή µας τέχνη σέ δλες της τίς έκδηλώσεις συνδυΐζεται άναγπαστι- κά µε τη δυνατότητα έξασσάλισης δπε58υνων καί προετοιµασμξνων µελετητδν, πρΞγµα πού είναι πολύ δύσκολο στην &ποσπασµατικη καί &νοργάνωτη έλληνική πνευµατική ζωή. ""τσι, η σειρά παρουσίασης των σχετικών έκδδσεων νά προσδιορίζεται άπό τίς δυνατότητες πού παρέχει η χώρα µας, με μοναδικό γνώμονα την ύψηλή στάΘµη τών μελετών καί την άρτια έκδοτικη έµφάνιση.'Η Διεύνυνση της "Μέλισσας" Exam πλήρη συναίσθηση τών.μεγά!λων δυσχεριδν πού Εµφανίζει µιά τέτοια προσπάθεια, την Ξνναρρύνει οµως η Ξπίγνωση της σπουδαιότητας πού Έχει, εί8ιπά σήμερα, η &σομοίωση τών γόνιµων στοιχείων της ξννι- κής µας κληρονοµιάς. Με την έπιστράτευση δλων τδν πνευµατικδν δυνάµεων πού διαθέτει 'ζ'χώρα µας στον τοµέα αδτδν, μέ την πείρα τών συνεργατδν της καί µέ το σύγχρονο Ego- πλισμ6 της Ξχει την πεποίθηση πώς νά έπιτ6χει στούς µεγάλους της στόχους.Οί τέσσερις πρώτοι τόµοι &ποτελσΒν Θετική έγγύησηγι'αδτδ. ΠΡΟΛΟΓΟΣ? "!! έργασία αύτή έπιχειρεί µιά πρώτη καί μερική έφαρµογή τής όρχής πού 6 συγγρα. φέας της διατύπωσε στόν πρόλογο τού βιβλίου του "'Η Λαϊκή Ψέχνη τοό Πηλίου". "Έγραφε East πώς " ή µελέτη τής λαϊκής τέχνης µιας Ελληνικής περιοχής δέ μπορεί νά έχει Εστω καί σχετική πληρότητα χωρίς παράλληλη γνώση τής τέχνης όλων τών περιοχών τής χώρας μας καθώς καί τών γειτονικών λαών". Ψεχνίτεςρ µόνοι ή σέ συνεργεία, ξεκινούν άπό διά- φορες περιοχές καί περιτρέχουν όλόκληρη τήν 'Ελλόδα, καί πιό πέρα όκόμα. Οί πιό όνο- µαστοί έκπρόσωποι τής πηλιορείτικης λαϊκής τέχνης έμαθαν τήν τέχνη καί δούλεψαν καί σ'Ξλλους τόπους. 'Ο γλύπτης Ηίλιος πρίν δουλέψει στό συνεργείο τού αρχιτέκτονα Δήμου %ηπανιώτη στό Πήλιο, έργάζεται στήν πατρίδα του Ζουπόνι, τό σημερινό Πεντάλοφο, κι &- νήκει στό συνεργείο τοπ πρωτοµάστορα Γιώργου Κρύστα, όπως &πέδειξαν πρόσφατες έρευ… νες.1 Κι & ίδιος δ &ρχιτέκτονας, όπως φανερώνεται άπό τό έπίΘετό του Ζηπανιώτης, χα- τόγεται άπό τό σηµερινό Πεντάλοφο, ήν καί τόν συναντοήµε σέ κατάστιχο τής έκκλησίας τού ?ωτήρα ταγορΞς, παιδί όκόµα, να προσφέρει χρήµατα γιά λογαριασμό τής µητέρας του Κατερίνας. 'Ο Θεόφιλος πρωτοζωγραφίζει στή Μυτιλήνη, σχηµατίζει τήν είκαστική του γλώσσα στή Σµύρνη, µένει τριάντα χρόνια στό Πήλιο καί ξαναγυρίζει στήν πατρίδα του "υτιλήνη, όπου συνεχίζει νά ζωγραφίζει ώς τό θάνατό του τό Μάρτη τοή 1934.2 "Ο Παγώ- νης έρχεται στό Πήλιο άπό τό ήπειρώτικο χωριό Χιονιάδες έτοιµος ζωγράφος. "Οχι, με… βαια, ώριμος &κ6μα. Κι ό γραφικός του χαρακτήρας γίνεται πιό στρωτός µέ τα χρόνια. 'Από τό πρώτα του έργα είναι καί οί τοιχογραφίες στήν έκκλησία τής 'Αγίας Μαρίνας Κισ- σού -1802- όπου όπογρόφει ώς Παγώνης Χιονιαδίτης, μέ τή σημαντική Προσθήκη "Ex φυλής Πασχαλέδες". 'Επειδή ή θέση τού Παγώνη, καθώς καί τού γιού του 'ΑΘανόσιου, είναι ση- µαντική στή λαϊκή ζωγραφική τού Πηλίου, όδηγήΘηκα στή σκέψη πώς έπρεπε νά &νιχνεύσω τίς ρίζες τής τέχνης του. Κι &κόµα νά ξεκαθαρίσω τή σημασία τής φράσης "Eu φυλής Πασ- χαλόδες", πού γιά νά τή βάλει σέ τόσο έπίσηµη θέση, ed πρέπει να τής έδινε κάποιο ί- διαίτερο βάρος. 'Η έργασία, λοιπόν, αύτή πρέπει νά Θεωρηθεί σέ συμπλήρωμα τής µελέτης γιά τήν πηλιορείτικη λαϊκή τέχνη. "Ετσι άρχισε στό 1975, καί συνεχίστηκε πέντε καλο- καίρια συνέχεια, ή έρευνα στήν "Ήπειρο, τή Δυτική Μακεδονία, τή Θεσσαλία καί τήν 'Α- καρνανία. 'Αρχικός δδηγός ή ώραία συναγωγή στοιχείων γιό τούς χιονιαδίτες ζωγράφους πού έκανε & ντόπιος ίερέας Γεώργιος Παίσιος.3'Αρχειακό ύλικό έλάχιστο βρέθηκε γιατί ή περιοχή δοκιµάστηκε σκληρό &πό τόν έµφύλοο σπαραγµό. Διγοστή καί ή σχετική Βιβλιο= γραφία.'Η έρευνα κάλυψε πάνω άπό έκατό χωριό καί όχτώ μοναστήρια, όπου ύπήρχαν πλη- ροφορίες ή ένδείξεις πώς ύπήρχαν έργα χιονιαδιτών ζωγράφων. Οί πληροφορίες όφορούσαν &ποκλειστικό τό &γιογραφικό τους έργο. "Η "κοσµική" τους ζωγραφική έµενε έντελώς &- µνημόνευτη. Καί πρόκειται γιό τό πιό ζωντανό καί δροσερό τµήμα τής χιονιαδίτικης ζω- γραφικής. Βρέ0ηκαν είκοσιδυό σπίτια διακοσμηµένα, άπό τό όποία µερικά διατηροήσαν τίς τοιχογραφίες σέ καλή κατάσταση, τό περισσότερα σέ μέτρια καί σέ µερικό ύπήρχαν µόνον ίχνη. Γέροντες µας μίλησαν καί γιά Ελλα διακοσμημένα σπίτια πού καταστράφηκαν ή έπι- --ψ: "."-ύ; : ; -; . 2 σκευάστηκαν µέ θυσία τής ζωγραφικής τους διακόσµησης. Είναι πολύ πιθανό πώς ένα με- γάλο µέρος της άνήκε σέ χιονιαδίτες. Παλιές φωτογραφίες, σχέδια, άνθίβολα, έπιστολές, μαγνητοφωνηµένες συνεντεύξεις καί άλλα στοιχεία, έκατοντάδες φωτογραφιών καί έγχρω- μων διαφανειών πού τραβήχτηκαν σέ κάθε τόπο, άποτελούν τό όλικό πάνω στό όποίο στη- ρίζεται ή Εργασία αύτή. Πρώτος ό συγγραφέας της έπισηµαίνει τήν άνεπάρκειά του. Γιά τό λόγο αύτό θεωρεί τό βιβλίο τούτο όχι όλοκληρωµένη µελέτη άλλά έκτεταµένη παραπομ- πή τού βιβλίου του γιά τή λαϊκή τέχνη τού Πηλίου. 'Λπό τό συγκεντρωµένο φωτογραφικό ύλικό δημοσιεύονται έδώ άντιπροσωπευτικά δείγ- µατα άπό άγιογραφίες, έπιγραφές, τοπία, προσωπογραφίες, νεκρές φύσεις, άνθογραφίες, πού καλύπτουν όλη τή γνωστή µας περίοδο δραστηριότητας τών χιονιαδιτών. 'Επίσης δη- µοσιεύονται παραλλαγές ένός άπό τά διακοσμητικά θέµατα πού συναντούμε συχνότερα, γιά νά µπορέσει ό άναγνώστης νά διαπιστώσει τό ποσοστό έλευθερίας μέ τήν όποία οί παρα- δοσιακοί µας ζωγράφοι χειρίζονται µερικά σταθερά θέµατα. Θερµές είχαριστίες άπευθύνονται σέ όσους µέ εύγένεια καί προθυµία βοήθησαν τήν έρευνα καί ίδιαίτερα τόν παπά-Γιώργη ΠαΤσιο, τό γιατρό Βασίλειο Χρήστου, τό συνταξι- ούχο δάσκαλο Στέφανο Ζωγράφο άπό τούς Χιονιάδες, τό δάσκαλο Βύρωνα Βαρζώκα άπό τό Κα- πέσοβο, τό γυμνασιάρχη κ. Φραγγούλα καί τόν κ. Βασδεκά άπό τό Σκαµνέλι, τόν κ. Γιώργο Μπαλτή άπό τήν Πυρσόγιαννη, τόν παπά-Δηµήτριο Βουζοπλή άπό τούς Νεγάδες, τό δάσκαλο ' καί συγγραφέα:κ. Κώστα Λαζαρίδη άπό τό Κουκούλι, τή δεσποινίδα Μαρία Παπάζογλου άπό τό Τσεπέλοβο, τήν κυρία Μπακόλα άπό τό Δίλοφο, τόν κ. 'Αντώνη Γεράση άπό τό Γοργοπό- ' ταµο, τόν έπίτιµο γυμνασιάρχη κ. Στάθη Λαµπρίδη άπό τά Πάνω Πεδινά, τή δεσποινίδα Νι- καίτη Κοντούρη, ήθοποιό, άπό τά Κάτω Πεδινά, τό διευθυντή τής "'Ηπειρωτικής ΄Εστίας" κ. Δηµοσθένη Κόκκινο, τήν έπιτροπή τού περιοδικού "'Αρµολόι", τόν πεζογράφο κ. Γιάν- νη Βατζιά άπό τό Μεταξοχώρι 'Αγιάς, τό γιατρό κ. Λάνταβο πού ύπηρετούσε στήν 'Οξύνεια Καλαμπάκας, τό µοναχό Σεραφείµ άπό τήν 'Αγία Τριάδα Βυθού, τό γιατρό κ. Λαυρέντη 'Α- γορίτση άπό τή Δράκια Πηλίου, τόν Πρόεδρο τής 'Βνώσεως Ζαγορισίων κ. Κλεόβουλο Βλαδί- κα, τόν έπίτιµο γυµνασιάρχη κ. Στάθη Οίκονόµου καί όλους τούς ίδιοκτήτες σπιτι"ων δι- ακοσμηµένων άπό χιονιαδίτες ζωφράφους. OI XIONIAAEZ ΑΠΟ TA META TOY 680v AIQNA ΩΣ TA ΜΕΣΑ TOY 2006 T6 µικρό αύτό χωριό βρίσκεται στήν έπαρχία τής Κόνιτσας, κοντά στά άλβανικά σύ- νορα. 'Αφίνοντας άριστερά τό δρόµο Κόνιτσας - Νεάπολης, ένας µέτριας βατότητας έπαρ- χιακός δρόµος φέρνει στήν Πυρσόγιαννη. 'Από έκεί σκυρόστρωτος, όχι σέ καλή κατάσταση, δρόµος περνάει άπό τή Βούρμπιανη καί προχωρεί πρός 16 Πληκάτι. Πρίν φτάσουµε σ'αύτό ύπάρχει άθλιος χωµατόδροµος, πάλι άριστερά, πού όδηγεί πρός τούς Χιονιάδες. 'Από τόν άριθµό τών σπιτιών πού σώζονται ή πού κείτονται σέ έρήπια φαίνεται πώς οί κάτοικοί του ποτέ δέν ξεπέρασαν τούς τετρακόσιους. Τό 'Επιτελικό Γραφείο τού έλληνικού 'Υπουρ- γείου τών Στρατιωτικών µάς δίνει στά 1880 τόν άριθµό τών 348 κατοίφρν.4 'Ασφαλώς στη- η ρίζεται σέ έπίσηµα στοιχεία τουρκικής άπογραφής. "Αλλωστε, ένα χρόνο άργότερα, σέκοι- ___ **… ….-.-…..…….…… 3 νοτικό φορολογικό κατάλογο έμφανίζονται 85 φορολογούµενοι οίκογενειάρχες, πού μέ µέσο όρο 4 µέλη κατά οίκογένεια µάς δίνει τόν άριθµό 340. "Αν 6 μέσος όρος 4 µελών κατά οί- κογένεια φαίνεται μικρός θά πρέπει νά ύπολογίσουµε πώς μερικές οίκογένειες είναι όρφα- νές άπό πατέρα -σηµειώνονται µέ τό όνοµα τής χήρας- καί σίγουρα άλλες θά ήταν καινούρ- γιες, πρίν όλοκληρώσουν τόν κύκλο τής παιδογονίας των. Χαρακτηριστική ένδειξη γιά τή θέση τής γυναίκας µέσα στήν κοινωνία είναι τό ότι οί χήρες δέν άναγράφονται μέ τό βαφ- τιστικό τους όνομα δίπλα στό έπίθετο άλλά µέ τό άνδρωνυµικό, π.χ. Γιώργαινα Μανδρίτη, Νικόλαινα Τζουβάκα, Νικόλαινα Πασχάλη κ.λ.π. καί μόνο μία άπό τίς έξη χήρες άναγράφε- ται µέ τό βαφτιστικό της, ή Δέσπω Χρήστου.5 Δυστυχώς, οί περιπέτειες τού χωριού έξαφά- νισαν σχεδόν όλα τά κοινοτικά καί ίδιωτικά έγγραφα πού θά έπέτρεπαν νά έχουμε πληρέ- στερη είκόνα τής κοινωνικής, οίκονοµικής καί πολιτιστικής ζωής τού χωριού. Πάντως δέ φαίνεται νά παίζει κάποιο σημαντικό ρόλο στήν περιοχή. Θά πρέπει νά σηµειωθεί έδώ ότι στόν τόσο κατατοπιστικό χάρτη τής 'Ηπείρου, πού σχεδιάζει στά 1833 6 Κοσμάς Θεσπρωτός,6 δέν έµφανίζονται οί Χιονιάδες, πού…µόνο στό κείμενο µιά φορά άναφέρονται άπλώς άνάμε- σα στά χριστιανικά χωριά τής Επαρχίας Κολλόνιας.7 'Ακριβέστερα στοιχεία γιά τόν άριθμό τών κατοίκων έχουμε άπό τό 1913, δηλαδή µετά τήν άπελευθέρωση τής 'Ηπείρου. 'Ο πραγµα- τικός πληθυσμός, σύµφωνα μέ τά στοιχεία τής Στατιστικής 'Υπηρεσίας τής 'Ελλάδος, στά 1913 ήταν 300 κάτοικοι, στά 1920: 288, στά 1928: 280, στά 1940: 239, στά 1951: 65 /µε- τακίνηση τού πληθυσμού τών όρεινών οίκισµών πρός τά άστικά κέντρα μέ τόν έµφύλιο πόλε- μο/, στά 1951=105, στά 1971: 14. Στά 1976 βρήκαµε 12 µόνιμους κατοίκους πού στά 1979 έγιναν 9. 'Η είκόνα είναι άποκαρδιωτική. 'Εδώ καί µερικά χρόνια έπαψε νά λειτουργεί καί τό Δηµοτικό Σχολείο τού χωριού. Δέν ύπάρχει ούτε µικροµάγαζο. 'Η οίκονοµία τού χωριού ήταν κυρίως κτηνοτροφική. 'Εν τούτοις, 16 όνοµα τού χωριού µάς παρέχει καί µιά χρήσιµη πληροφορία= χιονιάδες ήταν οί µεταφορείς πιεσμένου χιονιού άπό σκιερές όρεινές τοποθεσίες πού "χορταίνουν τήν πολιτείαν τό καλοκαίρι χιόνια", κα- τά τήν έκφραση παλιού ήπειρώτη λόγιου. 'Η μεταφορά χιονιού άπό διάφορες περιοχές δέν περιορίζονταν μόνο πρός τίς πολιτείες τής 'Ηπείρου καί τά κονάκια τών πλούσιων Τούρκων µά έφτανε ώς τήν Κέρκυρα όπου "κομίζουν χιόνια µέ τό πλοίο, καί πίνουν οί άρχοντες καί εύγενείς Κερκυραίοι τές λείµονάδες καί λοιπά καταψυκτικά καί δροσιστικά ποτά".8 'Εκτός άπό τούς κατοίκους τής Πρεµετής, τών βουνών τής Λιαπουριάς καί τής Χειμάρρας, καί οί κάτοικοι τών Χιονιάδων άσχολούνται µέ τό ίδιότυπο αύτό είδος έµπορίου, ίσως μάλιστα σέ μεγαλύτερο ποσοστό γι΄αύτό καί 16 χωριό τους παίρνει τό όνοµα Χιονιάδες, όπως συμβαί-… νει καί µέ άλλα έλληνικά χωριά, π.χ. Χαλκιάδες, Χουλιαράδες, Καρβουνάδες, Μελισσουργοί. Οί περιορισμένοι πόροι τής περιοχής άναγκάζουν ένα ποσοστό άπό τόν άντρικό πληθυσ- µό νά άσχοληθεί µέ τεχνικά έπαγγέλματα. κάθε χωριό είδικεύεται σ'έναν τομέα, ή Πυρσό- γιαννη καί ή Βούρμπιανη στήν οίκοδοµική, 6 Γοργοπόταμος στήν ξυλογλυπτική, οί Χιονιά- δες στή ζωγραφική. 'Εστίες ζωγραφικής δραστηριότητας ύπάρχουν καί άλλού, όπως τό Καπέ- σοβο, ή Σαμαρίνα, ή Γαλάτιστα, τό Φορτόσι, τό "Αγιον "Ορος. Θά ήταν ύπερβολή νά τά χα- ρακτηρίσουμε καλλιτεχνικά κέντρα. Δέ δημιούργησαν καμµιά ίδιαίτερη σχολή στόν τομέα ...........-.....!;ιιιιιιιιιιιΞίΞ;ΞΞ=ι----ι … µ…, 4-4 Γ 4 τους. "Εβγαλαν καλούς, μέτριους καί κακούς τεχνίτες στό ύφος καί στό έπίπεδο άντίστοι- χων δραστηριοτήτων όλόκληρης τής τουρκοκρατούμενης ΄Ελλάδας. Μοναδική, ίσως, έξαίρε- ση οί ζωγράφοι άπό τήν Κλεισούρα τής Δυτικής Μακεδονίας πού έργα τους συναντήσαµε στό χωριό τους, στό Νυµφαίο καί στό Πάπιγκο. Κατά τό δεύτερο µισό τού 19ου αίώνα, κι άσφα- λώς έπειδή δέχονται τήν άκτινοβολια τής πρωτεύουσας τού έλεύθερου "Ελληνικού Κράτους, διαµορφώνουν ίδιαίτερο ύφος, λαϊκό-νεοκλασσικό. XE µερικές περιπτώσεις φτάνει ώς τήν άπομίμηση γλυπτικής, μέ πλασµατικές ζωγραφιστές κόγχες μέσα στίς όποίες άποδίδονται µόνο µέ σκιοφωτισμ6 άρχαιότροπες µορφές. Θεοί, Μούσες, Καρυάτιδες, οί 'Εποχές τού Χρόνου, οί αίσώπιοι µύθοι, 6 χορός τών Μουσών μέ τόν 'Απόλλωνα, είναι τά θέµατα πού τούς άπασχολούν.9 'Επίσης, ή κύρια έπαγγελματική δραστηριότητα τών μαστόρων σκορπίζε- ται πρός διάφορες κατευθύνσεις μέσα καί έξω άπό τήν 'Ελλάδα καί έλάχιστα καλύπτει τίς τοπικές άνάγκες σέ θρησκευτική καί κοσμική τέχνη. Τά σπίτια τής Πυρσόγιαννης καί τής Βούρµπιανης είναι σχετικά πενιχρά µπροστά σέ δημιουργήματα τών µαστόρων τους σέ άλλα μέρη.100ί ζωγράφοι τών Χιονιάδων, µέ τό τόσο πλούσιο έργο, έλάχιστα δείγματα τής τέχ- νης των άφησαν στό δικό τους χωριό: λίγες καί µεταγενέστερες τοιχογραφίες στήν έκκλη- σία τού 'Αγίου 'Αθανασίου, µερικές φορητές είκόνες καί ούτε ένα διακοσµηµένο σπίτι. Τό τέµπλο τής έκκλησίας τού Γοργοπόταµου δέ συγκρίνεται µέ τό θαυµαστό τρυπητό ξυλό- γλυπτο τέμπλο τής Μητρόπολης "Ιωαννίνων πού έγινε άπό τεχνίτες τούυ χωριού αύτού. 'Η είδίκευση κάθε χωριού σέ έναν τοµέα έκφράζεται καί μέ χαρακτηριστικές φράσεις, όπως "Ποιός έχτισε τόν Κόσμο; -Oi nupooy1avvi1cgf", "Χιονιαδίτης είσαι; Ζωγράφος είσαι:". Κι έδώ δέν θά πρέπει νά φτάσουµε στήν όπερβολή νά πιστεύουµε πώς όλοι οί "αντρες πού δέν άσχολήθηκαν μέ τήν κτηνοτροφία γινότανε χτίστες, ζωγράφοι ή ξυλογλύπτες. 'ονοµα- στοί καί πέρα άπό τήν περιοχή είναι οί λαϊκοί µουσικοί τής Πυρσόγιαννης καί τής Βούρ- µπιανης. 'Από τήν Πυρσόγιαννη κατάγονται καί άξιοι λιθογλύφοι, οί λεγόμενοι πΞλΞκάνΞι, μέ ίδιαίτερη έπίδοση στίς σκαλιστές προσόψεις τζακιών, όπως 6 Γιάννης Νίτσος, & Baci- λης Στύλος, 6 Γιώργος Παπανικολάου, 6 Γιώργος Βατσκαλής καί άλλοι. ΄Υπάρχουν πληροφο- ρίες καί γιά χιονιαδίτες ξυλογλύπτες. Κατά όμάδες, τά λεγόμενα "µπ'λούκια" ξεκινούσαν άρχές τής άνοιξης γιά νά 6110106- ψουν µέ τό τέλος τού φθινόπωρου. Βασικά χρονικά όρόσηµα ήταν οί γιορτές τών δύο καβα- λαρέων άγίων, τού "Αι Γιώργη τήν άνοιξη καί τού "Αι Δηµήτρη τό φθινόπωρο.'Π άναχώρη- ση τών µπουλουκιών συνοδεύονταν άπό µικρές άποχαιρετιστήριες γιορτές.Τό είδος τής προ- συµφωνηµένης έργασίας καθόριζε καί τή σύνθεση, σέ άριθµό καί είδικότητες, τού κάθε μπουλουκιού. Πολυάριθµα τών χτιστάδων, µικρότερα τών ξυλογλύφων καί µέχρι πενταµελή τών ζωγράφων. Τό γενικό σχέδιο καί ή έπίβλεψη τής όλης δουλειάς άνήκει στόν πρωτομά- στορα. Γύρω στά 1800 συναντούµε γιά τόν πρωτοµάστορα τών χτιστάδων τό λόγιο χαρακτη- ρισµό ά ρ χ ι τ έ κ τ ων /Δήμος Ζηπανιώτης, µοναστήρι 'Αγίου 'Αθανασίου Λαύκου 1795/9 καί τών ζωγράφων i σ τ ο ρ ι 0 γ ρ ά φ o ς | Μιχαήλ, μοναστήρι 'Αγίας Τριάδας Βυθού 1802/. , , … …,- ζ! 5 'Η έπαγγελματική συσσωμάτωση τών χτιστάδων καί τών ξυλογλύφων άκολουθεί τόν παν- ελλήνιο τύπο τού ρουφετιού ή ίσναφιού."Ετσι είναι όργανωμένοι οί "κουδαρέοι"/χτιστά- δες/ τής Πυρσόγιαννης καί τής Βούρµπιανης καί οί "ταγιαδόροι"/ξυλογλύπτες/ τού Γοργο- πόταµου, πού παλιότερα λεγότανε Τούρνοβο.12 Στήν έπαγγελματική συσσωµάτωση τών ζωγρά- φων άπό τούς Χιονιάδες ύπάρχει κάποια ίδιοµορφία πού θά τήν έξετάσουµε άργότερα. ‘H μικρή κοινωνία τών Χιονιάδων δέν παρουσιάζει, τουλάχιστο άπό τό 180 αίώνα πού έχουμε σίγουρες πληροφορίες γιά τή ζωγραφική τους, τή βουκολική γραφικότητα μέ τήν 6- ποία παρουσιάζεται γενικά άπό τούς παλιότερους ίστορικούς ή ζωή τού έλληνικού χωριού, "Εχει τίς κοινωνικές της διαστρωµατώσεις. Αύτές δέν άντιστοιχούν µέ τά στρώματα τού κόντρα-πλακέ, όπου 0i διαφορετικές κατευθύνσεις τών ίνών τού ξύλου συμβάλλουν στή συν- οχή καί στερεότητα τού σύνολου. 0i σχέσεις τών διαφόρων κοινωνικών στρωμάτων είναι έ- νεργές καί άνταγωνιστικές. Οι κοτζαμπάσηδες παίζουν βασικά, καί γιά δικό τους όφελος, τό ρόλο τού διαβιβαστή τών βαρών τής τουρκικής φορολογίας καί τών έκκλησιαστικών είσ- φορών στά κατώτερα στρώµατα. Στό µοναδικό φορολογικό κατάλογο, πού τυχαία διασώθηκε, τού 1881, παρατηρούμε πώς ή γενική τουρκική φορολογία καταµερίζεται, μέ άστάθµητη σέ μάς άντικειμενικότητα, άνάλογα µέ τήν οίκονομική στάθµη τού κάθε νοικοκυριού. Τά δικαι- ώµατα τού δεσπότη καθορίζονται µέ βάση τά τέσσερα γρόσια καί µέ συντελεστές άπό 1 ώς 3. Πέ άγνωστα σέ µάς κριτήρια καθορίζονται τά άλλα κοινοτικά βάρη, όπως ή κατασκευή γέφυ- ρας, οί δρόµοι, 6 µισθός τού δραγάτη. Σηµειώνουμε πώς οί αύξοµειώσεις στόν καταµερισ- μό τής γενικής τουρκικής φορολογίας κατά νοικοκυριό δέν είναι άκριβώς άντίστοιχες µέ τίς κοινοτικές έπιβαρύνσεις. Οί έπαγγελµατίες πληρώνουν καί φόρο έπιτηδεύµατος χωρίς, πάλι, σταθερούς συντελεστές. 'Από τό φόρο έπιτηδεύµατος φαίνεται πώς οί ζωγράφοι έχουν άπό τά ύψηλότερα είδοδήματα στό χωριό. Μέ τόν τουρκικό Νόµο "περί βιλαετίων" τού 1859 έµφανίζεται καί στούς Χιονιάδες τό άξίωµα τού µ o υ χ τ ά ρ η, οίκονοµικού διαχειρι- στή. Στά 1892 μουχτάρης είναι 6 "Ιωάννης Δηµ. Βούρης, άδελφός τού ζωγράφου Ζήση Δ. Βού- ρη. Φαίνεται πώς oi μουχτάρηδες, κατά κανόνα άπό τήν τάξη τών κοτζαμπάσηδων, έδειχναν μεγάλη σκληρότητα στόν καθορισμό καί τήν είσπραξη τών φόρων. Κυκλοφορούσε στούς Χιονιά- δες, τέλη 19ου αίώνα, ένα καυστικό σατυρικό τετράστιχο " "Ερµο παληκάρι - Πάρε το χαμ- πάρι - Βάλανε µουχτάρη - "Ολα θά στά πάρει". Μόνον έμµεσες καί άσαφείς πληροφορίες έχουµε γιά δυαδική δράση πού ν'άπέβλεπε στήν άρση ή μείωση τών κοινωνικών καί οίκονομικών διαφορών. Αύτές, άκόµα καί στά έξωτερικά, μά τόσο άποτελεσματικά, στοιχεία τους, όπως οί φορεσιές, κατοχυρώνονται καί άπό τήν 'Εκ- κλησία, όπως φαίνεται καί άπό τήν έγκύκλιο τής 24ης 'Οκτωβρίου 1803 τού 'Επίσκοπου Κο- ζάνης καί Σερβίων πού καθορίζει µέ λεπτομέρειες τή γυναικεία φορεσιά τών τριών κοινωνι- κών τάξεων καί άπειλεί µέ άφορισμό καί καταγγελία στίς τουρκικές άρχές όποια γυναίκα ντυθεί μέ φορεσιά άνώτεΡης τάξης.'Επίσης, στίς άπεικονίσεις κτητόρων ή δωρητών έκκλη- σιών ή φορεσιά τών "άρχόντων" είναι έντελώς διαφορετική. Συχνές είναι οί άτομικές προσ- πάθειες γιά µεταπήδηση άπό ένα στρώμα σέ άλλο άνώτερο ή καί γιά µίμηση τού τρόπου ζωής 6 τών άνώτερων στρωµάτων. Χαρακτηριστικό σύµπτωµα στήν τέχνη, κυρίως στή ζωγραφική, εί- ναι ή έπίφαση πολυτέλειας,δηλαδή ή άποµίµηση άκριβών καί δυσεύρετων ύλικών µέ άλλα φτη- νά καί προσιτά. "Eva µέσο διαμαρτυρίας είναι καί ή πολιτική σάτυρα. ‘0 δάσκαλος 'Ιωάν- νης Μ. Καραγιάννης συντάσσει " Εκ τού προχείρου καί µερικά ποιήµατα, έν τών όποίων ά- ναφέρεται είς τήν κακήν διοίκησιν καί διαχείρισιν τών ΐοινοτικών πραγμάτων 616 τής τό- τε Δημογεροντίας" γράφει 6 Γεώργιος Παίσιος. Διαφορετική είναι ή αίσθηση τού χρόνου στά διάφορα κοινωνικά στρώματα. Στούς κτη- νοτρόφους είναι κυκλική καί µικροπρόθεσµη | χειμώνας-άνοιξη-καλοκαίρι-φθινόπωρο/, στούς έµπορους καί χειροτέχνες-ζωγράφους γραµμική /πρίν άπό τόσα χρόνια-πέρισυ-φέτος-τού χρό- νου/ καί στούς κοτζαµπάσηδες κάθετα γραµμική | 6 παραπαπούς µου-ό κακούς μου-ό πατέρας μου- τά παιδιά μου/ έπειδή ένα άπό τά ίδεολογικά στηρίγματα τής κοινωνικής τους έπιβο- 1 λής είναι καί ή "εύγένεια" τής καταγωγής τους άπό "καλή σειρά". . Γιά τήν ύπαρξη σχολείων στούς Χιονιάδες oi κάπως σίγουρες πληροφορίες φθάνουν ώς τά 1826, τότε πού δίδασκε µέ άκτινοβολία καί στά κοντινά χωριά 6 Κωνσταντίνος Δηµητρι- άδης Κοσκινάς. 'Ο Γεώργιος Παίσιοε μάς πληροφορεί πώς σχολείο λειτουργούσε "ύπό τήν ίδίαν στέγην τής παλαιάς ΄Ξκκλησίας άγ. 'Αθανασίου οίκοδοµηθέν διαµέρισµα, Εχον τήν είσοδον έκ τής θύρας τού γυναικκωνίτου, καί τό όποίον κατηδαφίσθη κατά τήν άνέγερσιν τής έκκλησίας κατά τό έτος 1866". Κάποιο σχολικό κτίριο φαίνεται πώς χτίζεται στά 1858 µέ δωρεά τής Αίκατερίνης Χρήστου ΠαπΞ.14 ξάξά τή μαρτυρία τού Γεώργιου Παίσιου είχε µόνο µιά μικρή καί σκοτεινή αίθουσα διδασκαλίας καί διαµέρισμα γιά κατοικία τού δάσκα- λου. Στή θέση τού σχολείου αύτού χτίζεται στά 1905 16 σχολικό κτίριο πού ύπάρχει καί σήµερα. Δύτό χαρακτηρίζεται "εύπρεπέστερον" καί "όπωσδήποτε ύγιεινότερον" άπό τό προη- γούµενο. Είναι στόν τύπο πολλών σχολικών κτιρίων τών τελευταίων χρόνων τής Τουρκοκρα- τίας στήν "Ήπειρο. 'Η χρήση ντόπιων δομικών ύλικών καί μερικά στοιχεία τής τοπικής άρ- χιτεκτονικής τό έντάσσουν άνετα στό ύφος τού χωριού. 'Ο ζωγράφος Παγώνης, πού έρχεται στό Πήλιο γύρω στά 1800, δείχνει άπό τό γραφικό του χαρακτήρα καί τίς άνορθογραφίες του πώς ξέρει κάποια κολυβογράµματα, χωρίς νά εί- ναι βέβαιο πώς φοίτησε 05 σχολείο τού χωριού του ή σέ κάποιο άλλο τής περιοχής. Είναι σχεδόν βέβαιο πώς πολλές φορές στή μαθητεία τής ζωγραφικής περιλαµβάνεται, τήν έποχή του, καί ή διδασκαλία τής γραφής, άπαραίτητη στήν άσκηση τού έπαγγέλµατος. 'Ο γραφι- 16g χαρακτήρας καί ή όρθογραφία τού Παγώνη βελτιώνονται βαθμιαία στό Πήλιο. 'Ο χιονια- δίτης ζωγράφος Χριστόδουλος άντιγράφει στά 1846 τήν "'Ερμηνεία τών ζωγράφων " τού Διο- νύσιου άπό τή Φουρνά τών 'Αγράφων µέ στρωτό γραφικό χαρακτήρα. 'Αργότερα, άπό τό τελευταίο τέταρτο τού 18ου αίώνα, στό σχολείο τών Χιονιάδων γί- νεται συστηµατικότερη διδασκαλία. Δάσκαλοι άλλοτε είναι ντόπιοι καί άλλοτε προέρχονται άπό διάφορα ήπειρώτικα χωριά, τή Ζίτσα, τή Βούρμπιανη, τήν Πυρσόγιαννη, 16 Tofipvoao. Τήν έποπτεία τού διορισμού τών δασκάλων είχε 6 Μητροπολίτης Βελής καί Κονίτσης άλλά ή µισθοδοόία βάραινε τό χωριό. T6 σπίτια τών Χιονιάδων είναι λιθόχτιστα διόροφα, σέ τετράγωνη τά περισσότερα κά- … …. - ". .…-- --…..… τοψη καί μέ σχιστπλιθική έπικάλυψη τής τετράριχτης ξύλινης στέγης. Σπάνια έχουν έ- ξωτερικά κάποια άπλή λιθανάγλυφη διακόσμηση. T6 τέμπλο τής έκκλησίας είναι άπλό ξύλι- νο. Θά πρέπει9 όµως, νά σηµειώσουμε έδδ πώς ή σημερινή έκκλησία χτίστηκε στά 1866, δη- 1006 σέ έποχή παρακµής τής παραδοσιακής ξυλογλυπτικής. Ξέρουμε, άπό πολλές άλλες περι- πτώσεις, πώς τό τέμπλο τής παλιάς έκκλησίας δέν ξαναστήνονταν στήν καινούργια, πολύ περισσότερο άν είχε φανερά σημάδια φοράς από τό χρόνο. Πολλές φορές συναντούμε, σέ νάρ- 0ηκες ή γυναικωνίτες, τµήµατα θαυμαστών ξυλόγλυπτων τέμπλων πού άντικαταστάΘηκαν άπό µέτρια νεότερα. 'Η γυναικεία φορεσιά, όπως φαίνεται άπό ςωτογραφίες τού τέλους τού 1θου αίόνα, άκολουΘεί σέ γενικές γραµμές τή φορεσιά τής περιοχής Κόνιτσας. Κατά τήν ϊ- δια έποχή στούς άντρες έχει έπικρατήσει ή εύρωπαίκή φορεσιά. Προσωπογραφία, όμως, έργο τού χιονιαδίτη Θωµά ΜαρινΞ, παριστάνει άντρα πού φορεί φαρδύ κόκκινο φέσι µέ µαύρη φούντα, άσπρο πουκάμισο, σκουρογάλαζο γελέκι, όμοιόχρωµο έπενδύτη καί ίσως φουστανέλ- λα/άπεικονίζεται δς τή µέση/.1Ξ 'Από τά στοιχεία πού έχουµε σχηµατίζουµε τήν τυπική είκόνα τής ζωής όλων τήν μι- κρόν δρεινδν χωριδν τής 'Ππείρου, χωρίς τή λάμψη µερικΞν ζαγοροχωριδν. Η ΕΠΑΓΓ?ΜϊΑΤΙΚΗ ΣΥΣΣΩΜΑΨΩΣΉ ΤΩΝ ΖΩΓΡΑΦ9Ή Γιά τήν έπαγγελµατική δργάνωση καί 16 διδασκαλία τής τέχνης στούς Χιονιάδες δέν ύπάρχουν παλιές γραπτές μαρτυρίες, πράγμα πού άφησε έλεύΘερο τό πεδίο σέ κάθε μορφής είκασίες, άπό τίς οποίες δέν ξέφυγε παλιότερα καί 8 όποφαινόµενος."Επαγγελματική δργά- νωση καί έκμάΘηση τής τέχνης είναι άλληλένδετες σέ μορφές χειροτεχνικδν συσσωµατώσεων κατά τήν Τουρκοκρατία. T6 έθιµικό τους δίκαιο καθόριζε όχι µόνο τούς όρους άσκησης τού έπεγγέλµατος άλλά καί τίς συνθήκες καί τά στάδια μαθητείας μέ τή βαθµιαία άνάληφη 31o καί µεγαλύτερων εύθυνΞν κατά τήν παραγωγική διαδικασία. 'Ο Εύριπίδης Σούρλας µιλάει χω- ρίς δισταγμό γιά 'Αγιογραφική Σχολή τήν Χιονιάδων.16 ‘0 δρος Γχολή έδδ είναι άβάσιμος είτε μέ τήν έννοια τού 'Εκπαιδευτήριου τήν πάρουµε είτε σά µιά "σχολή" τέχνης µέ πρωτό- τυπο καί ίδιαίτερο ύφος.'Ο ίδιος δέν τό ξεκαθαρίζει. Πιό προσεκτικός καί πλησιέστερος στά πράγματα 6 Γεώργιος Παίσιος µιλάει γιά "µακροχρόνια σειρά τής Οίκιακής 'Αγιογραφι- κής Σχολής τήν Χιονιάδων".1?Μέ τόν 600 "οίκιακής" άποκλείει τό ένιαίο έκπαιδευτήριο. Ούτε µέ τήν έννοια τής καλλιτεχνικής σχολής τόν χρησιμοποιεί γιατί 6 ίδιος μέ πολλή σε- μνότητα σηµειώνει στόν πρόλογο τού βιβλίου του: "Κατά τήν σύνταξιν τής παρούσης, ήμε"ις? µή έχοντες είδικότητα τινά περί τά τοιαύτα, δέν έπιχειρήσαµεν νά έπιφέρωµεν κρίσεις έπί τήν έργων τών Χιονιαδιτδν άγιογράφων. Τούτο είς άλλους έναπόκειται. "Οσα έγράψαµεν καί γράφοµεν σήµερον περί αύτδν, ταύτα άναφέρονται είς τό ίστορικ6ν τής 'Αγιογραφίας µέρος καί άποβλέπουν είς τήν έν µέρει πλήρωσιν ένός κενού, τό δποίον έδηµιουργήΘη άπό τής άρ- χής άκόµη τής έµφανίσεως τής τέχνης αύτής είς τό χωρίον τούτο". Είναι φανερό πώς µέ τόν 600 'Αγιογραφική Σχολή έννοεί τήν άγιογραφική παράδοση, πού πραγµατικά ύπάρχει στό χω- ριό του. ‘0 ίδιος σέ πολχά σημεία τού βιβλίου του άναφέρεται σέ διάφορες "Υ€νΞΞζ" ζω- … ΄γράφων. 'Βπίσης 6 Παγώνης, όταν τοιχογραφεί στά 1802 τήν 'Αγία Μαρίνα Κισοού, στό Πήλιο, , ! ι ? .---.-- 8 γράφει στά κιονόκρανα τής μεγάλης αύτής τρίκλιτης βασιλικής τό ίστορικό τής άγιογρά- | φησης καί δπογράφειι "Χείρ δωρεούντος παγούνι κωσταντί χιωνιαδύτι Εκ φυλής πασχαλάδες". !!ιόφερτος άκόµα στό Πήλιο κρατάει τήν ήπειρύτικη προφορά τού δνόµατός του καί σηµει- ώνει τόν τόπο τής καταγωγής του. 'Αργότερα, όταν έγκατασταθεί μόνιµα στή Δράκια τού Πηλίου, θά όπογράφει ώς "δρακιώτης". Αύτό άλλωστε, τόν διευκολύνει καί έπαγγελµατικά γιατί στή Δράκια καί όχι στούς Χιονιάδες πρέπει νά τόν άναζητήσουν πιθανοί νέοι πελά- τες του. Είναι συνήθεια τόν συγχρόνων του νά σημειώνουν τόν τόπο καταγωγής των. 'H Ρα- λάτιστα, ή "Αρτα, τό Φορτόσι, τό Καπέσοβο, οί Μηλιές, τό Νεµπεγλέρ, τό Λινοτόπι καί πολλά άλλα µέρη έµφανίζονται σέ έπιγραφές άγιογραφιύν.0ί σαµαρινιύτες πολλές φορές βραχυγραφούν τόν τόπο τής καταψνγής των µόνο µέ τά σύµφωνα "σ.µ.ρ.ν.". Οί χιονιαδίτες ζωγράφοι μέ πολλόυς τρόπους σηµειώνουν τήν καταγωγή τους : "Ex κόµης Χιονιάδες", "En Χιονιάδων", "άπό χωρίον Χιονιάδες", "Ex Χιονιάδες", "Χιονιαδίτου", " Χιονιαδίτη", "Χι- ονιάδες","άπό Χιονιάδες τής έπαρχίας τού 'Αγίου Βελάς". Στήν έπιγραφή τής 'Αγίας Μα- ρίνας Κισσού τό πιό Ενδιαφέρον σηµείο είναι 6 προσδιορισμός "Ex φυλής Πασχαλάδες". 'ο Χριστόφορος Περραιβός στήν "!Ιστορία τού Σουλίου καί Πάργας" πού τύπωσε στά 1857, γρά- φει στή σελίδα 17 "Είς τά τέσσαρα ταύτα χωρία ύπάρχουσι διάφοροι φυλαί, φάραι κοινύς όνοµαζόµεναι". Σά άλλα σημεία τού βιβλίου του άναφέρεται στή "Φυλή τόν Εοτσαραίων", στή "φυλή τύν Ζερβαίων" κ.τ.λ. δηλαδή σέ γνωστές σουλιώτικες φάρες. 'Επίσης & Γεώρ- γιος Πα'ι'σιος σόκοΆ΄ά ΄;βι'α44ρΜ ε.…ψά-.ψκ………ω Υψ…άποσθέτει Μ" πλα στά όνοματεπώνυμά τους "Eu τής γενεάς Πασχαλάδων", "Eu τής γενεάς τόν Τσάτσαίων Πασχαλάδων", "Μαρινύς". 'Η έπιτόπια έρευνα, σέ συνδυασµό μέ τίς ένδείξεις τού Παγώνη καί τού Παϊσιου, ξεκαθάρισε τό θέµα. Οί ζωγράφοι τόν Χιονιάδων δέν &κολούθησαν τή συντεχνιακή έπαγγελ- ματική δργάνωση άλλά συνέχισαν τό χωρισμό σέ φόσες, κοινωνικές όµάδες πού στηρίζον- ται στήν κοινότητα καταγωγής άπό τή σειρά τού πατέρα. 'Η "φυλή" τού Παγώνη καί ή "γε- νεό" τού Παίσιου είναι ή γνωστή φάρα µέ τήν έσωτερική της διάρθρωση καί ίεραρχία. Te- λικά άποδείχτηκε πώς οί χιονιαδίτες ζωγράφοι ύς τό τέλος τού 180v αίύνα άνήκαν σέ δύο φάρες, στούς Πασχαλάδες καί τούς Μαρινάδες. Στίς άρχές τού 19ου αίύνα δηµιουργείται ένα παρακλάδι τών Πασχαλάδων, οί Τσατσαίοι ή Ψσατσαίοι Πασχαλάδες. Γενάρχης τύν Toa- τσαίων λογίζεται & "ίστοριογράφος" Μιχαήλ.18Τό "Τσατσαίοι" ξεκίνησε άπό σκωπτικό καί µέ δυσκολία έγινε αποδεκτό άπό τούς ίδιους. Βασικά οί φάρες τόν Χιονιάδων παραμένουν κτηνοτροφικές, μέρος µόνον άπό τούς άντρες τους έπιδίδεται στή ζωγραφική. Γύρω στά 1880 μέ 1900 οί ένήλικοι άντρες ύπολογίζονται γύρω στούς 140 καί οί ζωγράφοι τήν ί-. δια περίοδο είναι 11 ή 12, δηλαδή ποσοστό 8 στά εκατό τού ένεργού άντρικού Ηληθυσμού. Οί Πασχαλάδες κατοικούσαν στή συνοικία πού βρίσκεται βορειοδυτικά άπό τό κέντρο τού χωριού καί είχαν κοινό τους έργαστήριο, όπου γινότανε καί ή µαθητεία τόν νέων ζωγρά- φων, ένα ψηλό κτίριο πού οί ντόπ΄ιοι τό έλεγαν "ή κούλα τών Πασχαλάδων". 'Η πούλα τύν Πασχαλά5ων έπεσε τήν έποχή τού Μεσοπόλεμου καί στή θέση της έχτισε καινούργιο σπίτι …η fit-n ….. παραθερισμού δ συνταξιούχος δάσκαλος Στέφανος Ζωγράφος. ΐύζεται σέ έρείπια τό παρά- σπιτο τής κούλας. 'Από τά μέσα τού 19ου αίώνα πολλοί έργάζονται καί στά σπίτια τους. Σώζεται σέ καλ, κατάσταση τό σ.ι τι όπου έργάσθηκαν οί Παοχαλάδες Ζωγράφοι Γεώργιος, Πατθαίος, Ζήκος, 'Απόστολος, Σωκράτης καί Κωνσταντίνος. Οί Μαρινάδες κατοικούσαν χα- µηλότερα καί σ ζεται, όχι σέ καλή κατάστ «an, τό κοινό τους έργαοτήριο, πολλοί παςρ- ,? ω . νσυν έπύνυμο τό έπαγγελµατικό τους Ζωγράφος. Στίς αρχές το' 900" αζωυ1 έχουµε σςγου- on μαρτυρία πές δ Σωκράτης Ζωγράφος διατηρούσε έργαστήριο καί στά Γιάννινα.19 Στά έβγαστήρια αυτό οί µικροί µαθητευόµενοι ξρχιζαν από βοηθητικές δουλειές, όπως τό τρί… φιμο τήν χρωµάτων πάνω στό µαρµάρινο "τριβίδι" καί τήν προετοιμασία τύν έπινανειύν. "Υστερα προχωρούσαν στό γέµισµα δροιόχρωµων έπιφανειύν Επάνω στό γενικό σχέδιο /ού- β Με, φορεσιές έδαφος..../ καί σταδιακά άναλαβαίναν περισσότερο'ύπεύουνες έργασίςς ύσπου, όριµοι πιά, νά φτάσουν στή σχεδίαση καί στό Γωγοάφισμα λεπτο µερει?υ /πρόσωπα, πτυχώσεις, κεντίδια..../. τό έπάγ ελμα έδινε στούς χιονιαδίτες ζωγράφους άνεση οίκονομιπή που τους έπέτοε… πε νά ζούν µέ κάποιαν άρχοντιά. Μεταφέρω έδύ περιγραφή τού 1947. "?τξ µετ.ςασή µας στούς Χιονιάδες έπισκευΘήκαμε καί τό 'Αρχοντικό τού Ζωγράφου. Σεργιανίσααε το "Αρχον- τικό αύτό, όπως βρισκότανε τήν έποχή έκείνη, τριγυρίσαμε τίς κάµαρες καί τούς όντά- - δες, περ …εργασθΞκ… τήν όµορφη αύλή του πού ήτανε στολισµένη µέ λογιωο λογιζ !! τρ…- - ανταουλλιές , περιεργασθήκαµε τούς ζωγραφικούς πίνακας πού ήτανε &γςµη …µςρ…πΟς &π6 Ω; αύτούς- κρεμασµένοι στούς τοίχους τού μεγάλου όντΞ μέ τά βαρει στρωσίδια καί τά μιν- ' , τέρια του, φάξαµε τις παληές σκαλιστές κασσ Μλ ς πού ήτανε φυλαγµένα δευτΞρια χα: αχ- λα προγονικά κειµήλια... καί σ'δλόκληρο τό χήρο τού σπιτιού περιχυµένη µιά έρχοντιά καί ένα ξεκούρασμα τού µατιού μέ τίς γλάστρες πού ήτανχε κρεµασμΞνες σέ όλα τά παράθυ- ρα τού δντ5, γεμάτες μέ βασ' …ι%Ο"ς πεί παππφΞδες…--" . mKaC στό σημαγ…ένο .- 9γαστήΏι τύν Παρινάδων βρήκαµε τό καλοκαίρι τού 1978 στοιχεία πού έπιτρέπουν τήν άνασύνθεση μιάς παρόμοιας είκόνας άρχοντιάς, τόν µεγάλον δντΞ µέ τά παράθυρα, τήν πλουνισµΞνη ! , * .,΄..΄ ξ»… ,? ,, , άι ! , |. η, προσελα και µεσα της µερικα από τ… κιιμη…ια που χρησιµοποιούνται σ…ήν εργασια µας πα- , τή. Μερικοί άπό α-!τούς εχουν τή δυνατότητα νά σπουδάσουν τά παιδιά τους, µ'όλο το; 21 έχουν πολυµε ,λείς οίκογένειε ς. ! , , Ο… , ; …,, .Οι… , Από τα μέσα τού 190υ αίωνα οι ζωγραφοι νε.αίνουν κοινωνικά και αρχιζουν να παίρνουν άξιώματα. "Ο άγιογράφος Μάνθος Ζωγράφος, "μεταξύ τών ίθυνόντων τού χωρίου", ' πρωτοστατεί στήν έκλογή τής τοποθεσίας όπου θά ΧΏιστεί τό καινούργιο σχολείο στά 1853. 'Ο Μιλτιάδης !. Ζωγράφος κατευθύνει, στά 1905,τήνκίνηση γιά τήν άνέγερση τού νέου διδακτήριου τού Δηµοτικού Σχολείου. "Αλλος δμότεχνός του, 6 Νικόλαος Παπακώστας, είναι ταµίας της 'Βπιτροπής γιά τήν άνέγερση Παρθεναγωγείου στά 1912. Ψωρα πρ έπει νά έξετάσουμε γιατί οί, άρχικά κτηνοτροφικές, "φυλές" τήν Xbovbééwv "|! ο Ο έξελίσσονται σέ µικτές, χειροτεχνικΞς και κτηνοτροφικ ..ς, χωρίς οι ζωγράφοι τους νά ι - " ll όργανωθούν σέ ίσνάφια, έπαγγελµατικές συσσωκατύσεις στίς δποίες κριτήρι.' ει:πετοχ1ς 10 είναι ή όσκηση όρισμ€νου έπαγγέλµατος καί όχι η κοινότητα καταγωγΞς άπό πατρική σει- pa, παρ'όλο πού "στό τέλος του 18ου αίόνα βρισκόµαστε µπροστά στό σαινόμενο= ι κτη- νοτροφική πατριό, ποό η συνείδησή της όταν σχεδόν όποκλειστικό δεσµευμένη άπό τό έν- στιχτο, τώρα κάτω άπό την έπιροη τόν όρεινΞν όστικδν κέντρων, ελευθερώνεται όπό την &στική ίδεολογία".22Είδαμε παραπάνω πώς οί ζωγράφοι &ποτελοόν μικρή μειοψηφία στό σύνολο τόν κατοίκων τοό χωριοδ. Προσθέτουµε τώρα πώς την ίδια µικρή μειοψηφία αποτε- λοΞν καί µέσα στη φάρα τους, &φοό στό συνολικό όριθμό ταν µελ3ν τους πρέπει νά περιλά- βουμε καί τίς γυναίκες ποό παίζουν Ξνεργό ρόλο στην παραγωγική διαδικασία. Δέν £626- βουν από τς φάρα γιατί οότε όλοι οί γιοί κτηνοτρόφων παραμένουν κτηνοτρόφοι -µερικοί τρέπονται πρός τό ζωγραφικη- οδτε όλοι οί γιοί τόν ζωγράφων παραµένουν ζωΥ0όφοι - µε- ρικοί ξαναγυρίζουν στήν κτηνοτροφία. Προφορικές µαρτυρίες γερόντων &ναφέρουν καί περι- πτώσεις ζωγράφων πού, σέ περιόδους αίχμΞς τόν κτηνοτροφικΞν έργασιδν, έγκαταλείπουν για κάποιο διάστηµα τή ζωγραφική.'ο θεσμός τίς φόρας, στεριωµ€νος άπό µακροχρόνια πα- ράδοση, αντέχει 01¢: άλλαγές τα… συν€ηκΞν, έστω κι δν δέν &νταποκρίνεται πιά στίς και- νούργιες άνάγκες. Οί χιονιαδίτες ζωγράφοι, δν καί προέρχονται άπό τρείς φόρες μΞ κοινότητα καταγω- γης από πατέρα, έχουν ποικιλία ξπώνυµων. Α6τό όφείλεται στίς συνηθισµένες την εποχή Εκείνη αλλαγές ξπόνυμου. Μιά μερίδα τους παίρνει τό Ξπόνυµο Ζωγράφος, όπως γίνεται σέ δλόκληρη την "Ελλάδα καί µ'Ξλλα ίπαγγέλματα : ΒαγενΞς, ΧαλκιΞς, Σαµαράς, Σαράφης, Ma— ραγχ6ς κ.τ.λ. "Αλλοι χρησιµοποιοπν τό πατρόνυµο, Κώνστας Θεοδόση, ΖΞκος Γεωργίου. Πολ- λοί Μαρινάδες όπογρόφουν μέ τό έπί8ετο Παπακώστας. Φόλος, Ελλοι κάνουν λόγιες "βελτι- ώσεις" τοδ Ξπόνυµου. 'Απο΄τήν οίκογένεια Καραγιάννη κατάγεται ό ζωγράφος Ήιγαήλ Καρα- γιαννίδης & δάσκαλος &δερφός του προγωρεί περισσότερο, κάνει τό Ξπώνυμο Βελανίδης | χαρΞς, µαπρος, µέλας|. 'Ο γιός τοΞ Παγώνη όπογρόφει γιά ενα διάστηµα Παγωνίδης, γιά νά τό &πλουστέψει &ργότερα σέ Παγώνης.23Ψό όνομα τ€ν'Τσατσαίων ξεκίνησε &πό παρατσού- κλι. 'Ιδιότυποι είναι οί μετασχηµατισμένοι χαίδευτικοί τόποι βαφτιστιεΞν όνουξτων : 'Α- ναστάσιος- Τάτσης, Γεώργιος - Τζότζος, Κωνσταντίνος … Ήτοόλας. Οί σχέσεις &ν5µεσα στίς φάρες δέν είναι ξχΘρικέξ, δν καί σηµειώνονται µερικές φο- ρές €παγγελµατικοί &νταγωνισµοί καί προστριβές.24 Συχνές είναι καί οί έπιγαµίες.25 'Η ιξωγαµςα, δηλαδή & γάµος &νάµεσα σέ ότοµα από διαφορετικές ίνόσεις αίματοσυγγένειας, ηταν σέ παγκόσµια κλίμακα επιθυµητή καί πολλές φορές έπιβεβληµένη γιό λόγους εόγονίας πού είχαν διαπιστωθεί έμπειριπό-26 'Έπάρχουν καί κοινές φιλικές οντογραφίες Μαρινάδων καί Πασχαλόδων, σόν «στη πού δημοσιεύεται στό βιβλίο τοδτο. Η ΕΚΤΑΣΗ ΤΗΣ ΔΡΛ?ΤΠΡΙΟΨ?ΤΑΣ ΤΩΝ ΧΙουΙιΔΙΦΩπ ΖΩΓΡζΦΩΗ 'Από τό µικρό αδτό όρεινό χωριό ξεκινάει ένας µεγάλος &ριΘµός ζωγράφων. 'Ο Γεώργι- ος Παϊσιος &ναφέρει 31 δνόµατα καί 251 ίπιγραφ€ς. 'Από τότε & κατάλογος ε6ρόνεται µέ |, , , , " ,. η? τίς δηµοσιεύσεις καί Ελλων Ερευνητδν. Ετσι, προστιΘεται µια ίπιγραφη του 17:9,c µία … 3 ?: 11 28 u - ρ … " | , & 30 a (I του 1785, ουο του 1813,29μία του 1843 και δυο του 1852, χωρις ομως να προσθέσουν . καινούργιο ονομα ζωγράφου. Σήμερα, υστερα από πολλές προσωπικές Ξρευνες, µΞς είναι γνωστά 62 ον6µατα ζωγράφων,31χωρίς νά αποκλείεται να υπάρχουν καί αλλοι. 'Ξπίσης δε- κάδες αδηµοσίευτων έπιγραφδν. τό σπουδαιότερο οµως είναι πως, ξνδ οί χιουιαδίτες ανα- φέρονται παντοδ μόνο σαν άγιογράφοι, σήμερα γνωρίζουµε τό Έργο τους σέ π.πα πλατύτε- ρο φάσµα, τοπιογραφία, προσωπογραφία, νεκρή φυση, &ν80γραφία, διακοσµητική. Μόνο για τούς Παγώνηδες ξέραμε περισσότερα, κι αυτό επειδή δούλεψαν στο Πήλιο. Σε 101 χωριά xaf πολιτείες ξαπλώνεται τό έξαπριβωγΞνο Έργο των χιονιαδιτ6ν ζωγράφων. Κατά τήν &… ρίυµηση.τοδ χάρτη που δημοσιεύεται στο τέλος τοδ βιβλίου, φορητές εΐπ6ν€€ καί τοιχο… γραοίες ύϊάρχΟυν στά ξξΞς µέρη: 1.Αγία Παρασκευή, 1. "Αγία Τριάδα Παλαιοχωρίου, 3."Α- γιου υρος-Καρυξς, 4. 'Αγριά, 5.'Αετόπορτα, 6. ΄Αηδονοχώρι, 7. 'Ανήλιο Πηλίου, 8. "Α- νω Πεδινά ΖαγοριοΞ, 9. "Άργος "Ορεστικό, 10.'Δργυροχώρι Κόνιτσας, 11."Αριζα "Αλβανί- ας, 12."Αρτα, 13. 'Ασπράγγελοι, 14,'Αχερουσία, 15. Βασιλικό, 16. Βήσσανη, 17. Έίτσα, 18. Βλάστη, 19… Βόλος, 20. Βρυσοχώρι, 21.Βυθός Δυτ. Μακεδονίας, 22. Γκοντοβάσδα Κα- λαμπάκας, 23. Γοργοπόταµος Κόνιτσας. 24. Δαφν6φυτο, 25. Δελβινάκι, 26. Δεσποτιπ6, 27. Δίκορφο, 28. Δίλοφο Ζαγοριοδ, 29. Δράκια Πηλίου, 30. 'Βλάτη, 31. "Ελαοος, 32. 'Ελεύ- ιερο, 33. 'Ελεοσσα Πρεµετδς, 34. 'ΒξοΧή. 35. 'ΓΡσέΧα 'Αλ6ανΐ1ςν 36- Ζίτσα, 37: 'Ιωάν- νινα, 38. Καβαλάρι, 39. Καβάσιλα, 40. Κακ6λακπος, 41. Καλλιφώνι Καρδίτσας, 42. Κήπ0ι Ζαγορίου, 43. ιισσός Πηλίου, 44. Κλεισούρα Δυτ. Μακεδονίας, 45. Κόνιτσα, 46, Κουπλέ- on, 47. Κουποδλι Ζαγοριοδ, 48. Κουτοελιό, 49. κτίσματα, 50. Κυψέλη ΚΗπ96ροΞς 51. Λακ- κώματα, 52. ΑιγοψΞ, 53. Μαζαρδκι, 54. Μακρινίτσα. 55. Μελισσουργοί 56. "εοδπη/Κάτω/, . ή!) 57. Ηεταξοχώρι ΑγιΞς, ου. Μόλιστα, 59. Μοναστήρι Γιουγκοσλαβίας, 60. "ονοδξντρι πα- γοριοδ, 61. Ήπισδούνι, 62. Νεγάδες, 63. Νεοχώρι "Αρτας, 64. Νεοχώρι Πηλίου, 65. Πικέ- νωρ, 66. Έταµούχαρη 'Ανατ. Πηλίου, 67, 'Οξυά, 68. 'Οξύνεια, 69. ΠΞΆες, 70. Παλαι6µόο- "ως, 71. Παλαιοχώρι, 72. Παλιοσέλι, 73. Πάπιγκο Ζαγοριοδ, 74. Πεντάλοφος Δυτ. ΗαχεΞο- νίας, 75. Πεκλάρι, 76. Πολυγυρος Δωδώνης, 77. Πρέβεζα, Υβ.Πύργος, 79. fiwymvtavfi, 80. Σιάλεσι "Αλβανίας, 81. Σίδερη, 82. Σκαµνξλι Ζαγοριοδ, 83. Xxenanté, 84. ZnaeapaCOL Πάρ- γας, 85. Σταγιάδες Καλαµπάκας, 86. Σταυροσκιάδι Πωγωνίου, 8?.Ψσεπέλοβο Ζαγοριο8, 88. Τσουκαλάδες, 89. Φιλιππιάδα, 90. Χιονιάοες, 91. Ψαρράδες Πρέσπας, 92. Boéppntavna 93. Πληπάτι, 94. Νεστόριο, 95.Δεσαοτιπδ Πρέβεζας, 96. Πυρσογιαννη. 97.Καπέσοβο. 98.Μανα- υπ, 99.Πρεμετή '1λβανίας, 100. Τρίκαστρο Πρέβεζας, 101. Αυλώνα 'ΑλΒανίας.΄Π παράθεση τόσων ονοµάτων, δυο κουραστική κι "αν είναι, δίνει παραστατική είκ6να τής δραστηριό- τητας των χιονιαδιτΞν ζωγράφων. Θα παρατηρήσει, οµως δ αναγνώστης στο χάρτη πως τα µέ- ρη µέ εργα χιονιαδίτικης ζωγραφικής είναι πυκνά γύρω από τό χωριό των ζωγράφων, Βατε- ρα &ραιώνουν για να γίνουν σποραδικά στή Θεσσαλία καί τή Δυτική Μακεδονία. Μέσα στό αλλο κείµενο µπαίνουν µόνο τα ονόματα, οί τόποι καί οί χρονολογίες που χρειάζονται γιά να διατυπωΘοδν καί να τεκμηριωΘοσν οί απόψεις του συγγραφέα. Λεπτοµερέστερα στοι- - ! χεία, καθώς καί τή σχετική …σέ κάθε περίπτωση- βιβλιογραφία θά βρει o αναγνώστης στίς 12 παραποµπές. Πρόθεση τάς σημερινΞς Εργασίας είναι νά δόσει μιά συνοπτική είκόνα καί νά έρµηνε6σει τή χιονιαδίτικη ζωγραφική. σέ ομάδες, τά "μπουλούκια" τόν μαστόρων πού όναλάβαιναν μεγάλα χτίσματα είχαν τεχνίτες μέ ποικίλες είδικεύσεις. Καθένα άπό τά µαστοροχώρια όταν "ξξειδικευμένον είς τάς οίκοδοµικάς τέχνας' άλλο έβγαζε κτίστας, πασταδόρους/διακοσµητάς|, µαρµάρογλύφας, ! άλλο ξυλουργοός καί ξυλογλύπτας, άλλο ζωγράφους". 2'Ωστόσο, ένω οί άλλες είδικότητες άποτελοδσαν ένα συγκρότημα καί ξρΥαζότανε σχεδόν ταυτόχρονα, οί ζωγράφοι πήγαιναν συνήθως υστερα άπό λίγα 6 πολλά χρόνια γιά νά κάνουν τή γραπτή διακόσμηση. "Έτσι, ξνδ τό άρχοντικό τάς Πο6λκως στη Σιάτιστα χτίστηκε άπό μαστόρους τάς περιοχϊς Κόνιτσας στά 1752 µέ πρωτομάστορα τόν 'Ιωάννη Δημητρίου,33 6 ζωγραφικό του διακόσµηση γίνεται στά 1Τ59. Τό άρχοντικό Χατζηµιχαήλ /Κανατσοόλη/ χτίζεται στά 1757 καί τοιχογραφεζται δοτερα άπό 54 ολόκληρα χρόνια, στά 1811. T5 άοχοντικό Μανούση ένω είναι χτισµένο στά 1762 µνηµονεύει σέ τοιχογραφία του τήν έµφάνιση ξνός τεράστιου "όρνηου" πού έγινε στά 1787. Τό άρχοντικό τσιατσιαπά στήν Καστοριά έπισκευάζεται ριζικά στά 1754 άλλά & τοι- χογραφία µε τήν άποψη τάς Πόλης άπό τόν Κεράτειο κόλπο έχει χρονολογία 1798.34 Τά na- ραδείγµατα Θά µπορουσαν νά πολλαπλασιαστοδν. Ψό ίδιο γίνεται καί στίς έκκλησιές. Π.χ. ή 'Αγία Μαρίνα Κισσοδ ύπάρχει Ήδη στά 1741 κά είκονογραφείται άπό τόν Παγόνη στά 1802,3516 καθολικό τοδ μοναστηριοδ 'Αγίου Νικολάου Πάου, κοντά στήν 'Λργαλαστή Πηλίου, χτίζεται στά 1778 καί τοιχογραφείται στά 1792 µέ 1?94.3ΘΒίδικά στίς έκκλησίες, δέν εί- ναι σπάνιες οί περιπτώσεις νά γίνει & άγιογράφηση τµηματικά, κατά άραιά Χρονικά διαστή- ' ματα καί άπό διαφορετικούς ζωγράφους. 'Ακόµα καί όταν οί άγιογραφίες είναι υγεια, ταυ- τόχρονες μέ το χτίσιµο τής έκκλησίας δέ σημαίνει πως καί οί ζωγράφου άνΞκαν τό ίδιο συνεργείο. Αότ6 φαίνεται καί άπό γράµµα τοΠ 1893 πού άπευΘύνεται στό χιονιαδίτη ζωγρά- φο Θωµά Παπακώστα ίΜαρινάε "Φίλτατέ µοι κυρ Θωμά χαίρε. 'Ην πρώτοις μου άναγγέλω ύµάς ] άµα λάβητε τήν παροδσαν µου άµ€σως νά έλθΞται ένας Ex τα. δύο η εσύ % & άδελφός σας διότι σήµερον μέ Ξφώναξεν κάποιος Πέτρος Παπαδόπουλος τραπεζίτης έκ τοδ χωρίου K00086- 10a καί μέ έρώτησεν άπό ποίον μέρος είναι οί ζωγράφοι οί καλοί καί άν γνωρίζω κανέναν έγώ δέ ξσ6στησα 'Υμάς μετά τοδ άδελφοδ σας διά νά έλθητε διότι κάµαν Νέον 'Εκκλησίαν είς τό χωρι6ν τους καί χρειάζονται ζωγράφοι. άμΞσως άμα λάβεται τήν παροδσαν µου νά κινήσετε νά ΞλΘΞτε Ξνας χωρίς άλλο ένταδθα διά νά προβΞται είς συµφωνίας καί μήν άργο- πορείται διότι έτυχε νά άκούσω έσω ένας νά συσταίνει τόν Σαµαρινιώτην ζωγράφου. άλλά έγό άκούωντας α6τό τά λόγια Ξλαβα µέρος πρός δμΞς. σάς περιµένω ταχέως. µή έχων έτερον Διατελδ. ‘0 πρόθυµος φίλος σας Χαραλάµπης Χ. Π/απα/Δόπουλος, Ζαχαροπλάστης".3? T6 γράµ- μα δείχνει καί τόν επαγγελματικό συναγωνισµό άνάµεσα στοάς χιονιαδίτες καί σαµαρινιό… τες ζωγράφους. Οί τελευταίοι, μάλιστα, είχαν όργανώσει δίκτυο πληροφοριοδοτδν-προπαγαν- διστδν στήν περιοχή Ψρικάλων, όπως νά φανεί µέ πολλά στοιχεία όταν δλοκληρώσουμε καί δηµοσιεύσουµε, µέ τή βοήθεια πολύτιµου συνεργάτη, τήν έργασία γιά τούς ζωγράφους τΞς Σαµαρίνας. Αύτό λοιπόν πού σηµειώνει ή 'Αγγελική Χατζηµιχάλη πως "πολλοί άπό αυτούς 13 |τοός µαστόρους/, οί πρωτοµάστοροι, άναλαµβάνουν κατ'άποκοπήν καί τήν ξκτέλεση 105 ζωγραφικοϊ καί ξυλόγλυπτου διάκοσµου 106 0111100“385x51 μερική μόνον έφαρμογή, όπως 1.x. στό σπίτι τοΠ Γεωργίου Σβάρτς στ"Αµπελάκια, δπΟυ σέ έπιγραφή άναψέρεται πώς " Οότος 6 Πεντάγωνος καί περικαλλής Οίκος ξ0εµελιόθη παρά 106 'Ιωάννου Ζερμπήνου έν ότει 1787 Μαίου κ … έχρωµατίσθη παρ'αότο6 κοσμηθείς άλλως παρ'α='1τοΞ".39 Ηπορο5µε λοιπόν νά συµπεράνουµε πώς οί χιονιαδίτες ζωργάφοι ξεκινοΠσαν µέ τοός βοη- θούς τους κι όναλάβαιναν διάφορες τοιχογραφικΞς έργασίες. "Οταν οί βοηθοί ήταν προ- Χ χωρηµ€νοι στήν τέχνη, καί συνεπδς & συμβολή στό Ξργο σηµαντική, στήν έπιγραφή Εμπαι- ναν καί τά όνόµατά τους, µετά τό όνομα τοπ πρωτοµάστορα. Συχνά παρατηρο5με όνοµα πρό άναφέρεται δεύτερο ή τρίτο σ€ µιά ξπιγραφή, οί µεταγενέστερη νά παρουσιξζεται πρό- το, πού σηµαίνει πώς τελειοποιήθηκε πιά στήν τέχνη κι Έγινε πρωτοµάστορας οί δικό του συνεργείο. Πολλές φορές, βέβαια, Έχουµε ίσότιµη συνεργασία δύο όμπειρων ζωγρά- φων. Στήν &κκλησία τοσ 'Αγίου Νικολάου "ελισσουργδν πέντε άδέρφια χιονιαδίτες συνερ- γάζονται στήν τοιχογράφηση/1846/. Φαίνεται πώς µερικές φορές οί βοη€οί ?ηταν άτεχνοι καί αότό δυσκόλευε τό ζωγράφο. 'Ο Θωμάς Ηαρινάς γράφει από τό ρωσικό μοναστήρι τοδ 'Αγίου "Όρους, στίς 2 µαρτίου 1900, πρός τόν άδελφό του Χριστόδουλο: "€ά &ποβάλω καµ- π6σους δεν ήμπορδ νά διορρόνο τεσσάρων άν€ρώπον δργασία ρουχα καί πρόσωπα καί πληκτη- κήν έργασία έκουράσΘην ....Ξάν δέν δργασθδ ποίως Θά τά τελειώοη ό τήχος καί τ'ρα όπου ξγινες καλά νά ΞλΘης. διά τό "ίκο τοδ Γιώργη νά του κάμω τά Ξξωδα καί ρούχα διπλά νά ν ' u... ξχη..". ανας άπό τούς βοηθούς του είναι καί & δεκαοχτάχρονος Νικόλαος Παπακώστας, 106 σέ λίγο προηγούµενο γράµµα τοδ Θωµά πρός τόν όδελφ5 του Χριστόδουλο …23 Δεκεμβρί- I I a ! η l , ., ,… Δ.1 ου 1899-προσθετει με το οικο του γραφικό χαρακτηρα λιγες χαιρετιστηριες λεςεις. Μερικοί άπό τούς ζωγράφους, όταν Έβρισκαν συνθήκες κα Ες µόνιµης έργισίας σέ μιά περιοχή, µένουν ό…ιστικά ξκεί, παντρεύονται ντόπιες, κάνουν παιδιά καί Θεωρο3ν τόν , ? ι ξαυτό τους "πολιτογραφημΞνο" στήν καινούργια τους πατρίδα.Σπάνιες ειναι οί περιπτω- σεις συνεργασίας χιονιαδίτη ζωγράφου με συντεχνίτη του άπό άλλη περιοχή, όπως 105 Ξι- , χαήλ κού στό 1785 συνεργ1ζεται µέ τόν Δηµήτριο Μπορµπουτζιότη /"- άπό 16 'Επταχύρι ΚαστοριΞς/ στήν αγιογράφηση της Μονής "Αγίου 'λΘανασίου στό χωριό "Αγιος 'Ηλίας No- µοί Κοζάνης. "Αλλωστε, καί τά µπουλοόκια τόν χτιστάδων τής περιοχής, µ΄όλο πού οί κου- δαρέοι ήταν δργανωμένοι οί συντεχνίες, "αποτελοΞνταν συνήθως άπό Εδελφοξάδεροα το8 42 , , " Πρωτοµόστορα καί άν περισσευε Θέση έπαιρναν και κανέναν αλλον λίγο πιό ξένο". Η ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥΣ "Η 'Αγιογραφία. Γιά τίς'ρίζες τής ζωγραφικής τόν Χιονιόδων προτείνονται διάφο- ρες έκδοχές, 106 όμως δεν Ξχουν σίγουρα άντικειρενικά στηρίγµατα. Κατά µία παράδοςη, οί πρώτοι&γιογρόφοι τόν Χιονιάδων όπήρξαν µαθητές τοδ Πανσέληνου. Συγκινητικός πατριω- τισµός κάποιου συντοπίτη λόγιου πού πίστεψε πώς µέ τέτοιο πρόγονο ή &γιογραφία τοδ χω- άποχτοδσε τίτλους εύγ€νειας.'Ήκτός άπό τήν έλλειψη κάθε ίστορικοΞ στοιχείου, ιδια ή τέχνη των χιονιαδιτδν δέ µαρτυρεί τέτοια καταγωγή. "Αλλωστε καί μεταγενέ- 14 εροι ζωγράφοι µέ µαρτυρηµένη µακρόχρονη διαµονή στίς Καρυές δέν έπηρεάζονται καθόλου 6 τήν τέχνη τού µεγάλου τοιχογράφου τού Πρωτάτου."Λλλη παράδοση λέει πως ή τέχνη τους οΠλΘε άπό τήν 'Ιταλία. κτηνοτρόφοι άπό τό χωριό 'Αετοµηλίτσα έγκαταστάθηκαν στούς Χιο- άδες καί όταν κάποιο βαρύ χειμωνα έχασαν τά κοπάδια τους άπό τό κρύο, πήγαν στήν 'Ιτα- α καί έµαθαν τήν τέχνη. '0ρισμένα "φυσιοκρατικά" στοιχεία τής ζωγραφικής τους θά μπο- σαν νά ένισχύσουν µιά τέτοια έκδοχή, άν δέν ήταν κοινά χαρακτηριστικά τού ύφους δλδ- ηρης τής έλληνικής άγιογραφίας κατά τό 18ο καί 19ο αίύνα. Αύτός ό συνδυασµός βυζαντι- στοιχείων μέ φυσιοκρατικά άνταπσκρίνεται καί πρός τίς προτιμήσεις τής πελατείας.Ψ6 ινοτικό Συμβούλιο Καζακλάρ, όταν προσκαλεί ζωγράφους σέ διαγωνισµό γιά είκόνα τής Πα- γίας /1895/, άνάµεσα στούς "άπαραβάτους δρους" πού Θέτει είναι καί & έξής= "..δέον νά γραφίσωσι πάντες οί ένδιαοερόµ:νοι Ζωγράφοι έπί τό τελειότερον, &κολου8ούντες βυζαντι- v ρυθμόν µετά τού φυσικούλ. 'Ππίσης είναι συχνή ή προτίµηση πρός τήν έλαιογραφία ε"ιτε δρους συµφωνιών είτε σέ έπιστολές;"καί τές εζκόνες νά τές ζωγραφίσης καλά κατά τήν φωνίαν νά είναι τού λαδιού". Τέλος, κατά µιά τρίτη έκδοχή, οί χιονιαδίτες κατάγονται τό Βυζάντιο, μετά τήν "Άλωση πέρασαν στήν 'Ιταλία όπου καίξϊηΡεέστηκαν άπό τήν τέχ- τΞς 'Αναγέννησης. 'Αναζητωντας έργασία &ποβιβάστηκαν στήν παραλία τής 'Ππείρου, στήν ιφέρεια 'Πγουµενίτσας, κι άπό έκεί κτηνοτρόφοι τής 'Λετοµηλίτσας τούς µετέφεραν στό ιό τους, όπου ξεκαλοκαίριαζαν µέ τά πρόβατά τους. "Από έκεί of ζωγράφοι πέρασαν καί αταστάθηκαν στούς πιό πολιτισµένους καί έλληνόφωνους Χιονιάέες. Έήν όποψη αύτή ύπο- ,ριζαν καί οί παλιοί άγιογράφοι Σωκράτης Μ. Ζωγράφος, Ρικόλαος Ζωγράφος-Παπακώστας, 43 στόδουλος κας Θωμάς ΜαρινΞς καί & Πολύκαρπος Ζωγράφος. Σεβαστή καί ή΄παράδοση καί φορείς της, μέ δέν ύπάρχουν άντικειµενικά στοιχεία πού νά τή στηρίζουν. 'Έκείνο πού μέ σιγουριά μπορούµε νά δποστηρίξουµε είναι πώς ή περίπτωση τής χιονια- τικης ζωγραφικής έντάσσεται στό γενικότερο φαινόµενο τής έξειδίκευσης δρισµένων χωριδν κάποιον χειροτεχνικό τομέα άπόρροια τής φτώχειας άλλων πόρων. "Ρίγαγη καί λαγούς βγά- ι & τόπος µας" είπε χαρακτηριστικά παλιός χιονιαδίτης. 'Η οίκογενειακή διαδοχή στό έ- γγελµα έξηγεί, ως ένα βαθμό, τόν περιορισμό σέ μιά μορφή άπασχόλησης. Βασικό πρακτικό ς βοήθημα, τουλάχιστον γιά τό είκονογραφικό πρόγραμμα, ή "'?ρµηνεία τών Ζωγράφων" τού ονυσίου. Κυκλοφορεί σέ χειρόγραφα άντίγραφα άπό τά δποία µερικά είδε & Γεώργιος Πατσι- καί ένα ύπάρχει στό σπίτι τού χιονιαδίτη άκτινολ6γου γιατρού κ. Βασ. Χρήστου στήν 'A— 'α.44 'Βλάχιστες φραστικές διαφορές έχει άπό τήν έκδοση τού A. Παπαδόπουλου-ΚεραμΞως, ιΙ6 έγινε στά 1909,"νύν τό πρΞτον πλήρης κατά τό πρωτότυπον αύτής κείμενον".45 Φυσικά, τό κείµενο τού Διονύσιου δίνει τεχνικές όδηγίες, καθορίζει τό θεματολόγιο πολλές φορές µε σχολαστιπές λεπτομέρειες, άλλά έλάχιστα µπορεί νά έπηρεάσει'τό ζωγραφικό ύφος. ME βά- ση τήν ίδια περικοπή τής "'Ερμηνείας" τού Διονύσιου μπορούν νά γίνουν, καί έγιναν, έργα ίντελδς διαφορετικά. "Αλλωστε, όπως θά δούµε΄παρακάτω, ούτε στίς περιγραφές τού Διονύ- σιου έμειναν πιστοί. 86 πρέπει νά &ποκλείσουμε καί έφτανησιώτικη έπίδραση, µ'δλο πού τά 'Εφτάνησα γειτο- 15 ύουν µέ τήν "Ήπειρο καί είναι συχνή ή έπικοινωνία ανάµεσά τους. Στά *Εφτάνησα συντελεί- ι ολοκληρωτική άνατροπή τής βυζαντινής παράδοσης. Τό έργο τόν Δοξαράδων, τού Καντούνη, ύ Κουτούζη καί των άλλων έκπρόσωπων τής έφτανησιώτικης ζωγραφικής δέν έχει ούτε τήν άχιστη σχέση µέ τή βυζαντινή τέχνη. Σ΄αν κύριο έκφραστικό της μέσο έχει τό χρήµα, άντί- Εετα πρός τή γραµµικότητα τής βυζαντινής παράδοσης. Δραµατικές κινήσεις, τολµηρές έφαρ- µογές προοπτικής, θέματα άγνωστα στήν όρθόδοξη ζωγραφική παράδοση. 'Η χιονιαδίτικη άγιο- ιραφία συνδέεται κάπως με τό έργο τύν κρητικών ζωγράφων πού καταφεύγουν στά 'Ήφτάνησα στά τό 170 αίώνα, όπως & 'Ηλιού Μόσκος, & 'Ιωάννης Μόσκος καί ίδίως & Θεόδωρος Πουλά- Inc, τού όποίου επίδραση συναντούµε περισσότερο στούς σαµαρινιύτες &γιογράφους. 'Η λαϊκή γιογραφία τού 18ου καί τού 19ου αίύνα "εχει άρχίσει άσυνείδητα αύτό πού άπό τά μέσα τού 19ου αίώνα θά πάρει πιά τό χαρακτήρα προσπάθειας γιά "βελτίωση" τής βυζαντινής ζω- γραφικής, άρχικά στήν 'λΘήνα μέ τό Θείρσιο46κι άργότερα σ'όλόκληρη τήν 'Ελλάδα. Οί διά- φορες συγχωριανές όαάδες -χιονιαδίτες, καπεσοβίτες, σαµαρινιώτες κ.λ.π.… δέν εξέφραζαν όιαίτερες τάσεις, πέρα άπό µερικές µικροδιαφορξς. Τό ζωγραφικό ύφος τής ξλληνικής άγιο- γραφίας έπηρεάζεται άποφασιστικά άπό τά άγιογραφικά έργαστήρια τού 'Αγίου " Όρους. T6 cog τής άγιορείτικης &γιογραφίας καί πρίν άκόµα άποσαφηνιστεϊ καί κωδικοποιηθεί άπό τό Εργαστήριο τύν 'Ιωασαφαίων, έπηρεάζεται όλο καί βαθύτερα άπό τή νεορωσική &γιογραφική σχολή. "Εχει πιά ξεΘυμάνει καί στή μεγάλη αύτή όρθόδοξη χώρα ή παράδοση τήν μεγάλων &Υι- ωγράφων όπως & Ρουµπλιήφ47 καί & Θεοφάνης & "Ελληνας.48 'Η αύστηρή τέχνη πού έκρωσίζει τή μεγάλη βυζαντινή παράδοση δέν &ποτελεζ πιά πρότυπο των άγιογράφων τού 19ου αί6να. οί µορφές των άγίων, κάτω άπό δυτικοευρωπαϊκές επιδράσεις πού έντείνονται κατά τήν περίοδο τού Μεγάλου Πέτρου, άρχίζουν νά παίρνουν έγκόσμια φυσικότητα. Τήν αύστηρή χρωματική κλί- µακα διαδέχονται βαθµιαία γλυκύτερες συγχρωµίες, Κατά τό 19o αίόνα ή ρωσική αγιογραφία Επηρεάζεται άπό τή Σχολή των Ναζαριν5ν τής Πετρούπολης. 'Η Σχολή αύτή ίδρύθηκε άπό τό ζωγράφο "Αλεξάντρ 'Ιβάνωφ, παλιό στέλεχος τής "άδελφότητας τού Λουκά" τής Ρώµης. '0 Θείρ- σιος, πού τόν άναφέραµε παραπάνω, µαθήτευσε στό ναζαρηνό ζωγράφο 'Ιούλιο Σνόρφ φόν Κάρολ- φσεντ. Θά διαφηνήσουμε µέ τήν άποψη τού Δηµητρίου Παπαστάµου πώς ή ναζαρηνή ζωγραφική στήν 'Ελλάδα "παραμερίζει τή μεταβυζαντινή καί λαϊκή παράδοση καί άνοίγει καινούργιο δρό- µο στήν &γΘοφραφία"49 άφού, άπό άλλο δρόµο, ή-λαϊκή άγιογραφία έχει δεχτεί τίς ΐδιες &- πιδράσεις. 'Η επίδραση αύτή τής νεορωσικής ζωγραφικής έχει έπισηµανυε'ι έδύ καί πάνω &- πό 50 χρόνια."Ψό δραστηριότερον κέντρον άσκήσεως τής ζωγραφικής είναι τό πασίγνωστου των 'Ιωασαφαίων...άληθής μοναχική σχολή όγιογραφίας, τής όποίας at είκόνες κοσµούν έκ- λησίας τού "Αθωνος καί άλλων ελληνικών χωρών ...'Η άγιογραφική αύτη σχολή έλευθεριάζει διότι είς τά παλαιά βυζαντινά είκονογραφικά θέµατα έφήρμωσε τήν Εύρωπαϊκήν καί νεορωσσι- 50 κήν τεχνοτροπίαν". Είναι βεβαιωμένα πώς οί περισσότεροι χιονιαδίτες ζωγράφοι γιά τούς δποίους ύπάρχουν βιογραφικά στοιχεία, τελειοποιούνται στήν τέχνη µέ άσκηση στό "Αγιον "Ορος. Στή βιογραφική σύναξη τού Γεωργίου Παίσιου συχνά συναντούμε τίς φράσεις "µετέβη μετά τού άδελφού του είς "Αγιον "Ορος, "οπου είργάσθησαν άμφότεροι έπί µίαν σχεδόν εί- η 16 ; οσαετίαν", "ούτος άηότερον µετέβη καί είς "Αγιον "Ορος έργασΘείς έκεί έπί σειράν έτών", ετξβη καί ούτος είς "Αγιον " Ορος όπου παρέµεινε έργαζόµενος κατά διαστήματα έπί µίαν καετίαν", "άργότερον µετέβη καί ούτος όπου είργάσθη έπί έτη όλόκληρα", "έκμαθών τελεί- τήν άγιογραφίαν παρ'αύτού έν 'Αγίω uOch". 'Εκτός άπό τήν έπίδραση τών άγιογραφικών έργαστηρίων τού "Αγίου "Όρους, θά πρέπει σημειώσουµε καί τίς ρωσικές χαλκογραφίες, καί άργότερα Έγχρωµες λιθογραφίες, πού κυ- οφορούσαν εύρύτατ4στήν 'Ελλάδα. Στό ρηµαγµένο Εργαστήρι τών Μαρινάδων βρήκαµε τό μισό 8ς ρωσικής λιθογραφίας µέ τήν Παναγία Ραλακτοτροφούσα τού 1893 καί µία ρωσική χαλκο- φία τού 'Αγίου "Όρους. Στό µικρό έργαστήριο τού Θωµά Χρήστου στό χωριό 'Αγία Παρασκευή άρχει άχρονολόγητη ρωσική έκδοση μέ άγιογραφικά πρότυπα. Θά πρέπει νά προσθέσουμε καί ; χιλιάδες τών ρωσικών φορητών είκόνων πού βρίσκονται σέ πολλά µέρη τής 'Ελλάδας. 'Η έπίδραση τής νεορωσικής άγιογραφίας έξηγείται πρώτ'άπ'όλα άπό τή σημαντική της 'χγςου "Όρους. 'Η, τσαρική τότε, 1…-'-'ωσία σέ µιά προσπάθεια έπιβολής βολή στό χώρο τού στό "Αγιον "Ορος διοχετεύει ένα χείμαρρο άπό χρυσάφι, πολύτιμες πέτρες, είκόνες καί ΄βλια. Πρίν άπό τόν πρώτο παγκόσµιο πόλεµο ή ρωσική µοναστηριακή περιουσία τού "Ανω ολογίζεται σέ 125 έκατοµρύρια δραχµών τής έποχής. 'Ρκτός άπό αύτό, ή Ρωσία είναι ή µό- , µεγάλη όρΘόδοξη χωρα μέ τό ίδιο, σέ µεγάλο ποσοστό άγιολόγιο, άντί0ετα μέ τήν Καθολι- ' 'Ξκκλησία πού έχει τό δικό της. Μή καί σ'άλλες παραστάσεις πού Ξγουν σχέση μέ τό δόγ- ύπάρχουν διαφορές άνάμεσα στήν δρθόδοξη καί τήν καθολική άγιογραφία, όπως π.χ. στήν ράσταση τής 'Αγίας Τριάδας. ΤΞλος, κάποιος άπόηχος άπό τίς Ξλπίδες γιά τό "ξανθό γένος" ,ταίνει άκόμα τίς καρδιές τόν άλύτρωτων. " Ούτος |6 Ειχαήλ Κ. Ζωγράφος/ είς τό άκρον νικιστής καί σφόδρα άγαπών τήν Ρωσσίαν είς τήν δποίαν ήλπιζε τήν άπελευθόρωσιν τής ύ- 06λΟυ τότε πατρίδος Μα€"ο5?Όστ660 Ξ!!€686 %αί Έμµεσες έπιδράσεις έρχονται καί άπό τήν ταλία. Τό γενικό πνεύµα τής έποχής µέ τήν άνάπτυξη έµπορικών καί ναυτικών κέντρων, τό ' νοιγµα τού ύπόδουλου έλληνισµού πρός τήν Ρυρώπη καί τά Βαλκάνια, τά καινούργια ίδεολο- κά ρεύµατα καί τήν …λλαγή τής μορφής τής Θρησκευτικότητας, στρέφει τήν άγιογραφία πρός .. - ο , . _ φυσιοκρατική άπόοοση των µορφων.'Από τά πρωτα γνωστά εργα χιονιαδίτικης ζωγραφικής, ως είναι ή άνυπόγραφη είκόνα τού 'κγίου "Αθανασίου καί τά Έργα τού Κώστα Θεοδόση ώς , , ιό τοπία τού Παγώνη στήν "Αγία Μαρίνα Κισσού και τις τοιχογραφίες τού ίστοριογράφου Μι- χαήλ στήν 'Αγία ?ριάδα Βυ€ού µεσολαβεί µισός αίώνας στα€ερής άνόδου µέ μερικά στοιχεία "ξγκοσµιοπσίησης" τής άγιογραφίας. "Υστερα άπό άλλα πενήντα χρόνια οί τοιχογραφίες στό 8εΐζοχώρι "Αγιάς δέ-χνιτνν µιάν έλαφριά ι'πποχώρηση πρός τή γλυκερότητα. ]*ρισκόµαστε τώρα στά µέσα τού 19ου αίώνα. Στίς άρχές τού 2Οού, µέ χαρακτηριστικό παράδειγµα τίς τοιχογρα- φίες τού 'Αναστάσιου Μ. Ζωγράφου, ή άγιογραφία είναι πιά μιά ζωγραφική µέ θρησκευτικά δέματα.Στόν επόµενο µισόν αίώνα ή τάση αύτή έκφυλίζεται σέ γλυκερή πλαδαρότητσ, μέ μεριΐ . πές µικρής έκτασης άντιδράσεις, κυρίως άπό τούς άδελφούς Χριστόδουλο καί Θωµά Παπακώστα. Κοσµική ζωγραφική. Πολύ πλατύ είναι καί τό πεδίο δραστηριότητας τών χιονιαδιτών ζωγράφων στήν κοσµική ζωγραφική, µέ τοιχογραφίες στά Ζαγοροχώρια κυρίως καί στό Πήλιοτ τοπία, νε- 17 ρές φύσεις, προσωπογραφίες, ίστορικές σκηνές καί διακοσμητικές συνθέσεις. Πολλοί χιο- ιαδίτες είναι συγχρόνως καί &γιογράφσι καί διακοσµητές σπιτιών. Δυστυχώς ή ξρήµωση τών ρεινών χωριών, οί πολεµικές περιπέτειες καί ή άγνοια µας στέρησαν όπό τό µεγαλύτερο µέ- ς των δροσερών αύτών έργων. Σέ πολλά χωριά άκούει ό έρευνητής πώς ζωγραφιές στόλιζαν γκρεµισµένα σήμερα σπίτια ή πώς τοιχογραφίες καταστράφηκαν άστοργα σέ έπισκευές. "Αλλού τό έργα έχουν ότογραφές καί χρονολογίες κι άλλο" είναι άνυπόγραωα. 'Υπ0γραμΜένες είναι …! τοιχογραφίες στά σπίτια: Γκινόπουλου, Ήεγάδες /χείρ Νικολάου Πασχάλη 1836/, Εαδδέκη, καμνέλι /χείρ Γεωργίου K. 1857/, Tnénn, Σκαµνέλι/Λιάτσης 1863/, Γεννάδιου, Σκαυνέλι χείρ "Αλεξίου Π.Κ. 1878/, Πολυχρονιάδη, Μεγάόες / Μιχ. K. Καραγιαννίδης 1869/, Βακόλα, ίλοφο| χείρ 'Αδόµ καί 'Αναστασίου Βούρη 1885/. ME γνωστό άπό άλλες πηγές τόν τεχνίτη ίναι οί τοιχογραφίες στό παράσπιτο Τριανταφύλλου στή Δράκια/Παγώνης 1832/ καί στά απί- τια: µέσου, Ψσεπέλοβο /'Αναστάσιος Παπακώστας Μαρινάς µέσα 19ου αίώνα|, Σαραβάνη, Δράκια ηλίου / 'Α8ανάσιος Παγώνης γύρω στά 1870/, I. Φιλίδή, Καπέσοβο | 'Ιωάννης 1925/ καί ή ζωγραφική διακόσμηση στό τζάκι τού Μιχαήλ Λούρα στήν Πυρσόγιαννη | Θωμάς Χρήστου 1930/o έ βάση τεχνοτροπικά καί θεματολογικά στοιχεία, καθώς καί άπό πληροφορίες τών νοικοκυ- έων τους,.σέ χιονιαδίτες άποδίδουµε τίς τοιχογραφίες στά σπίτια! Γεωργίτση στό καπΞσο- ο, Π5γολου, Βάσω, Έζάνογλου, Κοντοηώτη καί Παπάζογλου στό …σεπέλοβο, Πλακίδα καί Κόκ- ορη στό Κουκούλι, Έαρζώκα στό Καπέσοβο, Στούπη καί Κοντούοη στά Κάτω Πεδινά. 'Λπό τά . κινητά Ξργα, αν καί &νυπόγραφα, µπορούµε µέ άπόλυτη σιγουριά νά αποδώσουμε στό Χριστό- δουλο Παπακώστα τίς δύο προσωπογραφίες, άντρική καί γυνακεία, πού βρίσκονται στό σπίτι . τού Γ. Παίσιου στά Γιάννινα, στό Θωµά Παπακώστα τήν προσωπογραφία τής 'τασινής Παπακώ- στα πού βρίσκεται στό σπίτι τού Στέφανου Ζωγράφου στούς λιονιάδες καί στό Θωµά Παπακώ- στα τήν προσωπογραφία τοϊ Γιαννούλη Παπαχρήστου πού βρίσκεται στό σπίτι τού 'Αντώνη Ρε- ράοη στό Γοργοπόταμο. Προσωπογραφικό Ξργο πρέπει νά Θεωρήσονμε καί τήν πρώτη αγιογραφία τού Πεομάρτυρσ Ρεωργίου, πού έγινε άπό τό χιονιαδίτη.ΖΒκσ Μ'>Θΐξ…ιόεκατρείς μόνο μέρες , : - .! … 520 ,: : ο , µετα τό µαρτυρικό θανατο του νεαρού ηπειρωτη ίπποκόυου. Η δπειπονιση ένος προσωπου που µόλις πρίν 5πό µερικές µέρες κυκλοφορούσε ζωντανό στά Γιάννινα είναι άσφαλώς προσωπο- γραφία.Τό θέµα θά γίνει αγιογραφία όταν ξξαπλωθεί από τή Ρούµελη ώς τή Φιλιππούπολη.53 -…. Στό ζωγράφο Σωκράτη Ζωγράφο άνήκει καί µιά ζωγραφιστή παρόλα στό σπίτι του ιτέφανου Ζω- γράφου, Χιονιάδες. ‘H έρευνα στα χωριά τής "Ηπείρου δ€ απορεί νά Θεωετθεί Ξξαντλητιπή γιατί πάµπολλα σπίτια είναι κλειστό, άλλα µισογκρεμισμένα καί σέ µερικά, γιά τά όποία ύπάρχουν πληροφορίες ότι είναι ζωγραφισµένα, δέ µάς ξφησαν νά µπούμε. 'Ωστόοο, τα έργα κού γνωρίζουµε δέν είναι ζνπελώς ανεπαρκή γιό vi σχηµατίσουμε τήν είκόνα τής χιονιαδί- τικής κοσµικής ζωγραφικής. Κάλύπτουν µιά περίοδο εκατό περίπου χρόνων, άπό τά 1836 ώς τά 1930, "Οπως θά πρόσεξε & αναγνώστης, τό µεγαλύτερο ποσοστό σπιτιών µέ ζωγραφική δια- κόσµηση βρίσκεται στά Ζαγοροχώρια. Είναι ή περίοδος πού οί κάτοικοί τους ξενητεύονται , στή Ρουµανία ή στή Νότια Ρωσία, πλουτίζουν ξκεί µά δεν ξεχνούν τήν όρεινή τους πατρίδα. ? _ ~ u * - ,. 'Εκεινο πού κάνει έντύπωση ειναι ή έπίδραση του εύρωπαικου µπαρόκ καί του ροκοκό υ 18 ή διακόσµηση σπιτιών καί ξκκλησιδν. T6 φαινόµενο δεν παρατηρείται µόνο στούς χιονια- ες ζωγράφους 0610 άποκλειστικά στή ζωγραφική. 'Λσφαλδς 16 πρότυπα είναι χαλκογραφί- . "Εχουµε !πισηµάνει τό εόρωπατκό χαρακτικό πρότυπο τοιχογραφίας 106 1844 σε σπίτι 16c z1101ac,54ptflc 6ysoypa0txfig σύνθεσης 106 πατέρα Παγόνη καί 660 προσωπογραφιδν 106 60- ση Παγώνη.55'Βπίσης, & Εµφάνιση τοπ ίδιου θεµατος σε άποµακρυσµΞνους μεταξύ των τόπους διαφορετικός χρονολογίες καί άπό πολλούς τεχνίτες, δείχνει πώς σίγουρα δπάρχουν χαρα- ά πρότυπα. τό Θέµα π.χ. 106 κοµ!νου καρπουζιοό µε τή ψ€τα καρφωµίνη Επάνω του τό αντο6µε στό Πήλιο, στη Σιάτιστα, στ"Λμπελάκια, στήν ΄00ρυ καί 016 Ζαγοροχώρια. T6 ίδιο - συμβαίνει καί µ! όρισµίνη άποψη τΞς πόλης πού τή βρίσκουµε στό σπίτι 106 Γεωργίου .ρτς 1798, 106 Δηµητρίου Σβάρτς 1811, 106 Κοίλη Κοµνενόκη στό Νόλυβο Μυτιλήνης 1838, -6 πιτς" στην Καστοριά, της Ποίλκως στή Σιάτιστα. Στό βιβλίο 10610 δηµοσιεύονται πα- λαγίς, άπό χιονιαδίτες ζωγράφους, Ενός άνΘοδοχείου πού µπαίνει άπό κάτω µέσα σε κυ- ό σχήμα Ενώ δεξιά καί άριστερά ξεπετάγονται άνήσυχα µπαρόκ διακοσµητικά. 'Η £06600- ποθ μπαρόκ Εκτείνεται σ'όλόκληρη τή λαϊκή μας ζωγραφικό, Εκτός άπό μετρηυΕνες ξξαιρέ- , µπαίνει στό χώρο τΕς ξκκλησιαστικπς ζωγραφικής διακόσµησης, στόν Εκκλησιαστική ξυ- ΄ υπτικ6,56 στούς φεγγίτες, στά φευτοπαράΘυρα καί στό κ!ντηµα. ΣΕ όλους τούς τομείς τίχνης παρατηροδνται παράλληλα οαινόµενα. πΕσα στό γενικό πολιτιστικό κλίµα όναπτόσ- ' & τό δραστηριότητά τους καί οί χιονιαδίτες ζωγράφοι. ' : 'H δπαρζη χαρακτικΞν προτύπων άπό τό εύρωπατκό µπαρόκ συνδέεται μέ τήν Εμφάνιση καί δοση όρισµξνων µοτίβων, άλλά δίν ΕξηΥεί τό φαινόµενο. 'Λσψαλδς, τουλάχιστο κατά 16 ' ι…αίόνα, δεν Ηταν άπρόσιτα καί άλλα πρότυπα, κυρίως νεοκλασσικά με την πρόσθετη 611L- άζλία τής "!πίσημης" τίχνης 106 νίου Ελληνικο6 Κράτους. 'Ο νεοκλασσικισµός, µ'ΕΒο ποθ χεται κατά την όΘωνική περίοδο άπό τή ΒαυΈία, παρουσιάζει μιάν Επίφαση δντοπιότητας βαδίζει παράλληλα µέ τόν καθαρευουσιανισμό. "Ας σηµειωθεί 868 πώς τήν ίδιαν Εποχή … δηµιουργοσνται µερικό άπό τά ώραιότερα δηµοτικά µας τραγοόδια, όλοι οί λαϊκοί ζωγρ&- : Επιγράοουν καί δπογράσουν στόν καθαρεύουσα. Νοµίχω πώς τό ψαινόµενο συνδέεται 111113 ;;..ρ. µε τόν Επίδραση 106 λογιοτατισµοσ καί περισσότερο με τή βυζαντινή-ξκκλησιατική "ίσα, άφοσ οί γνωστοί διακοσµητ€ς σπιτιδν είναι καί &γιογράφοι. Χαρακτηριστικό είναι .ς…σΕ σπίτια διακοσμημξνα άπό χιονιαδίτες ύπάρχουν δπογραφξς στόν τόπο "χείρ...", όπως αµε παραπάνω καί µόνο στή νεοκλασσική ζωγραφική 106 σπιτιο8 106 Γιάγκόυ Μπ€ζη στην π 00600, 6 ντόπιος ζωγράφος όπογράφει " Ηικόλαος Παπαγιάννης Εποίει" σε τοιχογραφίες ΐ…παταστράφηκαν κατά τή µετατροπή 106 σπιτιού σε ξενοδοχείο. v000 κι άν τό πρότυπο είναι ξενόφερτο, 6 Επιλογή του άλλά καί η συµπεριφορά 0'06- έξαψη"… άπό ίθαγενείς παράγοντες. Συνεπδς αδτό πού Εχει σηµασία είναι 6 λόγος 'ς προτίμησης µπαρόκ ξ ροκοκό διακοσµητικδν Θεμάτων καί δεύτερο & συμπεριφορά σ'αότά, αδή ό τρόπος µε τόν όποίο 16 χειρίζονται καί ποιες θεληµατικΕς ξ άθίλητες άλλαγξς 'Ερουν σ'αυτά. Τελος, νά Ερμηνευ0εί η συμπεριφορά αδτή. " , , Η & πιστεύω πώς στήν ξπιλογή 106 θέµατος τόν κύριο λόγο Εχει & πελάτης και γιά τόν τρο- 19 το άπόδοσής του την εόθόνη Έχει & ζωγράφος. Οί νοικοκυρέοι τόν ζωγραφισµξνων όπό χιονια- 'ίτες όρχοντικδν είναι, κατά κανόνα, μετανάστες στη Ρουμανία καί στό νότια Ρωσία.Πολλξς είναι οί μαρτυρίες γιό Ζαγορίσιους πρό φεύγουν όπό Eva κοινωνικό περιβάλλον με κλειστό κτηνοτροφική οίκονοµία, έργόζονται, µορφώνονται καί πλουτίζουν στίς 'Ηγεμονίες. Οί τσε- τελοβίτες 'Αναστόσιος Τσολάκης καί "Αναστάσιος Τσοόφλης πλουτίζουν στό Κισνόβι καί άφί- 57 . . . .'Από τό Κουκουλι "οί Πλακιδαιοι ταξιδεύ- ονταν στό Εεσσαραβία, όπου πλοότισαν καί όπόχτησαν τεράστια κτηματική περιουσία"…58 Ρε- νουν σηµαντικό ποσά για έκπαιδευτικοός σκοπούς. νικά δε ζοόν τόν περιθωριακό βίο τοδ μετανάστη. 'Ηπειρότες συμµετέχουν στήν όναγΕννηση ' τξς ρουµανικός λογοτεχνίας. 'Ο µεγάλος πρόδρομός της, & 'Ιωάννης 'Ηλιόδης-Ραντουλ€σκου, γιός έλληνίδας καί έλληνοµαθής, μεταφράζει τό λυρικό ποόµατα το!! ήπειρότη "Αθανάσιου Χρι- στόπουλου.59'Ιδρυτ6ς τοό ρουμανικοό 'ΕΘνικοό Θεάτρου είναι & "Ελληνας Κ. 'Αριστίας. 'Ο Ξσκαλος τοδ.Γένους Γεώργιος Γεννάδιος, άπό τό Δολιανά, μορφόνεται στό ξακουστό ξλληνικό |1ολείο τού Βουκουρεστίου, τήν περίφηµη "ΑόΘεντικ6 Σχολή" πού είχε σχολάρχη τό ζαγορίσιο είσπρο Φωτιάδη. Στό Γαλάτσι καταφεύγει, στό χρόνια τού ΑλΞ Hana & οίκογένεια τού Κων- ττιντίνου Ρόδου, δωδεκόχρονου τότε. 'Ο µικρός φυγάδας µπΞκε στό σχολείο τΞς πόλης αότΞς 'γιά νά συνεχίσει & ληνικές σπουδές".6ο Ήνηµονεύουµε έδδ καί τό γεγονότα στό 'Ιάσιο καί τό Δραγατσάνι στά 1821. 'Εννοείται πώς στό ζαγοροχώρια, από τίς άρχΕς τοδ 1Βου αίόνα .] !τ3ρχαν σχολεία καί βγΞκαν σηµαντικοί λόγιοι. 'ΥπΞρξε, μάλιστα, όπόφαση καί προσπάθειες -' πιό τήν ίδρυση στό 1815 Πανεπιστήμιου στό μοναστήρι τοδ Ρόγκοβου, κοντό στό Έσεπ€λοβο.61 ' "Ολα τό παραπάνω ποΧό άπΕχουν άπό τό να δώσουν υιόν ξστω καί άχνό είκόνα τϊε ζω6ς . Ιτό ζαγοροχώρια. 'ΑπλΞς ξεχωρίζουν µερικό στοιχεία πού && µΞς βοηθήσουν νά πλησιάσουμε τόν πρΞτο παράγοντα, τόν πελάτη καί τίς…προτιµ6σεις του. εύγει &πό τό χωριό του νέος, Ξιι χωρία κάποια παιδεία, από ενα περιβάλλον µέ άργή Ξξξλιξη, συντηρητικό καί όπρόΘυµο ττήν &φοµοίωση ξένων πολιτιστικών στοιχείων. Στά όστικά κέντρα τΞς Ρουμανίας καί τίς νό- τιες.Ρωσίας τό γο6στο που διαµορφώνεται άπό ίνα καθυστερηµένα "περιφερειακό" εόρωπαϊκό :παρόπ. λδτό μεταφέρει καί στόν τόπο του. Είναι καί Ένα στοιχείο κοινωνακΞς διάκρισης. ι!ν είναι &πλΞς ό εόπορος πού διακοσµεί πλούσια τό σπίτι του, είναι 6 ταξιδεµένος µε τό λεπτό "εδρωπαϊκό" γοόότο. Ζτό συνολιπό πολιτιστικό πλαίσιο δπόρχουν, βέβαια, τό ίδιαίτερα στρωµατικό στοιχεία,… όπΙρχουν όμως καί τό κοινά, τό όποδεκτά άπό όλα τά στρώµατα, όπως είναι οδ.ΧΏρΟί καί τό τοαγοόδια, τό σπίτι καί οί κατασκευαστικές του µέθοδοι, δρισμ€να Έθιμα, φυσικά η γλώσσα καί η θρησκεία, παράγοντες ΞΘνικΞς συνοΧΞς σφυρηλατηµξνοι άπό τό χρόνο καί ίόιαίτερα είσ8ητοί σ€ συνθήκες Τουρκοκρατίας. Τά κοινό αότό διαστρωµατικό στοιχεία λειτουργοόν μέ τό δύναµη τής παράδοσης καί συνυπάρχουν µε τά &πείσακτα. "Ετσι, & µπαρόκ διακοσµητική ίσιρµόζεται σέ παραδοσιακός άρχιτεκτονικΞς σπίτια, στολισµένα µε ντόπια όφαντά καί άλλα ταραδοσιακά.στοιχεία.Από ξδδ καί πέρα όρχίζει & ρόλος τοό δεύτερου παράγοντα, τοδ ζω- τσόσου. 'Η σωστή Ενταξη τόν διακοσµητικών Θεµάτων στό συγκεκριµµΞνο χδρο καί ό κάποιος *. Έγπλιματισµός τους τό κάνει νά µήν.ξνοχλοδν σΞν ξένα σώµατα, µ'"ολο πρό δέν ξχει όλοκλη… ll εί άκ6μα η άφοµοιωτική διεργασία πού συντελείται βραδύρυθµα στά Θέµατα πού είσάγον- l | στή λαϊκή μας τέχνη. 'Η εύκινησία τών µπαρόκ καί ροκοκό διακοσμητικΞν συγκρατείται , … μετριάζεται άπό μιά παραδοσιακή λαϊκή άντίληΦη. Ψά χρώματα τού φόντου είναι κάπως ι., &. ά, συνήθως σκούρο λουλακί % άχρα. Δέν πρόκειται γιά άνοιχτό καί διάφανο.γαλάςιο πού Γι' .νακαλούσε στη µνήµη τήν άπεραντοσύνη τού ούρανού. αίν όπορακρύνει δπτικά τά χρωµα- | Ενη &πιφάνεια διευρύνοντας τό χώρο, μά τήν…κρατάιι στά Θέση της μ! κάποια βαρειά καί …… ς πρωτόγονη αίσθηση. οί χειροτΕχνες ζωγράφοι ξπηρεάζονται άπό τό πολιτιστικό κλίµα τάς κοινωνίας μξσα . όποία έργάΓονται, γι'αύτό καί τά θέματά τους Εχουν άλλη μεταχείριση στά 3αγσροχό- . 'καί άλλη στά υεγάλα …άστικά …ύ ηµιαστικά κέντρα µε µεταποιητική καί μεταπραττικη δρα- ΄ ριότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγµα τό τοπίο. Στά άρχοντικά τάς Τιάτιστας, της Καστο- ' Αµπελακίων, τού Μόλυβρυ καί τού Πηλίου συναντούµε τη συγκεκριμµ€νη πολιτεία , τσν "πανοραµική άποψη. Είναι η Πόλη, η Βενετιά, & Φραγκφούρτη, η 'Λταλάντη κ.λ.π. νά τοπία ά άποτελούν αύτοτελείς άνότητες μ!σα στην όλη διακόσµηση,.άνδ παράλληλα ύπάρχουν καί &? .. ρά άνωνυμα η φανταστικά τοπία πού άπασχολουν ρόµβους, ελλείψεις, κύκλους η διαχωρι- χει ταινίες, σχήματα ίνταγµίνα σε κάποια διακοσµητικη σύνθεση. 'Λντίθετα, στά Ζαγο- 'ώρια ύπάρχει μόνο τό άποσπασματικό φανταστικό τοπίο, συνήθως λίγα δέντρα, ίνα κάστρο, . σπίτι, σε μιά τυπική άπόδοση βασισµξνη κατά κανόνα οί τρείς όριζόντιες χρωµατικξς … ίες, πού περιβάλλονται άπό πλαισίωση. T6 τοπίο ύφίσταται µόνο σάν τµΞµα συνόλου, σε i τουργεί µόνο του. Θυµίζει τά φανταστικά τοπία των εύρωπαϊκόν διακοσµητικόν πιάτων, : . ? ' ίσως δεν είναι &σχετο μ'αδτάι ΄ … … ΄ τα άνθοδοχεία, θεµα τόσο συνηθισµένο στή λαϊκή μας τέχνη.-€νύ στή ζωγραφικά τού - … ίου, της Σιάτιστας καί τάς…Καστόριάς είτε άκουµπάει σχεδόν στην κάτω Επιφάνεια τού ναίοιου είτε στηρίζεται σέ κάποιο βαρύ Έπιπλο, στά Ζαγοροχώρια στέκεται µετξωρο Η &" -υµπάει σε κάποιο άνάλαφρο διακοσμητικό γυτικό θέµα. "οπωςετό τοπίο, Ετσι καίττό άν- . ' '? " οδοχείο. στά άστικά καί ήµιαστικά κόντρα & όργάνωση της διακοσµηµίνης όπιφάνειατ εί- ' ία ι περισσότερο λογικη καί µε συγκεκριµµ€νες… άναφορξς. Τό τοπίο Εχει τάύτότπτα. τίς πι- # σσότερες φορ€…ς… είναι… ενα… …άπό τά λιμάν…ια τάς ναυτικός καί Εµπορικός δραστηριότητας |1… &…: (,…ι-΄… - 'Ελληνων. αντιθετα, …στά Ζαγοροχώρια η όλη …σύνρεση βασίζεται οί διακοσμητικά -δ…ιά- "ί "…'… . ετσι νά πληροφορησει -η νά όπενθυμίσει,µ€… Θέµατα πού λειτουργούν Ρ.ι εση πού δέν… ίνδιαφξσ ο.;μ.Ι ι΄ικ' . - ' στολίδια, όχι σάν ταρ,...σ..ς. ,'λπουαιάζουν οί χαριτωυ€νεε καί εύλύγιστεε πλαισιώ- κ,…»(λ η,|,…'. .εις …µέ…τό παχγνίδι τξν κοιλόκυρτων γραμμων)που,δινουν κίνηση καί…… Ελααρ…άδμ……ψά πλα΄ίσια Ο! ων χιονιαδιτων ειναι τετράγωνα, κύκλοι, ίλλείψεις …καί ρόµβοι - σπανιότερα αύτοί. Πρό- θεση κοµψότητας φανερωνουν τά ζωγραφισµένα πάνινα παραπετάσματα, τραβηγρ€να… γσρι' άπό την πλαισιωση, π…ού τά συγκρατούν κορδόνια νδ φούντες στην άκρη, 'θξµα πού …τό'σνναντούµε -' "Η' ' καί …σε αλλες …βαλκανικίς χωρες,62 Κι ξ-δω η άπόδοση εχει κάποια δυσκαμψία, µάλιστα πιό ίσθητη δπειδη μαντεύεται προσπάθεια χάρης. '0 χειροτεχνης ζωγράφος, πού ερχεται άπό τό- -ρεινό κτηνοτροφικό χωριό του, δίνει τη δικη'του Ερμηνεία στό ξενόφερτο διακοσμητικό ,η Καί πρέπει νάγπαραδεχτούµε πώς η άντινοµία αύτη Ξχει άρκετη γοητεία. Είναι άξιο- ωτο πές νωρίτερα, κατά τά τελη τού 18ου καί τίς άρχξς τού 19ου αίύνα, χιονιαόίτες …ιοι, καί κυρίως & Μιχαήλ Μιχάλη Επιχειρούν µπαρόκ πλαισιύσεις σξ…ξπιγραφίς Εκκλη- ΄ οπως στόν "Αγιο 'Λχίλλειο Πεντάλοοου,177/4; [ καί στό µοναστήρι τύν Σταγιόδων, "Αργότερα & ίδιος στην 'Αγία τριάδα ΒυΘού, 1802, άποδυναµύνει τη µπαρόκ πλαισίω- ς |π5Υ9αφης περιβάλλοντάς την µε σ!0νρσκόκκινη παραλληλόγραµµη 1211 δεύτερη πλαισί- ] 'λργότερα 6 26:31 Ρικζ6λ δπιχειρεί μπαρόκ πλαισίωση Επιγραψύν στόν "Αγιο Γεώργιο " -χωριού, 1843, καί στήν Αγία Παρασκευή τού ίδιου Χωριού, 1852, άλλό µξ…βιαστικ!ς - µας πινελιίς. :α προσωπογραφία έχει κάποια δόση στήν Ελληνική λαϊκή ζωγραφική, κυρίως ο! τούς ΄ρες η δωρητές Ξκκλησιύν. Στήν κοσµικό λαϊκή ζωγραφική σπάνια Ξχουµε όπζεύθείας …πογραψίες. 'Από.όεύτερο χέρι είναι ο! µορφές τού Ρήγα καί τού Σουλτάνου…στή σύνθε- ' Παναγιώτη Ζωγράφου…" Πτύσις τής Κωνσταντινου|όλεως" η1838- καί τού ίδιου τά πορ- τού τσάρου Νικόλαου, τύς αύτοκρότειρας Βικτωρίας καί τού βασιλιά τός Γαλλίας Φί- στη σύνδεση "'Η δικαία άπόψασις τού Θεού διά την…άπελευθ€ρωσιν της 'Εχλάδος", &- .ίόια σύνθεση.ό "Όθωνας καί η…'Λμαλία µπορεί ν; Εγινανόπό τό φυσικό.,'Επίσης άπό . 'εο,χ[ρι είναι λ σκηνή τύν γάµων τού ΝαπολΕοντα, στό σπίτι τού Ράδου…στό…!σεπ€λοβο, δν Ξ.!ΐ!ίύΞ!ΞΙ Παπακώστα. 6; Τό ίδιο ίσχύει γιά τίς µορφός τού Ρήγα καί…τού 'Υφη- - …άπό τό Θανάση παγόνη στό σπίτι του στό Δρόκια.'Λντί0ετα, οί προσωπογραφίες πού . ; α "8" ' - s . … …ονται στό σπίτι τού Κανατσούλη -Σιότιστα 1811; είναι όπωσδηποτε άπό τό φυσικό, εί- ,- … ιστικ€ς καί σανορόνουν όξιόλογη δεξιότητα. … 'Η.προσωπογραφία, άκό τά Ξργα τουλάχιστο πού μάς είναι προσιτά σηυερα. όρχίζει νά . …ρχείται…άπό τούς χιονιαόίτες ζωγράφους γύρω στά 1900. Είναι συνολικά τ!σσερες καί την.ξπό…δύο στούς συνεργαζόµενους άδελαούς ζωγράοους Χριστόδουλο καί Θωμά Παπακύστα, &, , λ' δες. Πρόκειται…γιά πολύ άζιόλογα εργ. πού είναι χαρακτηριστικά {fig στρξφύς τύν - …Άιτύν αύτύν πρός ύφος περισσότερο "λόγιο", "όπως συμβαίνει την ίδιον Εποχή καί :ρσωπογραφίες χαιροτεχνύν ζωγράφωνιάπό άλλες περιοχές, όπως τού Ήρωα τύςµ!!ηλιορεί-- '|πανόστασης τού 3818 Νικολάου Ραντςοπούλου, πού βριίσκεται στά γρασεία,τύς Κοινό- τΙακρινίτσας, έργο άγνωστου πηλιορείτη ζωγράφου, πιθανότατα τού Νικόλαου !. 'Λνα- - "τη, καθός καί τού Οίκονόµου άπό…τά ?λµπελάκια Κισσόβου, ίδιοκτησίας οίκργόνειας "'η… . :. '… ' '… -‘ ι …. - ΄.Ωί δύο προσωπογραξίες τού…Σριστόξουλου Παπακ'ωστα παριστάνουν δύο γεροντικά πρό- . , . …ξντρικό καί γυναικείο, σε κροτσρή…καί, κατά τό σηµερινό-ίδιοκτητη τους παριστάν 3…τοός γονιούς τού…ρωγράσου 7αναστάσιο καί Χρύσω. T6 ότι οί δύο ζωγραοι!ς άκοαελούν , µι όποδεικνύεται καί όπό τίς ίόίας άκριβύς διαστάσεις τους, 53 Σ 37΄ξκατ. τού µ!- …τό όµοιόµοργσ ξλλειψοει6Ες καστανόχρωµο σχηµα µεσα στό όποίο τοκόιετσ8νται οί ΧΙ! ; καί τό γαλάζιο 3ρύµα πού σκίκξξει την δπόποιπη Επιφάνεια τού πίνακα. [οί τά δύο . ΐτόνονται κατά πρόσωπο µ! μιάν'ξλαφρότατη στροφή τού άντρικού πρός τά δεξιά καί τού ,η &, . ι ι . ' | | .; Ώ J PI . I ! ' & J ο I " . .Ψ' «' ι ι I | ι . ' . ι .. ο ( ,... ΙΧ… : " » : | " & . . . η . ι ο . ι I s . …κι . | ' : . . ι . .» | . J ι . | ; ο 4 ι : . &» ! κ » ι | ».. ο & ! J ! 3 " ι ο …. & . J ι ο ι ! & Ψ ! ι & ο ι ' " | α : & .l u I ι! & . α…. ι ! . ' ι ο Η . » ι .! Ώ . Ν . ι ! . ,. : ! ι κ ; ι ! ο | ι ! &… ι ι π * ' J J 22 '€ν'*' γυναικείου πρός τ'&ριστερό, Ετσι δατε, δπως 06 είναι κρεμασµένα τό ενα δίπλα ελλ., τα βλέματα να συγκλίνουν καί να'δημιουργείται ενα δέσιμο οίκειότητας αναµεσα δυό ζωγραψιΕς. * τό ίδιο ελλειψοειδές σχήµα περιβάλλει καί τίς δυό, ανεξάρτητες µεταξύ των, προσωπο- …ες τοπ αλλου αδελψοδ, τοό ΘωμΞ Παπακώστα. Είναι στίς ίδιες περίπου διαστάσεις µε τά τοό Χριστόδουλου, 55 Χ 45 ή προσωπογραφία τής Στασινής Παπακώστα καί 59 X 49 του ινοδλη Παπαχρήστου. 'Εδδ οί µορφίς είναι εντελώς κατά πρόσωπο καί τα δύο χρώµατα τοό αν είναι διαφορετικά. 'Η δργ6νωση τής ζωγραφικής Επιφανειας με μιαν ελλειψη πρό εγ- ' ται μέσα σε παραλληλόγραµμο δεν είναι αγνωστη στήν Ελληνική παράδοση. Χαρακτηριστι- ιραδείγµατα τό έργα " T6 προπατορικόν αµάρτηµα" καί " 'Η Ξζωσις από τόν Παράδεισο" Γ. Καστροαύλακα στόν "Αγιο ΉηνΞ τοπ 'Ηρακλείου, µέσα 1Βου αί., τό σχεδιο "έ. Φεραίοςΐ Ηικ. "οσχοβόκη, µέσα 19ου at. καί πολλά χαρακτικά, όπως ή "Παναγία Θεοτόκος "Ελευθ- 106 ξερομόναχου Γαβριήλ από τή Σκόπελο-1819, καί "Τόν ΄Δγίων Πάντων ό Θειότατος Χο- . τοσ Παναγιώτη Μυτιληναίου -1858, καθώς καί µια ανώνυµη παραλλαγή τής χαλκογραφίας …, πρό βρίσκεται στήν "Εθνική Πινακοθήκη.64 'Ωστόσο µεγάλη διάδοση παίρνει κατά «& τοπ 19ου αί6να µε τίς χαρτονένιες πλαισιόσεις φωτογραφικών πορτραίτων, ποθ ερχονται ες από τη Δυτική Εύρώπη' πολλ!ς Εχουν σήµατα παριζιόνικων Οίκων. "Η σόγκριση των ποτραίτων α6τδν µε &γιογραφικό εργα τόν ίδιων ζωγράφων δείχνει πώς 'εδΘείας !παψή μ! τό ζωντανό πρότυπο τοός όδηγεϊ ο! ρεαλιστικότερη απόδοση. 96 χρδµα χασει τή γλυκερότητα των &γιογραφιδν τους καί γίνεται αόστηρότερο, αποδίδονται µε λεια οί ρυτίδες του προσώπου, οί τενοντες τοπ λαιµοό, οί λεπτοµ€ρειες τής φορεσι8ςι .τηριστική τής "λόγιας" επίδρασης είναι καί ή προσπάθεια φυχογραοίας µε τό σφιχτό -α τής Χρόσως Παπακώστα, ή κουρασμ€νη !κφραση του 'Λναστόσιου Παπακώστα, τό δφος …εποίθησης 106 Γιαννούλη Παπαχρήστου καί ή συγκρατηµένη αδταρ€σκεια τής Στασινής Πα- τα. Οι δύο χιονιαδίτες προσωπογράφοι δεν φαίνεται νδ όγνοοόν τελείως τό Εργο τόν ,οων τής 'λθήνας. Σαφείς λόγιες Επιδράσεις εχει καί ό 'Δναστάσιος Μιχαήλ Ζωγράφος πού στα 1902 τοι- φεί τό πρόστωο τής εκκλησίας "Κοίμηση τής Θεοτόκου" στό χωριό ΠΞδες. 'Η Quota 106 κ από τόν πατέρα του, ή "πλ&σις" τοδ 'Δδάμ καί τής Έδας, τό προπατορικό αµάρτημα, - ση από τόν Παράδεισο καί οί συνεπειξς της διαδραµατίζονται σε λιτά τριδιόστατα 1o- τα γυμνό κορμιά εχουν ξεφύγει &πό τήν παραδοσιακή σχηματοπο(ηση, οί πτυχώσεις τόν ότων είναι µαλακές καί πέφτουν µ! φυσικότητα, & ουρανός πίσω από τόν 'Λβραόμ µε τα ωτά ώχροκόκκινα σύννεφα Έχει δραματικ6τητα. ΄ H χιονιαδίτικη ζωγραφική ξεκινάει από Ένα καθαρό λαϊκό δφος µε Έντονες βυζαντινές 'αεις, περνάει βαθµιαία στό "βυζαντινοαναγεννησιαπ6", όπως το χαρακτήρισε νεότερος ι€ίτης ζωγράφος, πιό σωστα σε ενα κρόµα,παραδοσιακδν με νεορωσικό καί δυτικοευρι - Γστοιχεία για νό καταλήξει σε µια προσπαθεια "λογιωοόνης" πρό κραταει, όµως, όρκε… .σιε καί αλήθεια. Παραλληλη είναι & πορέ€α΄δλδκληρης σχεδόν τής ανεπίσηµπς έλλπνι- ' . '. ο! λ' .. ,?!) ζωγραφιµΞς. > .- … 'Απ6 τήν τρίτη δεκαετία τού 2005 αίόνα &ραιώνουν ραγδαία Οί χιονιαδίτες ζωγράφοι σ , . αί ή τέχνηχξόσξ€ήόός µιόν εύκολη και πλαδαρή &ραιοφόνεια. Λύτή ή γλυκερότητα ύπηρχε :… . - ' -1 α' J …Ξ J 3 " σέ παλιότερες γενιές σε πολύ µικρότερο βαθμό. "Αν δέν ύπήρχε τό όργο τύν νεότερων, . J .." L. g! λ ="… : Γ " ' ο '" 3? μεγιστοποίησε καί Εκανε &ναήρομικά αίσθητ€ς τίς &ουναμίες αύτΞς, ή γενική είκόνα…τής :" ΄ ' -"4 " " ιαδίτικης ζωγραφικής θά ήταν καλλίτερη καί δεν θά ξπΞσυρε τίς αύοτηρξς κρίσεις τού .ΐλ… ?" & Κόντογλου πού, σέ γράµµα του πρός τόν Rani-“atone τούς διαγράφει όλουςιΨ οί συγχω- ”of σου δεν ήξεραν να α»γραφίςουν". ϊήµερα πού γνωρίζουµε καί τίς παλιότερες οάσεις χιονιαδίτικης όγιογραφίας καί τίς &ξιόΝογες διακοσμήσεις σπιτιύν καί τό Ξργο τδν κισυίνων ξκπρόσωπων τής χιονιαδίτικης ζωγραφικής µπορούμε νά κρίνουμε πιό δίκαια Η! & |. J . νά πούμε στό σεβαστό γέροντα τύν Χιρνιόδων "οί συγχωριανοί σου ήξεραν νά ζωγραφίζουν". ΦΕΓΡ-??Σ κανατπΡΙ…πΜ ΠΕΡΙΠΝ?… ' *Η δλλοτε πρόσκαιρη κι Ξλλοτε μόνιύή Εγκατάσταση των χιονιαδιτδν ζωγράφων οί µεγέ- ταση τού !λλαδικοσ χώρου είναι ξπόµενο νά Επίδρασε τόσο στό ζωγραφικό τους ύφος αί οτί θέµατά τους. "Οπως σηµειόσαµε, τό μικρό όρεινό χωριό τους &ποτελούσε τό όσ- ριο άπό τό όποίο, ύστερα΄&πό μιά περίοδο µαθητείας, ξεκινούσαν γιό τήν όσκηση τής ς τους. T6 πολιτιστικό κλίµα τής περιοχής πού εργαζονται, τό Ξθνικ8 καί κοινωνικα ροβλήματα. Η θέση και ή ίδεολθγια τής πελατείσς διαµορςωνουν τα εργο τους. Θα στα- . «aunt σέ τρία χαρακτηριστικα Έργα χιονιαδιτων ζωγραφων : στόν "' Αγιο Γεωργιο εξ 'Ιω- . νων τού…ζψ1838, στούς "Γάμους τού ΠαπολΞοντα" τού 'Λναστ. Παπακώστα γύρω ,- 1850, στό "Ψοπίο τού θεσσαλικού κάµπου" τού 'λθαν Παγωνη περίπου στα 1870, χα( σε σχέδιο.0ί τίτλοι των "Γέρων" καί τού "τοπίου" δεν ανήκουν στούς ζωγραφους, τούς δω- µε βάση τό θέµα. ϊτό 1838 Εχει συντελεσθεί ή δηµιουργία τού µικρού ξλληνιτού Κράτους, & πρδτος του ρνήτης είναι πιό ξήύ καί &φτό χρόνια νεκρός ζπό τό δολοφονικξ χέρια τύν &ντιπξλων. ή πρωτεύουσα Ξχει μεταφερθεί &πό τό παύπλιο στήν 'Λθήνα καί ό "Όθων µέ τούς Βαυα- , διοικούν τήν 'Ελλόξα. "Ωστόσο ή Θεσσαλία, ή "Ηπειρος, ή Μακεδονία καί πολλά νησιά .υν κάτω όπό τήν τουρκική κατοχή. Έρισκόµαστε στό Γιόννινα, τήν πρωτεύουσα τής 'Ηπεί- Have 16 χρόνια από τό θάνατο τού "Αλή Hana, τού -Ξστω καί &πό πολιτική σκοπιμότη- 8νεξίθοησκου. Υδρα "ού ύπ&ρχει τό ελληνικό Κράτος οί τούρκοι επιχειρούν νά €κτουρκί- όλους τούς ύπηκόους των γιό νδ µήν ύπόρχουν !λληνικ€ς διεκδικήσεις στό Ξδόαη πού χουν. "Η παλιό πληγή τού ήπειρωτικού Ελληνισµού, ό ξξισλαµισµός, παρουσιάζει Έντονα τάµατα ξαναζωνταν€µατος. 'Αποδίδει ή δοκιμασµένη µ!θοδος, ό συνδυασµός πιξσεων καί χΒν. "Τό θρησκευτικόν καί Εθνικόν αίσθημα λίαν ήσθενΞς συνεκρότουν τούς χριστιανούς τής πατρίους πε:εοιθήσεις, καί at figmuéaaug ξγξνοντο σωρηδόν. Είς τούτο δέ, τα μεγι- συν!τεινεν καί ή µεγαλη &µ&θεια κλήρου καί λαού, ή γενική ξλεεινή οίκονοµική κατα- ις τόν χριστιανδν καί ή πολλαπλδς όλική όνακούοισης των ξξωμούντων". "Οσο κι αν … 31) µτ΄ . ε . ι . : J & . . . . . , & . . ! . . . . .. . , .! . . ι . . …' : & . . . Ώ . - >…- . . . . - . | J J γ . . Ώ . . ' ' 3:κ . Ν | - . . . . 1 . . : ' . 5 . . . . Ν . . .! Ώ . ' - Με»; µια… , . & . . . . & . . & . ' . ., . ι … . J ε - . . '! | χο… … . . & I ι . - . . . ' Ι ο ι . . . ι . . . | | Β . . , . ι . . . . ς, . | , 24 , ο Dc , ΄ - ' 4 αι ό Εξωυ6της νπτοχριοτιανύν" -&οφαλδς ύπήρξαν καί τέτοιες περιπτωσεις κανόνας ειν ρ … : Ο , … & ' σικό και ή &ντίδραση, διάχυτη μ γίνεται σκληρό όργανο τού κατακτητή. Υπάρχει, αν , 16 6 Υ ξνη ΏΏως Οζ κάθε &ντίδραση πρός τήν 'Βξουσία, Έτσι κι &δΒ, δηµιουργειται Β' P. ανωµ . τ" 90 . Ψ ' . . υ !!- E τό &πό τόν Κοριό τ6ν'λίτωλ6, οί ΝεομΞρτυρες Κωνσταντινος από τήν Υδρα, ι κ ς , | ο . , , . - μ." 'λγιο Ααυρίντιο τού Πηλιου, Νικολαος…&π6 10 Μξ . " , . , . , . 1 6 | . > . Ο -νιαδίτης ζωγρόοος Ζήκος Μιχαήλ δεκατρείς µέρες μετ&'τό θάνατο τού Γεωργίου καί 2005- .νια πρίν τον ανακηρύξει ή 'Εκκλησία "Άγιο, τόν ζωγραφίζει με αωτοστξφανσ κα στ" ; ,αίρος τής είκόνας γράψει τό πρδτο σύντοµο Συναξάρι με τολµηρές ξκορξσεις,…:πωζδ , Ε- ίος κηρίτι τόν Χριστόν Θεόν &ληθινόν, καί δι'αύτό καταδικάζετε διό θάνατον . τα…µ … & ιου…είναι µι! υρκική πολιτική τού Εξισλαµισμού. 'Η ζωγραφιά αύτή.τοδ νεοµ&ρτυρα Ρε ργ ιραλΕα πολιτική πράξη τόσο τού ζωγρ&οιυ 600 καί 105 ΧρύσαυΞου Λαϊν8 πού τή, παρ:;γιιΐΞ;' τα &π6 αύτό, 16 εργο κατέχει σηµαντική θέση στήν ίστορία της λαϊκής µας ζω;ρ;φιταΞ Ζου είσαγει τή οουστιν!λλα στήν &γιογραοία. Βέβαια, & Ζήκος Μιχαήλ δεν τίνος. ρωκ ταν- . ν&ει τή φουστανΕλλα στό χωρο τής ξκκλησιαοτικής ζωγραφικής. Προηγείται Έσποο ζνσ νος &πδ 16 Φορτόσι τής… Ηπείρου, πού στά 1788 ζωγραφίζει "στανικως" τό λήσταρχοοσι:π6- τη Σκότουλα µ!σα'στήν…!κκλησία τής Κοίµησης τής θεο;όκζυ στό:χωριΐ ι:Ξζ;χ:;;ι; ξ;ήν :? 65 ,αύτό Ζμεινε &γνωστο στό β&Φος μι ς κκλησ ας ο | , ;:Ξ;έ ΛΞΞ.!;Ζ;λΐΐωΐΛντί8ετα, τό Εργα τοσ…χ,,νια6ίτη ζωγράφου γνωρίζει τεράστιζ"ΞιαΞοζ- ο! χιλιαδες χαλκογρεοίες καί ζωγραφικές Επαναλήψεις.'ιπανωτξς οι Εκδόσειε;χ:ι6λγ:τΞ ν σχεδόν πανοµοιότυπες με 16 Έργο τού Ζήκου, &πό τό οποίο προέρχονται: ζου ακων "τε "38, τού Κύριλλου µοναχού στά 1845, του Παναγιώτου Κ. στό 1859, τού ';ω ννουε κα; ή ,- 65. 'Bla10v1661g οί τοιχογραφίες καί οίοορητΕς είκόνες. ΚαΩιΞρόνεται ρισζι;δν τόπο κα- ορική &να4ρίβεια "& Εξ 'Ιωαννίνων" Ενω όλοι οί νεοµάρτυρες αναφερονται µ…έ… & ασ" αγωγής των καί όχι τού μαρτυρίου των. Στήν είκ6να & 'Αγιος καρουσι&ζεται ο κήτ εσ:ηπε- -υστανΕλλα καί κόκκινο οίσι. T6 φόντο είναι γαλαζοπρ&σινο καί διακόπτεται, στ Ι:ανν(- που του .υΦρυς τής είκόνας, &κ6 οριζόντια ςωνη µε σχηµατική παρίστασταση τΕν τ τνποπόί- ί τήν περίπτωση τού 1εωρχιου παρατηρείται 16 γενικότερο φαινόμενο ή…ς ι'Κ. Ο Ιανό καί ρεα- ξς Επαναλήψε.ις τό αρχικ&"&ιν ' ετων. !!! τίς διαδοχικ "του &γιογρι'ικων θεα "# ζ I "Κική ΈβδτΌΉ΄ & Χ""6 ιταλ. , "" . , "Π , ιδια &µιτ&βλητος &γιογριοικός- ξκαναλαµβαν6μενος τύπος. ……, ' Β' 5 ) ' ϊς» ? …) αν:νι Ξ)? ΄ η » . … ξ . να 3 ' ι93- * ι ι.- , . . !, α . . ;, η :. … ο". 'ν' ο, 00- 3 ο & ν|1γο,'1/| κι' ιοΙνι' ςιδιΞ If. Οι" σπ 1! ΄…ΐδ΄΄ '» ' ο, : … 25 ΝαπολΕσντα, !ργο τοσ Χιονιαδίτη :Αναστάσιου Παπακώστα-μαρινΞ, γύρω στό 1850. Κατέχει δεσπόζουσα Θέση στόν όλη διακόσμηση. T6 Θέμα προξρχεται σίγουρα όπό χαρακτικό πρότυπο πρό δέν βρέθηκε μεχρι σήµερα. 'Η σύνθεση είναι µ€σα σε ηµικύκλιο πού περιβάλλεται &π6 τό συνηθισµένο στούς χιονιαδίτες µοτίβο τΞς τραβηγμΕνης µε κορδόνια κουρτίνας καί πλαι- σιώνεται άπό πολύχρωμο σχηματοποιηµΕνο οδράνιο τόξο. '3 010106000 αδτ6 χρησιμοποιείται κυρίως στίς ξκκλησίες γιό νά περιβόλλει τόν Παντοκράτορα καί συνεπδς φανερώνει µεγάλο θαυµασμό πρός τό Ναπολέοντα. Είναι γνωστό πώς πρίν Ξπό την "Επανάσταση τοπ 1821 οί "Βλ- ληνες καρτερο6σαν τό Ναπολέοντα ώς Ελευθερωτή, 300 αίτός ξξ€ψραζτ τό πνε8µα της Γαλλικ5ς 'Βπανδστασηςι 'Ο Χριστόφορος Περραιβδς τυπώνει στην Κέρκυρα -1798- & -Υμνο εγκωµιαστ…χ6 πρός 16 "novanap1t", & Κοραής όποβάλλει 6πόµνηµα πρός τό µεγάλο Κορσικανό καί ζητάει "τήν ΕλπιζοµΕνην 6π'αδτοσ απελευθέρωσιν της 'Ελλόδος". Στό Παρίσι, όπως σηµειώνει ό ?"- σας,"µυστικη Εταιρεία συνεστη, όδεία καί !µπνεόσει 106 ΝαπολΕοντος, µονοµερ5…σκοπόν Excu— σα την &πελευο€ρωσιν της 'Ελλόδος". 'Ο 9. Κολοκοτρώνης αφηγείται πώς όταν οί…Γόλλοι κατέ- λαβαν τά 'Βπτίνησα "&πεφαρίσαμεν νά δπόγωµε είς τό Παρίσι διό νδ εδρωµε τόν Βοναπάρτε". ΄Μακρός µπορεί νδ γίνει & κατάλογος τόν ξλληνικόν ένεργειδν καί Ελπίδων μ! κξντρο 16 Na. πολξοντα.'Υπόρχσυν, όµως, καί οί &νοιχτοµότηδες πού καταλαβαίνουν πόσο µάταιες καί απο- ξπροσανατολιστικΕς είναι τετοιες Ελπίδεςα 'Ο 'Λνόνυµος "Ελληνας στήν "ΦΕλληνιχή Νοµαρχία" έτου βροντολαλείι" Τήν είσθε, Ξδελφοί µου; τόσον είκολόπιστοι....'Ιδετε καί τό τωρινό πα- ;ραδείγµατα όπου & πολυποίκιλος στροφή 13€ γαλλικης…στόσςως µες παραστΕνει. '0 δυνάσςης των μ! ταξίµατα µεγάλα καί μέ τοιαστα µ€σα &πόκτησεν όσα κατά τό παρόν ε,.τ-ζ66 'Η ζωγραφιά τοπ τσεπ€λοβου γίνεται 20 μΕ 30 χρόνια µετά τό θάνατο 106 Ναπολέοντα. Πρίν πεθάνει είχε διαφε6σει τίς Ελπίδες πού καί & γαλλικός λαός καί Ελλοη σκλαβωµΕνοι εί- χαν στηρίξει σ'αδτόν. Γιατί λοιπόν συναντοσµε στό Τσεπέλοβο αδτη τήν καθυστερηµένη εκφρα- ;ση λατρείας πρός τό Ναπολέοντα; , 'ο Κωνσταντίνος Ράδος γεννήθηκε στό ΤσεπΞλοβο στό 1875 καί Εµαθε τό πρδτα γράµµατα εστό περίφημο σχολείο του. ΐΛπό ξκεί ουνΕχισε στό Γιάννινα τίς σπουδ€ς.του, μό στά 1787 &,Εξ: ξναγκόζεται νδ φύγει γιό τό Γαλάτσι τ6ς Ρουμανίας Επειδη ό καποδς-του Βασ. Ρξδος πιάστηκε γκαί σκοτώθηκε &πό τόν 'ιλη ΠασΞ, τοδ όποίου τόν τυρρανική διοίκηση κατίκρινε καί 0010006- σε. Χτό Γαλάτσι συνεχισε τίς ξλληνικΕς σπονδξς του καί παράλληλα μάθαινε ίταλικό καί γαλ- λικ&. 'Λπό !κεί, μετά τό θάνατο τοδ πατίρα.του, πηγαίνει στην ϊίζα της 'Ιταλίας κι Εκεί &νακατεόεται στό λαϊκό Επαναστατικό κίνημα τόν καρμπονόρων. Κατά τό Ραλλορωσικό πόλεµο &- κολουθεί τίς δημοκρατικξς στρατιές τόν Γ&λλυν. Είναι & πρώτος ποθ συνίλαβε την ίδία µυστι- κής !παναστατικης όργόνωσης για την &πελευΘξρωση της 'Ελλ86ας καί τη ρίχνει στό ΣκουφΞ πού "πρώτη σορό στη !!όσχα, στό 1812, κάποιο βράδυ σ'Έναν κύκλο 'Ελληνων, όκούει τόν Κων- [" σταντίνο Ρόδο νδ µιλάει γιό Εθνικόν &γ6να".υ' 'Ο σπόρος γιό τή Φιλική 'Εταιρεία είχε πέσει. Αραστήριο μέλος της καί ό Ρόδος. Μετά την κήρυξη της 'Επανάοτασης &ναλαμβόνει συµφιλιωτι- ! Ες πρωτοβουλίες μεταξύ τδν όπλαρΧηνδν καί διορίζεται ΐπαρχος στην "Άνδρο καί την Τρίπολη. ετό την δπελευθ€ρωση γίνεται προσωρινός Διοικητής Ναυπλίας καί δύο φορές ώηφίζεται πληρες- ι ' … » Υ v | & & ο Z -‘ : γ .? : ο . ." ΄ι ! … : .νΡ' .. ι ! . ι 4* | - ' Ώ ι Ρ . | . . :: Ο'! ν ζ.»! . »; . . ; δ .. ο. ' Ψ J ι… . » " ] Ψό΄ …! 5 3 . πι ια .Ι ; .I s . " 6 "Ο ο & J -ψ . χ &. Ο .. . : : ο '- 'Ο ", ξ … ι » I- , Ψ & | 3 . : - ο . , ,! - . Δι. ι ο: . ., ς ι . ο ι . α ! v ‘r J 1 ;! …,» ! χ . | Q \ J ( ] |» , . Ώ . 3΄ .… ι ι l‘ … 26 .! Άι .ιος στή Συνέλευση τού "Άργους. nag λοιπόν Ξνας δημοκράτης σάν τό Ράδο ζωγραφίζει στό σπίτι του τή µορφή ξνός όπο- Ώ ' . τη τύν δημοκρατικδν ίδεδν; Δυστυχός ή γενική ξκτροπή τού 'Λγύνα άπό τή λαϊκή δηµο- τική του κοίτη καί οί Εξελίξεις τού.νξου ξλληνικού Κράτους παρασύρουν καί τό Ρόδο, γίνεται άντισυνταγµατικός καί μετά τό Θάνατο τού Καποδίστρια άναγκάζεται νά παραι- τ ο ,; & …ι γιατί "οί νίοι κυβερνήτες ήταν συνταγµατικών άρχδν"."8΄Ηί τ!τοια ίδεολογική Eat- Εν , _ ; ήταν φυσικό νά µήν &πογοητευθεΐ άπό τό Ναπολξοντα, τόν άνθρωπο πού θαύµαζε στά νιά- Ο". ν . , ο… . … …Ψό έργο είναι άπό τά ώραιότερα δείγµατα τής λαϊκής ζωγραφικής τού 19ου αίύνα. Στίς .? Ώ " . . ληλες όµόκεντρες ήµικυκλικίς ζωνες που.περιβάλλουν τό θεµα Εναλλάσσονται, σε διάφο- 'ι ' …" ' ' . , … . τόνους' το ώχροκοκκινο καί το γαλαζοπράσινο. Μέσα ο! ούδ!τερο γκριζοπράσινο φόντο : . | , | . " " . ! =άλλουν εντονα οί µορφές τού Βαπολ€οντα καί της 'Ιωσηφίνας, στίς όποίςς πυριαρχεζ & & σπρο τού φορέµατος εκείνης καί τού παντελονιού Εκείνον. Οί φιγούρες είναι σχετικά πές, πιάνουν τό µισό περίπου τού όσους τύς ζωγραφιάς καί τό όγδοο τού πλάτους τηςι 'Ξχουµε ξδδ τήν Εξαρση, μέ τό µεγεθος, τον κύριων προσώπων τής σύνδεσης. Οί λαϊκοί εωγράφοι, όταν τό Ξργο τους δεν Εχει άλλα στοιχεία ή πρόσωπα γιά νά φανεί ή διαφορά 'ξκας άκό τούς ήρωες, τότε τούς ξξαίρουν σχεδιάζοντάς τους µεγάλους σχετικά µξ τίς .τάσεις τού Έργου, Ετσι πού τά πόδια νά άκουμπούν στήν κάτω πλαισίωση καί τό κεφάλι λησιξζει τήν !πάνω. Κάποιαν άμΌΧανία.προκάλεσε ή Ξνταξη τού, άσφαλδς παραλληλόγραμ- &, >" : ! χαρακτικού πρότυπου στό ήµικυκλικό σχήµα τού δπανω µίσους της άΦίδας στό σπίτι τού -….,Προσο€τει δεξιά καί άριστερά δύο άσαφή καί μονόρωαα άρχιτεκτονικά µέλη, Ετσι πού 4…ύριο θεμα παραρίνει σχεδόν τετράγωνο. 'Η ξκτΕλεση είναι ξπιµελημ!νη καί µε άξιόλογη ΄μτική εύαισδησία. 'Ο λόγος τού κεφαλιού τού Πα ολΕοντα πρός τό κορµί δέν ξεπερνάει 1 πρός 5. ΄ 'ο 'ΛΘανάσιος Παγώνης, στά 1870 περίπου, διακοσµεί τό πατρικό του σπίτι στή Δράκια. δωμάτιο όποδοχής, τόν "καλόν όντά", ζωγραφίζει διάφορα µπαρόκ διακοσμητικά , τίς ωπογρ1φίες τού Ρήγα καί τού 'Υψηλάντη καί µερικά τοπία τού Θεσσαλικού κάμπου. Ψό ο…καταστράφηκε άπό τούς σεισμούς τού 1955, όταν πιά τό σπίτι ήταν ίδιοκτησία Σαραβά- . εκτός άπό µερικά τµήµατα πού διασώθηκαν καί βρίσκονται στή συλλογή Μακρή στό Βόλο. :Ξς άπασχολήσουν 865 τά τοπία τού θεσσαλικού κάµπου. Τόν ήξερε καλά ό ζωγράφος τόν το αύτό γιατί κάθε καλοκαίρι τριγύριζε στά καμποχώρια καί πουλούσε φορητίε είκόνες …τίς Ετοίμαζε τό χειμώνα. Πήγαινε µετά τόν άλωνισμό, τότε πού οί χωρικοί είχαν χρή- I, 'Ώϊως Εγραφα παλιότερα παρουσιάζοντας τήν τοιχογραφία αύτή, "ό ΄λθανάσιος Παγώνης ,…µ€ κοφτερό μάτι τό καμπίσιο τοπίο. Τά χαμηλά σπίτια τόν κολίγων µισοσκςπάζονται &- …ούς µαλκ€ύς κυματισµούς τού !δάφους. 'Η ταπεινότητά τους τονίζεται καί κ! τήν άντί- Ή…πρός τά φηλά δέντρα καί τόν πύργο τού τσιολικΞ, πού ύαώνεται άλαζονικός στήν άκρη ;…χωριού". 'Ο ζωγράφος μας Έκανε καί τίς τοιχογραφίες στό µοναστήρι της Φανερωµένης ς…χωριό Καλλιφόνι στόν κάµπο της Καρδίτσας. Οί τοιχογραφίες αύτ€ς Εχουν σχεδόν κατα- - -.' …κι- - - . ισπ.". Δ-|-,.Μ' -'ν…'.Π1ψτ*|-,-"Ψ"ιπ'γ΄ι'-ψ"…µ'"-ρ ε…! 27 -φεί άπό νεότερες οίκοδοµικές έργασίες στό καθολικό τού µοναστηριού. Είναι φυσι έζησε κάµποσον καιρό έκεί καί νά συνέλαβε τό ύφος τού τοπίου ώστε νά µπορεί νά 1 ώσει. 'Ο Κωνστ. Παπαδημητρίου, µιλόντας γιά τόν παλιό Δήµο Καλλιφωνίου γράφει επ τό 1881 µόνον ή κατοικία τού µπέη /τό Κονάκι/, διεκρίνετο άπό µακράν ώς λαμπρό )'όµηµα μετά τύν έντός τού περιβόλου άποθηκύν".69 Οί μακρινές άλλά συγκεκρξμµένες "πολιτείες τού θρύλου" στά άρχοντικά τύν βορειο- δίτικων άρχοντικύνΐίΞΞλΞίό;ΐξύξϊνές πολιτείες καί τά γνώριμα τοπία τού 19ου στό ιο, οί φανταστικές διακοσµητικές µικροτοπιογραφίες των σπιτιύν τού Ζαγοριού, έχφρά- τό πολιτιστικό κλίμα κάθε τόπου καί έποχής. 'Ο "Αθανάσιος Παγώνης ζωγραφίζει τό το- 0616 γύρω στά 1870, όταν ή νέα πόλη τού Βόλου μέ τή ζωηρή έμπορική καί βιοτεχνική κίνηση δίνει τόν τόνο τής ζωής σέ όλη τήν περιοχή. 'Η λαϊκή τέχνη τού Πηλίου είχε ίσει τή θαυμαστή άνθισή της µέ Eva πνεύµα αίσιόδοξης στροφής πρός τό οίκείο καί τό …μερινό. Τό συγκεκριµµένο, τό άπτό, τό άπευθείας γνόριµο άντικαθοστά τό µακρινό, τό ΄ δεύτερο χέρι. Στά πρωτοπόρα σχολεία τού Πηλίου έδύ καί δεκαετίες έχουν έδραιωθεί πρατήρηση καί τό πείραμα. 'Ο 'Αθ. Παγώνης παρατηρεί καί καταγράφει, όχι βέβαια µέ φυχρή ματιά τού έπιστήµονα, περιγράφει χωρίς πρόθεση μετάδοσης γνώσεων. Τό έργο του έχει µόνον άλήθεια, έχει ζωντάνια, κέφι, µέθεξη. Δέν καταγίνεται σέ λεπτομερειακές γραφές. Τά σπίτια του άποδίδονται περιληπτικά, τά ζύα του είναι µονόχρωµες σκια- ίες, τά δέντρα κρατούν µόνο τά καίρια χαρακτηριστικά τους. Βλέπει τό θεσσαλικό το- µέ κάποια είρωνική διάθεση, αγαθή όµως καί καλωσυνάτη. Μ'ύλο πού πολλά άπό τά έκ- .τικά του µέσα τά κληρονοµεί άπό τόν πατέρα του, πού ύπήρξε καί & δάσκαλός του στή ραφική, δηµιουργεί ένα άνανεωµένο ύφος. "Από τά τοπιογραφικά έργα τού πατέρα του, ς άρχές τού 19ου αίώνα, "ως τίς δικές του τοιχογραφίες µεσολαβούν άρκετές δεκαετί- "ο,τι στίς πρύτες δεκαετίες τού αίόνα άρχισε νά σχηµατίζεται, στίς τελευταίες εί- πιά µορφοποιημένο καί σταθερό. Στούς Χιονιάδες, μέσα στό ρηµαγµένο έργαστήριο τών Μαρινάδων βρέθηκε πρόσφατα, &- εσα σέ πολλά άλλα στοιχεία, καί ένα σχέδιο σέ χαρτί, διαστάσεων 33 Χ 44 έκατ. µέ παράσταση τής γέννησης τής Θεοτόκου. Κάτω άπό άπανωτά στρώµατα µολυβοκόντυλου ύπάρ- λεπτόγραμµη χαλκογραφηµένη σχεδίαση, άπόδειξη πώς ή σύνθεση άντιγράφονταν µηχανικά ς ίδιες διαστάσεις γιά φορητές είκ6νες. Τό σχέδιο δέν έχει φωτοσκιάσεις, φωτοστέφα= καί λεπτομέρειες σέ φορέματα καί σκεύη. 'Η τεχνική τής έποχής νά γεµίζονται µέ &- όχρωµη µπογιά πρύτα οί μεγάλες σχετικά έπιφάνειες καί ύστερα νά ζωγραφίζονται οί τομέρειες καί τά "φύτα", καθιστούσε Εκρηστη, άν όχι άρνητική, τήν άρχική σχεδίαση τομερειύν καί φωτοσκιάσεων. Τό χρυσό τού φωτοστέφανου έµπαινε στήν τελευταία φάση , Εργασίας μέ φύλλο καθαρού χρυσού καί τό κυκλικό του περίγραµµα σχηµατίζονταν µέ αίχρηρό διαβήτη, τό "κομπάσο". Μέ βάση τό σχέδιο αύτό έγινε ή φορητή είκόνα "Γεν- *ιον τής Θεοτόκου" πού βρίσκεται στό παρεκκλήσιο τού 'Αγίου Παντελεήμονα στή Βούρ- ανη, στίς ίδιες άκριβύς διαστάσεις καί μέ τήν έπιγραφή "1822 Χιονιάδες". Είναι σχε- ll ΛΨΛι-ι,Γ-'11πΓι|ιπι -ι ιιι ι -ιιΛΡ Ρ. ιιιιιΠιι 28 σίγουρο πώς τό σχέδιο χρησιμοποιήθηκε όχι µόνον άπό μιά γενιά ζωγράφων. '0 χειρο .ς Χαρακτήρας τής χιονιαδίτικης ζωγραφικύς έπιτρέπει τη µηχανική &ντιγραφή τού ίδι …τ0ς άπό πολλούς ζωγράφους. Δ€ µπορέσαµε νά βρούµε άλλο άντίγραφο γιά νά φανεί ή πγ ική συµβολή τού κάθε εκτελεστή στήν ποιότητα τού χρώµατος, στή σχεδίαση τών λεπτοµε , στή φωτοσκίαση καί στήν άπόδοση τού βάθους …τό σχέδιο προδίδει τρισδιάστατη άντί . "Αλλωστε καί ή σύνθεση χωρίζεται σέ τρία έπίπεδα βάθους αντίστοιχα µέ τρείς, i06- ες σχεδόν, ξπάλληλες ζώνες τΞς έπιφάνειας.Πρώτο πλΞνο…κάτω ζώνη: ή σκηνή τού λουτρού µικρής Μαρίας. Δεύτερο πλάνο-µεσαία ζώνη: ή αγία "Αννα µισοξαπλωµένη, δίπλα της 6 κείµ, τό τραπέζι καί δύο κοπέλλες. Τρίτο πλάνοοέπάνω ζώνη: ή µισανοιγμένη πολυτελής ή καί τα κτίρια. 'Ο Διονύσιος έκ ΦουρνΞ περιγράφει Ξτσι τή σύνθεση "Σπίτια καί ή &- "Αννα κειµένη έπί κλίνης μέσα είς παπλώματα, ακουµβίζουσα είς προσκεφάλαιον' καί δύο ΄τζια όπισθεν βαστάζουσιν αύτήν, καί Ξυπροσθέν της άλλο κορίτζι ριπίζον αύτήν µετά δίου΄ καί άλλα πάλιν κορίτζια έβγαίνουν άπό πύλας βαστάζοντα σαγητό, καί ύλλα πάλιν ότωθεν αύτύς καθήμενα πλύνουσι τό παιδίον είς λεκάνην' καί ύλλον πάλιν κουνεί τό ίδιον έν ώ εστί τό παιδίον". Τό σχέδιο δέ συµφωνεί µέ τήν περιγραφή, κι ές Έχουν οί νάδες στό έργαστήρι τους τήν "'Βρµηνεία" τού Διονύσιου, ήντιγραµµένη΄μέ τό χέρι ξ- &πό αύτούς. Στην περιγραφή δέν αναφέρεται ή παρουσία τού 'Ιωακείμ, ένώ στό σχέδιο 'χει. 'Αντίθετα, άπό τό σχέδιο λείπουν τά δύο κορίτσια πού κρατούν τήν "Αννα, καθώς έκείνο µέ 16 "ριπίδιον". Τέλος, & Διονύσιος µιλάει μόνο γιά σπίτια ένώ στό σχέδιο χει καί κωνική σκηνή. Ε Π Α O Γ Ο Σ " Γιά νά μπορέσουµε νά σχηµατίσουµε γενική είκόνα τύς έλληνικύς λαϊκής ζωγραφικής ι άπαραίτητο νά προηγηθούν Ξρευνες σέ όλα τά κέντρα της καί νά δηµοσιευθούν οί σχε- ς μελέτες, πού κι αύτές αργότερα µπορεί νά αναθεωρηθούν μέ βάση τή γενική είκόνα ή ιγενέστερες µονογραφίες. 'Εκείνο πού δέν πρέπει νά φοβόμαστε είναι & απόριψη & µερι- ίναθεώρηση, όπό µας τούς ίδιους € από Ξλλους, παλιότερων απόψεών µας. Στήν "Ελλάδα, ., Ψάχνουμς 01E τυφλά καί άβοήθητοι, τά ξεστρατίσµατα είναι πιθανότερα άπό άλλες χώ- ……µέ συγκροτηµένη πολιτιστική ζωή. Τώρα πού τελείωσε ή μικρή αύτή έργασία βλέπω πώς ερικές λεπτομέρειες ύπάρχει διαφορά µέ προηγούµενες θέσεις µου. Τό µόνο πού ζητώ ι τόν άναγνώστη είναι νά µού εύχηθεί ν'άξιωθώ νά &ναθεωρήσω καί τή σηµερινή έργασία. Η Α Ρ Ά Η Ο Π Π E Σ ικτωρία Ηικήτα-Σκαρτάδου, 'Ο γλύπτης Μίλιος στόν τόπο του.'Ανάτυπο άπό τό περιοδι- . "'Αρµολόι", "Οκτώβριος-Δεκέµβριος 1977 Ιϊτσος 'Α. Μακρύςν ΞΞέΞξλος."Βκδοση " "Ελληνες ζωγράφοι", έκδ. οίκου ΝΕΛΙΓ"Α, 'Αθή- να 1974, σελ. 440 Γεώργιος Παίσιος, ίερεύς, 'Αγιογραφία καί αγιογράφοι τών ξιονιάδων.'Ιωάννινα 1962 |," Ι "ΓΙ,Ι-Ι΄ΠΓΙ'ΙΙΙΙ -ι|ιιιι--ΙΠ- Ι-ΙΙΙΙ'ΙΠ" .πιτελικ6ν Γραφεΐον 'Υπουργείου των Στρατιωτικδν, 'οδΟιπορικά 'Ηπείρου καί Θεσσα ….'ΑΘήνσ, 1880, σελ. το; κογενειάρχες υποκείμενοι σε φορολογία κατά τό τελευταίο τέταρτο του 19ου αίόνα: μήτριος Ησνδρίδης, Γιώργαινα Μανδρίδη, Ζήσης Τολη, Νικόλαινα Τζουβάπα, Δημήτρης Ρ, .-ος, 'Οδυσσεύς Τζουβάπας, Θεόδωρος Σίμου, Ν. Παπαϊωάννου, "Αναστάσιος K. Ζωγράφος, εώΜ…ς Φίλος, ϊ>…6λαος Φίλος, Λάµπρος Φίλος, Ζήσης I. Μάτσα, 'Ιω6.υνης Η. Μάτσας, Ιωάννης Η. Ματσος, πιπ6λαος Δ. Ρούρης, Λημήτριος Ροδρης, Ήικδλαος Γ. "έτος, 'Ιωάν- ης Γ. Εσόρης, 'Αδάµος Δ. Έο6ρης, Δημητρης Α. Ήο6ρης, Γεώργιος Α. Ρούρης, Θανάσης K. οδλας, 'ΑγγελΞς Ι. Φίλης, Δημήτριος δίλης, !!ιχαήλ Ζωγράφος, ΘωµΞς Ήτούλας, Δημήτρης σχαλης, 'Αποστολος Ντούλας, Γεώργης Πασχάλης, Νικόλαινα Πασχάλη, Νικόλαος Δ. Διά- «ης, Γεώργης ΤζΞφος, 'Αποστολος Τζξφσς, Νικ5λας ΤζΞφος, Κώστας Θανάση, Γεώργης Η. του, Δημήτρης Η. Χρήστου, Γρηγόριος !!. Χρήστου, Νικόλας Η. Χρήστου, Δηµήτρης Άστον, '4ναστάσιος Δ. Χρήστου, 'Αποστολος π. Ζωγράφος, Υιλτιάδης Κ. Ζωγράφος, Δηµ€… ης Τόλη, '4ριστοτξλης Τόλη, 'Αποστολος Θεοδοσίου, Κώστας Παπακώστας, Χριστόδουλος νακώστας, Διονύσιος ΕξαγΞλου, Γεώργιος Βλάχος, Δηµ€τρης Σαπούλης, Κώστας Θεολ6γης, ι6τριος Η. Παϊσίου, Νικόλας N. Παπακώστας, 'Ιωάννης Παϊσίου, Κώστας Κυρζίδης, Χρι- έδουλος Κυρζίδης, Μήτσαινο Καραγιάννη, Κώσταινα ΚαραγιΞννη, Χριστόδουλος Τόλη, Σταδ- , Οίκονδυου, 'Αλ€ξιος Λξντζος, Ευάγγελος "Ξωάννου, 'ΛρσΞνιος Χριστοδούλου, Ρεύργιος . Δεντζος, Όε6ργιος Θανάση, Κώστας Τόλη, Δημήτρης Π. πόνος, Τόλης Καραγιάννης, Λη- ,ριος 'Εξ&ρχου, 'ϊωΞννης Ρ. Σπουρτης, Χαράλαµπος Ρ. Σποδρτης, Γεώργιος "Α. Δηµητρι- …ς, Δέσπω Χρήστου, πένθος πόνος, Ευθύμιος "Αργύρη, Γεωργιος Κώτας, Ξενοφών Διδασκά- υ, Θεολόγος 'Αργύρη. Κώστας Έσδλας, Τόλης Ψζέφος, Χρηστος Ρ. Κορµάζος,τ|ςΡμώ τιξ>.; µε Θεσπρωτοδ … 'ΑΘανασίου Ψαλίδα, Γεωγραφία 'Αλβανίας καί 'Επείρου."Έκδοση ΄Ετσι- ας 'Ηπειρωτικδν ΗελετΞν, 'Ιωάννινα 1964, χάρτης έκτ6ς κειµένου. …υ παραπάνω, σελ. 9 pi Θεοπρωτοσ, σελ. ??α καί 22β χειρογράφου του. … Τουρξτσογλου, Γραπτή Λµαζών ξπ "υµφαίου.΄Αρχακλογικά 'Ανάλεπτα ΄Αθηνδν, 1968/3/, ντοπίζεται το πρότυπο -'Αµαζδνα ΖΑΤΤΉΙ- τοιχογραφίας στο αρχοντικό "ιχαήλ Ν. …. -υ ρλη.- Ήικ. Φίστα,Τ6 τέλος ένος βιβλίου.Θεσσαλονίπη 1971, οπου επαναλαµβάνονται οί "τηρήσεις του 'Ι. ΤουρΞτοογλου, χωρίς αναφορά της πηγης, καί προστίθενται περισσό- -ες πληροφορίες γιέ τή ζωγραφική των αρχοντικων τού Νυµφαίου. - Ευδοκίας "Ιωάννου, Παπαγιάννης, & κλεισοΞριωτης ζωγράφος τοΞ Νυµφαίου. Περ. "Μακεδονική Ζωή", Μάϊος ΄8, τεξΧΟζ 132, σελ. 45 . οιοδιπδ " '1ρµολδι" ΛεκΞµβριος 1976, σελ. 28-30 ριοδικ6 " 'Αρµολ6ι" Δεκέµβριος 1976, σελ. 9. 'Αποστ6λου Βακαλοπούλου, 'Ιστορία του Νέου 'Ελληνισµοσ. Β΄Τουρκοκρατία 1453-1669. αλονίκη 1964, σελ. 311 γίου Παϊσίου, ίερΞως, τα σχολεία των Χιονιάδων επί Τουρκοκρατίας. ΧΆΙΙΙΙΠΣζΨµΜΏγ ΙΙΠτΠΓΙ΄ΓΙΙΠΓΙ "ΙΙΙ -ι΄ιιι--ΠΙ- Ι-ΙΙΙΙΙΠΙ| 30 Ιωάννινα 1966, σελ. 7 -. ΄Ιωάννου Λαµπρίδου, Περί τόν εν 'Ηπείρω 'Αγαθοεργηµάτων.1880, σελ. 191 …. 'Ανήκει στον κ. 'Αντώνιο Γεράση, Γοργοπ6ταµο, παλιά Φούρνοβο. -. Ευριπίδου Σούρλα, 'Η 'Αγιογραφική Σχολή τδν Χιουιάδων, 'Ξπαρχίαε Κονίτσης.Περιοδι- κό "'Ηπειρωτική 'Ηστία", 'Οκτώβριος 1954, τεδχος 30, σελ. 929-933 .. | " . …. … '. Γεωργίου Παισίου, ίερέως, 'Αγιογραφία καί Αγιογράφοι των λιονιάδων, 'ιω&ννινα, 1962, σελ. 8 !. όπου παραπάνω, σελ. 20 , '. Ηαγνητοφωνημξνη συνέντευξη µέ τον τελευταίο χιονιαδίτη ζωγράφο Θωμά Χρήστου, Α5… γουστος 1978. 'Αρχείο Κ.Α.Μακρή, Βόλος '. Ευριπίδου Σούρλα, οπου παραπάνω, σελ. 931 1. Παράδειγµα & πατέρας τοσ δάσκαλου Στέφανου Ζωγράφου. ΓεννήΘηκε στίς 13 Φεβρουαρίου 1876, παντρεύθηκε στίς 26 "Ιουλίου 1898, στίς 5 'Ιουνίου 1901 άποχτάει τήν πρώτη του κόρη 'Αγλαία, στίς 23 Δεκεµβρίου 1903 τή Μογδαλινή, στίς 14 Αύγουστου 1005 τήν 'Αρετή, στίς 30 Νοεµβρίου 1906 τό Στέφανο, τήν 1 Δεκεµβρίου 1910 τήν "Όλγα. . Χριστ. ΠερραιβοΠ, :ΞΞΞΣΞΞ:Πρ6λογος Πίκου ΒΞη, 'Επιµέλεια-σχ6λια Η.Ή.Παπαϊωάννου. 'Αθήνα 1956, σελ. 83 , . +. Κίτσου Α. Μακρή, 'Η λαϊκή τέχνη τοδ Πηλίου. 'ΑΘήνα 1976, σελ. 209 4. Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη μέ τον τελευταίο χιονιαδίτη ζωγράφο Θωμά Χρήστου, 18- γουστος 1978. 'Αρχείο Κ.Α.Μακρή, Βόλος . Κίτσου 'Α. Μακρή, Οί "φυλές" τΞν Χιονιάδων καί ή ήπειρώτικη χειροτεχνική ζωγραφι- κή.'Εφηµ. T0 ΒΗΜΑ ,15 Μαίου 1977. 'Αναδημοσίευση στο περ. "΄Αρµολ6ι", άριΘ. 4-5. Αυγουστος - Σεπτέµβριος 1977 '-. Φρειδ. "Ένγκελς, 'Η καταγωγή τής οίκογένειας, τής ατομικής ίδιοκτησίας καί το!! Κράτους.'Αθήνα 1966, σελ. 100, 103, κ. a. "?. Κίτσου 'Α. Μακρή, Γλυκειά ζωή στή Γκοντοβάσδα, 'Εφηµ. TC ΒΗΜΑ, 28 ,Ιουνίου 1979 . Δημ. Μακρή, 'ΗπειρΞτες &γιογράφοι. Περ. "Μακεδονική Ζωή", τεδχος 93, 1974, σελ. 52 .. Δημ. Μακρή, Δύο Θαυµάσια εκκλησιαστικά μνημεία τής Κλεισούρας. Περ. "παχε&ονιπή Ζωή", τε6χος 138, Ποξμβριος 1977, σελ. 34 . Δηµ. Κ. 'λγραφιώτη, ‘0 χιονιαδίτης άγιογράφος Ειχαήλ Ζήκος καί ή συντροφιά του στό Μεταξοχώρι 'Αγιάς.Περ. "'Βπειρωτική "Εστία" τεδχος 303…304, 'Ιούλιος=Λδγουστσς 1977, σελ. 507 - 521 .1. Κατάλογος χιονιαδιτΠν ζωγράφων με µία ενδεικτική χρονολογία. Κώνστας Θεοδόσι,1Τ47 - Κωνσταντίνος,1760 - Κωνσταντίνος Ήιχαήλ,1764 … 'Ιωάννης 'Α- θανασίου,1793 - 'Αναστάσιος 'Αναγνώστη,1793 - Παγώνης Κωσταντή,1801- Ήιχαήλ Κων- σταντίνου, 1802 - Μιχαήλ 'Ιωάννου,1805 - Γεώργιος Μιχαήλ,1812 … Γεώργιος,1813 - Ζήκος, 1822 - Γεώργιος Ζήκου,1828 - Γιώργις δάσκαλος Μιχαήλ,1824 - Ζήκος Ζωγράφος, -Ζξχος Γεωργίου,1828 - 'Ιωάννης Πασχάλης - Νικόλαος Πασχάλης, 1838 - Ματθαίος Γε- |' " Tn τ'ι1ι-ιι πΓ1"|ιιι -- επι . "-..Πι- ". nun-unnu- 31 Γεωργίου,1838 - Χριστόδουλος Γ. Δ. ,1846 - Κωνσταντίνος Γεωργίου, 1846 - 'Ιωάννης κου, 1857 ~ πικολαος Γεωργίου, 1847 - Ξ;;;ξλΞέη=ου, 1852 - Γεώργιος Κ.,1857 - Μιλτιξ 6ης Δ.Ε.,1857 - Αναστάσιος Κ. Παπακώστας,1856 - Νικόλαος Γ. Πασχάλης,1861 - Λιάτι 1863 - Μιχαήλ Κωνστ.Ζωγράφος,1867 - Μιχαήλ Καραγιαννίδης,1869 - 'Δναστάσιος Μιχ. Ζ. γράφος,1863 … 'Αποστολος 11ατθ. Ζωγρξφος,1872 - 'ΑΘανάσιος Κωνστ. Ζωγράφος,187Ο - Κω σταντίνος Κωνστ. Ζωγράφος - Δημήτριος "ικ. Πασχάλης,1877 - Ματθαίος Γεωργίου,1878 - 'Αναστισιος Κ. Ζωγράφος,1878 - "Αδάµ Βούρης, 1885 … Ζήσης Δηµ. Βούρης,1885 - 'Αναστά- οιος !!. Ζωγράφος,1872 - Παντελής Π. Ζωγράφος,1872 - Στέφανος Η. Ζωγράφος,1871 … ’A- στάσιος Κωνσταντίνου,1882 - Χριστόδουλος 'Αναστ. %ωγράφος,1885 -'Αθανάσιος Παγώνης, 1885 - ΠαΌλος ’I. Γιοδατάπουλος - Σωκράτης Η. &Δγράφος,1875 - 'Αλξξιος Ν.Κ.,1878 - Κωνσταντίνος ΄Ααοστ. Ζωγράφος,1892 … Νικόλαος 'Ι. Παπακώστας,1906 - Πολύκαρπος 'Αν. Ζωγράφος,1895€ξ Θωµάς 'Αν. Ζωγράφος,1923 - 'Ιωάννης,1925 - Σωκράτης Χιονιαδίτης,1926 -"ε&ργιος Η. "Έξαρχος,1932 - Θωµάς Εδαγγ. Χρήστου,1966, 'Αθανάσιος Διάτσης,1966. ϊερικΞς φορές στον κατάλογο εµφανίζεται το ίδιο 6νοµα δυό φορές καί σε κοντινές χρο- νολογίες. Στίς περιπτώσεις αύτές τό ονοµα µπήκε γιά δεύτερη φορά μόνον στον ήταν σί- γουρο πάς πρόκειται γιά δυο συνονόματους ζωγράφους. Π.χ. & Κώνστας,1747 καί & Κων- σταντίνος,1760 δέν είναι το ίδιο πρόσωπο, οπως υποθέτει & Γεώργιος Παϊσιος, γιατί τά Εργα τους Ξχουν σηµαντικές τεχνοτροπικξς διαφορές. 'Βπίσης & Γεώργιος,1813 δεν είναι & ίδιος µε το Γεώργιο Εήκου,1824 γιατί στο µοναστήρι τδν Γενεσίων τής Θεοτόκου δια- 'µάζουμε τήν επιγραφή "διά χειρός ζωγράφων Γεωργίου καί Γεωργίου ξκ Χιονιάδων τής έ- παρχίας τοπ 'λγίου Βελλάς εν Ξτει σωτηρίω 1813" καί σέ φορητή είκ6να το6 ίδιου µονα- στηριοΕ=" Δξησις τον δούλον του Θεοδ Μιχαήλ ίστοριογράφου. 'Ιστορήθη δέ διά χειρός Γεωργίου καί Γεωργίου τδν αύτοδ Ηα8ητάδων εκ Χιονιάδων". 'Ο Παδλος Γιοδατόπουλος κα- τάγεται άπό τό γειτονικό χωριό ΄Ασηµοχώρι, άλλά υπήρξε µαθητής χιονιαδίτικου εργαστή- ριου. Γεωργίου !!€γα, Σιάτιστα." Αθήνα 1963, σελ. 11 Γεωργίου Μέγα, όπου παραπάνω, σελ. 10 Βικ. Κ. "ουτσ6πουλου, Καστοριά, Τά 'Αρχοντικά.'ΑΘήνα 1962, χωρίς σελιδαρίΘμηση.οδλ- ασ 20β Κίτσου "Α. Μακρή, Δύο λαϊκοί ζωγράφοι..Β5λος 1952 -, σελ. 19 καί υποσηυεί.ωση 28 Χαρ. Χαρίτου, 'Η µονή ΄Αγίου Νικολάου Πάου 'ΑργΞλαστήε. Βόλος 1972,σελ. 61-62 Γεωργίου Παϊσίου ίερ€ως, "Αγιογραφία καί 'Αγιογράφοι των Χιονιάδων. ΄Ιωάννινα 1962, σελ. 105 'Αγγελικής Χατζηµιχάλη, Λαϊκή 'Αρχιτεκτονική καί Τέχνη.Περίληψη οµιλίας στον "Κυ- ιλο Τεχνικών" τήν 29-5-42, δημοσιευµένη στό Δελτίο του Κύκλου αήτοδ άριΘ. 28 'Αγήοορώ- ίτσονριάδη,αΈδησπί6λοςου Σβάρτς στ 'Αμπελάκια. 'ΑΘήνα 1928, σελ. 17 Αρχείο Κίτσου Α. Μακρή, Βόλος II Λ1"λΨΙ|Ι-!ΙΛΨ'ΤΠΙ| -ιιιιι-ι-Λ'- ΡΠΙΙ|Ι|Λ.| …. ΧΧ 32 fl L Άρχε ο Κίτσου '4. ΝακρΞ, Βόλος . Γιάννη Μαυρομάτη, τό ξεκίνηµα των µαστόρων της Πυρσόγιαννης ΆονΕτσης.Περιοδικ6 "' πειρωτική 'Κστία", Μαϊος…'Ιούνιος 1978, σελ.341 3. Γράμµα τοδ απογόνου τους Βασιλείου Κ. Χρήστου, γιατροδ, 1? 'Ξανουαρίου 1978. 'Δργει Κίτσου "Α. 'ακρ5 . Χάρτινος δερµατόδετος κώδικας σέ μέτρια κατάσταση, διαστάσεων 19,5 I 14 εκατ. Τελίδε 356 καί τρείς μέ μεταγενέστερα συµπληρώματα. ‘0 αριθμός των σελίδων µονος γιατί & σε- λίδα 351 είναι δυο φορές. "'Εγράφη διά χειρος Χριστοδούλου Γ.Δ. 18Δ6 απριλίου 25". "Έχει μικρές διαφορές μέ τό δηµοσιευµένο τις τον Ηαπαδ6κουλο…ΚεραρΞα κείµενο. Π ν ο,. ο , "Πίνεξ της παρούσης βίβλου" γίνεται ατ6 Χριστόδουλο "Πιναξ ακριβής της βίβλσυ". Παρα- , & , η…. α , , | ._ ,… … : " |]? , ι Ο .. . λειπει την .φιεςωεη 1η τεστοκςκαι αειπαρΘινω Lap α . …πισης παραλειπει το Πασι τοίς των ζωγράφων παισί Προγυµνασία καί Παιδαγωγία". 'Απλοποιεί καί τή γλωσσα. Γράφει κ ο ν τ & άντί π λ η ο ί ο ν, Ξ ξ ω αντί ? Γ ω & ε 9, δ ε ί ν ν 0 n ν &νςζ & ε ι- , [Κ , ι ' : , . : , κ ν υ ο υ ν, β ο 8 ι α αντι β 0 α ς, κ & µ ε αντι ποι η ο ο ν, φ α λ α κ ρ ό ς αντί ' . φ α ρ α κ λ ό ς κ.λ.π. Στην περιγραφή του Αγίου Βασιλείου παραλειπει τ6ν, &σφαλδς ακατανόητο σ'αδτόν, χαρακτηρισμό "µιξαιπ6λιος". "?χει καί µερικές προσΘΞκες π.χ. δν- ΄ " ο " λα 1 ΄ ο 5 τα" ν ΄…ι ο δν λα π ' καί τολυτελ" woof v " " 'Ο "Α τι φ ρων …μ|ρα φ ρ.µα ι …ραγε Lap ρ… ……μ ρα . … | η … ….μςτα , : ,γιος ΘεαγΞνης έν Θαλασρει ρισΘείς τελειοδται" γράφει " 'Ο αγιος Θεαγένης Ξν βάθει Θαλάσσης ' ριφΘείς τελειοσται". οι " … | ΄,ς Τέχνης, καί αι κύριαι αυτης | » n . Διονυσίου της εκ ΦουρνΞ, :Ερμηνεία τΞς Ζωγραφικ πηγα , εκδιδομΞνη µετά προλόγου νυν τό πρδτον πλΞρης κατά τό πρωτότυπον αυτΞς κείμενσν, στο τοδ 'Α. Παπαδοπούλου-ΚεραμΞως. 'Εν Πετρουπ6λει 1909 Νίνα - Μαρία 'Αθανασογλου, 'Ο ζωγράφος Γικηφ6ρος Λύτρας.'Αδηνα 1936, σελ. 10 Ι.Ν. Λαζάρεφ, 'Αντρέϊ ΡουμπλιΞΞ.ϊδσχα 1960 /ρωοικα/ ΗΙδξΕΣΞΧΧΆΧ1ΈΧΧΆΜ13 Ε.Ν. Δαζ5ρεφ, Θεοφάνης & "Ελληνας.Μ6σχα 1961 /ρωσικά/ Alum-“1".- Δημήτριος Παπαστάρος, 'Η επίδραση της Ναζαρινης σκέψης στη νεοελληνική έκκλησιαστι… . κή ζωγραφική. Αθηνα 1977, σελ. 19 . . Η , Ν . Γεγάλη 'Ξλιηνική 'Έγκυκλοπαίδεια "Πυρσου", λήµµα ΑΘΩΣ, Αθήνα 192? - ι . , . - ή . Γεωργίου Παισιου ίερ€ως, (αγιογραφία καί Αγιογράφοι των λιονιάδων. Ιωάννινα 1962, σε). . 26 , , , ο! -. l I | ,. . Δηµητριου Σ. Σαλαααγκα, ' Ηεοµάρτυς Άγιος Γεωργιος ΙωΞννίνων. Αθήνα 1924. ωτο- γραφία τοδ Ξργου στη σελ. ?, περιγραφή του στη σελ. 160 Κίτσου 'Α. ΠακρΉ, ΟΗΑΈΟΟΠΡΑΡΠΙΞΘ ΠΓΒΟΩΠΞΞ ΔΕΚ PAYS ΕΛΣΚΑΠΙΠΠΈς ΡΈΈΏλΕΨ LE XIX SIECLE. Ανακοίνωση στό Βαλκανικό Συνέδριο της Έάρνας. Θεσσαλονίκη 1976 . Κίτσου 'Α. Μακρή, "Ενα ευρωΈαϊκ6 πρότυπο βορειοελλαδίτικης τοιχογραφίας. '?φηµερίδα ' ΒΗΜΑ, 'ΑΘήνα 25 'Ιουνίου 1978 . 'πιπικπςΧεπκκκκηεΧππκκΧκκκκεκει Κίτσου ' . κακρΞ, 'Η λαϊκή τέχνη του Πηλίου. 'Αθήνα 1976, σελ. 146, 147,270 IIATAFI/F‘IflrTnll -ι an: . ι-ιιΛ- Ι.. ΙΙ ΙΙΙΛΙ| 33 "Ελλαδος, Επιµξλεια Στέλιου Παπαδόπουλου,? 1εοελλ. ,νικη Χε "(. "Έθνικηε Τρ" απεζης τις τεχνία. Κεφάλαιο "Ev λογλυπ κη Κώστα Η. Λαζαρίδη, 'Ο εθνικός ΣΙΧΧΕΧΕζΣΧΣΕΧ3ΧΣΙπξ "αγωνιστής Κωνσταντίνος Ράδος , . , καί οί ξ6νικοι ευεργέτες από τό Τσεπέλοβο. Γιάννινα 1971, σελ. 34 καί AS "| " του Κίτσου gA. Maxpfi. 'Αθήνα 1969, σελ. 62 , , | . , » Κόστα Π. Λαζαρίδη, 'Η οιαΘήκη τοπ Ευγενίου Πλακίδα κα τό Κουκούλι - Ζαγοοιου. Γι νινα 1969, σελ. 1O Δημητρίου Έ. Οίκονοµίδου, Περί ταν πρωτεργατ1ν της ρουμανικΞς λογοτεχνίας.ΐΑθηνα Κώστα !!. Λαζαρίδη, 'Ο Ξθνικός αγωνιστής ..ωνσταντινος Ραό ος καί οί εθνικοί ε6εργξ- τες από το Τσεπέλοβο. Γιάννινα 1971, σελ. 9 , . Πληροφορίες για την πνευµατικη ζωή στα Ζαγόρια1 Κ.Π.Λαζαρίδη, Φδ πνευματικό Ζαγόρι. ΄ . . … | Γιάννινα 1969. 'Βπίσης:"ανΘου Οίκονόμου, "εγξ#ςς. Αθήνα 1977 ΞλΞπε Ε χρωμες όναπαραγωγΞς στό βιβλίο ΑΤΑΥΟΞ ΓΟΞΟ!!Ο?, ΓΙ? 9ΓζνζΡΙΈ ) "ΓΟΙΚ" ΨΠΝΞΤ, Δυτική Γερµανία 1972, σελ. 265, 269. 'Επίσης ΨΌΏΥ Α"? Τ" ΓΓ"ΑΓΙλ, Βουκουρέστι 1955, .- . ".- .... .- ". ι…- .... -ι:- ..…- .. .… .... - . .. I ι . . είκόνα σΞ γυαλί &π6 την Γρανσυλβ ανία, 190ς αιώνας. Πινακας εκτός πειµξνου χωρίς &- ριτ…ο . …ιηση . Κίτσου 'Λ. ΚακρΞ, "Οταν οί "Ε.λληνες περίµεναν τό Μα ολεΟντα &. ελευθερωτ΄. 'Έφημ. το κυρα, 14 'Iovxcou 1963 . ΐτξλιου Λυδάκη, "Η ίστορία τΞξνεοελληνικΞς ζωγραφικΞΞ."Έπδοπη ΚΠΕλισπα", "Αθήνα ,» 1976, σελ. 4.29 . Κίτσου 'λ. Τακρη, 'Εζωγραφίσθη στανικδς. 'Ρφηµ. ΤΟ Τ""Λ 11 "ε …ττ Μι ΡρίΜ υ 1966 . "Ανωνύµου το!! "Ελληνας, Ελλη ικη Νοµαρχία. ?ν 'Ξταλία 1806. Ε΄"Γ ΠπΕοπη 'ΑΘήνα 1948, σελ. 165-166 . Γ. Λααπρινοδ, 'ορφές του Ει …ο ιένα. 'Αθηνα 19Δ5, σελ. 22 … - ο ο . Κώστα Π. Λαζαρίδη, O εθνικό Μ&γωνισ ης Κωνσταντινος Ράδος καί οί εθνικοί εεργΞ- τες αν 55 τό Τσεπελορο. Γιαννινα 1971, σελ. 1? , τ' , _ | | . Κωνστ. Παπαδημητριου, 'Γπαρ ία Καρδίτσης. "Θεσσαλι,κα Χρονι:15", εκνακτη εκδοση. Α- θηνα 1955, σε,. 219 II λΨλΨΙ/Ι-!ΙλΨΤΠΙΙ -ι III - ——Ilf\— Ι.. ΙΙ|Ι|Λ'|

ΠΡΟΛΟΓΟΣ. H εργασία αυτή επιχειρεί να παρουσιάσει µιά συνοπτική εικόνα της τέχνης των Βλάχων ζωγράφων της Σαµαρίνας από τα τέλη του 18ου αιώνα ως τις αρχές του 200ύ. Βέβαια, οι χειροτέχνες ζωγράφοι του ορεινού αυτού χωριού δεν δηµιούργησαν κάποια ιδιαίτερη "Σχολή", πράγμα που συµβαίνει µε όλους τους οµότεχνους που κατάγονται α- πό διάφορα χωριά όχι µόνο της περιοχής αλλά ολόκληρου του ηπειρωτικού κορμού της Ελλάδας. Ξεκινούν όλοι από κοινές ρίζες, δέχονται τις ίδιες περίπου επιδράσεις, ερ- γάζονται κάτω από παραπλήσιες συνθήκες, κινούνται στον ίδιο χώρο, καλύπτουν συγγε- νικές ανάγκες και εκφράζουν την ίδιαν ιδεολογία. Ωστόσο, οι υπερβολικές γενικεύσεις είναι επικίνδυνες επειδή υπάρχουν και ιδιαιτερότητες που, όσο κι αν δεν διαφοροποι- ούν ριζικά τις δραστηριότητες που ακτινώνονται από πολλά κέντρα, προσφέρουν μιά γο- ητευτική ποικιλία αποχρώσεων, βοηθούν στην επισήμανση των διαθλάσεων που προκαλεί το πολιτιστικό µικροκλίµα κάθε τόπου και προσφέρουν στοιχεία στο μελλοντικό μελετη- τή που θα επιχειρήσει µιά συνθετική µελέτη της νεοελληνικής ζωγραφικής παράδοσης. Η αγιογραφία των ζωγράφων της Σαµαρίνας αρχικά συµπορεύεται με την αγιογραφία των Χιονιαδιτών ζωγράφων1. Υπάρχει όµως μιά στιγµή, χοντρικά γύρω στα 1860, που παρατη- ρείται σηµαντική απόκλιση. Οι Χιονιαδίτες ζωγράφοι τρέπονται και σε άλλες μορφές ζωγραφικής, στο τοπίο, στη νεκρή φύση, στην ιστορική σκηνή, στην προσωπογραφία. Η ανανεωτική πίεση που υφίστανται από την αλλαγή του πολιτιστικού κλίματος διοχετεύε- ται κυρίως στην "κοσμική"ζωγραφική κι έτσι παραµένουν συντηρητικότεροι στην, από τη φύση της βραδυκίνητη, αγιογραφία. Οι Σαµαρινιώτες, όµως, ζωγράφοι περιορίζονται απο- κλειστικά στην αγιογραφία και η ανανεωτική πίεση διοχετεύεται µε τόλμη στο είδος αυ- τό της τέχνης, όπως θα δούμε όταν θα εξετάζουμε το έργο τους.΄Οσο κι αν η κοινωνία των χωριών όπου ζούν και εργάζονται είναι παραδοσιακή και η οικονοµία τους αγροτο- κτηνοτροφική, "o µεσολαβητικός ρόλος αυτών των στρωµάτων |μεταπρατική αστική τάξη και διανοούµενοι| στην παραδοσιακή και θεµελιακά αγροτική ελληνική κοινωνία, τείνει να τη διαφοροποιήσει, δηµιουργόντας τους όρους που θα επιτρέψουν με το πέρασμα του χρόνου, την οικονομική και πολιτιστική συσωμάτωση του ελληνισμού στο δυτικό κόσµο"2. Στη ζωγραφική, καθώς και στις άλλες τέχνες, φτάνουν, έστω και καθυστερηµένα και εξα- σθενηµένα, τα ρεύµατα της ευρωπαϊκής τέχνης όπως το μπαρόκ και ο νεοκλασσικισµ6ς. Και δεν αναφερόμαστε εδώ στο "λόγιο" νεοκλασσικισμό των µεγάρων της Αθήνας, της λύ- ρας, της Θεσσαλονίκης, της Καλαµάτας, της Πάτρας και άλλων αστικών κέντρων, ούτε στο "λαϊκό" των ταπεινών χτισµάτων στις συνοικίες τους, αλλά στις νεοκλασσικές ζω- γραφιές σε σπίτια ορεινών παραδοσιακών οικισμών, όπως το Πάπιγκο, το Νυµφαίο, η Κλει- σούρα.... Ας σημειώσουµε εδώ ότι η Σαµαρίνα δεν ήταν μόνο μεγάλο κτηνοτροφικό χωριό 2 αλλά και δραστήριο µεταποιητικό και εµπορικό κέντρο. Η µελέτη της σαµαρινιώτικης αγιογραφίας θα στηριχθεί στους πιό αντιπροσωπευτι- κούς ζωγράφους κάθε φάσης της εξέλιξής της, στο γενικό πολιτιστικό κλίµα των βλάχι- κων ορεινών οικισµών αλλά και στην ιδιοµορφία της ζωής του χωριού αυτού. Δεν πρέπει να ξεχνούµε πως η Σαµαρίνα ερηµώνεται τελείως από το Φθιπόπωρο ως την ΄Ανοιξη και οι κάτοικοί της σκορπίζονται είτε στα κτηνοτροφικά χειµαδιά είτε σε αστικά κέντρα, παλιότερα σχεδόν αποκλειστικά στα Γρεβενά, τα Τρίκαλα και τη Λάρισα, αργότερα όµως και σ'άλλες µεγάλες πόλεις όπως η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη και ο Βόλος. Αυτό είχε, βέβαι- α, σοβαρές συνέπειες στη διαμόρφωση της ιδεολογίας των.Από παλιά οι ?αµαρινιώτες συμβιώνουν μόνο µερικούς µήνες. Τους υπόλοιπους είναι σκορπισµένοι σε πολιτείες, χω- ριά και λιβάδια. Είναι κτηνοτρόφοι, έμποροι, βιοτέχνες, μικροεπαγγελματίες, επιστή- µονες, υπάλληλοι, δηλαδή έχουν ενταχθεί σε ποικίλες επαγγελματικές-ταξικές ενότητες. ΄Εχουν συχνές επιγαµίες με ελληνόφωνους.΄Ετσι, δεν έχουν κοινά έθιµα Χριστουγέννων, δοξασίες γιά το Δωδεκαήµερο κ.λ.π. Εποχιακά μετακινούµενοι πληθυσμοί ήταν και οι δα- ρακατσάνοι, αλλά αυτοί, την περίοδο που µελετούμε, ήταν αποκλειστικά κτηνοτρόφοι µε σταθερή µορφή κοινωνικού βίου στηριγµένη στην κτηνοτροφική µονάδα, το τσελιγγάτο, ενιαία ιδεολογία και κοινές μορφές του υλικού βίου. ΄Οπως σηµειώνει η Αγγελική ξα- τζηµιχάλη,"..ενώ οι Κουτσόβλαχοι, σαν αποκαταστημένοι ημινοµάδες, εκµεταλλεύθηκαν και βιοτεχνικά το κτηνοτροφικό επάγγελµα και οι περισσότεροι ασχολούνταν, όπως είναι γνωστό, με τις τέχνες και το εµπόριο, οι Σαρακατσάνοι ποτέ δεν εκμεταλλεύθηκαν βιο- τεχνικά τα προϊόντα τους και κανένας δε σκέφθηκε να φτιάσει ένα αντικείµενο γιά με- ταπώληση"3. 11άµοι *αρακατσάνων με Βλάχους ή Γραικούς ήταν σπανιότατοι.΄Ολα αυτά, βέ- βαια ως τον δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο. ΒΣτούς Σαμαρινιώτες σηµαντική βαρύτητα έχουν τα έθιμα του Δεκαπενταύγουστου, όταν γιορτάζει η κεντρική εκκλησία του χωριού, η Με- γάλη Παναγιά, την πρώτη µέρα µε το γιορταστικό ψήσιμο σουβλισμένου αρνιού, όπου συγ- κεντρώνεται το συγγενολόγι, και τη δεύτερη µε τη γενική σύναξη στην ευρύχωρη αυλή της εκκλησίας, όπου χορεύεται ο "τσιάτσιος". Δεν πρόκειται για καθαυτό χορό αφού δεν έχει ούτε χορευτικό ρυθµό ούτε ποικίλους βηµατισµούς. Ουσιαστικά είναι πολυάνθρωπη πα πυκνή αλυσσίδα που κινείται αργά. Θα έλεγε κανένας πως εκείνη την ώρα αισθάνονται ότι αποτελούν ένα σ ύ ν ο λ ο που σµίγει ύστερα από πολύµηνο χωρισµό και χαίρονται αυτό το σµίξιμο. " διαδικασία αυτού του ανταµώµατος συντελείται σε τρείς ευρυνόµε- νους κύκλους= τις παραµονές συγκεντρώνεται η οικογένεια, που µερικές φορές είναι σκορ πισµένη σε διάφορα μέρη /παιδιά που εργάζονται σε τόπους µακρινούς, ξενοπαντρεμένα κορίτσια.../, τη µέρα της γιορτής ανταμώνουν γύρω από τα σφαχτά συγγενείς και στε- νοί φίλοι και την επόμενη µέρα ολόκληρο το χωριό στον "τσιάτσιο". Θα πρέπει να ση- 3 µειώσουµε ότι o πανυγηρισμός της 16ης Αυγούστου γίνεται χωρίς ΨαΥοπότι, που πάλι θα χώριζε τη σύναξη σε µικρές ομάδες. Μέσα στο πυκνό πλήθος ακούγονται από παντού χαρού- µενα συναπαντήματα, φωνές έκπληξης γιά το αγόρι που χνούδιασαν τα µάγουλά του,γιά το κορίτσι που φούσκωσε ξαφνικά σε γυναίκα, για το καινούργιο βρ(φος της οικογένειας, γιά το πόσο καλά "κρατιέται" ο παππούς. Ανταλλάσσονται τα νέα της χρονιάς και οι ευχές γιά την επόμενη συνάντηση. Μικρότερες γιορτές γίνονται στις 26 Ιουλίου, της Αγίας Πα- ρασκευής, που θεωρείται προστάτρια των κτηνοτρόφων. ΄Εξω από το χωριό υπάρχει το µο- ναστήρι της Αγίας Παρασκευής. ?ε πολλά βλάχικα χωριά η κεντρική εκκλησία τιµάται στο όνοµα αυτής της Αγίας. To έργο των αντιπροσωπευτικών ζωγράφων της Σαµαρίνας θα έδειχνε µετέωρο αν, παράλ- ληλα μ'αυτό,δεν μας απασχολούσε και η συνεισφορά των ταπεινών ομότεχνών τους που είτε προετοίµασαν τις διαδοχικές φάσεις πρίν αυτές βρούν την πληρέστερη έκφρασή τους στο έργο των προικισµένων, είτε επωφελήθηκαν από την αξιοποίηση και κωδικοποίηση που οι ταλαντούχοι έκαναν στις µικρές και, μερικές φορές, αδιόρατες συνεισφορές των πολλών. Η συγκέντρωση του υλικού γιά την εργασία αυτή συνάντησε πολλές δυσκολίες. Ta έρ- γα είναι σκορπισμένα σε μεγάλη έκταση, μέσα και έξω από τα σύνορα της Ελλάδας και σε πολλές περιπτώσεις σε μέρη δυσπρόσιτα. Οι πρόσφατες εθνικές περιπέτειες εξαφάνισαν το μεγαλύτερο μέρος από τα χειρόγραφα και τα άλλα στοιχεία που θα ήταν χρήσιμα γιά την πλαισίωση των πληροφοριών που παρέχουν οι ζωγραφιές και η βιβλιογραφία. Αλλά και δύο χειρόγραφα που υπάρχουν στη Μητρόπολη Γρεβενών και τα είχε επισηµάνει παλιότερα φίλη ερευνήτρια στάθηκε αδύνατο να τα συµβουλευθούµε γιατί δεν μας το επέτρεψε ο Μητροπο- λίτης Γρεβενών κ. Σέρϊος. Ta χειρόγραφα αυτά περιέχουν πληροφορίες γιά τη Υχολή Ζω- γραφικής, µάλλον το εργαστήριο μαθητείας, που λειτουργούσε στο μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής Σαµαρίνας. Δεν µας παρηγορεί το γεγονός ότι ΧΚΚΧάΧΧΒΚτην ίδιαν άρνηση αντι- μετώπισαν και άλλοι ερευνητές, αξιότεροι από µας, όπως ο αξέχαστος Λίνος Πολίτης που ο ίδιος Μητροπολίτης δεν του επέτρεψε την τελική παραβολή των τυπογραφικών δοκιµίων με το χειρόγραφο του Λεξικού του Φωτίου, που το είχε φωτογραφίσει όταν Μητροπολίτης Γρεβενών ήταν ο προκάτοχος του σημερινού, αλλά οι φωτογραφίες είχαν μερικές ασάφειες. Επίσης δεν µας επιτράπηκε η φωτογράφιση μερικών εκκλησιών της περιοχής, μ'όλο που εί- χαµε τη νόμιμη άδεια και σύσταση της ιρµόδιας Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Ευτυ- χώς μερικοί φίλοι µας πρόσφεραν φωτογραφίες τραβηγµένες πρίν από πολλά χρόνια. Πολύτιµη συμπαράσταση βρήκαμε από πολλούς Ταµαρινιώτες και περισσότερο από την οικογένεια Μάνθου Παπαζήση, ιδιαίτερα από τη φιλόλογο κόρη του Μάχη, τον κ. Μιχάλη Ποντίκα, το συνταξιούχο δάσκαλο κ. Μιλτιάδη Παπαθανασίου, τον καθηγητή κ. Φάσο Δουζέ- νη, τον ιστοριοδίφη κ. Δημήτριο Μακρή, το γιατρό κ. Ζήµ Γιώτσα, τον κ. Γεώργιο Τσού- 4 ρη, τον κ. Τάκη Ταμπούκα και το Σύλλογο Σαµαριναίων Λαρίσης και Περιχώρων. Tong ευχα- ριστώ θερµά, όπως και την κυρία Βικτωρία Νικήτα που µου παραχώρησε αρκετές φωτογρα- φίες που είχε από παλιότερες έρευνές της.Έντελώς ιδιαίτερα θέλω να ευχαριστήσω το Ινστιτούτο Λαϊκού Πολιτισµού της Αλβανίας και το Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικών και Ζωγρα- φικών μνηµείων της Γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας που όχι µόνον επέτρεψαν αλλά και βοή- θησαν σημαντικά τις εκτεταμένες έρευνές μου και µου έδωσαν πολύτιµες πληροφορίες.Στή Βουλγαρία συνάντησα απροθυµία και δυσπιστία από τις αρµόδιες υπηρεσίες. ΣΚΑΡΙΦΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ" ΤΗ? Σ'ΑΤ'ΑΡΙ*ΤΑΣ Το θέµα της ίδρυσης και της παλιότερης ιστορίας της Σαµαρίνας συνδέεται µε το πρό- βληµα της προέλευσης των βλαχικών πληθυσµών στην Ελλάδα, ένα πρόβληµα γιά το οποίο προτείνονται διάφορες λύσεις που ο υποφαινόµενος δεν έχει αρµοδιότητα να ελέγξει και να αξιολογήσει. Ακόµα και η λέξη B λ ά χ ο ς δεν έχει γιά όλους τους ερευνητές τό ίδιο περιεχόμενο.΄Αλλωστε είναι σκορπισµένοι σ'δλόκληρη την Ελλάδα και πολλά είναι τα χωριά που έχουν σαν πρώτο συνθετικό του ονόματός των τη λέξη Βλάχος, χωρίς να εί- ναι σίγουρο πως αυτό έχει κάποιο εθνολογικό νόηµα ή είναι δηλωτικό ποιµενικής κοινω- νίας: Βλαχοκάτουνο Δωρίδας, Βλαχοκερασιά Μαντινείας, Βλαχοµάντρα Ναυπακτίας, Βλαχο- πουλάτικα Παξών, Βλαχοπούλι Πυλίας, Βλάχος Γορτυνίας, Βλαχοράφτη Γορτυνίας, Βλαχοχώ- ρι Λακεδαίμονος, Βλαχιά Χαλκίδας, Βλαχογιάννη Ελασσόνας, Βλαχολίβαδο ΟΧύµπου, Βλαχο- μαχαλάς /΄Αλλη Μεριά/ Πηλίου και άλλα4. Εδώ μας ενδιαφέρει η ζωή της Σαμαρίνας όπως έχει διαμορφωθεί από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου ως τις πρώτες του 2Οού αιώνα. Δεν παραβλέπουµε, βέβαια, τη δύναµη επιβίωσης που έχουν παλιότερα στοιχεία στην παρα- γωγική διαδικασία κυρίως των κτηνοτροφικών προϊόντων όσο και στην κοινωνική ζωή και την τέχνη.΄Οπου συναντήσουμε σίγουρα τέτοια στοιχεία θα τα σηµειώσουμε. Πάντως η προ- έλευση του ονόµατος του χωριού από το Σάντα Μαρίνα5 δεν φαίνεται πιθανή γιατί στις περιπτώσεις που ένα χωριό έχει όνοµα Αγίου αυτό προέρχεται από την κεντρική, ή τη μό- νη, εκκλησία του χωριού και στη Σαµαρίνα δεν υπάρχει εκκλησία Αγίας Μαρίνας. Και στην περίπτωση ξαναχτισίματος ναού, ο δεύτερος παίρνει το όνοµα του παλιού, πολύ περισσό- τερο όταν αυτός είναι ο κεντρικός του χωριού. Βέβαια υπάρχουν και σπάνιες µετονομα- σίες ναών, µα κάτι τέτοιο είναι εδώ εντελώς απίθανο γιατί το όνοµα Μαρίνα δεν συνηθί- ζεται στη Σαµαρίνα. Κι αυτό έχει σηµασία γιατί το όνομα του Αγίου που τιµάται ιδιαί- τερα σ'έναν τόπο δίνεται συχνά στίς βαπτίσεις. Αυτό αποκλείει την πιθανότητα ύπαρξης παλιότερης εκκλησίας μετο όνοµα αυτό γιατί σε τέτοια περίπτωση θα έπρεπε να υπάρχουν πολλές Μαρίνες, αφού κατά κανόνα σχεδόν απαράβατο, η πρωτεγγονή παίρνει το όνομα της γιαγιάς της. Αυτό που μπορούµε να θεωρήσουμε βέβαιο είναι πως η Σαμαρίνα δηµιουργείται, μάλλον 5 κατά την Φουρκοκρατία, από τη συνένωση µικρών οικισμών που τους αποτελούσαν κτηνοτρο- φικές φόσες. Φαίνεται, όμως, ότι αντιμετώπισαν προβλήματα υπερπληθυσµού και, εδώ και μερικές εκατονταετίες, σημειώνονται οµαδικές µετοικεσίες πρός τον Όλυμπο. Υπάρχει µιά τέτοια παράδοση στα βλάχικα χωριά του Ούμπου, την οποία o Απόστολος Βακαλόπου- λος6 βρίσκει αξιόπιστη γιατί υπάρχουν πολλές οµοιότητες ανάµεσα στα ονόματα, στη γλώσ- σα, στην προφορά, στα ήθη και τα έθιµα των Βλάχων του Ολύμπου και της Πίνδου/Σαµαρί- νας κ.ά./. ΄Οπως είναι φυσικό, στην αρχή επικρατεί καιστη Σαµαρίνα η ιδεολογία της κλειστής πατριαρχικής φάρας. μερικά στοιχεία της επιβιώνουν ως τα τέλη του 19ου αιώ- να. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι για το γάµο δεν ζητούσαν τη γνώμη των μελΙόνυμφων που, άλλωστε, δεν είχαν καμμιά προσωπική επαφή. 'Ολα τα κανόνιζαν οι γονείς µε τη με- σολάβηση προξενητή7. η σ υγκρότηση μεγάλου χωριού δημιούργησε την ανάγκη και άλλων δραστηριοτήτων, εµ- πορικής, μεταποιητικής και επισκευαστικής καθώς και της προσφοράς υπηρεσιών. Καθώς μεγαλώνει η παραγωγή κτηνοτροφικών και υλοτοµικών προϊόντων είναι πιά απαραίτητη η ύπαρξη οργανωμένου εµπορίου για τη διάθεσή τους σε άλλες αγορές. Η ανάπτυξη της οικο- νομίας και το φυσικό της επακόλουθο, το ανέβασµα του βιοτικού επιπέδου, προκαλούν ζήτηση ειδών που δεν παράγονται επιτόπια. Πρέπει να θργανωθεί και ο μηχανισµός µετα- φορών, σύμφωνος µε τις συγκοινωνιακές συνθήκες της εποχής. Οι Γαμαρινιώτες, όπως και οι κάτοικοι των άλλων χωριών της περιοχής "ασχολούνται µε την υφαντουργίαν, την υλο- τομίαν, το εµπόριον, την κτηνοτροφίαν, την ελληνορραπτικήν, τσαρουχοποιίαν, ορειχαλτ κουργικήν, μαχαιροποιίαν, σαγµατοποιϊαν. Πλείστοι επίσης είναι κυρατζήδες /αγωγιάται/ και τυροκόμοι"8. Δημιουργείται έτσι µία "πολυπληθής αστική τάξις"9. Οργανώνεται μάλι- στα ετήσια εμποροπανήγυρη "ειδικευμένη στο ζωεµπόριο και τα ζωοκομικά προϊόντα"1Ο. 'Ενα µέρος των εμπόρων ξενιτεύεται και εγκαθίσταται σε βαλκανικά εμπορικά κέντρα και φτάνει ακόμα ως την θυγγαρία11. Βέβαια, η τοπική δραστηριότητα σταµατάει τους χειμε- ρινούς μήνες. Πιθανότατα η εμποροπανήγυρη γινόταν γύρω στο Δεκαπενταύγουστο. Είναι η καταλληλότερη εποχή γιά το κλίµα της Σαμαρίνας αλλξ και γιατί τότε γιορτάζει η κεντρι- κή εκκλησία του χωριού, η Μεγάλη Παναγιά. Σχεδόν πάντοτε τα εμπορικά πανηγύρια συνδιά- ζονται µε τις θρησκευτικές γιορτές. Η δημιουργία, όµως, τάξης εµπόρων και βιοτεχνών προκαλεί ρήγµατα στην παλιά ιδεολογία χωρίς να την εξιφανίζει.Οι γεωργοκτηνοτροφικοί πληθυσμοί στηρίζονται κυρίως στην προγονική πείρα. !! καλλιέργεια των κτηµάτων και οι διάφορες κτηνοτροφικές εργασίες καθορίζονται από το απόσταγµα μακροχρόνιας πείρας, σχεδόν αµετάβλητης. Αυτό διαµορφώνει πολύ συντηρητική νοοτροπία. Αντίθετα, η εργασία του βιοτέχνη και του έμπορου προυποθέτει συνεχώς ανανεούμενη γνώση. O βιοτέχνης πρέ- πει να προσαρμόζεται στις νέες κατασκευαστικές μεθόδους, στις αλλαγές της ζήτησης των προΐόντων του. Χτυπητό παράδειγµα από ένα άλλο βλαχοχώρι είναι η εισαγωγή της τεχνι- κής του φιλιγκράν στη ασηµουργία του Συρράκου. O έμπορος πρέπει να ξέρει να γράφει και να λογαριάζει, να ενηµερώνεται για τις διακυµάνσεις των τιµών και την ισοτιµία των νομισµάτων. Υποχρεώνεται να ταξιδεύει και πολλές φορές να εγκαθίσταται µόνιµα ή για κάποιο μεγάλο διάστημα σε πολιτείες της ξενητειάς. Αυτά τον κάνουν περισσότερο πληροφορημένο σε ό,τι συµβαίνει στον "έξω κόσµο", πρόθυμο δέκτη νέων ιδεών και συγχρο- νων µορφών ζωής και τέχνης. 'Ολα αυτά, βέβαια, µέσα στη σχετικότητα του τόπου και της εποχής. Οι ζωγράφοι της Σαµαρίνας εργάζονται σε μεγάλη γεωγραφική περιοχή που αρχίζει από τη σηµερινή νότια Γιουγκοσλαβία και τη Βουλγαρία και φτάνει ως την Πελοπόννησο12. Σ'αυτούς, όμως, υπάρχει µιά ιδιοµορφία" οι ζωγράφοι των άλλων χωριών εκτελούν τις τοι- χογραφικές εργασίες κυρίως τους ανοιξιάτικους ή καλοκαιρινούς μήνες και το χειµώνα επι- στρέφουν στα χωριά τους, όπου κατασκευάζουν νικρές φορητές εικόνες ή εκτελούν παραγγε- λίες δεσποτικών εικόνων είτε σε κάποιο χώρο του σπιτιού τους είτε σε ανεξάρτητο εργα- στήριο. Π Σαμαρίνα, όµως, ερηµώνει κατά τους χειµερινούς μήνες και συνεπώς κάπου αλ- λού έπρεπε να έχουν το εργαστήρι τους ενώ το καλοκαίρι εκτελούσαν τις τοιχογραφικές εργασίες είτε στον τόπο τους είτε σε άλλα χωριά. Είναι χαρακτηριστικό πως η αγιογρά- φηση της Μεγάλης Παναγιάς τελειώνει στις 30 Ιουλίου 1829 και της Αγίας Παρασκευής στις 15 Οκτωβρίου 1818. O πληθυσµός της Σαµαρίνας, φυσικά κατά τους θερινούς µήνες, είναι πολυάριθµος. 0 Κώστας Κρυστάλλης στα 1891 τον υπολογίζει χοντρικά σε 5,ΟΟΟ13. Λίγα χρόνια νωρίτερα το Επιτελικό Γραφείο του ελληνικού Υπουργείου Στρατιωτικών δημοσιεύει τον αριθµό 3,170 κατοίκων1Δ. Στα 1913, µετά την προσάρτησή της στην Ελλάδα, η Σαμαρίνα έχει 4,198 κα- τοίκους15.Ψα αποτελέσματα των κατοπινών απογραφών εξαρτώνται από την εποχή που έγιναν. Επειδή το χειµώνα αδειάζει εντελώς και µένουν μόνον δύο ως τέσσερες φύλακες, και από την άνοιξη αρχίζουν να ανεβαίνουν πρός το χωριό οι κάτοικόί του, ο πληθυσµός κυµαίνε- ται εντυπωσιακά. ΄Ετσι, στα 1928 η Σαµαρίνα παρουσιάζεται με 603 κατοίκους, στα 1940 µε 1,175 και στα 1953 µόνον με 416.Η εικόνα που παρουσιάζει το χωριό αυτό κατά τους θερινούς µήνες ακόµα και τώρα δικαιολογεί το χαρακτηρισμό του Κώστα Κρυστάλλη "μεγά- λη βλαχική κωµόπολις"17. Στοάς τόπουςτης χειµερινής τους εγκατάστασης η Σαµαρινιώτες αναπτύσσουν σηµαντική δραστηριότητα. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε πως στη συνοικία Αγίας Μονής των Τρικάλων Θεσσαλίας υπάρχει δραστήριος Γεωργικός Βιοτεχνικός Συνεταιρισμός Σαµαρίνας µε πάνω από 120 µέλη και πολυάριθμα συνεργαζόμενα άτομα. ΄Εχει ιδιόκτητες εγκαταστάσεις με καλό τεχνικό εξοπλισµο18. Τα τελευταία, όµως, χρόνια δοκιμάζει τις δυσάρεστες συνέπειες της κρίσης στη φλοκάτη.Αξιόλογος αντίστοιχος συνεταιρισµός υπάρ- χει και στη Λάρισα. "εγάλη ακίνητη περιουσία είχαν και σε άλλα µέρη. Στο Πραιτώρι ανα- , φέρεται πως το μισό χωριό ήταν τσιφλίκι Σαµαριναίων τσελιγγάδων. Κατά το 18ο αιώνα ήταν ιδιοκτησία της οικογένειας Χατζημπύρου19. Οι δύο μεγάλες κοινωνικές ομάδες της Σαµαρίνας, όπως και των άλλων βλάχικων χωριών µε παρόμοια σύνθεση, οι κτηνοτρόφοι και οι εµποροβιοτέχνες, δεν είναι αυτές που καθο- ρίζουν την κοινωνική διαστρωµάτωση. Υπάρχουν πλούσιοι κτηνοτρόφοι, οι τΞΞλιγγάδΞς,µε πολυάιθµα κοπάδια, αλλά και οι µικροκτηνοτρόφοι, καθώς και φτωχοί που εργάζονται στα κοπάδια με ιδιότυπη σχέση εξαρτηµένης εργασίας, οι ΕπιΞΞικΞΞ. To ίδιο ισχύει και για τους εµπόρους που άλλοι είναι πλούσιοι και άλλοι ασχολούνται με το λιανεµπόριο για κά- ποιες πενιχρές απολαυές. Οι βιοτέχνες κατά κανόνα ανήκουν στη µεσαία τάξη. Περιθωρια- κό τµήµα του πληθυσμού είναι οι "Γύφτοι", οι περισσότεροι σιδεράδες που κατασκευάζουν ή επισκευάζουν µεταλλικά εργαλεία και σκεύη για γεωργική, κτηνοτροφική, µεταποιητική και οικιακή χρήση. Αμοίβονται σε είδος2ο. Μερικοί από αυτούς τρέπονται και σε άλλα επαγγέλµατα, γίνονται αγωγιάτες και οργανοπαίχτες. Πολές φορές έχουν το επάγγελμα του οργανοπαίχτη σαν συµπληρωµατικό γιατί δεν τους εξασφαλίζει µόνιµη απασχόληση. Οι περισ- σότεροι αγωγιάτες είναι βλάχοι και μερικοί από αυτούς πλούσιοι µε εκατοντάδες υποζυγί- ων ο καθένας και πολυάριθµο υπηρετικό προσωπικό.΄Ενας από τους πλουσιότερους αγωγιάτες της Σαµαρίνας είναι ο Χατζηπύρος. Λεν κάνουν µόνον μεταφορές εµπορευμάτων αλλά και εµ- πόριο για λογαριασµό τους, χρηµαταποστολές, μεταφορά αλληλογραφίας και ταξιδιωτών. Συνή- θως κάθε καραβάνι έχει σταθερές δυό-τρείς διαδροµές που τις εκτελεί κατά διαστήµατα, όχι πάντα σταθερά.Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού οι τακτικές δια- δροµές των σαµαρινιάτικων καραβανιών έφταναν ως την Κορυτσά, τη Φλώρινα, τη Βέροια, τη Λάρισα, την Καρδίτσα και την Ηγουµενίτσα, όπως πιό αναλυτικά φαίνεται στο σχεδιάγραµµα που συνοδεύει το κείµενο. Μέσα στους πόρους των κατοίκων πρέπει να αναφέρουµε και τη ληστεία, την οποία δεν πρέπει να αντιµετωπίζουµε µε σημερινά ηθικά κριτήρια. Οι τΩαΧ€ι- ές συνθήκες διαβίωσης, η κυριαρχία του ένστικτου, η αντίθεση µε τους Τούρκους και τους Κοτζαυπάσηδες έτρεψαν πολλούς πρός τον κλέφτικο βίο που συχνά εναλλάσσεται µε του αρ- µατολού τη δράση. Είναι γεγονός πως "όσοι δεν ήταν ικανοί να κερδίσουν τη ζωή τους με το εµπόριο στράφηκαν προς τη ληστεία"21.Μέσα στην περίοδο που µας απασχολεί η δράση των κλεφτών αρχίζει να αποχτάει εθνικό αντιστασιακό περιεχόμενο. Ο Σαµαρινιώτης καλό- γερος Δημήτριος συµµετέχει στα επαναστατικά κινήματα του Θύμιου Βλαχάβα και βρίσκει μαρτυρικό θάνατο στα Γιάννινα από τον Αλή Πασά22. Ανάμεσα στις δύο µεγάλες κοινωνικές οµάδες υπάρχουν µερικές διαφορές. Οι κτηνοτρό- φοι ζουν στις παρυφές του οικισμού, και είναι φυσικό αυτό επειδή χρειάζονται μεγάλη έκταση γης για την εργασία τους και ευκολότερα µετακινούν τα ζώα τους. Οι έµποροι και ο 2 , οι βιοτέχνες κατοικούν και εργάζονται στα κεντρικότερο σημεια του χωριού 3. Η διαφορά εκφράζεται και με το χρώμα της φορεσιάς τους, που είναι άσπρο για τους κτηνοτρόφους και µαύρο για τους αστούς24. Αρχουσα τάξη είναι οι µεγαλέμποροι και οι πλούσιοι τσελιγγάδες. Από αυτούς προέρ- χονται και οι προεστοί, κοτζαμπάσηδες ή µουχτάρηδες και δηµογέροντες. Τη μεσαία τάξη αποτελούσαν οι βιοτέχνες και µερικοί µικρέμποροι, καθώς και οι μικροκτηνοτρόφοι. Ψην κατώτερη οι µπιστικοί, οι υπάλληλοι των εμπόρων και των βιοτεχνών και οι υπηρέτες των µεταφορέων, τα κΞπΞλια.Τις ταξικές αυτές διαφορές φρόντισαν να τις κατοχυρώσουν και µε την ανάλογη ιδεολογική κάλυψη. Καθιερώνεται σαν κοινωνική αρετή o σεβασµός προς τις αρχοντικές οικογένειες, που σ'ένα άλλο βλαχοχώρι µε την ίδια περίπου κοινωνική δοµή, στό Μέτσοβο, φτάνει ως την απαγόρευση της κυκλοφορίας των φτωχών στην κεντρική πλατεία και σε διπλανό δρόµο25. Γενικά στη Σαµαρίνα είναι έντονος ο διαχωρισµός του κοινωνι- κού συνόλου cc ιδιαίτερες οµάδες κατά φύλο, επάγγελµα και ηλικία.Αυτό εκφραζόταν ως τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας στο µεγάλο κυκλικό χωρά του Δεκαπενταύγοσστου, τον "Τσιάτσιο", όπου οι χορευτές σχηµατίζουν δύο ομ6κεντρα ηµικύκλια, το εξωτερικό με τις γυναίκες και το εσωτερικό με τους άντρες. Μα και κάθε ημικύκλιο ειναι χωρισµένο σε μι- κρότερα τόξα με ομοιογενείς ομάδες το καθένα τους: γέροντες, πρώτη ομάδα τραγουδιστών, ] άντρες ντυµένοι σε άσπρα, άντρες ηλικιωµένοι, δεύτερη οµάδα τραγουδιστών, άντρες νεό- τερης ηλικίας, γερόντισοες, ηλικιωµένες γυναίκες, γυναίκες µτυµένες βλάχικα, γυναίκες νεότερης ηλικίας, όπως φαίνεται και σε δηµοσιευµένο σγεδίασµα26. Επιβεβαιώνεται και από φυτογραφία του 1906, που συνοδεύει το κείμενο τούτο, όπου ξεχωρίζει η ομάδα των ασπροντυµένων κτηνοτρόφων. Στούς εµποροβιοτέχνες και υπάλληλους έχει πιά από τότε κυ- ριαρχίσει η ευρωπαϊκή φορεσιά. Δεν πρέπει να είναι εντελώς τυχαίο που ο συντάκτης λί- θινης επιγραφής, που θα τη συναντήσουµε στο κεφάλαιο για την τέχνη της λαμαρίνας, όταν καλεί στην εκκλησία. τους κατοίκους του χωριού τους ξεχωρίζει σε γέροντες, άντρες νέ- ους, γυναίκες και παρθένες. Από τα τέλη του 19ου αιώνα η οικονομία της Σαµαρίνας ξαναγυρίζει σχεδόν αποκλειστι- κά στην πρωτογενή παραγωγή, ενώ µεγαλώνει το ποσοστό των Σαµαριναίων, όπως και όλων των Ελλήνων, που ασχολούνται µε τη µεταποίηση και την προσφορά υπηρεσιών. Αυτό έγινε γιατί οι έµποροι και οι βιοτέχνες,πΚΧΚπΚδΚΞπου το χειμώνα µετέφεραν τις έδρες των σε αστικά κέντρα, από την ώρα που οι πόλεις αρχίζουν να µονοπωλούν την οικονοµική δραστη- ριότητα, βρήκαν ασύµφορη τη διακοπή της επαφής των με πελάτες και προµηθευτές. Οι υφάν- τριες, που είναι πολλές εκατοντάδες,είναι οργανωµένες στούς Τυνεταιρισµούς της πόλης διαµονής των οι οποίοι διαθέτουν, καθώς είδαµε, σύγχρονες τεχνικές εγκαταστάσεις για το λανάρισµα, τη βαφή κ.τ.λ. των μαλλιών. Πολλοί αποχτούν μόρφωση και διορίζονται δηµό- σιοι ή ιδιωτικοί υπάλληλοι, μερικοί σπουδάζουν και ασκούν την επιστήµη τους µακριά από ορεινή πατρίδα. Για όλους αυτούς η Σαμαρίνα παραµένει ρόπος οικογενειακού παραθερισ- µού. Στοχωριό ανεβαίνουν µόνον όσοι εξυπηρετούν τις παραθεριστικές ανάγκες, μανάβη- δες,µπακάληδες, κρεοπώλες, φητοπώλες, εστιάτορες, καφετζήδες...΄Ετσι, παρά την επι- στροφή της οικονοµίας στην πρωτογενή παραγωγή, σχεδόν αποκλειστικά στην κτηνοτροφία και την υλοτοµία, οι ιδέες και τα ήθη επηρεάζονται όλο και βαθύτερα από τα αστικά κέντρα. Αντίθετα, παρατηρείται φανατική προσήλωση σε ορισμένα έθιµα, όπως ο "Ψσιά- τσιος", η δηµοπρασία για τη φιλοξενία της εικόνας της Αγίας Παρασκευής, μερικές ιδιο- µορφίες στη μαγειρική κ.α. που λειτουργούν σαν ακατάλητα από το πέρασμα του χρόνου σηµεία κοινής συναισθηµατικής αναφοράς των χιλιάδων Έαµαριναίων που συγκεντρώνονται στό χωριό από κάθε γωνιά της ελληνικής γης, ακόµα και από το Ρξωτερικό. "πορούυε να θεωρούµε πιθανό πως τα σαµαρινιώτικα έθιµα θα είχαν χαθεί οριστικά χωρίς αυτή τη µά- ζωξη τόσων ανθρώπων µε κοινές ρίζες αλλά κάθε ηλικίας, ποικίλου επίπεδου μόρφωσης και προκοπής. Ανθρώπων εγκλωβισμένων στο τσιµέντο των πόλεων, ξερριζωµένων και τραγικά µόνων, που κάποιαν ώρα του έτους αισθάνονται πως ανήκουν σε κάποιαν ανθρώπινη κοινό- τητα µε δική της φυσιογνωµία, µε παρελθόν όπου εντάσσονται και οι δικές τους οικογε- νειακές µνήμες, µε τα παιδιά να διαβάζουν έκπληκτα το ονοµατεπώνυµό τους σε κάποιες επιγραφές µε παλιές χρονολογίες - και νάναι του παππού ή του παραπαππού. ΠΟΛΙΤΙΤΤΙΚΗ ΖΩΗ-ΨΞΧΠΗ Οι κάτοικοι της "αµαρίνας, σ'όλη την περίοδο που µελετούµε, είναι δίγλωσσοι΄ υι- λούν και τα ελληνικά και τα βλάχικα. 'Ολες, όµως, οι επιγραφές σε εκκλησίες, σπίτια και βρύσες είναι γραµμένες στην ελληνική γλώσσα, ενώ αλλού, όπως σε επιγραφή του Κλει- νοβού υπάρχει µετάφραση στίχων στα βλάχικα, αλλά µε ελληνικούς χαρακτήρες24, Ας θυμί- σουμε εδώ πως η γλώσσα αυτή δεν έχει δική της γραφή. Δεν ξέρουµε από πότε ακριβώς από πότε λειτουργούν ελληνικά σχολεία στη Ταµαρίνα. άν κρίνουμε από τις επιγραφές σε τοιχογραφίες και λιθανάγλυφα µπορούµε να συµπεράνουµε ότι από τις αρχές του 19ου αι- ώνα η εκπαίδευση βρισκόταν σε ικανοπΐητικό επίπεδο. Στα 1874 ιδρύεται Αδελφότητα για τη βελτίωση των σχολείων του χωριού. Σρα 1891 υπάρχουν τέσσερα σχολεία. Πάντως, τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας τα σχολεία της ΐαµαρίνας δίνουν γερές βάσεις για ση- µαντική πνευµατική ανάπτυξη μερικών μαθητών τους. Παράδειγµα 0 Μίλων Σακελλαρίδης, που γεννήθηκε εκεί στις αρχές του αιώνα και φοίτησε στο σχολείο του χωριού. Συνέχισε στο Γυµνάσιο της Κοζάνης και ύστερα στο Πανεπιστήµιο της Αθήνας. ΄Ηξερε άριστα την ελληνική και λατινική φιλολογία, τα Γαλλικά και τα Γερµανικά. Μετέφρασε διάφορα φι- λοσοφικά συγγράµµατα. Δίδαξε τα Ελληνικά στην Αλβανία, την΄Ηπειρο και τη Θεσσαλία. , - Ο 28 , Πέθανε στις 6 Αυγούστου 1895 στη Σαµαρινα και του έγινε επιβλητική κηδεια . Προσπα- 10 θεια, στα 1880, για ίδρυση σχολείου "αρωµούνικης" γλώσσας απέτυχε γιατί συνάντησε έν- τονη αντίδραση των κατοίκων, μ'όλο που είχαν παρασυρθεί και µερικά µέλη της εκπαιδευ- τικής Αδελφότητας. Ιδρύθηκε, όμως, στο γειτονικό Περιβόλι και σε άλλα χωριά. Γράµµατα µάθαιναν και αρκετές γυναίκες, μερικές από τις οποίες συνέχισαν την εκπαίδευση έξω από το χωριό και έγιναν δασκάλες. Φα τραγούδια του χωριού είναι άλλα βλάχικα και άλ- λα ελληνικά, όπως τα "Μιά κόρη απ'την Ανατολή", "0 Ζήτρος κάνει τη χαρά", "Έβγάτε α- γόρες στο χορό"...Στους γάμους ποτέ δε µεταχειρίζονται βλάχικα τραγούδια29.Ο ρυθμός του στίχου προσαρµόζεται στη δοσμένη μελωδία που κι αυτή ανταποκρίνεται στο είδος του τραγουδιού:χορευτικό, επιτραπέζιο, της δουλειάς, µοιρολόϊ. Ειδικότερα στον "Ψσιάτσιο", ο ρυθµός του χορού επέβαλε εξωτερικές προσθήκες -βρε γιέ µ'- που κόβουν το στίχο &- πειτα από ορισμένες συλλαβές έστω και κόβοντας στη µέση τη λέξη. Οι Βηματισµοί του χορού δε συγχωρούν καμµιά μετρική παράβαση για χάρη της ακεραιότητας των λέξεων. Έκ- τός από αυτό, ανάµεσα στούς αφηγηματικούς στίχους του τραγουδιού παρεμβάλονται και άλλοι με βλάχικα επιφωνήµατα, "όλελε", "λέλε" και με ελληνικές τιµητικές προσφωνήσεις "αντριωμένε", "αγρήγορε". Αν αφαιρεθούν οι εξωτερικές προσθήκες και οι επαναλήψεις συλλαβών, από τους δώδεκα στίχους του τραγουδιού παραμένουν τρείς: 0 Τσιάτσιος εκατέβαινε, ο Τσιάτσιος κατεβαίνει. - Τσιάτσιο υ'αµπούθε έρχεσαι, αµπούθε κατεβαίνεις; - Από τη Φούρκα έρχοµαι, στη Σαμαρίνα πάνω. Μα και στους δύο πρώτους στίχους η εσωτερική τοµή χωρίζει δύο ταυτόσηµες και σχεδόν όµοιες φράσεις. Στον πρώτο αλλάζει ο χρόνος του ρήματος και στο δεύτερο χρησιμοποι- ούνται παραπλήσιας σηµασίας ρήματα, από τα οποία το "έρχεσαι" επαναλαµβάνεται στον τρίτο στίχο αλλά σε πρώτο πρόσωπο. Ολόκληρο το τραγούδι αποτελείται από δεκατέσσερες λέξεις, τρία ρήµατα, τρία κύρια ονόµατα, δύο επίθετα, δύο προθέσεις, δύο άρθρα, ένα επίρρημα και μία αντωνυµία. Κατά κανόνα την ίδια φτώχεωιπαρουσιάζει και η µουσική των τραγουδιών, που αποτελείται από µία ή δύο επαναλαµβανόμενες µουσικές φράσεις, όπου και ο αµύητος διακρίνει βυζαντινές καταβολές.0ι ίδιες καταβολές διαπιστώνονται και στην εκτέλεση, όπου "πάντες μεν κρατούσι το µ π ά σ ο ν /ίσον/, είς δε, ο καλλι- φωνότερος, ψάλλει το άσµα εν θλιβερωτάτω και θρηνώδη ήχω", κατά τον Κρυστάλλη. Η αντίθεση πρός τον Τούρκο κατακτητή εκδηλώνεται κυρίως µε τη φανατική προσήλωση στην Ορθοδοξία και µε ατομικές ανταρσίες από τα "κλεφτόπουλα οαιδιά απ'τη Σαμαρίυα" κατά το γνωστό δηµοτικό τραγούδι. Από τις αρχές, όµως, του 19ου αιώνα η κλεφτουργιά αρχίζει να παίρνει το χαρακτήρα δυναµικής ένοπλης αντιστασιακής πάλης. 0 τραγουδημέ- νος από τη λαϊκή Μούσα Γιάννης Πρίφτης και o Μίχος 30παλιότερα, ο Λεωνίδας Χατζηπύρ- ρος, πλούσιος και τελειόφοιτος του Γυµνασίου Ιωαννίνων, 0 Φλώρος και άλλοι αργότερα, 11 γίνονται φόβητρα των Τούρκων. Βέβαια, δεν πρέπει να ωραιοποιούµε τις καταστάσεις. Ra- σικό κίνητρο παραμένει το οικονοµικό. Λε δείχνει, ασφαλώς, αναπτυηµένο εθνικό φρόνη- µα το ότι " ο Γιάννης Παπάς/Πρίφτης/ είχε κατορθώση µε τη συµµορία του να καταστή ο φόβος και τρόμος των πάντων και για να αφήνη τους αλβανούς κακοποιούς να περνούν από την περιφέρειά του ανενόχλητοι τους υποχρέωνε να του δίνουν το 1/3 από τα πλιάτσικα που έκαναν"31.Αν υπολογίσουμε τη θέση της ?αμαρίνας εύκολα καταλαβαίνουµε ότι το δρο- μολγιο επιστροφής των "κακοποιών" προς την Αλβανία ξεκινούσε από κάποια ελληνική πε- ριοχή. Η ανάμνηση ενός σπουδαίου αντιστασιακού γεγονότος, της νικηφόρας καταδίωξης του Βελή-Μπέη από το Ηπουκουβάλα μέχρι τη Σαμαρίνα διατηρήθηκε στο όνοµα της "βρύσης του "πουκουβάλα"32. Ανάλογο υπήρξε το πνεύµα και σε άλλα βλαχοχώρια. Ας θυμηθούµε πρόχειρα το ?ιωργάκη Ολύµπιο από το Βλαχολίβαδο και το Γρηγόρη Διακατά από τον Κλει- νοβό. To αντιστασιακό πνεύµα συνδέεται και µε αρχαιοελληνικές µνήµες, και αυτό του δίνει μιάν εντελώς ιδιαίτερη απόχρωση. Κατά το 19o αιώνα µαζί µε τα χριστιανικά ονό- µατα συχνά εµφανίζονται και άλλα που προέρχονται από προσωπικότητες της Ελληνικής Αρχαιότητας, Λεωνίδας, !!ιλτιάδης, Ευρυπίδης, Μίλων..Ρενικά η αναδροµή στο ηρωικό πα- ρελθόν χαρακτηρίζει ξυπνηµένο αντιστασιακό πνεύµα. O Λεωνίδας Χατζηπύρρος "εσεµνύνε- το τη από του αρχαίου Πύρρου και του Μεσαιωνικού Μερκουρίου Μπούα καταγωγή του". Ο Μερκούριος "πούας, ελληνοαλβανός γεννηµένος στο Ναύπλιο, έδρασε ηρωικά κατά το 16ο αιώνα και τα κατορθώµατά του ύµνησε σε ανούσιους στίχους o Ιωάννης Κορωναίος. Ο δοµημένος χώρος της Γαµαρίνας, σε υψόμετρο 1,400 µέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας, απλώνεται γύρω από την κεντρική πλατεία, όπου υπάρχουν καταστήµατα εµπορι- κά και καφενεία. Παλιότερα εκεί βρισκότανε και το χάνι του χωριού, γι αυτό και σήµε- ρα ακόµα η πλατεία ονοµάζεται "Χάνι"ιΟ µητροπολιτικός, όµως, ναός του χωριού δε βρί- σκεται μέσα ή δίπλα στην πλατεία, όπως συμβαίνει συνήθως στα ελληνικά χωρία. Τόσο αυτός, όσο και οι τρείς άλλοι ναοί του χωριού βρίσκονται στις τέσσερες άκριες, με προφανή την αποτρεπτική πρόθεση33. Είναι η Μεγάλη Παναγιά, η Μικρή Παναγιά, 0 Αγιος Αθανάσιος και o Προφήτης Ηλίας'ο τελευταίος, για να είναι κανονικότερη η συμµετρία, θα έπρεπε να είναι διακόσια περίπου µέτρα βορειοδυτικά από τη θέση του, αλλά λειτούρ- γησε η δέσµευση της παράδοσης που θέλει τις εκκλησίες του Προφήτη Ηλία στην κορυφή λόφου, To παλιό νεκροταφείο του χωριού βρίσκεται στη νότια πλευρά της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου, στην παρυφή του χωριού, από το οποίο το χωρίζει πικρό ρέμα. Αυτό δεν πρέπει να είναι τυχαίο. Παρατηρείται και σε άλλα χωριά της ελληνικής'ύπαίθρου. Στα 730/0 των χωριών της Αττικής ανάµεσα στον οικισμό και τό νεκροταφείο υπήρχε κά- ποιο µικρό ποτάµι ή ρέμα. Η ίδια σχέση παρατηρήθηκε σποραδικά και σε νησιά των Κυ- κλάδων και της Δωδεκανήσου, επίσης σε πολλές περιπτώσεις της Δυτικής Θράκης και της 12 Γαμοθράκης. Σχετίζεται µε πανάρχαιες δοξασίες κατά τον Γ. Δημητροκάλη, που μελέτησε το φαινόμενο3Λ. Από τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα χρησιµοποιείται ΚΚ ως νε- κροταφείο και το βόρειο τμήµα της αυλής της Μεγάλης Παναγιάς. Φα παλιότερα χρονολογηµένα σπίτια της λαµαρίνας είναι του Χατζηδήυου /11 Ιουλίου 1847. και του Ηητσιοµπούνα /30 Μαίου 1873/ που έχουν λίθινες επιγραφές µε εξώγλυφους χαρακτήρες και προφυλακτικό σταυρό. Παρόµοια είναι και άλλα, αχρονολόγητα, που όμως με σιγουριά µπορούµε να τα τοποθετήσουµε γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα. Τα σπίτια δεν αντέχουν στο πέρασμα του χρόνου όσο οι εκκλησίες και µάλιστα στις τραχειές κλιµατολο- γικές συνθήκες του χωριού. Π τοιχοποιία τους είναι ευτελέστερη και το ύψος τους µεγα- λύτερο από το εμβαδόν της έδρασης ενώ στις εκκλησίες συµβαίνει το αντίθετο. Είναι µε- γάλα, διόροφα, χτισμένα με γκρίζα ντόπια πέτρα και πλακοσκέπαστα. ?ήµερα σχεδόν το σύ- νολο των σπιτιών η σχιστολιθική κάλυψη της στέγης έχει αντικατασταθεί από αυλακωτές λαµαρίνες. To ίδιο έγινε και σε εκκλησίες, πράγμα που αλλοίωσε τη γενική όψη του χω- ριού, γι αυτό και οι πιό ευαίσθητοι κάτοικοί του λένε µε πικρή ειρωνεία πως χάθηκε πιά η παλιά όµορφη λαµαρίνα και κατάντησε Λαμαρίνα. Σημαντικά χάλασε το χαρακτήρα του χω- ριού η πρόσφατη οικοδομική δραστηριότητα µε τα "τυρολέζικα" σπίτια και τις κακές απο- μιμήσεις από βίλλες των αθηναϊκών προαστείων. 0 Κώστας Κρυστάλλης στο µελέτηµά του για τη Σαµαρίνα, αλλά σε σηµείο που αναφέρεται γενικά στα βλαχοχώρια, γράφει πως "έχουσι οικίας λιθοκτίστους και λιθοσκεπάστους,ευρυχώρους και υψηλάς, πλήρεις ωραιότητος έξω- θεν, έσωθεν δε κοµψοτάτας και πλουσίας. Περικοσµούνται δε αι οικίαι των υπό εκτενών κή- 35 πων ευφορωτάτων"΄ . Η κάτοψή τους είναι τερράγωνη ή δε σχήμα Γ. ΄Εχουν µικρά και λίγα σιδερόφραχτα παράθυρα. ?ε λίγες περιπτώσεις υπάρχει στην πρόσοψη ανοιχτός εξώστης στον οποίο ακουµπάει, παράλληλα προς τον τοίχο, ανοιχτή ξύλινη σκάλα που οδηγεί στον επάνω όροφο. “to ισόγειο βρίσκονται άνετοι χειµωνιάτικοι χώροι με τζάκια και µεντέρια. Στη λαμαρίνα η ανάγκη θέρμανσης δεν παρουσιάζεται µόνον κατά τους μήνες του ηµερολογιακού χειµώνα. Γενικά, τα σπίτια είναι προσαρµοσµένα στο µεγάλο υψόµετρο του χωριού και στο τραχύ του κλίµα. Στη Σαµαρίνα δε συνηθίζεται στην είσοδο του σπιτιού εσοχή, άλλοτε κα- µαροσκέπαοτη και άλλοτε µε επίπεδη οροφή, όπως συµβαίνει στα γειτονικά χωριά Φούρκα και Φιλιππαίοι, άν και είναι αρχιτεκτονικό στοιχείο πολύ εξυπηρετικό γιατί προστατεύει την είσοδο από ανέµους.βροχή και χιόνια. Λιτό είναι και το εσωτερικό των σπιτιών, χωρίς ξυπ- λόγλυπτη ή ζωγραφική διακόσµηση. Tov τόνο της αρχοντιάς, αυτό που ο Κρυστάλλης ονοµάζει "κοµψότητα", δίνουν κυρίως τα άφθονα "κεντητά στον αργαλείό" πολύχρωµα υφαντά, έργα των γυναικών από το γνέσιμο του µάλλινου νήµατος ως τη βαφή /παλιότερα/ και την ύφανση. Στα χαμηλώματα του χωριού υπήρχαν τα υδροκίνητα"µαντάνια" όπου γινότανε το χτύπηµα των υφαν- 13 των. Μπατανίες, μαξιλάρια, καρπέτες, µπουχαροσκούτια, χαλιά, όλα είναι καταστόλιστα από πολύχρωμα σχηματοποιηµένε φυτικά διακοσµητικά θέµατα /λουλούδια και κλαδιά/ επά- νω σε κόκκινο ή σκουρογάλαζο κάµπο. Η βαφή γινότανε άλλοτε µε δυτικές χρωστικές ύλες αλλά τώρα χρησιμοποιούνται χηυικές βαφές του εμπορίου. "ητροπολιτικός ναός του χωριού είναι η Μεγάλη Παναγιά /Κοίµηση της Θεοτόκου/. Έκ- κλησίες µε τ'όνοµα "Μεγάλη Παναγιά" υπάρχουν και άλλες στην Ελλάδα36. 7τη νότια πλευ- ρά της υπάρχει υπόστεγο με χτιστούς κίονες και τοξοατοιχία. ανατολικά καταλήγει σε παρεκκλήσι. Από τον τοίχο του ιερού προέχει µόνον μία µεγάλη κόγχη, οι δύο µικρότερες, της πρόθεσης και του διακονικού, εγγράφονται στο πάχος του τοίχου, πράγµα που παρατη- ρείται και σε άλλες µεγάλες εκκλησίες του χωριού και της περιοχής. Ρπανω στη στέγη της κόγχης φύτρωσε ένα βουνίσιο πεύκο που µεγάλωσε σιγά=σιγά και τώρα είναι κανονικό δέντρο. ?ε φωτογραφία βγαλµένη πριν από τα 1912 παρουσιάζεται λίγο μικρότερο. Η µεγά- λη Παναγιά χτίστηκε στα 1818 και αγιογραφήθηκε δέκα χρόνια αργότερα. Εξωτερικά, και κυρίως γύρω από τη νότια πύλη, έχει ρνδιαφέροντα λιθανάγλυφα µε φυτικά διακοσµητικά, πουλιά, ανθοδοχεία, τον ήλιο και το φεγγάρι, τον ΄Αη Γιώργη, τους Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη µε το σταυρό ανάµεσά τους ελάφια και µερικά κτηνοτροφικά ζώα, βόδι και πρό- βατο. Τα λιθανάγλυφα αυτά ανήκουν σε δύο τεχνίτες, ίσως και σε δύο εποχές αν, όπως υποθέτουµε, στη θέση της σηµερινής εκκλησίας υπήρχε άλλη παλιότερη , της οποίας χρη- σιµοποιήθηκε µέρος του οικοδοµικού υλικ ύ, φαινόµενο πολύ συνηθισµένο. Αντίστοιχη πε- ρίπτωση, βεβαιωµένη από τις επιγραφές, παρουσιάζεται, όπως θα ιδούμε, στη "ικρή πανα- γιά. Πάντως, το λιθανάγλυφο του ΄Αη Γιώργη και µερικά πουλιά που βρίσκονται κάτω από την παράστασή του χαρακτηρίζονται από δύσκαµπτο σχέδιο και έντονη αναγλυφικότητα ενώ στα υπόλοιπα κυριαρχεί η ευκίνητη γραμµή και µιά καλλιγραφική αντίληψη του σχεδίου που τείνει πρός τη χάρη. Το ψηλό ξυλόγλυπτο τέµπλο της εκκλησίας είναι δουλεμένο με την τεχνική των "κεν- τητών" ή "σκαλιστών στον αέρα", όπου είναι φανερή η επίδραση του ευρωπαϊκού µπαρόκ. Οι μορφές είναι έντονα ανάγλυξες με πολλά διαµπερή κενά ανάµεσά τους, η σύνθεση πυκ- νή και ανήσυχη. "έσα σε πλέγµατα φυτικών διακοσμητικών θεµάτων φίδια, λιοντάρια, πε- ριστέρια και άλλα ζώα του Παραδείσου συνωστίζονται σε όλη την έκταση του τέμπλου. Ανά- μεσά τους προβάλλουν ανθρώπινες μορφές και συνθέσεις: άγγελοι, αρχάγγελοι, οι Πρωτό- πλαστοι, ο κυυτικός Δείπνος, η Σταύρωση, η Ανάσταση, η Αποκαθήλωση, η Αποτοµή του Ιω- άννου, ο Ευαγγελισµός, ευαγγελιστές, η Παναγία βρεφοκρατούσα...όλες στο ύφος της επο- χής, των πρώτων δεκαετιών του 180υ αιώνα. Συχνή και η παρουσία της διακοσµητικής αχι- βάδας. To έργο έγινε πιθανότατα από µετσοβίτες τεχνίτες. Η εκκλησία έχει ευρύχωρο γυ- ναικωνίτη που τώρα Χρησιμοποιείται σαν πρόχειρο ΨΟυσ€ΐ0 τοπικής €χΚλησιαστι%ής τέχνης. 14 H υγρασία του χώρου και οι άλλες δυσμενείς συνθήκες δεν ευνοούν καθόλου τη συντήρηση των έργων που φιλοξενούνται. H μικρή Παναγιά πρωτοκτίστηκε στα 1799, όπως αναφέρει λιθόγλυφη επιγραφή που σή- µερα είναι εντοιχισμένη δίπλα στη νότια πύλη του ναού: Ξ- ΠΛΝΑΤ'ΙΑ ΘΈΌΨΟΚ? ΈΟΙΘΙ?Ε' ΤΕΣΤ ΔδΛδΣ' … Σδ Τδ|7' ΚΑΤΙΚΉΓΑ? E ΤΙ ΧΩΡΑ '?Α.…"Ι'Ι ΑΡΧΙ- ΕΡΑ'?ΕΒδΨΟΣ FAB/PPM Ψ?) ΠΑΝΙΕΡΟΤΛΤδ ΚΕ ΘΕΟΠΡΟΒΔΙΤ΄ό ΤΙΣ ΑΓΙδΦΑΨΠΣ I :ΡάγΟΝ Τ--ΐΙ'Τ""ΡΟΠΟ- m0): 0 I‘PEBENON ΕΞΑΡΧΕ ΔΙΑ ΕΞΟΔδ ΓΕ??ΓΙΑΝΙ | ΕΝ E’I‘I 1799 ΕΤΑΚ) ? ζισιµος 'Οταν η παλιά εκκλησία έπεσε από καθίζηση του εδάφους στη θέση της περίπου ξαναχτίστη- κε η σηµερινή. Η σχετική λιθόγλυπτη επιγραφή πανω από την πύλη αναφέρει ότι: H ?… KAI ΤΙΜΗ ΠΑΟΣ ΤΗΣ Π.ΌΤΔΓΙΑΣ ΠΕΡΙ΄ΒΛΕΠ'ΙΌΣ 0‘-'T0£ ΠΟΛΗ! ΓλΜΑΡΙΗΑΣ/ AAA KAI AVQI? ΕΙΡ Υ.Ώ?"ηΤ ΑΤ…ΙΐΘΗ. AH ΔΟΞΑ ΘΡΩ ΤΩΝ ΟΛΩΝ. Ι΄."ΐΡΑΡΧΠΥΝΨ0Τ ψη," Η'…" …ΑΡΧΙΑΣ" ?΄"ιΕΓ*ΥΟΥ Ι?ΨΑΔΙΟΥ ΜΗΝ)? η]? ΤΈ/ ΈΟΦΙΑΣ ΕΠΡ-Π%ΕΙΑ ΔΕ ΠΟΛ… '"???Α πως»? τη… ΕΞΑΡ- xo‘: mun): ΧΑΝΘ-Μ ποτ. Έκτοτε. mom}: ΑΝΔΡΕΣ σε τα…, που…" Μπηκα. ΕΔΩ ρ/ ΠΑΡΘΕΝΟΙ ΚΑΙ ΠΝΣ'Κ΄ζΝΗ"ΓΈΤ ΘΕΩ ΨΩ ΟΥΡΑπΈΩ ΠΙ (DOES? ΨΥΧΉΣ ΚΑΙ/ ΚΑΡΔΙΑΣ Η? WEI MK 1865 AVTUYTTTOY 2 ΜΑΥΤΌΡΑΣ ΓΙΑΝΉΣ΄ H διαφορά των δύο επιγραφών στην ορθογραφία και τη σύνταξη είναι ενδεικτική της ανό- δου της Παιδείας στη Σαµαρίνα κατά τον 19ο αιώνα. Η παράλειψη ενός από τα δύο συνεχό- μενα όµοια σύµφωνα, σε µερικές λέξεις, προέρχεται πιθανότατα από λάθος αντιγραφής του λιθογλύπτη. Αυτό είναι συνηθισµένο φαινόμενο σε όσους σχεδιάζουν το κείµενο µιάς επι- γραφής. Μερικά λιθανάγλυφα της πρώτης εκκλησίας, µέτριας τέχνης, χρησιµοποιούνται ως οικοδομικό υλικό της νεότερης, όχι πάντα σε κανονική θέση. Η "ικρή Παναγιά /Γέννηση της Θεοτόκου/ είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη μονόκογχη βασιλική, χωρίς εσωτερικές τοιχογραφίες. To τέμπλο της τυπικό δείγμα κουφυτού ξύόγλυπτου του τέ- λους του 180υ αιώνα ή της αρχής του 19ου. Φαίνεται πως έγινε από τους ίδιους τεχνίτες που σκάλισαν και το τέµπλο της Μεγάλης Παναγιάς. Ο ναός του Αγίου Αθανασίου είναι κι αυτός σε ρυθμό τρίκλιτης ξυλόστεγης πλακοσκέ- παστης βασιλικής, κάπως βαρειάς εξωτερικά και χωρίς υπόστεγα. Πρέπει να χτίστηκε προς τα τέλη του 18ου αιώνα. "αζί με την εκκλησία, ή λίγα χρόνια αργότερα έγινε και το 15p- πλο της, ωραίο δείγμα ηπειρώτικης ξυλογλυπτικής. Τα διακοσμητικά θέματα και οι παρα- στάσεις του θυµίζουν τα τέµπλα από τις δύο Παναγιές, Μεγάλη και Μικρή. Συγγένεια υπάρ- χει, ακόμα, στη συνθετική αντίληψη και στην αίσθηση της φόρµας, αλλά η τεχνική εδώ εί- ναι περισσότερο επιμεληµένη. Πι σηµαντικότερες διαφορές παρουσιάζονται ανάµεσα στα τέµ- πλα Μεγάλης Παναγιάς και Αγίου Αθανασίου, παρά την ύπαρξη πολλών κοινών στοιχείων ό- πως η αχιβάδα, οι ζώνες με εναλλασσόμενους ρόδακες και ρόµβους, το ίδιο σκάλισµα στα πλαίσια από τις ποδιές. Οι ποδιές στη Μεγάλη Παναγιά έχουν !ΠΕξ µεγαλύτερο πλάτος από 15 από το ύψος τους, το ανάγλυφο είναι χαµηλό και αφίνει να φαίνεται πολύ ο επίπεδος κάµπος, τα θέματα ζώα και αυτό σε σύνθεση που στηρίζεται στην αντίστροφη συµµετρία pa κέντρο έναν νοητό κάθετο άξονα. Στο τέµπλο του Αγίου Αθανασίου οι ποδιές έχουν ύ- ψος μεγαλύτερο από το πλάτος τους, το ανάγλυφο είναι έντονο και πυκνό, τα θέµατα σκηνές από την Αγία Γραφή και χωρίς απόλυτη συµμετρία. Σε δεσποτική εικόνα του τέμ- πλου υπάρχει ενθύµιση, γραµµένη από το ζωγράφο, χαρακτηριστική του πολιτιστικού κλί- µατος της Σαμαρίνας. Ενώ κατά κανόνα οι ενθυµίσεις καταγράφουν τοπικά γεγονότα, εδώ έχουµε προσπάθεια να περιγραφεί με στοιχεία η σιτοδεία που χτύπησε τη νότια Βαλκανι- κή στα 1793. "’Hv έτη 1793 έστορίθησαν έίκόνες δηά έξόδου τών χριστιανών της πολιτεί- ας ταύτης. Τόν αύτόν καιρόν έγηνεν άκρήβεια μεγάλη σέ όλα τά μέρη, "ορέα 'λρΒανητιά Λάρισα Ψρίκαλα. Τό φόρτομα στη Λάρισα πάησεν γρόσια 40, στά Τρίκαλα γρόσια 50, 'Ανα- σελήτζα Γρεβενό τά όµοια ήχεν, παρέξ της Βουλγαρίας τό µέρος τό λεγόµενον Σάπη XE Σκόπια. Κουβαλούσαν τό καρβάνια σάν τή µέλησα κέ έπροφθάσθηκεν & τουνιός και γράφο- μέν το μεταγενεστέ διά ένθήµηση". Φις πληροφορίες της εικόνας αυτής, των Ψριών Ιεραρ- χών, επιβεβαιώνει αντίστοιχη ενθύµιση στο τέµπλο της Αγίας Μαρίνας Κισσού, στο Ανατο- λικό Πήλιο: "είς τους 1793 έγινεν µεγαλοτάτη άκρίβεια όπου έπολίθη τό σιτάρι πρός 8 γρόσια τό κόσκινο"37. Η εκκλησία του Προφήτη Ηλία /΄Αη Λιά| αναφέρεται σε στίχο δημοτικού τραγσυδιού του 1750 για τον Τόσκα "Έόηθ'&η λιά του Μπαρµπουτζό κι από τη ΐαµαρίνα". To πρώτο εί- ναι το σηµερινό Επταχώρι του Νομού'Καστοριές, για το οποίο o Χριστόφορος Περραιβός υποσηµειώνει "Χωρίον πλησίον του οποίου κείται βουνόν, εις δε την κορυφήν αυτού υπάρ- χει Ναός του Προφήτου Ηλιού, ομοίως και εις το χωρίον λαµαρίνα, του οποίου την βοή- θειαν επικαλείται ο Τόσκας προ της µάχης"38. To τέμπλο του ναού, ασφαλώς μεταγενέστε- ρο από τα προηγούµενα, έχει αδρότερη τεχνική με μορφές μεγαλύτερες, σε έντονο ανάγλυ- φο και µε κάποια τάση πρωτόγονου ρεαλισμού. Ιδιαίτερα ενδιαφέροντα είναι τα µεγάλα κεφάλια, σχεδόν σε φυσικό μέγεθος, µε ωραίο πλάσιμο και ζωντάνια στην έκφραση. Epi- σκονται στις κολόνες, στο ύφος των κάτωκεταµπέδων. Οι ποδιζξς του τέμπλου αυτού δεν είναι σκαλισμένες' την επίπεδη επιφάνειά τους κοσμούν ζωγραφιστό ανθοδοχεία σε τυπι- κή, όµως, απόδοση και pa κάποια καλλιγραφική αντίληψη αν και έχουν χρωµατική ευαισθη- σία. Απέχουν από τα αντίστοιχα έργα σε ποδιές του Πηλίου ή σε τοιχογραφίες αρχοντικών στό Πήλιο, τ'Αµπελάκια, τη Σιάτιστα, την Καστοριά και τα Ζαγοροχώρια. To βηµόθυρο εί- ναι εντελώς ασκόλιστο και καταλαµβάνεται ολόκληρο από µεγάλη ζωγραφική σύνθεση του Ευαγγελισµού. Στο αριστερό ημίφυλλο ο ΄λγγελος και στο δεξιό η Παναγία. Η σκηνή έχει στο βάθος απεικόνιση πολιτείας µε πυκνό ψηλά κτήρια. Οι τέχνες που εξετόσαµε ως τώρα, αρχιτεκτονική, λιθογλυπτική και ξυλογλυπτική, εί- 16 ναι επαγγελματικές απασχολήσεις ξενόφερτων μαστόρων. ?'αυτόν λοιπόν τον τοµέα η Τα- µαρίνα δεν προσφέρει κάτι δικό της. Η συμµετοχή των κατοίκων της περιορίζεται στην επιλογή των µαστόρων και στην αποδοχή των έργων τους, πράγµα που σηµαίνει ότι τα έρ- γα αυτά τους εκφράζουν. Και αυτό είναι το σηµαντικό.΄Αλλωστε, η ,πάντα ποριορισµ€νη, ιδιοµορφία κάθε τ τικής πολιτιστικής ενότητας, εκφράζεται σε ωρισµξνες μόνον µορφές αποκλειστικής δηµιουργίας και σε παραλλαγές γενικότερων τύπων.΄Οπως έγραφα και παλιό- τερα, "όσο θα προχωρεί η έρευνα, που τώρα άρχισε, τόσο πιό διάτρητα θα γίνονται τα στεγανά των τοπικών τεχνών. Θα ήτανε σωστότερο να µιλούμε όχι για "αυτόχθονα" στοι- χεία αλλά για τα ε π ι κ ρ « τ έ σ τ ε ρ α κάθε περιοχής, αυτά που έγιναν κοινωνι- 39 κώς αποδεκτά, χωρίς να ξεχνούμε πως δεν αποτελούν προνόμιο και αποκλειστικότητά της!! "Ισως η κατηγορηµατικότητα της διατύπωσης αυτής να δίνει την εντύπωση µιάς γενικής και ανελαστικής εφαρµογής της, κι αυτό δεν είναι σωστό. Η συνοπτικό περιγραφή τηε πο- λιτιστικής ζωής και της τέχνης της Σαµαρίνας δεν γίνεται εδώ για να αναδειχθεί η μο- ναδικότητα της αλλά για να καθορισθεί το πλαίσιο µέσα στο οποίο διαμορφώθηκαν και ερ- γάσθηκαν οι ζωγράφοι της.΄Αλλωστε αυτοί δούλεψαν σε βλαχοφώρια και σε άλλα γεωργοκτη- νοτροφικά χωριά. ΐίναι χαρακτηριστικό πως δεν έγιναν αποδεκτοί στα Έφτάνησα και στα ορεινά ηυιαστικά κέντρα της Σιάτιστας και της Καστοριάς, για να περιοριστούμε μόνον σε τόπους που δεν απέχουν ποιό από τη Σαµαρίνα. Από τη ντόπια παραγωγή δεν αφορούν το Θέμα μας τα προϊόντα της κτηνοτροφίας, της υλοτομίας, της ελληνορραπτικής, της τσαρουχοποιίας και της σαγµατοποιίας. Για τα υφαν- τά υιλήσαµε παραπάνω. ΄Οπως σε όλα τα κτηνοτροφικά χωριά, η ποιµενική µικρογλυπτική είχε μεγάλη διάδοση στη Σαµαρίνα pa τη µορφή της ερασιτεχνικής απασχόλησης των βοσκών. Με πολύ απλά εργαλεία φιλοτεχνούσαν χέρια από γκλίτσες,ρόκες, σφοντύλια, κουτάλια, πη- ρούνια και φλογ€ρες. Αυτές οι "δημιουργίες της µοναξιάς"είναι έργα επιμονής και υπο- μονής. 'Ολα αυτό τα αντικείμενα έχουν τα ίδια βασικά σχήματα και παρόµοια διακοσµητι- κά Θέµατα pa τα αντίστοιχα των άλλων κτηνοτροφικών χωριών. To φίδι, το πουλάκι, ο δρά- κοντας, τα γεωμετρικά διακοσμητικά, αποδίδονται pa µικροτεχνική επιµέλεια αλλά και pa κάποια "αρχαϊκ6τητα" στην αντίληψη της µορφής40. H τεχνική είναι συνήθως επίπεδη, η σύνθεση απλή, χωρίς συμπλέγµατα µορφών.Από τα αντικείµενα χαλκουργίας ιου συναντούµε σήαερα στο χωριό είναι πολύ δύσκολο να ξεχωρίσουµε ποιά έγιναν στον τόπο και πιά αγο- ράστηκαν στα μέρη της χειµερινής διαμονής των Σαµαριναίων. Ώίναι σκεύη οικιακής και επαγγελματικής χρήσης απλά, µε τη λειτουργικότητα που τους έδωσε η μακροχρόνια παρά- δοση, χωρίς πλούσιο χαραχτό ή ανάγλυφο διάκοσμο. Σήμερα η τοπική φορεσιά, αντρική και γυναικεία, έπαψε πιά να φοριέται στην καθη- µερινή ζωή και εµφανίζεται µόνο σε παραδοσιακές κοινωνικές εκδηλώσεις από οργανωµέ- 17 νους χορευτικούς οµίλους. Τη φορούν νέοι και νέες των οποίων το βάδισµα και οι κινή- σεις έχουν διαµορφοθεί από το σύγχρονο τρόπο υπόδησης και αµφίεσης. π αντρική φορεσιά είναι ένε είδος μάλλινου επενδύτη χωρίς µανίκια και pa πολλές πιέτες, τα λαγκιόλια,στο κάτω µισό, που, καθώς περιζώνεται στη µέση από φάρδειά ζώ- νη, µοιάζει με φουστανέλλα. To πουκάμισο είναι φαρδοµάνικο. 7το κεφάλι φοριέται φέ- σι χωρίς φούντα και στα πόδια μάλλινες κάλτσες που κουµπώνουν πίσω στη γάµπα, οι βλαχόκαλτσες,και τσαρούχια pa ηµισφαιρική φούντα στη μύτη. To χειμώνα προστίθεται --.." πανωφόρι, η φλοκάτα.Ρια τους, περισσότερο εκτεθειµένους στις δύσκολες καιρικές ovv— ') τήκες, µοσκούς απαραίτητη είναι η χοντρη από τραγόµαλλο πάπα pa κουκούλα, Η µαύρη φορεσιά των εµποροΒιοτεχνών και η άσπρη των κτηνοτρόςων διαφέρουν μόνο στο χρώµα. Η γυναικεία φορεσιά αποτελείται από άσπρο πουκάμισο και το κύριο ένδυμα, τα σιγκούνια ή τσιπούνια, κλειστά στο στήθος, pa κεντήματα από κόκκινο µεταξωτό γαϊτά- νι, πλούσια στο στήθος και απλούστερα στον ποδόγυρο και τις άλλες παρυφές. Η µέση τονίζεται pa χρυσή ή επίχρυση ζώνη. για τις φτωχότερες γυναίκες αρκεί μιά δερμάτινη ζώνη µε επάργυρη πόρπη, την ΞεκάΞα.Τα στολίδια συµπληρώνονται από σειρές χρυσών ή επίχρυσων φλουριών, τα γιορντάνια, που κρέµονται στο στήθος. 7το κεφάλι οι νέες γυ- ναίκες φορούν κόκκινο χρυσοκέντητο φεσάκι με µακριά φούντα και σειρές από φλουριά. Οι ηλικιωμένες φορούν στο κεφάλι απλό σκουραγάλαζο µαντήλι και σπανιότερα το-ΞΞέλ- co, σκουρόχρωµο µαντήλι δεμένο pa περίπλοκο τρόπο. To χειµώνα προστίθεται βαρειά κεντητή φλοκάτη με τα φλόκια στην εσωτερική επιφάνεια. Φα έντονα απλά φυτικά σχηµατοποιημένα μοτίβα που κυριαρχούν επάνω στο μονόχρω- p0 φόντο των υφαντών, o ένας τραγουδιστής που συνοδεύεται από το επίπεδο "ίσο" των πολλών άλλων, η έλλειψη συμπλεγμάτων στα ποιμενικό ξυλόγλυπτα, εκφρΕζουν την ιδεο- λογια της πατριαρχικής φόρας, αρχικού κύτταρου της σαµαρινιώτικης κοινωνίας. Ο αρ- χηγός καθορίζει τα πάντα στην ισοπεδωμένη μικροκοινωνία τυ τσελιγγάτου, όπου "6- ποιος είναι στο ίδιο τσελιγγάτο έχει τις ίδιες υποχρεώσεις και μπαίνει κάτω από τον ίδιο αυστηρό νόμο της κοινής δουλειάς"41, pa βάση απλούς κανόνες καθαγιασµέ- νους από το χρόνο, χωρίς αµφισβητήσεις και επικαλύψεις αρµοδιοτήτων. H υφαντική, το τραγούδι, ο χορός και η µικρογλυπτική είναι οι κύριες εκφράσεις της κτηνοτροφι- χήε κοινωνίας. Η ΖΩΓΡΑΦ1΄Κ οι ρίζες της σαµαρινιώτικης αγιογραφίας δεν είναι δυνατό, για την ώρα να εντο- πισθούν µε απόλυτη σιγουριά. Πολύ βαθειές τις υπολογίζει ο Κώστας Υρυστάλλης."Από των μεσαιωνικών χρόνων η Σαµαρίνα εξήγαγΩ πλείστους ζωγρξφους, αγιογράφους µάλλον Α΄) ειπείν, της Ελληνικής χερσονήσου"". οι άµεσες µαρτυρίες του ηπειρώτη βουκολικού 18 ποιητή είναι ακλόνητες, αλλά οι Θεωρητικές του κατασκευές δεν έχουν την ίδια αντοχή στον έλεγχο. Επιχειρεί τεχνοτροπικές συγκρίσεις των τοιχογραφιών του Αγίου Νικολάου Συρράκου -που τις θυμάται πριν καεί η εκκλησία αυτή και τις αποδίδει σε ?αµαριναίο ζωγράφο- pa τις µισοσβυσµένες τοιχογραφίες που είδε στο εσωτερικό του Παρθενώνα και που έγιναν όταν ο αρχαίος ναός είχε µετατραπεί για ένα διάστηµα σε χριστιανική εκκλη- σία της Αγίας Σοφίας. Ας σηµειωθεί πως αυτό έγινε γύρω στα 450 και pa αρκετές αλλοιώ- σεις της αρχιτεκτονικής του. Στα 1206 µετατρέπεται σε καθολική εκκλησία. Κατά το διά- στηµα αυτό έγιναν οι τοιχογραφίες. Στα 1453 γίνεται μουσουλµανικό τέµενος και στα 1687 καταστρέφεται από τα πυροβόλα του "οροζίνι. Αυτές, λοιπόν, τις τοιχογραφίες Θεωρεί ο Κρυστάλλης έργα του ίδιου ζωγρόδου "ή εάν όχι, θα είναι µαθητής τούτου ο τον ναόν του Αγίου "ικολόου ιστορίσας Σαμαριναίος". Ας σηµειωθεί ότι τις καταστραµµένες από την πυρ- καγιά αγιογραφίες του χωριού του υπολογίζει καµωµένες "πολύ προ της Επαναστάσεως", φρά- ση που, βέβαια, δε µπορεί να σημαίνει χίλια ή και περισσότερα χρόνια. Πιθανότερη είναι η υπόθεση πως η ανάπτυξη της σαµαρινιώτικης αγιογραφίσς συνδέεται µε την ίδρυση του μοναστηριού της Αγίας Παρασκευής που πρέπει να την τοποθετήσουμε στις τελευταίες δεκαετίες του 180υ αιώνα, ίσως στα 1771. Σκόρπιοι Βλάχοι ζωγράφοι ap- φανίΚονται και νωρίτερα, όπως ο Σαμαρινιώτης Ήιχαήλ που µαζί pa τον Ηλία από το Boug- βουτσικό ζωγραφίζουν το µοναστήρι της Θεοτόκου στο χωριό Σπήλαιο στα 165843. οι τοιχο- γραφίες αυτές έχουν υποστεί μεταγενέστερες επιζωγραφίσεις που τους έδωσαν τα στοιχεία που διέκρινε ο Ενισλείδης και που χαρακτηρίζουν την σαμαρινιώτικη αγιογραφία των τε- λευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα. Πρόσφατα έγιναν συστηµατικές εργασίες καδσρισμού, αφαίρεσης των επιζωγραφίσεων και συντήρησης αλλά η καταστροφή ήταν προχωρηµένη από την υγρασία των τοίχων. 0 Αναγνώστης Δημήτριος από το Ψέτσοβο μαζί pa τον ιεροµόναχο Σερα- φείµ το Χίο τοιχογραφούν την εκκλησία του Αγίου Ρεωργίου Ρεντίνας στα 1?19Λ|. 0 Δηµή- τριος Ζούκης συνεργάζεται με το μαΘητή του Γεώργιο στο νάρθηκα της νπαπαντής "ετεώρωνιξξ /1Τ8Λ/Ά5."ίναι ο πρώτος Υαµαρινιώτης ζωγράφος στο έργο του οποίου διακρίνονται στοιχεία της τοπικής αγιογραφίας όπως αυτή εµφανίζεται στα τέλη του 18ου αιώνα και συνεχίζει, οτε ίδιο ύφος ως τα µέσα περίπου του επόμενου. Υέντρο της αγιοέςΐΐίκής δραστηριότητας Θεωρείται το αοναστήοι της Αγίας Παρασκευής. Π Χ. Ρνισλείδης διατυπώνει την άποψη πως , ισως οι πρώτοι που δίδαξαν την αγιογραφία στη Ταµαρίνα είναι οι ντόπιοι ιέρυτές του μοναστηριού Υικηφόρος και Διονύσιος, που έµαθαν την τέχνη στο 'Αγιον ΄ΠροςΛ6. Η άποψη καπιτΧλεττκχακ€ακκπγκατήπκεκκκπΩκτκίαικ&κκκκαεκίκχαχτκκκθκτκτείΧκακίτκππ αυτή έχει πολ- λές πιθανότητες να έναι σωστή γιατί συµφωνεί pa την τοπική παράδοση αλλά και γιατί το έργο των ζωγράφων της εποχής αυτής δείχνει επηρεασµένο από το σύγχρονό του αγιορείτικο, , , οι , Ο 47 Υ # ο που κι αυτο εχει δυτικοευρωπαικές και νεορωσικες επιδρασεις . % δικη µας αποψη πως η 19 λειτουργία εργαστήριου µαθητείας στο μοναστήρι δε µπορεί να τοποθετηθεί νωρίτερα από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα βασίζεται σε δύο γεγονότα. To πρώτο είναι η ανυπαρξία πληροφοριών που να καθιστούν αν όχι σίγουρη, τουλάχιστον πιθανή την ύπαρξη τέτοιου εργαστήριου. To δεύτερο είναι η διαπίστωση πως η ανάπτυξη χωριών-ζωγραφικών κέντρων είναι φαινόμενο των µέσων του 18ου αιώνα, όταν ζωογόνηση της οικονοµίας και η άνοδος του πολιτιστικού επιπέδου δηµιούργησαν τις προύποθέσεις τοιχογραφικής δια- κόσµησης σπιτιών και περισσότερων από πρίν εκκλησιών.Την εποχή αυτή εµφανίζονται τα οικιακά εργαστήρια των Χιονιάδων. T6ta δηµιουργείται στο Φουρνά των Αγράφων το εργα- στήριο μαθητείας του Διονύσιου48. 0 Διονύσιος ασχολήθηκε pa τη διδασκαλία της ζωγρα- φικής από την εποχή που μόναζε στις Καρυές του Αγίου ΄Ορους'έγραψε και την πολύτιµη "Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης". H λειτουργία του εργαστήριου στο Φουρνά πρέπει να τοποθετηθεί ανάµεσα στα 1133, οπότε ο Διονύσιος επιστρέφει και μένει -με κάποιες δια- κοπές… στο χωριό του, και στο θάνατό του που υπολογίζεται γύρω στα 1750, λίγα χρόνια μετά την αποπεράτωση του µοναστηριού που έχτισε. Στα 1744 "θα ήταν γύρω στα εβδοµήν- τα του χρόνια' τα τελευταία αυτά, πολύ ταραγµένα και ίσως όχι απαλλαγμένα από ασθέ- νειες, επόμενο ήταν να τον έχουν καταβάλει ώστε μπορούµε να πιστέψουµε ότι δεν επέζη- 49 σε πολύ..." . To ότι υπάρχουν και µερικοί παλιότεροι Σαμαρινιώτες ζωγράφοι δεν επι- βεβαιώνει την ύπαρξη εργαστηρίου µαθητείας γιατί σκόρπιοι ζωγράφοι από πάµπολλα χω- ριά υπάρχουν από παλιότερα. To µόνο που µπορεί να σημαίνει είναι το ότι υπήρχαν στο χωριό οι προύποθέσεις για την ίδρυση κάποιου αγιογραφικού εργαστήριο! καί όχι σχολής όπως γράφει ο Ρ.Θ.Λυριτζής50. Υπήρχαν ασφαλώς νέοι µε κάποιαν έφεση προς τη ζωγραφική, μερικοί και ατομικούς ή οικογενειακούς δεσµούς µε την Εκκλησία. Εκτός από τους κληρι- κούς αγιογράφους, πολλών άλλων τα επώνυμα φανερώνουν οικογενειακή εκκλησιαστική παρά- δοση, όπως Παπαϊωάννου, Παπαδάµος /µε πρώτο συνθετικό τη λέξη Παπάς|, Αναγνώστου /από τους κατώτερους εκκλησιαστικούς βαθμούχους ή και κοσμικούς που διαβάζουν τις ιερές γραφές στο εκκλησίασµα/, Οικονοµίδης /από το Οικονόμος, αξίωµα έγγαμου παπά που καθο- ρίστηκε από τη Ζ΄Οικουµενική Σύνοδο/. Στο εργαστήριο αυτό οι νέοι µάθαιναν την τέχνη αρχίζοντας από τις απλές βοηθητικές εργασίες και προχωρούσαν προς τις περισσότερο υ- πεύθυνες ώσπου να τελειοποιηθούν. Η ίδρυση, λοιπόν, του εργαστήριου στο µοναστήρι έρ- χεται να καλύψει μιαν ανάγκη που υπάρχει. Εδώ θα πρέπει να σηµειωθεί πως η λειτουργία του εργαστηρίου δεν πρέπει να προσγραφεί στις αγαθοεργές δραστηριότητες του µοναστη- ριού. Η εκµάθηση της τέχνης αποτελεί ένα είδος αµοιβής για τις υπηρεσίες που προσφέ- ρει ο νέος στον έμπειρο τεχνίτη. Βοηθόντας τον µαθαίνει να τρίβει τα χρώµατα στο "τρι- βίδι", να τ'ανακατώνει στις σωστές αναλογίες µε τις κόλλες, να πετυχαίνει οµοιόµορ- φες χρωµατικές επιφάνειες και σιγά-σιγά pa την πρακτική εξάσκηση τελειοποιείται και 20 γίνεται έτσι πιό χρήσιμος στο "δάσκαλο". Η παραγωγή μεγάλου αριθµού φορητών εικόνων στο εργαστήριο όσο και η εκτέλεση μεγάλων τοιχογραφικών συνόλων απαιτούν την ύπαρξη βοηθών. Στα εργαστήρια αυτά η µαθητεία διαφέρει ριζικά από την εκπαιδευτική διαδικα- σία μιάς σχολής.Αυτό δημιουργεί άλλους κανόνες ελέγχου. δεν υπάρχει το μαθητικό δο- κίµιο που κρίνεται pa επιείκεια, διορθώνεται αιτιολογηµένα και επαναλαµβάνεται. 0 pa- θητευόµενος είναι από την αρχή επαγγελματίας, η καλή ή κακή απόδοσή του επηρεάζει το επίπεδο παραγωγής του εργαστηρίου, η πρόοδός του παρακολουθείται και ελέγχεται από τον αρχιτεχνίτη. Η προαγωγή του σε ποό υπεύθυνες εργασίας εξαρτάται τόσο από τη δική του ικανότητα και επιµέλεια όσο και από τις ανάγκες του εργαστήριου. Από τα μέσα σω- φρονισμού των σχολείων της εποχής το µόνο πουχρησιμοποιείται στα εργαστήρια είναι η σωµατική ποινή. Πέρα από την εκμάθηση της τεχνικής, ο νέος εξοικειώνεται pa to "εί- δος" των Αγίων, με το αγιογραφικό πρόγραµμα του ορθόδοξου ναού και αποθησαυρίζει σχέ- δια και ανθίβολα χρήσιµα για την κατοπινή ανεξάρτητη επαγγελματική του σταδιοδροµία. ΄Ισως θα µπορούσαμε να μιλήσουμε µε περισσότερα στοιχεία αν 0 'Αγιος Γρεβανών µας εί- χε επιτρέψει να συµβουλευθούμε τα σχετικά παλιά χειρόγραφα της Μητρόπολης, χειρόγρα- φα που δεν είναι προσωπική του περιουσία και θα έπρεπε να είναι στη διάθεση των ερευ- νητών, pa τις αναγκαίες, βέβαια, προφυλάξεις. Αργότερα, η ύπαρξη δύο ή περισσότερων γενεών σε οικογένειες ζωγράφων δείχνει πως και στη ?αμαρίνα λειτουργεί το σύστημα της ενδοοικογενειακής µαθητείας. H ευλάβεια, η κλίση και η οικογενειακή παράδοση προσανατόλιζαν προς τη ζωγραφική ιην πιεστική ανάγκη επαγγελματικής απασχόλησης. Η μετανάστευση, η μεταποίηση και άλ λα επαγγέλµατα -ανάµεσα σ'αυτά η ζωγραφική- ανακούφιζαν τον πληθυσμό του χωριού από τα πλεονάσµατα κΧεργατικού δυναµικού που άφηνε η κτηνοτροφία και η υλοτομία. Από ε- κεί και πέρα τα φυσικά προσόντα έκαναν τη διαλογή σε καλούς και μέτριους ζωγράφους. Η παραδοσιακή αγιογραφία µαθαίνεται όπως η γραφή, χωρίς βέβαια η εκµάθηση της γρα- φής μόνη της να δηµιουργεί λογοτέχνες. Εκείνο που χαρακτηρίζει το έργο όλων των pa— στόρων της παραδοσιακής µας τέχνης είναι το μεράκι. Αν σ'αυτό προσθέσουμε τη στέρεη βάση που προσφέρει στους τεχνίτες ο μόχθος των γενιών που προηγήθηκαν καταλαβαίνου- pa γιατί η λαϊκή δηµιουργία έχει πάντα ποιότητα. Κι εδώ όμως είναι επικίνδυνες οι γενικεύσεις. Υπήρξαν Σαμαρινιώτες ζωγράφοι που το μεράκι τους δεν έφτανε ως το ση- µείο να γεµίζουν pa πυκνές µορφές τις συμφωνηµένες επιφάνειες, όταν η αµοιβή δεν ή- ταν ανάλογη. Είναι χαρακτηριστικό το περιστατικό που µνηµονεύει o Μιχ. Καλινδέρης51. 'Οταν δύο Σαµαρινιώτες ζωγράφοι διαπραγµατεύονταν την τοιχογράφήση της εκκλησίας Κα- τάκαλης Γρεβενών και η αμοιβή που τους προσφερόταν ήταν χαµηλή, ο ένας ρωτάει συνθη- ματικά τόν άλλο αν θα ζωγραφίσουν τους Αγίους "αλά Τσιάτσιου ή αλά κλεϊφτόπουλα", 21 πράγµα που σήμαινε "πυκνά ή αραιά," επειδή στο χρό Ψσιάτσιο οι χορευτές είναι κολλητά o ένας στον άλλο ενώ τα κλεφτόπουλα, για λόγους τακτικής του κλεφτοπόλεµου, αραίωναν. Τκληρ6ς ήταν ο ανταγβνισμός pa τους ζωγράφους άλλων περιοχών. Χτην περιοχή Τρικάλων είχαν οργανώσει ολόκληρο δίκτυο ανθρώπων που φρόντιζαν να πληροφορούνται τις εκκλησί- ες στις οποίες θα γινόταν αγιογραφικές εργασίες και έσπευδαν να πληροφορήσουν, όχι µό- νον από πατριωτισµό, τους συγχωριανούς των ζωγράφους. Κέντρο αυτού του δίκτυου ήταν η συνοικία Αγίας "ονής που "κατοικείται από Υαμαριναίους, ως επί το πλείστον ασχολου- . 2 µένους ιδιως εις την εριουργίαν"5 . Πριν από το δεύτερο παγκόσμιο πόλεµο το δηµοτικό σχολείο της Αγίας "ονής είχε 151 µαθητές, κι αυτό φανερώνει πολυάριθµη σαμαρινιώτικη παροικία. Γέροντες της συνοικίας αφηγούνται, σε µαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις,53 πε- ριστατικά που άκουσαν από τους γονιούς των και αναφέρονται στα µέσα -όχι πάντα άψογα- που χρησιµοποιούσαν για να αποκλείσουν από τις παραγγελίες άλλους ζωγράφους προς όφε- λος των συμπατριωτών τους. Υπάρχει, ακόμα, ένα σχετικό γράμμα άγνωστης χρονολογίας, μα που πρέπει να στάλθηκε γύρω στα 1890 pa 1900: 'Αγαπιτέ φίλε Γεώργιε, Εύχοµαι ή παρούσα µου νά σάς εύρη έν ύγεία. Μανθάνω ότι θα κοσμίσουν τήν έκκλη- σίαν τού Ξ ΄Αγίου Δηµητρίου ένταύθα και διαπραγµατεύονται μέ ήπειρώτας ζωγράφους έκ Χιονιάδων. Είπον είς τούς έπιτρόπους ότι αύτοί είναι κακότεχνοι καί νά άνα- µείνουν προσφοράν και΄έκ μέρους καµαριναίων ζωγράφων οίτινες είναι άριστοι είς τήν τέχνην των. Σπεύσε, τό λοιπόν, νά έλθης ένταύθα διά νά προλάβωµεν, ώς έγινε καί κατά τό παρελθόν. 'Η έργασία είναι µεγάλη καί ύπάρχουν χρήματα an δορεών έξ 'Αμερικής. "Εμαθον ότι έβρίσκεσαι είς Γρεβενά καί άπευθύνω τήν παρούσαν μου μέσω του φιλτάτου συµπατριώτου Νικολάου Μητσιοµπούνα. Σέ άσπάζομαι 'Ιωάννης Ποντίκας T6 λόγιο ύφος του γράμµατος, οι σχετικά λίγες ανορθογραφίες και, προπαντός, η διαφορά του γραφικού χαρακτήρα της υπογραφής από το κείμενο δείχνουν ότι ο αποστολέας ανέθεσε σε κάποιον γραμµατισµένο του χωριού το γράψιµο της επιστολής. Ωστόσο, οι συνθήκες παραγγελίας και πληρωµής των Ελλήνων λαϊκών ζωγράφων δεν επη- ρεάζουν την ποιότητα της δουλειάς των. Ακόμα και σε περιπτώσεις κατά τις οποίες ο ζω- γράφος υποχρεώνεται κάτω από την πίεση ωµής βίας, "στανικώς" να κάνει κάποια ζωγραφιά, αυτή έχει την ίδια ποιότητα και γνησιότητα pa to υπόλοιπο έργο του54. Η παράδοση, της οποίας o ζωγράφος είναι φορέας, η ηλικία του, το κοινωνικό πλαίσιο, το πολιτιστικό ύφος της εποχής και του τόπου, είναι καθοριστικοί παράγοντες. Εδώ θα πρέπει να κάνου- pa μία καίρια παρατήρηση. Βέβαια, η ζωγραφικοί και περισσότερο η αγιογραφία εντάσσον- 22 ται μέσα στα πλαίσια του παραδοσιακού πολιτισµού, όπου η ατοµική προσφορά απορροφιέ- ται από τη γενική διαµορφωτική πορεία. Αυτό συµβαίνει π.χ. και µε το δημοτικό τραγού- δι όπου η ομαδική κατεργασία από στόµα σε στόµα και από γενιά σε γενιά του δίνουν τη µορφή στην οποία το κατέγραψε ο λαογράφος. Ta διαδοχικά στάδια από τα οποία πέρασε, τα δάνεια από προηγούμενα χαµένα τραγούδια, οι άνθρωποι-συντελεστές των διεργασιών είναι στοιχεία που αγνοούµε. Στη λαϊκή ζωγραφική, όµως, έχουµε χρονολογίες, συγκεκριµ- µένους χώρους, ονόµατα και άλλες πληροφορίες που πλαισιώνουν τις ζωγραφιές. Για να ε- πιχειρήσουμε έναν τολµηρό παραλληλισµό, είναι σα να είχαμε από ένα δημοτικό τραγούδι καταγραφές του σε μαγάλη χρονική περίοδο µε χρονολογίες, τους τόπους και τις συνθήκες κάθε εκτέλεσης, τα ονόµατα και άλλα στοιχεία των τραγουδιστών κι ακόµα τη χροιά της φωύής τους, την προφορά τους, το ρυθµό εκτέλεσης. Λιγοστές είναι οι περιπτώσεις γνω- στών ποιητών δηµοτικών τραγουδιών55µέσα στα οποία έχει συγχωνευθεί η παράδοση στη γλώσσα, στο ρυθμό, στους εκφραστικούς τρόπους/άσκοπα ερωτήµατα, το θέµα του αδυνάτου, προσωποποιήσεις,.../ και άλλα. Λείπει, όµως, από αυτά η μεταγενέστερη λαϊκή επεξεργα- σία. H λαϊκή ζωγραφική επιτρέπει στον µελετητή να ανιχνεύει, σε µεγάλο ποσοστό, την πο- ρεία της μέσα από το έργο επώνυμων δηµιουργών. Αυτό ισχύει, ως ένα βαθμότκαι για τη γλυπτική. Πολλές φορές έχουμε και άλ α στοιχεία τους. Αυτό είναι ένα σηµαντικό πλεονέ- κτηµα για το μελετητή της λαϊκής ζωγραφικής, όταν δεν τον παρασύρει στον κατακερµατισ- μό της γενικής της ροής σε ανεξάρτητες ατοµικές πεάπτώσεις. ?ξάλλου, η ζωγραφική αφί- νει ευρύτερα περιθώρια στην προσωπική έκφραση ή έστω στην πληρέστερη διατύπωση του το- πικού ιδιώματος της ζωγραφικής γλώσσας σε συγκεκριµμένη χρονική περίοδο, πράγμα που είναι αδιόρατο σε άλλες τέχνες, όπως το κέντημα και η υφαντική. Σημειώνουμε εδώ πως η ύπαρξη ορισμένων τοπικών κέντρων ζωγραφικής δραστηριότητας, pa κάποιες ελαφρές ιδιομορ- φίες, δεν καταργεί την ενότητα της ελληνικής παραδοσιακής ζωγραφικής, όπως τα τοπικά ιδιώµατα δεν θρυματίζουν την ενότητα της ελληνικής γλώσσας. ΄Αν σήµερα αντιµετωπίζουμε το πρόβλημα των πηγών της σαμαρινιώτικης ζωγραφικής µε εικασίες, μπορούμε pa ακρίβεια και χωρίς χάσματα να παρακολουθήσουµε την τέχνη αυτή κα- τά την περίοδο της µεγάλης της ανάπτυξης, από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα ως τις πρώτες του ΖΟού. H εξέλιξη της αγιογραφίας των Σαµαριναίων ζωγράφων -όλης της ελληνικής αγιογραφίας- δεν είναι µιά "εσωτερική υπόθεσή" των καλλιτεχνών. Πολλές φορές στα συμφωνητικά καθορίζεται το υλικό της ζωγραφική,…"να είναι του λαδιού", "πΚεπί µου- σιαµάδων", "επί σανίδος" αλλά και η τεχνοτροπία, "ακολουθούντες βυζαντινόν ρυθμόν μετά τ του φυσικού"56. Ειδικότερα στην τοιχογραφία ο τεχνίτης εράζεται κάτω από το συνεχή κοι- νωνικό έλεγχο. Οι επίτροποι, οι παπάδες παρακολουθούν καθηµερινά την πρόοδο της εργασί- ας. “a κάθε έξη µέρες δουλειάς αντιστοιχεί µιά γενική θεώρηση του έργου από το σύνολο 23 σχεδόν των κατοίκων κατά την Κυριακάτικη Λειτουργία. ΄Ολοι αυτοί εγκρίνουν ή επικι νουν. 0 ζωγράφος δεν µένει ανεπηρέστος από όλα αυτά. To ευτράπελο "θέλοντας ο Βλάχ και µη θέλοντας o ζωγράφος...." της λαϊκής παροιμίας μπορεί να είναι υπερβολικό, α λά κρύβει αλήθεια. H Σαµαρίνα εµφανίζεται ως ζωγραφικό κέντρο σε περίοδο µεγάλης δραστηριότητας τι Ελλήνων ζωγράφων όχι μόνον στην αγιογραφία αλλά και στην τοιχογραφική διακόσμηση σπι- τιών της Δυτικής Μακεδονίας, της Ηπείρου και της Θεσσαλίας. Στην τελευταία αυτή δραστηριότητα δεν συμμετέχουν οι Σαµαρινιώτες. H περιοχή στην οποία κυρίως κινούνται, η περιφέρεια Γρεβενών, δεν έχει παράδοση στο "αρχοντικό", το μεγάλο και πλούσια δια- κοσμημένο pa ξυλόγλυπτα και τοιχογραφίες σπίτι.΄Οχι μόνο δεν έχουµε μαρτυρημένα τέτοι έργα Σαµαριναίων, αλλά ούτε pa τεχνοτροπικά κριτήρια µπορούμε να αποδώσουμε σ'αυτούς κάποιες "κοσµικές" τοιχογραφίες. Ακόμα και οι λίγες µεταγενέστερες τοιχογραφίες που υπάρχουν στο γειτονικό χωριό Φούρκα είναι έργα ξενόφερτου ζωγράφου. Νοµίζω πως το φαι… νόμενο δεν είναι ανεξάρτητο και από τη µεγάλη επιβολή που ασκούσε το δραστήριο αγιο- γραφικό κέντρο του μοναστηριού της Αγίας Παρασκευής, επιβολή τεχνική αλλά και πνευ- ματική. Πρέπει να περάσουν πολλά χρόνια, να κλείσει το εργαστήριο του µοναστηριού, να χαράξουν δικούς τους δρόµους οι ζωγράφοι του χωριού γιά να εμφανισθούν, στις αρ- χές του αιώνα µας, μερικές περιορισµένες προσπάθειες τοπιογραφίας, πάντοτε όµως µέσα στο χώρο του ναού. 'Αν είναι βάσιμη η εικασία του Χρήστου Ενισλείδη πως ιδρυτές του αγιογραφικού εργαστήριου είναι οι κτήτορες του μοναστηριού Νικηφόρος και Διονύσιος θα µας ήταν χρήσιμη η γνώση του έργου των. Δυστυχώς ούτε υπογραφή τους συναντήσαµε ούτε άλλο πει- στικό στοιχείο βρήκαμε. Θα µπορούσαμε να αποδώσουμε σ'αυτούς τις τοιχογραφίες του κα- θολικού της Αγίας Παρασκευής επειδή είναι πολύ πιθανό οι κτήτορες, αν ήταν ζωγράφοι, να έχουν κοσµήσει με την τέχνη τους το ναό που ίδρυσαν αλλά και γιατί σ'αυτές συναν- τούμε στοιχεία που δίνουν την κάποια ιδιαιτερότητα στη σαµαρινιώτικη αγιογραφία. H µορφή του Παντοκράτορα στον τρούλο και τα τάγµατα των αγγέλων που την περιβάλλουν µπορούν να θεωρηθούν, τόσο στο πλάσιμο όσο και στο χρώµα, τυπικά δείγματα της σαµα- ρινιώτικης ζωγραφικής. Αλλά η χρονολογία που υπάρχει σ'αυτό τον τρούλο, 1821, καθι- στά εντελώς απίθανη την υπόθεση να ζωγραφίστηκε από ανθρώπους που πρίν από µισόν αι- ώνα είχαν ιδρύσει το μοναστήρι και ίσως το εργαστήριό του. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες, αλλά ανυπόγραφες και αχρονολόγητες είναι οι τοιχογραφίες που σώζονται, σε όχι καλή κατάσταση, στην εκκλησία του Προφήτη Ηλία. Θαυµαστή είναι η "Κοίµηση της Θεοτόκου". Πρέπει να έγιναν κατά τα µέσα του 180v αιώνα. Στο νάρθηκα του ναού µερικές µικρές τοιχογραφίες, όπως του Χριστού και της Παναγίας, είναι τυπικά δείγματα της τοπικής | 24 ζωγραφικής κατά τα τέλη του 19ου αιώνα. Πρώτο υπογραμµένο έργο που προέρχεται σίγουρα από µέλος του εργαστηρίου της Α γίας Παρασκευής είναι οι τοιχογραφίες στο καθολικό του µοναστηριού Αγίων Αποστόλων, κοντά στον Κλεινοβό Καλαμπάκας. Επιβλητικό σύνολο, έργο του "ευτελούς και αµαρτωλού Μιχαήλ Αναγνώστου Δημητρίου, τον καιρό που αρχιερέας Σταγών /Καλαμπάκας/ ήταν ο Κύ- ριλλος από την Κοζάνη pa συνδροµή των "εύλογημένων ίεροµονάχων πατέρων Κυπριανού και Θεοκλίτου δι'έπιστασίας κυρού Χρίστου Σακελλαρίου προεστώτος". H επιγραφή τελειώνει pa tn φράση "κατά μήνα Δεκέµβριον έτελειώθη Δόξα τώ 'Αγίώ Θεώ", χωρίς να αναφέρει χρο νολογία, που όμως πρέπει να είναι 1789. Λεν φαίνεται να χρησιµοποιεί τα ίδια πρότυπα pa to ζωγράφο του Προφήτη Ηλία. Η παράσταση π.χ. της "Κοίμησης της Θεοτόκου" παρουσι- άζεται στις δύο εκκλησίες όχι µόνο µε σηµαντικές διαφορές στο χρώµα αλλά κυρίως pa σύνθεση διαφορετική στο σύνολο και στις λεπτομέρειες. To έργο του Προφήτη Ηλία χαρα- κτηρίζεται από χαμηλή χρωµατική κλίμακα σε ώχρες, φαιά, καφετιά, γκρίζα, γκριζογάλα- ζα. 0 Μιχαήλ στο µοναστήρι του Κλεινοβού µεταχειρίζεται έντονα χρώµατα, κόκκινα, πρά- σινα, κίτρινα. H atapétnta των προτύπων δεν διαπιστώνεται πΙστο χρώμα επειδή οι χαλ- κογραφίες ή τα σχέδια που μεταχειρίζονται σαν πρότυπα είναι ασπρόμαυρα και κάθε ζωγρά- φος =εσµεύεται µόνο στη σύνθεση, αλλά το ευρύτατο πεδίο της χρωµατικής επένδυσης εί- ναι ανοιχτό γι'αυτόν. Επί αρκετές δεκαετίες η σαµαρινιώτικη ζωγραφική θα χαρακτηρίζε- ται από έντονα και φωτεινά χρώματα και ροδαλές µορφές. Θα πρέπει να υπολογίσουμε ότι το έργο έχει επιζωγραφισθεί σε μερικά σηµεία. H σηµαντικότερη αλλοίωση έγινε στο χρώ- pa tou φόντου που από σκουρογάλαζο έγινε γαλάζιο, πράγµα που ανατρέπει κάπως την το- νική ισορροπία. Επειδή το πέρασμα του µεταγενέστερου χρώματος έγινε pa φαρδύ πινέλλο άφησε γύρω από τις λέξεις και ανάμεσα στα γράµματα των επιγραφών το αρχικό σκούρο χρώ- μα. Ευτυχώς στις φιγούρες οι επεμβάσεις είναι ασήμαντες. H σύνθεση, όµως, στα δύο έρ- γα pa κοινό θέμα είναι διαφορετική. Στον Προφήτη Ηλία είναι στενόµακρη ενώ στον Κλει- νοβό πολύ πιό φαρδειά. Στον πρώτο, µπροστά στο σκ ήνωµα της Παναγίας 0 άγγελος γέρνει πρός τα εµπρός και ο Ιεδονίας είναι γονατιστός ενώ στο δεύτερο το σώμα του αγγέλου έ- χει κλίση προς τα πίσω και ο Ιεφονίας είναι καθιστός. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες είναι οι μορφές των Αρχαγγέλων Γαβριήλ και "ιχαήλ στις δύο πλευρές της δυτικής θύρας στο µοναστήρι του Κλεινοβού. 0 Γαβριήλ έχει ήρεµη στά- ση, καθώς γράφει µε φτερό στο ειλητάριο που ανεµίζει ελεύθερο. 0 Μιχαήλ, µε τα άκρα του σε ζωηρή φυγόκεντρη κλίνηση, τους ανήσυχους κυµατισμούς του χιτώνα, τη δυναμική λοξή γραµμή του ξίφους, έχει μιά θεατρικότητα που προδίδει ιταλίζον πρότυπο. Και οι πο- λυπρόσωπες συνθέσεις έχουν έντονη κίνηση. Ta πολλά ειλητάρια pa αρκετά µακροσκελείς επιγραφές δείχνουν πως η "EpnnvaCa" του Διονύσιο… εκ Φουρνά έχει κάποιαν επίδραση.Πάν- 25 τως δεν τηρείται πιστά το αγιογραφικό πρόγραμµα της "Ερµηνείας". Οι 'Αγιοι Απόστολοι Κλεινοβού, εκτός από το έργο του Μιχαήλ, έχουν και άλλες µεταγενέστερες τοιχογραφίες και κυρίως επιγραφές pa μεγάλη σηµασία γιά την οστορία της Τουρκοκρατίας57. Δύο Γαμαρινιώτες ζωγράφοι, ο "ιχαήλ και ο Γεώργιος, ςωγραφίζουν στα 1803 την εκ- κλησία του Αγίου Γεωργίου στο χωριό Χακοπλεύρι Καλαµπάκας. Ο Μιχαήλ αυτός είναι οπωσ- δήποτε άλλος από το ζωγράφο των λγίων Αποστόλων Κλεινοβού. θα κενά ανάµεσα στα εγκόλ- πια είναι μονόχρωμα γαλάζια χωρίς των πλούσιο φυτικό διάκοσµο που συνήθως τα περιβά- λει. Οι μορφές είναι στατικές, κάπως βαρειές, η χρωματική κλίμακα πλουσιότερη. Διαφέ- ρουν, ακόµα, και τα γράμµατα και τα συμπλέγματα των επιγραφών. ?κτός από την τοιχογραφική δραστηριότητα, σηµαντική είναι και η παραγωγή δεσπο- τικών εικόνων και μικρών φορητών εικόνων καθώς και τρίπτυχων. ‘Eva από τα τρίπτυχα αυτά, µικρών διαστάσεων /25,Δ Χ 37,5 αναπτυγµένο/ έργο του 1813, στο αριστερό φύλλο και σε τρείς απανωτές ζώνες έχει τους Αγίους Παρασκευή, Χαράλαµπο, Αναστάσιο και Γεώρψι γιο έφιππο, στο στέλεχος τους Αγίους Πάντες σε κυκλική σύνθεση και κάτω τον Παράδεισο και στο δεξιό φύλλο τον Προφήτη Ηλία και τους Αγίους Νικόλαο, Στυλιανό και Δηµήτριο έφιππο. Σε τόσο μικρό χώρο 34 µορφές, από τις οποίες δύο έφιππες και µία ένθρονη, εί- ναι απόδειξη της ικανότητας του αγιογραφικού εργαστήριου της Σαµαρίνας να ετοιμάζει τεχνίτες όχι µόνο για μεγάλα τοιχογραφικά σύνολα αλλά και για µικρογραφικές επιτεύξεις. Οι αδελφοί Δηµήτριος και "ιχαήλ Αναγνώστου, ο δεύτερος είναι ο ζωγράφος του Κλει- νοβού, μαζί µε τον Αναγνώστη Παπαϊωάννου τοιχογραφούν στα 1819 την εκκλησία της "ετα- µόρφωσης του Σωτήρα, κοντά στο µοναστήρι της Αγίας Παρασκευής. Πολλά από τα πρότυπά τους είναι τα ίδια pa του Κλεινοβού, όπως και σε πολλά σηµεία η ίδια διάταξη των θε- µάτων επάνω στους τοίχους. ΄Γχουν περάσει όµως τριάντα χρόνια. Τώρα η ζωγραφική εί- ναι πιό ώριµη, το χρώμα σε συνδιασµούς κυρίως γαλαζοπράσινου και κόκκινου, έχει λάµ- ψη. Πλήθος µορφών ολόσωμων ή σε προτοµή, απανωτές πολυπρόσωπες συνθέσεις, ποικίλα δι- ακοσμητικά, δηµιουργούν εντυπωσιακό σύνολο. Ηερικές συνθέσεις, όπως τα θαύματα του Αγίου Πικολάου, ο Ιησούς που κρίνεται από τον Πιλάτο και η "εταμέλεια του Ιούδα είναι έργα υψηλής ζωγραφικής ποιότητας. Τα θαύματα του Αγίου Νικολάου ανήκουν στα λαµπρότε- ρα επιτεύγµατα της νεοελληνικής θαλασσογραφίας.΄Αλλον ζωγράφο pa το επώνυµο Αναγνώ- στου, τον Αθανάσιο, θεωρεί 0 "ιλτιάδης Παπαθανασίου ως Σαμαρινιώτη58. Ωστόσο, n τεχνο- τροπία και οι ανορθογραφίες του, στα µέσα του 190v αιώνα, δεν καθιστούν πιθανή την &- ποψη αυτή. Δέκα χρόνια αργότερα, στα 1829, οι αδελφοί Χρήστος, ιερέας, και Αντώνιος Παπαϊω- άννου κάνουν τις τοιχογραφίες της Μεγάλης Παναγιάς. Είναι σίγουρα αδελφοί του Αναγνώ- στη α=λά δεν συνεργάζονται μαζί του. Οι τοιχογραφίες της Μεγάλης Παναγιάς έχουν δια- 26 φορές από της Μεταμόρφωσης, αν και είναι φανερή η προέλευση των ζωγρλαφων από το ίδιο εργαστήρι. Εδώ το κόκκινο χρώµα έχει µεγαλύτερη ένταση, καθώς µάλιστα γειτονεύει µε µε το πράσινο, και πιάνει μεγαλύτερη επιφάνεια. Οι συνθέσεις και οι µορφές που γεµί;΄ ! ζουν πυκνά τις µεγάλες επιφάνειες των τοίχων δεν έχουν, βέβαια, το σίγουρο σχέδιο και την άρτια σύνθεση της Μεταµόρφωσης. Εκτός από τη λαμπρή ποιότητα του χρώµατος, οι τοι- χογραφίες έχουν λαϊκή αφηγηµατική διάθεση και μερικά ενδιαφέροντα ευρήµατα. Γενικά, το έργο δηµιουργεί ατµόσφαιρα γιορταστικής οικειότητας. H επιγραφή είναι µικρογράμµατη και γράφηκε από τον ιερέα Χρήστο, αφού τον ίδιον ακριβώς γραφικό χαρακτήρα συναντούµε σε επιγραφή έργου που το έκανε µόνος του. Πρόκειται γιά τις τοιχογραφίες στην εκκλη- σία του Αγίου Νικολάου στο χωριό Βασιλική, ανάµρσα Τρικάλων και Καλαμπάκας. Η εκκλησία αυτή "ανεκαινίσθη εκ θεμελίων" στα 1818 από τη γυναίκα του Αλή Πασά κυρά Βασιλική και τ'αδέλφια της Γεώργιο, Νικόλαο, Δήµο και Ιωάννη59. Ώε-ξ;1ο τελείωσε στ?ζ 22 "αρτίου 4829τ δαίνεται.πως,ο &ρήστος Παπαϊωάννου δούλ&υτ"πΞράλληλα Ετις δύο τκκλησίες,"το κα- λοκαίρτ…στήν ορεινή Σαμαρίνα και,το χειµώνα στην πεδινή…Έασιλική, που τότε λεγστανε , ΕοΞβόδα……λεν εΞναι δυνατό-μέσα σε εκατό µέρες να τελείωσε ένα τόσο µεγάλο τοιχογραφι- κό σύνολο, όπως…της-Πεγάλης Παναγιάς,.που ολοκληρώνεται…στις…39-Ιουλίου τις ίδιας χρο- µαµάς. Οι τοιχογραφίες έχουν υποστεί σοβαρή φθορά από την υγρασία. Ένδιαφέρουσα είναι η µορφή του νεομάρτυρα Γεωργίου, αυτής της λεβέντικης μορφής Ρωμιού φουστανελλά, η ο- ποία γνώρισε τόση διάδοση στην ελληνική Αγιογραφία µέσα ος,λίγα χρόνια. ϊηαεθώνσύρε πωςνο…?εώφγέ6ς μαρτύρησε'ν;α"Γιάννινα.την'προηχούμέΉΏ*Χρόντά /]838/. Τον Αντώνιο Πα- παϊωάννου συναντούµε να ζωγραφίζει στα 1833 την εκκλησία του Αγίου Δηµητρίου στο χω- ριό Λαμασούλι€ΟΟ Αντώνιος επαναλαμβάνει χαλαρά το ζωγραφικό ύφος του αδελφού του Χρή- στου. Από µέλος της εικογένειας Παπαϊωάννου προέρχεται ασφαλώς η εικόνα σε σανίδι του Αγίου Στεφάνου, έργο του 1846, που βρίσκεται σε προσυνητάρι του καθολικού Αγίου Στεφά- νου Πετεώρων και υπογράφεται συντοµογραφικά="χείρ Π.Π.'Ιω. σ.μ.ρ." δηλαδή Παπαϊωάννου Σαμαριναίου. Ακολουθεί µιά σειρά µέτριων ζωγράφων, όπως ο Μ.Γ. Χώτος που έργα του βρίσκονται στον 'Αγιο Βασίλειο Ανταρτικού /1844/, καθώς και µιά εικόνα του στο γυναικωνίτη της Μεγάλης Παναγιάς Σαμαρίνας. Τρείς ζωγράφοι συνεργάζονται στο µοναστήρι Ταξιαρχών Γρε- βενών, ο Βασίλειος, ο "ικόλαος και o Ιωάννης /18Δ8|. &… Μέσα στη μέτρια παραγωγή της περιόδου αυτής εντελώς ιδιαίτερο ενδιαφέρονξοι τοι- χογραφίες στην εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής Καρδίτσας /1853/, έργα σύο ζωγράφων από τη Σαµαρίνα που υπογράφουν µόνο µε τ΄αρχικά Α - Θ. Οι συνθέσεις έχουν την αφελή αφηγηµατι- κότητα εικονογραφήσεων λαϊκών μυθιστορημάτων. Στη "Βρεφοκτονία" όλη η επιφάνεια γεμί- ζει από πολλές μορφές σε ανήσυχη κίνηση. Γυναίκες pa ξέπλεκα µαλλιά και τραβηγμένα από 27 τον πόνο χαρακτηριστικά αγωνίζονται να σώσουν τα παιδιά τους από άγριους υωμαίους στρατιώτες µε σπαθιά. 'Αλλες τραβούν απελπισµένες τα µαλλιά τους, άλλες σηκώνουν α) φιασµένες τα χέρια. Μιά νέα pa γυμνό το πλούσιο στήθος της παλεύει pa σκυθρωπό στρο τιώτη που κατεβάζει ορµητικά το σπαθί του ενώ µε το δεξί του την αδράχνει από την κώµη. To παιδάκι της λουφάζει έντρομο πίσω από το µητρικό κορµί. Έρέήη σφαγμένα στο έδαφος. To βαθύ κόκκινο χρώµα του αίµατος, σκορπισµένο σε όλη τη σύνθεση εντείνει την ατµόσφαιρα ταραχής, αγριότητας και φρίκης. H περιγραφή της ζωγραφιάς αυτής θα α- πέδιδε το ύφος του έργου αν ήταν γραµµένη στην αδέξια και µεγαλόστομη καθαρεύουσα των λαϊκών αναγνωσµάτων της εποχής. Οι τρείς "κήρυκες θεοφόροι"…µιάς άλλης σύνθεσης … ανήκουν στη γενιά των καβαλάρηδων της λαϊκής μας, όμαιµοι των κυνηγών στα σπίτια του Ζαγοριού. 'Ενας άλλος Γαμαρινιώτης τεχνίτης υπογράφει pa τ'αρχικά Α.Α. την εικόνα " 0 Ba— σιλεύς των Βασιλευόντων"|1857/ που ανήκε σε παλιό ναό της Κορυφής Βοΐου61. Ο 'Ιωάν- νης ". σαμαρινέος" υπογράφει στις 4 Ιουνίου 1864 µιά λιγοπρόσωπη και γλυκερή εικόνα της Κοίµησης στην εκκλησία της Θεοτόκου ΒελανιδιάςαΝομού Κοζάνης. Αναφέρονται, ακόμα, τα ονόµατα μερικών Σαµαριναίων αγιογράφρν, του Ζήση Χατζή /γύρω στα 1860., του Νικό- λαου Ασηµένιου /1840—1919/, Ζήση Παπαγεωργίου, Ζήση πούλη και Βασ. Βούλγαρη, που ερ- γάσθηκαν στη Θεσσαλία62. Στο µοναστήρι της Παναγίας Γρανίτσας πάνω από το εσωτερικό υπέρθυρο επιγραφή µας πληροφορεί ότι " ΄Ιστορήθη ξερά εκκλησία τής Θεοτόκου κοιµήσεως Δευ"?π ΠλΌΘΕ"ΤΠΥ του στρέλα. Επιτροπεύων τής΄έκκλησίας Γεωργίου Θύµνιου "άστου.1860 Φεβρουαρίου 2. Δια χειρός Ζς και "ιχαήλ Γεωργίου 'Ιωάννου εκ κώμης αμαρίνης"63. Στο µοναστήρι της Παναγίας και στο χωριό ΄Αλωνα της Φλώρινας υπάρχουν επίσης εικόνες των ζωγράφων Ζήση και Μιχαήλ. ?την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου Αγναντιάς Καλαμπάκας εικό- να του αγίου Γεωργίου καβαλάρη έγινς"Διά συνδροµής καί Λαπάνης τών κ.κ. Κωνσταντίνου Ζτράλια Κωνσταντίνου γκάλουρη έστω είς Βοήθειάν των : 1888 μαρ. 26. 'Εφηµερεύοντος Ιω. 'Ιερέως Επιστασία Νικολάου µοναχού Διδάσκαλος Κ:Ν. Λουσαίτης= εκ Καστανές χ/ειρ/ Καργιούκου Γαμαρινέος". Κάτω από εικόνα των Αγίων Πάντων υπογράφει ο "Ζήσης 'Ιω. "t6- βα Σ.µ.ρ.". Στον 'Αγιο Αθανάσιο ΣπηλαίουνΓρεβενών ο Γ. Οικονοµίδης ζωγράφισε σε θύρα του τέµπλου τον ΄ιρχοντα Μιχαήλ /1869/ έργο χαµηλής τέχνης' στο ίδιο επίπεδο είναι και τα έργα του στο Μεσολούρι/1883/. *Αλλοι Σαµαρινιώτες ζωγράφοι της εποχής αυτής είναι o Ιωάννης Παπαδάµ /Σµίξη 1870, o Συμεών /µοναστήρι Προδρόμου Καισάρειας στο "ο- µό Κοζάνης 1874/64, ο Ζήσης Χατζή του Γεωργίου /1873, εικόνα Αγίου Νικολάου στην εκ- κλησία της Κοίµησης στη θέση Λάσδα Καναλίων Καρδίτσας|, ο Κυριάκος και ο Γεώργιος που τοιχογραφούν to µοναστήρι του χωριού Zappa στα 1880650 Ζήσης "ούλας / 'Αγιος "ι- κόλαος Κοπάνων στα Γιάννινα/. 0 Ιωάννης και o Τυμεών Παπαδάµ συνεργάζονται στα 1867 28 στην αγιογράφηση του καθολικού του µοναστηριού Αγίας Τριάδας Γιαννωτών και αμείβονται pa 4,600 γρόσια, όπως αναφέρει επιγραφή στο εσωτερικό υπέρθυρο της δυτικής θύρας του ινού. 0 7αµαρινιώτης ιστοριογράφος Δημήτριος Μακρής σηµειώνει, ακόµα, τα ονόµατα των ζωγράψυν Ιωάννη Κράτα, Νικόλαου πούλη, Δημήτρη Σακελλαρίου/185Ο/ και Ηλία Ζωγράφου66. Η επεξεργασία των εικόνων του τέμπλου Αγίου Νικολάου στο Κρούσοβο "ανετέθη εις τους εκ ?αµαρίνης ζωγράφους Μιχαήλ και τους υιούς αυτού Δανιήλ, πρωτοσύγκελον του Αγίου Πε- λαγονίας και Νικόλαον, οι οποίοι είχαν µετοικήσει ολίγον πρό της ανεγέρσεως"67. 0 Δα- νιήλ πριν γίνει καλόγερος λεγότανε Δηµήτριος και, μαζί μετον αδελφό του πικόλαο, βοη- θάει τον πατέρα του σε αγιογραφικές εργασίες του μοναστηριού Αγίου Πικολάου "πίγκορ- σκι στα 1831. Λεν περιορίζεται µόνο σε βοηθητικές εργασίες αλλά εκτελεί και υπογράφει δικές του εικόνες, όπως της Θεοτόκου, της Σύναξης των Αγγέλων και των Τριών Ιεραρχών. ?την τελευταία γράφει σε πρώτο πρόσωπο:" ΔΙΑ ΧΕΙΓΟΟ ΕΠΟ? TOY TAHFIHOY AHVHTPIOY.."’0— λες οι επιγραφές στις εικόνες είναι σλάβικες ενώ οι υπογραφές πάντα ελληνικές. Ο Νικό- λαος ήταν και ξυλογλύπτης, σκάλισε το βημόθυρο του τέµπλου στο µοναστήρι Ιωακείµ Οσο- γκόρσκυ. Ο "ιχσήλ pa to Δημήτριο εργάστηκαν στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο χω- ριό Ραϊτσίτσα, κοντά στο Ντέμπαρ. 0 Μιχαήλ είναι ονομαστός ζωγράφος της εποχής του γι'αυτό του αναθέτουν εργασίες σε εκκλησίες της πόλης Μοναστήρι /"πίτολα/ και στο ξα- κουστό µοναστήρι της Ρίλας στη Βουλγαρία. O ηιχαήλ Και οι γιοί του δρουν σε μιάν επο- χή µέτριας αγιογραφίας. Διακρίνονται, όµως για την επιµέλεια της δουλειάς των και για την επιµονή στην απόδοση των λεπτοµερειών. Οι θρόνοι του Χριστού και της Παναγίας απο- δίδονται pa αξιοσημείωτη δεξιοτεχνία σε όλες τις λεπτοµέρειες της ξυλογλυπτικής και των ΧΚΧΧΞµικρογραφιών που τους κοσμούν, οι φορεσιές pa ta σχέδια της ύφανσης και τα λογής κεντίδια, τα ευαγγέλια και τα άμφια των Τριών Ιεραρχών pa θαυµαστή ακρίβεια, 0 θώρακας του Αρχάγγελου Μιχαήλ µε όλο τον πλούτο των σφυρήλατων διακοσµητικών θεμάτων του. Τα πρόσωπα, όμως, έχουν τυπική και ουδέτερη διατύπωση, η προσπάθεια φυσικότητας στις πτυχώσεις των υφασμάτων δεν είναι αποτελεσµατική.΄Ατονη η χρωµατική κλίµακα. H εµφάνιση της οικογένειας Πιτένη, από τα 1872 και πέρα, δίνει καινούργια πνοή στη σαµαρινιώτικη ζωγραφική, την ανανεώνει τεχνοτροπικά και θεµατολογικά, την αποσπά- ει από τη µακαριότητα στην οποία είχε βυθισθεί. Ενά:φαίνεται να συνεχίζει τους ζωγρά- φους της προηγούµενης γενιάς, κατά έναν περίεργο τρόπο µεταβάλει σε προτερήματα τα ελαττώµατά τους. ο πατέρας Δημήτριος Αδάµ Πιτένης εμφανίζεται, από όσα µας είναι γνω- στά, στο ναό του Αγίου Δημητρίου "ηλιάς N. Κοζάνης, όπου εργάζεται κατά διαστήµατα α 6 τα 1872 ως τα 189168. To έργο του δραστήριου αυτού ζωγράφου είναι τεράστιοδ9και άνισο.Θα σταθούμε σε µερικές µόνο από τις ζωγραφιές του, εκείνες του εκφράζουν πλη- ρέστερα την ανανεωτική πνοή που χάρισε, αυτός αλλά και τα παιδιά του, στη σαµαρινιώ- 29 τικη ζωγραφική. Στην εκκλησία της Θεοτόκου, στο Πυλωρί Βέντσιων, κατά την επιγραφή "'Ιστορίθη ούτος δ Τέµπλος έν έτει 1883 1Οβρίου 20/ Διά συνδροµής καί δαπάνης παπα Γεωργίου άπό χωρίον Παλεο/χώρι καί Κωνσταντίνου Γρίββα καί τού λοιπού χωρίου δι έπι/ τροπής δέ Ιωάννου Δ. Βλάχου καί 'Αθανασίου µοναχού/ Αίωνάι τους ή µνήµη: Διά χειρός Δηµητρίου 'Α. Πιτένη/ ΐαµαριναίος". 7τις ποδιές του τέμπλου, αντί για τα συνηθισμένα ανθοδοχεία ή µπαρόκ διακοσµητικά, ο Πιτένης ζωγραφίζει τοπία. Μα η πρωτοτυπία του δε βρίσκεται εκεί, τοπία, έστω και σπάνια συναντούµε και σε άλλες ποδιές τέμπλων, όπως π.χ. στο ναό του Αγίου Κωνσταντίνου στο χωριό Αγία Σωτήρα Βοΐου /1867/ και στον ΄Αγιε Αθανάσιο Διδυµοτείχου. Αυτό που είναι η μεγάλη του καινοτοµία είναι ο λιτός και αυσττ ρός τρόπος pa τον οποίο τα αποδίδει, η μεταφυσική ατμόσφαιρα που αποπνλεουν. Πολύ πρίν από το Ψζιόρτζιο ντε Κύρικο ζωγραφίζει μπροστά από έναν γαλαζοπράσινο ουρανό πα- ράξενο µοναχικά κτίρια, σιωπηλά και µυστηριακά. 'Ενα µονόχρωμο παραπέτασµα µε βαρειά πτυχώσεις σκεπάζει µεγάλο μέρος της ζωγραφικής επιφάνειας. Ta ΐάΞΞΐ& απροσδιόριστα, λιτά στο χρώµα, pa αφιδωτά στρόγγυλα και τετράγωνα ανοίγματα που χάσκουν άδεια και άφωνα pa μιά σιγή γεµάτη μυστικά µηνύµατα. Κανένα δέντρο ή λουλόυδι δε γλυκαίνει το τοπίο. Υτα 1901 - 2 ζωγραφίζει την εκκλησία των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στους Φι λιππαίους, χωριό κοντά στη Σαµαρίνα. Εδώ το ζωγραφικό κλίµα είναι διαφορετικό. 0 Δηµ Έιτένης συνδέει την αγιογραφία pa τις καλλίτερες επιτεύξεις της σύγχρονής του κοσµι- κής λαϊκής ζωγραφικής.Αν η αγιογραφία είναι, όπως την είπαν, "ψαλµωδία pa χρώµατα" Ο) δ1 γίνεται "δημοτικό τραγούδι pa χρώµατα". 0 καβαλάρης 'Αγιος Ευστάθιος παραπέμπει στον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο ή στο Μεγαλέξανδρο που την ίδιαν εποχή ο φουστανελλάς Θεόφιλος φιλοτεχνούσε πάνα στούς τοίχους των πηλιορείτικων σπιτιών. Παραπέµπει, ακό- pa στούς στίχους που περιγράφουν έναν άλλον καβαλάρη "Αγιο, τον Γεώργιο="..γριβοκα- βαλάρη, αρµατωμένος pa σπαθί και µ'αργυρό κοντάρι". Η Κοίµηση της Θεοτόκου, αν και ξεκινάει από παλιότερα πρότυπα, είναι περισσότερο ένα συγκινητικό χωριάτικο ξόδι. Μερικά κεφάλια γυναικών έχουν την αφέλεια αλλά και τη δύναµη των λαϊκών προσωπογρα- φιών της εποχής. Φυσικά, ο Δηµ. Πιτένης δεν είναι ένα φαινόμενο ξεμοναχιασμένο από τον κοινωνικό του περίγυρο. Ζεί και εργάζεται σε παραδοσιακή κοινωνία που αποδιοργα νώνεται, δεν είναι όμως ακόμα έτοιμη να παραδεχτεί και να αφομοιώσει τις βαθειές κο νωνικές µεταλλαγές που την ελκύουν και τη φοβίζουν. Αισθάνεται πως μπαίνει σ'έναν κόσμο άγνωστο και προσπαθεί να γαντζωθεί σε όσα της είναι οικεία και δοκιµασµένα στ χρόνο. ΄Ετσι, ίσως, πρέπει να ερµηνεύσουμε τις ταλαντεύσεις του Δημ. πιτένη από το φόβο του άγνωστου στη σιγουριά του κοντινού και γνώριμου. οι δύο γιοί του, Γεώργιος και Νικόλαος, τοιχογραφούν στα 1905 την εκκλησία τηε 30 Θεοτόκου Κνίδης, στα Βέντσια. Επάνω σε γαλάζιο φόντο όρθιοι ΄Αγιοι στέκονται pa ύφος χωρικών µπροστά στο φυτογραφικό φακό. Ανάµεσά τους ενδιαφέρουσες µορφές o φουστανέλ- λάς Νεομ΄αρτυρας Γεώργιος "εξ Ιωαννίνων" και o 'Αγιος Χριστόφορος pa το μικρό Ιησού στον ώµο του. 'Αλλοι 'Αγιοι σε εγκόλπια, τα οποία περιβάλλονται από π έγµατα κλιµατί… δας σε χρωματική απόδοση που σκοπεύει στο διακοσµητικό αποτέλεσµα χωρίς να δεσµεύεται από τους φυσικούς χρωματισμούς. Αν και οι τοιχογραφίες είναι σχετικά πρόσφατες, έχουν υποστεί σημαντικές φθορές. Στα 1909 επανέρχονται στην εκκλησία της Θεοτόκου στο Πυλω- ρί. 7υνεχίζουν pa επιτυχία την πατρική παράδοση του λαϊκού καβαλάρη, pa τα ίδια ίσως πρότυπα αλλά σε άλλη, ζεστότερη.χρωµατική απόδοση. πιά "υπερρεαλιστική" σύνθεση βρί- σκεται στο γυναικωνίτη. Πρόκειται για " Τό παγκόσμιον καί άδέκαστον Κριτήριον τού Κυ… ρίου καί Σωτήρος ήµών 'Ιησού Χριστού". Είναι µιά σύνθεση όπου κυριαρχούν το γαλάζιο σε δύο τόνους, το καφέ-γκρίζο και το κίτρινο. 'Ενας πελώριος αυγόσχημος ήλιος με αν- θρώπινο πρόσωπο δεσπόζει στη σύνθεση. Θολό ποτάµι χωρίζει δύο οµάδες ανθρώπων. Αριστε- ρά, χοντρή αλυσσίδα περιζώνει την οµάδα των αµαρτωλών, ενώ η δεξιά ομάδα είναι ελεύ- θερη. τέσα στο ποτάµι παρασύρονται από το ορµητικό νερό "οι άσεβείς", οι "πόρνοι" κ. λ.π. και όλοι οι "μιαροί καί άκάθαρτοι και προ πάντων οι άγνώµων 'Ιουδαίοι γραµματείς και φασισαΐοι", όπως τους χαρακτηρίζουν επιγραφές σκόρπιες στο νερό. Τα ψυχρά χρώµατα, η µεγάλη κίτρινη κηλίδα του παραμορφωµένου,από κάποιαν άγνωστη πίεση, ηλιακού δίσκου, οι χοντρές αλυσσίδες, δηµιουργούν ατμόσφαιρα φόβου και µυστηρίου. Ο Γεώργιος Δηµ. Πιτένης, που τον συναντούµε να ζωγραφίζει από τα 1883 στην Καρυ- δίτσα, τοιχογραφεί στα 1911 το νεότερο τµήμα του καθολικού Κοίμησης της Θεοτόκου στο Σπήλαιο Γρεβενών. ?ε σχήµα αψίδας φιλοτεχνεί την Κοίµηση, σύνθεση λαϊκής φαντασίας, όπου ο Χριστός δέχεται την ψυχή της Παναγίας µέσα σε νεφέλη δόξας καφετιά pa γκριζό- μαυρο περιθώριο. Τον ουρανό γεµίζουν µορφές αγγέλων και Αγίων πάνω σε συννεφάκια΄ δε- ξιά και αριστερά των ιεραρχών δύο αγγελούδια ιταλικού ύφους. Τα κτίρια στο βάθος θυ- μίζουν εκείνα που βρίσκονται στις ποδιές του τέμπλου της Θεοτόκου στο Πυλωρί. Οι αραι- οί όρθιοι ΄Αγιοι προβάλλουν σε φόντο που µιµείται τοίχο χτισµένο ισοδομικά pa µεγάλους μαρμάρινους κυβόλιθους. Η κάτω σειρά των κιβόλιθων έχει χρώµα ώχρας µε καφετιά νερά, οι επάνω ανοιχτογάλαζοιι pa σκουρογάλαζα νερά. κεν πρόκειται για τη συνηθισµένη απο- µίµηση ορθομαρµάρωσης που συνατούµε στη χαµηλή ζώνη τοιχογραφημένων εκκλησιών, δηλα- δή γιη αντικατάσταση pa τη φτηνή ζωγραφική της δαπανηρής επικάλυώης του τοίχου pa pap- μάρινες πλάκες. Κύριο χαρακτηριστικό αυτών των αποµιμήσεων είναι οι οµόκεύΈοι ρόμβοι που σχηματίζουν τα νερά του µαρµάρου, όπως γινότανε συνήθως και στις πραγµατικές ορ- θσµαρµαρώσεις με την κοπή σε φέτες του µαρµάρου και την τοποθέτησή τους αντικουστά, κάθετα και οριζοντια. Στον Πιτένη άλλοι κιβόλιθοι έχουν οριζόντια νερά, άλλοι κάθετα 38 & λοξά, χωρίς συμµετρία. ΄Αλλωστε, δεν θα ήταν νοητή η αγιογράφηση επάνω σε ορθομαρµά- ρωση. Εδώ ο Πιτένης αποσπά τους Αγίους από τη µεταφυσική αποµόνωσή τους µεσα σ'ένα χρώμα -το γαλάζιο των Σαμαριναίων, κι όχι μόνον αυτών, ανακαλεί την απεραντωσύνη του ουρανού- και τους εντάσσει σε συγκεκριµμένο περιβάλλον που δίνει, μάλιστα, την αίσθη- ση της υλικής βαρύτητας. '0σο κι αν δεν ξέρουμε τις προθέσεις του ζωγράφου, το γεγο- νός της αποδοχής του έργου από τον επίτροπο της εκκλησίας Ιωάννη Ζήση και από τούς κατοίκους του χωριού φανερώνει πως pa την αλλαγή της ιδεολογίας ακόμα και η συντηρη- τική αγιογραφία μπορεί να δεχθεί σηµαντικές καινοτοµίες. Και µιά παρατήρηση για την επιγραφή. Σ'αυτή ο ζωγράφος µνημονετει πως το έργο τελείωσε στις 19 Αυγούστου 1911 και συµπληρώνει:" ΛΏΧΓ3ΡΑ'ΡΠΥΟΝΨΟΣ TOY HANIFPCTATCY ΑΓΙΟΥ Γ…ΨΩΝ Κ: Κ: λΙ"΄΄ΙΛΙΜ…ν ΛΑ7ΑΡΙΔΗ". Λίγο αργότερα, την 1η Οκτωβρίου του ίδιου χρόνου ο Αιυιλιανός, σφοδρός επικριτής της ανθελληνικής πολιτικής των "εοτούρκων, συλλαμβάνεται από αυτούς και σκοτώνεται στο χωριό Σχίνοβο. !! δολοφονία αυτή ξεσήκωσε ζωηρές διαµαρτυρίες των βλ- λήνων αντιπροσώπων στην τουρκική Εθνοσυνέλευση και παράλληλα οργανώνονται σε πολλά µέρη μνηµόσυνα και οµιλίες. Τότε σβύνεται από την επιγραφή η λέξη ΛΑΖΑΡΙΔΗ και στη θέση της γράφεται με πεζά γράµµατα η λέξη "'Εθνοµάρτυρος". 0 γρφικός χαρακτήρας δείχ- νει πως την έγραψε o Πιτένης. Θα µπορούσε κανένας να παρατηρήσει πως η αντικατάσταση αυτή)ύά γίνει από το ζωγράφο pa τα ίδια κεφαλαία γράμµατα κι έτσι να διατηρηθεί η ο- µοιογένεια της επιγραφής. αλλά η ηµερομηνία της είναι προγενέστερη από το μαρτυρικό θάνατο του λιµιλιανού, κι αυτό έπρεπε να φαίνεται. Είναι πιθανό η αλλαγή να έγινε σε μερικούς µήνες, όταν πιά είχε ελευθερωθεί η περιοχή. Παράλληλα pa τους Πιτένηδες δρά και μιά άλλη οικογένεια ζωγράφων με αργηγό τον Αδάµο Χρ. Κράγια, που εργάζεται άλλοτε pa βοηθό το γιό του Δηµήτριο και άλλοτε τον ανεφ€ό και µαθητή του Ζήση Ι. Ζήβα70. Στα 1875 ζωγραφίζει την εκκλησία του Αγίου Ιω- άννου Καρυδίτσας Νοµού Κοζάνης µαζί pa το µαθητή του ". Αδάµ, που πιθανό να είναι κι αυτός γιός του. ΄Αλλωστε και ο Δημήτριος Αδ. Κράγιας, που αναλαβαίνει και μόνος του εργασίες, μερικές φορές υπογράφει ως Δηµήτριος 'Αδάμου υιός, όπως στην εκκλησία Παλαιοχωρίου Γρεβενών στα 1870, άλλοτε βάζει ολόκληρο το πατρώνυμο.ΧΧΝΠήΕΙόξΧΧΧΚΙΙ!Ι Ωι παραγωγικότατοι αυτοί ζωγράφοι δεν φαίνεται να ενδιαφέρονται πάντοτε για την ποι- ότητα της ζωγραφικής των ούτε για την αντοχή των υλικών που χρησιµοποιούν. Δύο άλλοι ζωαγάφοι, ο Δημήτριος ?ίμου και ο Δημήτριος Ιω. Ιακουµάνος τοιχογρα- φούν στα 1902 την εκκλησία του Προφήτη Ηλία στο Δρυµό Ελασσόνας. Τυπικά δείγματα της σαµαρινιώτικης ζωγραφικής ΚΗΒνων αρχών του αιώνα µας, αυτής που δεν συμµετέχει στο ανανεωτικό κίνηµα των Πιτένηδων. Γαλάζιο φόντο, µορφές στρογγυλές, επιγραφές pa πε- ζούς χαρακτήρες που εδώ έχουν εντονότερη την καλλιγραφική αυξοµείωση του πλάτους των 32 γραμµών τους. Οι ολόσωμοι 'Αγιοι είναι κοντόχοντροι, οι πολυπρόσωπες σκηνές στατικές, τα φυτικά διακοσµητικά ανάμεσα στα εγκόλπια χωρίς τη συνηθισµένη ευλυγισία. άι εδώ ζωγραφίζεται ο ιδρυτής της µονής Ζάβερδας 'Αγιος Νικάνωρ, όπως συμβαίνει συχνά σε εκ- κλησίες κτηνοτροφικών χωριών. ΄Όήως 0 'Αγιος 1όδεστος, o 'Αγιος Νικάνωρ Θεωρείται προστάτης της κτηνοτροφίας, αν και η βιογραφία του δεν αναφέρει τίποτα σχετικό pa ία- ση ή άλλη ευεργετική επίδραση στα ζώα71. λε εικόνες του τέµπλου της "ονής Δεκατσά συναντούμε την υπογραφή του "Σαµαρινέως" Αθανασίου Τσούκα και τη χρονολογία 191672. Μία εικόνα του Νεομάρτυρα Γεωργίου, που βρίσκεται στο Μουσείο της Μακρινίτσας, pa την υπογραφή "χείρ Χ΄Ι= και Οίκ: Σ.µ.ρ.ν.υ." µας δίνει την ευκαιρία να διαλύσουμε την αρκετά διαδεδομένη πλάνη ότι οι Σαµαριναάιοι ζωγράφοι "είναι οι µόνοι που εφιλο- τέχνησαν pa φουστανέλλα τον ΄Αγιο Γεώργιο, τον νεοµάρτυρα τον εξ Ιωαννίνω"γ3. Μερικοί αποδίδουν σε σαµαρινιώτες ζωγράφους ανυπόγραφες εικόνες ή και τοιχογραφικά σύνολα αρ- κεί να συναντήσουν τη μορφή του Γεωργίου. Πρώτος που τον ζωγράφισε, δεκατρείς µόλις μέρες µετά το µαρτυρικό του θάνατο, είναι o Χιονιαδίτης Ζήκος Μιχαήλ και το έργο του αυτό έγινε πρότυπο για απανωτές εκδόσεις χαλκογραφιών από τις οποίες προέρχονται πάµ- πολλα άλλα έργα. Από τα 1838, χρονολογία του Θανάτου του, οι Χιονιαδίτες δεν έπαψαν να απεικονίζουν τον ταπεινό ιπποκόµο από το ΤσούρχλιΤΔ. Εκτός από τους Χιονιαδίτες, και άλλοι ζωγράφοι από χωριά και από τα Γιάννινα, ζωγράφισαν το ίδιο θέµα που το συ- ναντούµε από το Πήλιο /εκκλησία Ψαξιαρχών ηηλεών/ µέχρι τη Φιλιππούπολη75. Χωρίς αξιώσεις εξαντλητικής καταγραφής των ζωγράφων της Σαµαρίνας, σηµειώνουµε µερικά ακόμα ονόµατα που τα συναντήσαµε µόνο σε δημοσιευµένα κείµενα: Γεώργιος Τάµπου- ρας, "άστακας, Ψίκζας, Δόντας76, καθώς και ο " Δηµήτριος ax κώμης Γαμαρίνης"?7 που δεν πρέπει να είναι ένας από τους τρείς Δημήτριους που ξέρουµε, τον Πιτένη, το Σίμου και το Ρακουμάνο, γιατί αυτός ζωγραφίζει εικόνα στα 1856 και εκείνοι υπογράφουν έργα τους ως τις αρχές τών 2006 αιώνα. Στα έργα της σαµαρινιώτικης ζωγραφικής μπορούμε pa σιγουριά να προσθέσουµε και µερικά ανυπόγραφα του έχουν αναµφισβήτητη τη σφραγίδα της τέχνης της, όπως είναι οι τοιχογραφίες στις κόγχες του ιερού στις εκκλησίες του Αγίου Θωµά Ανθούσας και Ψαξιαρ- χών Αιανής. Ανακεφαλαιόνοντας σύντοµα την πορεία της σαµαρινιώτικης ζωγραφικής σηµειώνουµε πως ξεκινάει από τα αγιογραφικά εργαστήρια του Αγίκπ)΄Ορους γιατί η πιθανοί ιδρυτές του τοπικού εργαστήριου εκεί έµαθαν την τέχνη τους αλλά και γιατί τα τεχνοτροπικά χα- ρακτηριστικά των πρώτων εκπροσώπων φανερώνουν έντονη επίδραση της νεορωσικής αγιογρα- φίας που κηδεµονεύει την αγορείτικη ζωγραφική από το 18ο αιώνα. To φαινόμενο δεν είναι 34 κή" ζωγραφική, µ'όλη την αντιπάθεια που τρέφει ο συγγραφέας του βιβλίου αυτού προς τέτοιυ είδους ταυτίσεις. Εδώ, όµως, είναι τόσο εντυπωσιακή η αντιστοιχία που είναι χρήσιμη η αναφορά σε µορφές σύγχρονης τέχνης γνωστές στο μέσο αναγνώστη. Οι Σαµαρινιώτες ζωγράφοι δεν είναι οι µόνοι που κατάγονται από τη Βορειοδυτική Ελλάδα. Πολλά είναι τα χωριά καταγωγής των ταπεινών αγιογράφων= Καλαρρότες, Λιγκιάδες, Τσεπέλοβο, Κορύτιανη, Λοζέτσι, Μπαµποόρι, Δραγοµή, Ρονοδέντρι, Γρεβενίτι, Μέτσοβο, Πάργα, *Ανω Σουδενά, Φανερωμένη, Πηγές, Πωγωνιανη, Zappa, ππππππ Κριµήνι, η πόλη Γιάν- νινα...Ιδιαίτερη επίδοση στην αγιογραφία είχαν το Καπέσοβο, το Φορτόσι και οι γνωστοί µας Χιονιάδες. Η αγιογράφηση των εκκλησιών δεν γινότανε πάντα µονοµιάς. Πολλές φορές μεσολαβού- σαν αρκετά χρόνια από τη μία φάση των εργασιών ως την επόµενη, που δεν είχε αναγκα- στικά τους ίδιους εκτελεστές. Στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας δεν ήταν καθόλου εύκολη η συγκέντρωση του ποσού που χρειαζόταν αν και οι αµοιβές των αγιογράφων κάθε άλλο παρά υψηλές αποδεικνύονται από τα στοιχεία που κατέχουµε. Εικόνα των επίμονων και µακροχρόνιων προσπαθειών για να ολοκληρωθεί η αγιογράφηση µιά" εκκλησίας µας δί- νει απόσπασµα από "ενθύμηση" εκκλησιάς της Κόνιτσας: "..καί πάλιν µετά πολλά έξοδα Επι: Εφτιασαν τόν άρθηκα καί έζωγράφησαν έν πρώτοις τόν άρθηκα καί δστερα τό άγιο βημα καί διά νά µήν είναι τίποτα κλισιαστικό διά νά δώσουν τό χάπζι των ζωγράφωβ καί εβαλεν 6 Παπά ΜανΘέος 6 πνευµατικός καί έγραψαν πρόΘεδι τό κάθε όνοµα πρός γρόσια έκατό. καί έγραφεν όνόματα σαράντα εξ δστερα µέ χρόνους έχειριτονήθηκα έγώ 6 ταπεινός νικόλαος ίερε6ς άπό χύ αχιβ /1612/ καί έγινεν πάλιν συνδρομή καί την άποστόρισαν ...καί μετά ταύτα έγράφτη 6 Νίκος 6 γραµματικός δι άσπρα έννεακόσια καί ίστορίθη καί τό κάτω µέ- ρος της έκκλησίας΄ καί τόν τοίχον τόν άλλον τόν ίστόρησε 6 νι....µπέκιου καί 6 µιχά- Ana" 79. 35 ΠΑΌΑΠΟ"ΠΕΣ 1. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι. Αθήνα 1981, σελ. 29 κ.ε. 2. πίκος Γ. Σβορώνος; Ανάλεκτα Νεοελληνικής Ιστορίας και Ιστοριογραφίας. Αθήνα 1951, σελ. 383. 3. Αγγελικής Χατζηµιχάλη: ?αρακατσάνοι.Τόμος πρώτος, µέρος α: Αθήνα 1953. σελ. ρδ'. 4. Περισσότερα στοιχεία για παράγωγα, υποκοριστικά, τοπωνύμια, σύνθετα, στη µελέτη του Δηµητρίου I. Γεωργαντή = Περί των ?αρακατσαναίων. Αρχείον του Θρακικού Ααογρα- φικού και Γλωσσικού Υλικού.Αθήνα 1947-48, σελ. 221. 5. Χρήστου !!. Ενισλείδη= Η Πίνδος και τα Χωριά της.Β'έκδοση. Αθήνα 1851, σελ. 87. Την άποψη αυτή υποστηρίζ1υν και άλλοι. Βλέπει Ι.Α.Θωμόπουλουι Φα Τοπωνυμικά μας.Θεσ- σαλονίκη 1958, σελ. 48. 6. Απόστολου Βακαλόπουλουτ Ιστορία του Νέου Ελληνισμού. Τόµος Β΄Τουρκοκρατία 1453-1669 Θεσσαλονίκη 1964, σελ. 84. 7. Στέργιου Z. Παπαγεωργίου: Φα κατά τον Ράμον 'Πθιµα εν ?αµαρίνα της "ακεδονίας. Λαο- γραφία.Τόμος Β; τεύχος Β΄- Γ΄. Αθήνα 1910, σελ. 432. 8. Τάκης ?. Κανδηλώρου='ΛήμαςΒλάχοι. μ΄εγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Πυρσού. Αθήνα 9. Τηλέµαχοη Ρ. Κατσουγιάννη: Περί των Βλάχων των Ελληνικών Χωρών,Έ΄Γκ του Βίου και και της Ιστορίας των Κουτσοβλάχων επί Τουρκοκρατίας. Θεσσαλονίκη 1966, σελ. 14. 1Ο.Εκδοτικής Αθηνών; Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόµος ΙΑ΄. Αθήνα 1975, σελ. 173. 11. ΨΡΑΙΑΝ 9ΤΟΙΑ?Ο?ΙτΗι ΠΔΚατακτητής Ορθόδοξος Βαλκάνιος ΄Ρµπορος. 7τον τόμο Σπ. Ασ- δραχά /Έισαγωγή - Έπιλογή Κειμένων/: Η Όικονοµική Δομή των Βαλκανικών Χωρών. 15ος- 19ος Αιώνας.Λθήνα 1979, σελ. 310. 12. Απόστολος Βακαλόπουλος: όπου παραπάνω, σελ.215. 13. Kfiatag Κρυστάλλης: ΄Απαντα. Επιμέλεια Γ. Βαλέτα. "όρος Έ". Αθήνα 1959, Oak. A73. 14. Οδοιπορικά Ηπείρου και Θεσσαλίας,υπ6 του παρά τω γπουργείω των ?τρατιωτικών Έπι- τελικού Γραφείου. Αθήνα 1880. 15. "ιχαήλ Χουλιαράκης = Γεωγραφική και Πληθυσμιακή Ρξέλιξις της Έλλάδος, 1881 — 1959. Φόρος Β΄. Αθήνα 1975, σελ. 89. 16. “Ea Παγκόσµια Εγκυκλοπαίδεια, Τόμος 2όος. Αθήνα. ?το λήμα Ταµαρίνα. 17. Κώστας Κρυστάλλης: όπου παραπάνω, σελ. 425. 18. Κίτσος Α. "ακρ6ς= Η Χειροτεχνία εν Θεσσαλία. Λάρισα 1966, σελ. 12. 19. Γρηγόριος Π. Βέλκος= Η Ήπισκοπή Δοµενίκου και Ελασσόνος. Ελασσόνα 1980, σελ.1Οί. 36 20. Βασιλική Ρόκου : To Καµίνι. Ανάτυπο από τα Ηπειρωτικά Χρονικά.Γιάννινα 1982, σελ. 347. 21. τοπ… απόσπασμα. όπου παραπάνω, σελ.Χπκ 31o. 22. LOUISA Μπητ… & Μαιου… αιώνας των… τοσα… να τα καπου… αυτό… η"… να L’ ΕΠ… Η… το… ΙωΠΟΠΘΠΑΡΗΙΕ./Ανάτυπο/. 7"όφια 1966. Λεπτοµέρεια του παρτυρτου του µεταφέρει από τον Πουκεβίλ ο Κ. Γάθας /Ψουρκοκρατουµένη Ελλάς,Αθήνα 1869, σελ. 592 - 594/ όπου όμως δίνεται άλλη άποψη για τη στάση του Δηµήτριου, όχι και τόσο κολακευτική= "διέτρεξε κατά τας θυελώδεις εκείνας ηµέρας τας διηρεθισμένας επαρχίας ίνα κατευνάσει τα πνεύματα, και επαναγάγει τους ανθρώπους υπό τον ζυγόν της υπα- ιιής. ηλην καταγγελθείς ως δηµεγέρτης συνελήφθη μετά του Έλαχάβα και πλήρης αλύσεων εσύρθη προ του σατράπου των Ιωαννίνων". 23. Κώστας Κρυστάλλης: ΄Απαντα.Εισαγωγή - Κατάταξη - Σχόλια Κ. Πορφύρη. Αθήνα, σελ.3Ό1. 24. Κώστας Κρυστάλλης : όπου παραπάνω, σελ. 300. 25. To Σηµειωµατάριο ενός Ρετσοβίτη 1871-1943.Έπιµέλεια - Προλεγόµενα Γεωργίου Πλατά- pn- Αθήνα 1972, σελ. 11. 26. ". Θωμάς: "ία Γϊηματική Παράσταση που δείχνει τη Διάταξη με την οποία πορεύεται o "Τσιάτσιος". Εφηµ.-Η Ωραία Σαµαρίνα, Σεπτέµβριος-Οκτώβριος 1981. 27. Κίτσος Α. Μακρής: To τ'οιιαστήρι του Κλεινοβού και οι Επιγραφές του. Ρήματα. Αθήνα 1979, σελ. 252. 28. Γεώργιος Κ. Γάγαρηςι Δωδώνη, Εικονογραφημένον Ηπειρωτικόν Ηµερολόγιον.΄Έτος Α'. Αθήνα 1896, σελ. 174. 29. Κώστας Κρυστάλληςι όπου παραπάνω, σελ. 315. 30. n. Αραβαντινούι Συλλογή Δηµωδών Ασμάτων της Ηπείρου.Αθήνα 1880, σελ. 45. 31. Γ. Βαβαρέτοςι 0 Αλή Πασάς από την άλλην πλευράν./διάλεξη/ Αθήνα 1930, σελ. 5 32. Κώστας Κρυστάλλης: όπου παραπάνω, σελ. 318 33. Δημ. Λουκάτος= Λαογραφική Αποστολή στα Θεσσαλικά 'Αγραφα. Επετηρίδα του Λαογραφι- κού Αρχείου της Ακαδηµίας Αθηνών.Ψόμος 11-12, 19585959. Αθήνα 1960, σελ.295-312. Αποτρεπτική και φυλακτική ενέργεια έχουν και τα "υψωµένα" δέντρα στα τέσσερα ση- µεία του ορίζοντα/ Ρ. Αικατερινίδης: Ραρινά ΄Ρθιµα από την Περιοχήν των Τερρών. Πρακτικά Α΄Συµποσίου Λαογραφίας του Βορειοελλαδικού Χώρου. Ι.Μ.Χ.Α. Θεσσαλονίκη 1975, σελ. 17 - 19. 34. Γ. Αηµητροκάληςι Θρησκειολογικές και Λαογραφικές Παρατηρήσεις στην Πολεοδοµική Διάρθρωση Θρακικών Όικισμών. Πρακτικά Ε'ΣυµπσσόουΛΑασαρφφάας του Βορειοελλαδικού Χώρου.Θεσσαλονίκη 1979, σελ. 199 - 231. 35. Κώστας Κρυστάλλης= όπου παραπάνω, σελ. 209 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49- 50- 51. 52. 37 A. Evyy6noukoq: Μεγάλη Παναγιά. Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος.Τόμος 8ος. Αθήνα 1923, σελ. 121. Κίτσος Α. Μακρής: H Ξυλογλυπτική του Πηλίου. Βόλος 1958, σελ. 15. Χριστόφορος Περραιβός: Ιστορία του Σουλίου και της Πάργας.Αθήνα 1857, σελ. 35. Κίτσος Α. Μακρής: Ελληνική Καλλιτεχνική Παράδοση και Σύγχρονη Χειροτεχνία. Αθήνα 1981, σελ. 9. Κίτσος Α. Μακρής: Συναπάντημα στους Αιώνες. Περιοδ. Δίαυλος.Τεύχος 2ο. Βόλος 1967. Αγγελική Χατζηµιχάλη: ΞαρακατσάνΞι.Τόμος πρώτος, μέρος Α΄. Αθήνα 1957, oak. ρπέ. Κώστας Κρυστάλλης: ΄ΑπανΞα: Εισαγωγή - Κατάταξη - Σχόλια Κ. Πορφύρη. Αθήνα, σελ. 303- Χρήστος Μ. Ενισλείδης: H Πίνδος και τα Χωριά της.Β΄΄Πκδοση. Αθήνα 1951.σξΐο ζφή- λαιο Γρεβενών εργάσθηκαν και άλλοι Σαµαρινιώτες ζωγράφοι. Δημήτριος Σισιλιάνος= 'Ελληνες Αγιογράφοι μετά την ΄Αλωσιν. Αθήνα 1935, oak.76. Δημήτριος Σισιλιάνος: όπου παραπάνω, σελ. 85. Χρήστος Ενισλείδης= όπου παραπάνω, σελ. 92. Κίτσιπς Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι.Αθήνα 1981, σελ. 33. Πάνος Βασιλείου: Ευγένιος Γιαννούλης ο Αιτωλός.Αθήνα 1977, σελ. 102. Θεοφάνης εξ Αγράφων : Βίος Διονυσίου του εκ Φουρνά.Εισαγωγή και Σηµειώσεις Κ. Θ. Δημαρά. Αθήνα 1938, σελ. 32. Εηώήγροος0ΣιαυριάΠ6ς: όποαγααρατάύω;ηαεΧαµ65ίνας Δηµήτριος ο Νεοµάρτυς και Θεόδω- ρος ο Εθνοκήρυκας.Κοζάνη 1968, σελ. 6. Μιχαήλ Αθ. Καλινδέρης= Απόσπασμα ΔΘδαχήε Κοσμά του Αιτωλού.Θεσσαλονίκη 1965, σελ. 16. Ιωάννης Παπασωτηρίου: Επαρχία Τρικάλων. Θεσσαλικά Χρονικά.Πανηγυρικός τόµος. Αθή- παπι: να 1935, σελ. 291. Αν και ο τόµος έχει χρονολογία έκδοσης 1935, τυπωθηκε πόύ αρ- γότερα, αφού αναφέρει γεγονότα ως τα 1938. 53. 54- 55- 56. 57. 58. Αρχείο Κίτσου Α. Μακρή. Εγγραφές 1960 και 1962. Κίτσος Α. Μακρής: Εζωγραφίσθη στανικώς. ΞήΒαΞα.Αθήνα 1979, oak. 220. Νικόλαος Ρ. Πολίτης: Γνωστοί ποιηταί Δηµοτικών Ασμάτων. ΑαογραφΞα, τόµος Έ: τεύ- χος Δ΄. Αθήνα 1916, σελ. 489. Γεώργίος ΠΖΙΕάζΠαίσιος: Αγιογραφία και Αγιογράφοι των Χιονιάδων.Γιάννινα 1962, σελ.1Ο4, 107, 110. Κίτσος Α. Μακρής: To Μοναστήρι του Κλεανοβού και οι Επιγραφές του. ΞήραΞα.Αθήνα 1979, σελ. 252. Μιλτιάδης Παπαθανασίου: Σαµαριναίοι Ζωγράφοι. Εφημ.-ΞαΕαρΞΞα. Αθήνα , 38 59. Κίτσος Α. Μακρής: Η Εκκλησία της Κυρά-Βασιλικής και το Λαϊκό Ποτραίτο της Ορθό- δοξης Γυναίκας του Αλή Πασά. Βήµατα.Αθήνα 1979. oak. 193. 60. Γρηγ. Π. Βέλκος: Η Επισκοπή Δοµενίκου και τ*λασσώνος.]";λασσόνα 1980, σελ. 192. 61.Λάζαρος Α. Παπαϊωάννου: Η Κορυφή Βοϊου.Θεσσαλονίκη 1973, σελ. 51. 62. Φώτης !!. Βογιατζής, Η Θεσσαλική Ζωγραφική. Αθήνα 1980, σελ. 53. 63. Σπύρος Μουσελίµης: Αρχαιότητες της Θεσπρωτίας.Γιάννινα 1980, σελ. 245. 64. Δηµήτριος Μακρής: Σαµαριναίοι Ζωγράφοι του Νοµού Κοζάνης. Περ. Μακεδονική Ζωή. Τεύχος 84, Μάϊος 1973, oak. 21. 65. Χαρ. Ρεµπέλης: Η Ιερά Πονή Ζέρµας. Ηπειρωτικά Χρονικά. ΄Ετος 5, τεύχος Α-Ή. Γιάν- νινα 1930, σελ. 25. 66. Επιστολή του της 10. 10. 1983. Αρχείο Κ.Α.Μακρή. Περιέχει 21 ονόµατα ζωγράφων, από τα οποία τα 17 αναφέρονται σε άλλα σηµεία του κειµένου. 67. Νικόλαος Μπάλλας: Ιστορία του Κρουσόβου. Θεσσαλονίκη 1962, σελ. 24. 68. Δηµήτριος Μακρής: όπου παραπάνω, σελ 22. 69.1872: τοιχογραφίες Αγίου Δηµητρίου Ασπρούλας. 1877: εικόνα Αγ. Γεωργίου, εκκλησία Αγ. Γεωργίου Αιανής "Διά συνδροµής τού Ασύλου σου στεργιώπκου συνβείας καί ΧΚΙΧΧ τών τέκνων. αίωνία τους η µνήμη. 1877 Μαρτίου:10". 1878: Μέγας Αρχιερεύς στο δεσ- ποτικό θρόνο Αγ. Γεωργίου Αιανής "Διά συνδρομής καί Δαπάνης τόν δούλον τού θεού στερ- γίου κύρινας καί τέκνων αύτού 'Ιωάννου καί Τζότζα έστω είς µνημόσυνον αίώνιον. 1878 'Απριλίου 27". 1880: 'Αγιος Ιωάννης Δευκοπηγής. 1888: τοιχογραφίες Προφήτη Ηλία /Χαµηλού Ηλία/ Κοζάνης. 1888: Μεταµόρφωση Κοζάνης. 1891: Εσταυρωµένος στο ναό Ταξιαρχών Χρωµίου. 70. "... Αδάµος Χρ. Κράγιας. Ο τελευταίος φέρεται ζωγραφίσας εις τον Παόν του Αγίου Δηµητρίου εις το "εσολούρι, χορηγούντων των οπλαρχηγών Τότσικα και Γώγου "Λιά χειρός 'Αδάµου Χρ. Κράγια, μαθητής δε Ζήσης Ι. Ζόβας. Μεσολούρι 1867, Οκτωβρίου 17". Χρ. Ενισλείδου: Η Πίνδος και τα Χωριά της. Αθήνα 1951, oak. 91. 71. Λουΐζα Συνδίκα - Λαούρδα= Μία Εικόνα του Αγίου Πικάνορος. Ανάτυπο από τα Μακεδο- νικά.Θεσσαλονίκη 1958, σελ. 427. 72. Σπύρος Μουσελίµης: Αρχαιότητες της Βεσπρωτίας. Γιάννινα 1980, σελ. 222. 73. Μιλτιάδης Παπαθανασίου: ΄Εκλεισαν 150 Κρόνια από την Αγιογράφηση της Η. Παναγιάς. Εφημ. Η Ωραία Σαµαρίνα. Αθήνα, Ιούλιος - Αύγουστος 1979, σελ. 3 74. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι.Αθήνα 1981, σελ. 45 και εικόνα 31. 75. KITSOS Λ. MAKPIS: CHALCOGFAPHIES GFECGUES AUX PAYS Β.ΑΙ.ΠΑΝΙΟΠ?9 ΌΈΤΝΌΑΝΤ Ι.Κ.… XIX SIECLE. Ανακοίνωση στο Συνέδριο Βαλκανινών Σπουδών Έάρνας./ Ανάτυπο/. Θεσσαλο- νίκη 1976. 39 76. "ιλτιάδης Παπαθανασίου: ΄Ξκλεισαν 150 Χρόνια από την Αγιογράφηση της "* Παναγιάς. Εφηµ. Η Ωραία Σαµαρίνα. Αθήνα, Ιούλιος - Αύγουστος 1979, σελ. 3. 77. Αοιίζα Συνδίκα- Λαούρδα: "ία Εικόνα του Αγίου "ικάνορος. Ανάτυπο από τα "ακεδο- νικά.Θεσσαλονίκη 1958, σελ. 427. 78. Κίτσος Α. "ακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι.Αθήνα 1981, oak. 31. 79. Αθηναγόρας, "ητροπολίής Παραµυθιάς και Πάργας: “to; Κουβαράς. Ηπειρωτικά Χρονικά, ΄Ήτος 4o, τεύχος Α και B . Γιάννινα 1929, σελ. 14. 80. …σε - ωστοσο… πιο". πο…… στο Με Έπαψε. Λονδίνο 1914. E58 Στο κλείσοµο του VII κεφάλαιου " Η Ιστορία της Σαµαρίνας".

ΦΥΛΛΑ ΛΟΓΟΥ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΜΙΧΑΛΗΣ ΣΤΑΦΥΛΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ: ...... "Εσείς πουλιά του Γρε6ενοι'ι -— Τούτο τό καλοκαίρι καί τήν "Ανοιξη. Κ. ΣΑΘΑ: ........................ Oi τελευταίες ώρες του Παπαθι΄.ιμιου Βλυχάδα. Θ. ΠΕΤΣΑΛΗ - Δ|ΟΜΗΔΗ: Σκυλόσοφος - '0 Επίσκοπος Τρίκκης καί Λαρίσης. Λ. Ι, ΒΡΑΝΟΥΣΗ: .......................... 'Ο ανήσυχος έφηδος τής Θεσσαλίας Ν. Κ. ΜΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ: ............................ τα Θεσσαλικό "Αμπελάκια. ΣΤΕΦ. ΤΗΛ|Κ|ΔΗ: ...................................... Προσδοκία (ποίημα). ΝΙΚΟΥ ΜΠΑΖ|ΑΝΑ: .................................. 'Ο χωρισµός (ποίημα). ΚΙΤΣΟΥ Α. ΜΑΚΡΗ: .. Συµδολή οτή μελέτη τής πολεοδοµίας τών χωριών του Πηλίου. Π. |. ΒΑΣΙΛΕ|ΟΥ: ............................... τό άρματωλίκι τών 'Αγράφων. ΓΙΑΝΝΗ ΒΛΑΧΟΓ|ΑΝΝΗ: ..................................... "Ετσι ήτανε ..... ΜΑΚΗ ΛΑΧΑΝΑ: ............................... '0 άνθρωπος καί τό τέχνηµα. ΛΑΜΠΡΟΥ ΜΑΛΑΜΑ: .......................... 'Απλοί στοχασμοί γιά τήν Τέχνη. ΑΝΑΣΤ. ΤΣΟΥΦΗ: .................... 'O "Αχιλλέας ΤΖάρτΖανος ώς εκπαιδευτικός. ZAXAPIA ΠΑΠΑΝΤΩΝ|ΟΥ: ........................... Θάνατος 'Apxoiou Θεού. ΑΓΓΕΛΟΥ ΓΑΝΝΑ: ............................ Συζήτηση με το Ζωγράφο Δανιήλ. Ζ. ΚΑΛΟΓ|ΑΝΝΗ - ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ: ................ "Evo ήλιοΘασίλεµα (ποίηµα). ΑΛΕΞ. ΧΑΤΖΗΓΑΚΗ: ............................. Λαογραφικά τής Πίνδου - B' AX|/. Γ. ΚΑΡΑΝΑΣ|ΟΥ: ............................ Παροιμίες τοι": τόπου µας. ΓΙΑΝΝΗ ΑΘ. ΑΔΑΜΟΥ: .............................. 'Ελασσονίτικες παροιμίες. ΕΜΜ. Γ. ΚΑΡΑΜΑΝΩΛΗ: ........................... 'Η "Αρχιεπισκοπή Φαρσάλων. ΛΙΝΑΣ ΚΑΡΑΜΠΑ: ............................... "Από τό μετανάστη (ποίηµα). |. Α. ΝΤΟΜΑΛΗ: ........................ "Η Θεσσαλική Οίκονοµία καί το 1821 Γ. Δ|ΛΜΠΟΗ: ....................................... Θεσσαλικό Τοπίο (ποίημα) Α. ΠΛΑΚΩΤΑΡΗ: ..................................... "Απολογισμός (ποίημα) Δ. ΣΤΑΜΠΟΛΟΥ: ............................... Βρήκα νά σεριανίσω (ποίηµα) A. ΚΥΡΙΑΚΟΠΟΥΛΟΥ: .................................. Χαιρετισμός (Ποίημα) ΑΠΟ ΦΥΛΛΟ ΣΕ ΦΥΛΛΟ: 'Η υποδοχή … Σάς αρέσουν τα δαλτονερια; - Το κατεστη- µένο - Σχόλια, Κριτική γιά τα 6ι6λία τών Α. MopKéTou, A. OuvooéKou, T. Λάππα, Γ. Λύ- χνου. Τ. Δόξα΄ Χ. Ζήση΄ Ν. Χιονίδου. Δ. Σκ. Σούτζου, Γ. ΝέΖου, Τ. ΣτρουΘιδ. B. Βαλ- λή. Φ. Κωνσταντίνου. Δ. Μωρέ… καί Α. Κλώντια - 'Αλληλογρσφία —- Νέα Βι6λία - Οί συνδρομητές μας. ΕΙΚΟΝΕΣ: Μ. Καταφυγιώτη: Βλαχά6ας 'Av. ΄Αστεριάδη δυό χαρακτικά από τ' 'Α- µπελάκια - Πλατεία Μακρινίτσας, Αμφιθέατρο "Αγ. Λαυρεντίου (δυό όψεις) - Φ. Τσικρικτσή: καλτερίμι τής Μακρινίτσας …- ‘O. Φ, Τσικρικτσής. 1'Ο ΤΕΥΧΟΣ ΔΡΧ. 20 OEIIAAIKEI ΙΕΛΙΔΕΙ ΑΦΙΕΡΩΜΕΝΕ! ΣΤΟ ΑΘΑΝΑΤΟ 2| ΘΕΣΣΑΛ|ΚΗ ΕΣΤΙΑ ΛΑΡΙΣΑ - ΜΑΓΝΗΣΙΑ - ΤΡΙΚΑΛΑ - ΚΑΡΔΙΤΣΑ - ΦΘΙΩΤΗΣ EYPYTANIA — I‘PEBENA ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΚΑΘΕ ΔΥΟ ΜΗΝΕΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΜΙΧΑΛΗΣ ΣΤΑΦΥΛΑΣ ΓΡΑΦΕΙΑ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ: ΜΟΥΡΟΥΖΗ 18 - ΛΑΡΙΣΑ - ΤΗΛΕΦ. 226.144 Διευθύνσεις σύμφωνα µε το Ν.Δ. 346)1969 άρθρ. 9 § 3 : ΄Υπεύθυνος - "Εκδότης - "Ιδιοκτήτης Σ. Κατσώνη, Δηµάρχου 'Αστεριάδη 3 Λάρισα. Προϊστάµενος τυπογραφείου: Κ. Γκιζπλης Βασ. Φρειδερίκης 11 ΛάρισαΔ Τιμή τεύχους δρχ. 20. Έτησία συνδροµή: Εσωτερικού δραχ. 120. "Εξω- τερικού λίρ. 6 δολ. 10. "Οργανισμοί, Νομικά Πρόσωπα. '|δρι΄ιµστσ. Δήμοι. Κοινότητες: δρχ. 500. Γιά διαφηµίσεις ίδισίτερη συµφωνία. "Εγγραφή συν- δροµητών - εµδάσµατσ οδός Βασ. Σοφίας 33 Γ' όροφος Γραφ. 25 κ. Κοτσώνη. Δωρεάν καί τιμής ένεκεν δεν διατίθενται. Βι6λίσ, έντυπα. συνεργασίες, ανταποκρίσεις στό Διευθυντή ΣυντόΕ8ως Χειρόγραφα δεν επιστρέφονται ΄Ανάτυπα δεν γίνονται "Η "Θεσσαλική "Εστία-ι δεχεται τους φίλους καί συνεργάτες στά Γραφεία τής Δισχειρίοεως Βασ. Σοφίας 33 — 30c όροφος Γραφ. 25. τηλ. 224-755, κάθε Πέμπτη 7-9 τό Βράδυ. ΓΡΑΦΕΙΑ ΚΑΤΑ ΝΟΜΟΥΣ: ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ: "Αναλήψεως 247. τηλ. 271 - 10 Βόλος. "Αντιπρόσωπος: Γιάννης Γ. Μουγογισννης. ΤΡΙΚΑΛΩΝ: Γαριδσλδη 12. τηλέφ. 27-500. 'Αντιπρόσωπος: 'Αχιλ. Γρ. Καρανάσιος. ΕΛΑΣΣΟΝΑ: 6ης 'Οκτω6ρίου 109. τηλεφ. 22-226. "Αντιπρόσωπος: Γιάννης "Αθ. 'Α- δάμου. ΚΑΡΔΙΤΣΑ: "Αντιπρόσωπος: Θωµάς Πλατανιάς. ΄Επιθεωρητής Δηµ. 'Εκπσιδει'ιοεως, Βασαρδάνη 5΄ τηλεφ. 21 -428. 'Η «Θεσσαλική Εστία» πωλείται: στήν !ΑΘήνα στό βιβλιοπωλείο τής 'Εστίας, Σταδίου 38. Στή Θεσσαλονίκη στό Βιβλιοπωλείο Παναγ. Poo/181 Τσιµισκή 41 Τηλ. 29—010 'Ετυττώθη σε χαρτί τής «Θεσσαλικής Χαρτοποιίας» το Μάρτιο του 1973 - Τόπος εκδόσεως Λάρισα αΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΗ» Ο.Ε. ΚΩΝ. ΓΚ|ΖΕΛΗΣ - ΓΕΩΡΓ. ΧΑΡΟΣ Μία Πογιιυ τα… και ΠοΠιιιστικη5 κοΠΠιεργειο€ Μπρπίωα-πλατεΐα "Μ…" ΙΤΙΙ MEAETH ΤΙ|Σ "ΜΜΜ… ΙΙΙΙΙ ΙΙΡ|ΙΙΝ ΙΙΙ |ί|ΙΜΙΙΙ ΠΡΟΛΟΓΟΣ τά χωρια τού Πηλίου ασκούν µιαν Ιδιαίτερη γοητεία στον επισκέπτη τους. Λύτό, βέβαια. όφείλεται, σε µεγάλο βα- Θµό, στήν ωραία αρχιτεκτονική των σπι- τιών τους, στίς Θαυµαστες εκκλησίες καί στίς σκαλιστές βρύσες. "Οφείλεται, ακόµα, στή µαγεία τής φύσης τους, µε τήν Ιδιαίτερη όµορφα": κάθε εποχής. Πέ- ρα, δµως, από τίς λεπτομερε-ακές αύτες όµορφιές, τό πηλιορείτικο χωριό έχει µια ξεχωριστή αρμονία σα σύνολο Πού να όφείλεται αύτή; Είναι. απλως. ή γραφι- κότητα πού δημιουργείται καθώς τό χω- ριό αναπτύσσεται τυχαία, χωρίς να ακο- λουΘεί (ξυρισµένους άγραφους κανόνες; 'Ο απαιτητικός θεατής, πού δε µαγεύεται από τήν εύκολη γραφικότητα. προσπαθεί να ξεδιαλύνει τό µυστήριο αύτής τής αί- σθησης αρµονίας καί τάξης πού τού δίνει τό πεοιδιάβασµα µέσα στα σοκάκια τού χωριού. Δεν έχει τόν απλοϊκό φόβο µή- πως ή αποκάλυψη των κρυφών νόµων πού διέπουν τήν αρµονία αύτή θα καταστρέ- ψει κάτι από τή µαγεία πού εξασκεί απά- νω του Ξέρει πως οί νόμοι αύτοί δεν εί- ναι ψυχρα κατασκευάσµατα ενός στεγνού µυαλού. Είναι ή συλλογική εύαισΘησία, πού. χωρίς ή ίδια να τό καταλαβαίνει, βρήκε τούς νόµους πού δεν είναι ακαμ- 11101, µα προσαρµόζονται πάντα στίς Ιδιαίτερες συνθήκες κάθε περίπτωσης. Κανένας δεν έχασε τή γοητεία από τα παιχνιδίσματα καί τσακίσµατα πού κάνει Tofi κιτΣογ Λ. ΜΑΚΡΗ τό νερό, καθώς κατεβαίνει αλαφρό στα βουν[σια ρυάκια, επειδή ξέρει πως 6 νό- μος τής βαρύτητας 16 κινεί. Στή φύση καί στήν αληθινή τέχνη οί νόµοι πλά- θουν όµορφια σε αφάνταστη ποικιλία µορφών. Χωρίς, λοιπόν. κανένα φόβο Θα προσπαθήσουμε, στήν εργασία αύτή, να επισηµάνουµε μερικά από τα συνθετικά στοιχεία τού πηλιορείτικου χωριού. Θα πρέπει ναχουµε πάντοτε στό νού µας πως 16 χωριό δεν έγινε για ια 16 χαίρονται οί ερασιτέχνες αίσΘητικοΙ τής πόλης αλλά για να τό ζούν οί χωριάτες, µε τούς ίδιαίτερους τρόπους εργασίας καί κοινωνικής ζωής. "Ετσι ή όιιορΦιά του δεν είναι µια καλα τοποθετηµένη ήθογραφική σκηιογοαφία αλλά τό λου- λούδι πού βγαίνει µέσα από τό 'ιδρωπο- τισµένο χωµα τής ζωής. Θα πρέπει &… µα, να ξέρουμε πως οί όροι εργασίας καί κοινωνικής ζωής άλλαξαν και ή προσαρµογή τού χωριού στίς αλλαγές αύτες είναι απαραίτητη προυπόθεση τής βιοσιµότητάς του. Για να Φέρουµε δύο µόνο παραδείγµατα από τή ζω'ι «:… πη- λιορείτικω…ν χωριών Θα σηµειώσουμε πως ή εξαγωγή «:… προϊόντων δε γίνεται πια µε καραβάνια ζώων ότι… µε αύτο- κίνητα καί πως ένα µεγάλο μέρος τής παραγωγής τής ενώ… (βασικού προϊόν- τος τού Πηλίου) δέ γίνεταιέπί τόπου άι- λα σε είδικα εργοστάσια (π. χ στό με- γαλο κονσερβοποιείο έλαιδν τής Άγριας). Τα δύο αύτα στοιχεία, καί απειρα άλλα είναι φυσικό να επιφέρουν καί τίς ανά- Συµβολή στή μελέτη τής πολεοδομίας των χωρίων τού Πηλίου 79 λογες τροποποιήσεις στή σύνθεση τού πηλιορείτικου χωριού. 'Λκριβώς εδώ βρί- σκεται ή αξία τής έρευνας τών νόµων για τούς οποίου: µιλήσαµε πιό πάνω. Οί λύσεις πού απαιτούνται από τήν αλλαγή των συνθηκών Θα µπορέσουν να προσ- αρµοσΘούν στό…χαρακτήρα των χωριών όταν έχουµε κάπως προχωρήσει στό πνεύ- µα τής σύνθεσής τους. 'Η σηµερινή εργασία αποβλέπει περισ- σότερο στό τα επισημάνει 16 θέµα καί τα προβλήµατα πού απορρέουν από αύ- τό, παρα στό να δώσει έτοιµες λύσεις, ανέφικτες σε µια προδροµική προσπά- θεια. ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΤΥΠΟΙ ΠΗΛ|ΟΡΕ|Τ|ΚΩΝ ΧΩΡ|ΩΝ Πολλά από τα χωριά τού Πηλίου δη- μιουργούνται γύρω από µεγάλα µονα- στήρια, (Μακρινίτσα-Παναγία Μακρινί- ιισσα, Πορταριά-Παναγία Πορταρέα, Ζαγορα-Παναγία Σωτήρα. "Αγιος Λαυ- ρέντιος-µοναστήρι 'Αγίου Λαυρεντίου κ. αλλά). Στήν ακολουθία τού "Αγίου Γερα- σίµου, πού τυπώθηκε στήν "Ελληνική τυ- πογραφία τού 'Ιασίου, στα 1820 µε έξο- δα τού Μ.ακρινιτσιώτη Γεωργίου Γούση, αναφέρεται για τή Μακρινίτσα (σελ. 25) 6'ΕσυνάχΘησαν καί έκτισαν όσπήτια οί ανθρωποι τριγύρω τής εκκλησίας καί κατ' όλίγον όλίγον έσυγκροτήθη αρκετή πόλις πολυάνθρωπος καί φιλόχριστος...-. 'Αλλα χωρια προέρχονται από µικρούς οίκισµούς πού αναπτύσσονται καί άλλα από ομαδικές μετοικεσίες. Στήν εκλογή της τοποθεσίας τών χωριών σπουδαίο ρόλο έπαιξε καί ή καταλληλότητα για άµυνα από πειρατικές ή ληστρικές έπι- δρομες. 'Ο Διονύσιος Πύρρος, 6 παλιός βηµεν είς Μακρινίτσαν, πόλιν δ υ ν α τ ή΄',ν ," µέ κατοίκους 2.000». Σε τρείς τύπους µπορούµε να χωρί- σουμε τα πηλιορείτικα χωριά 'Ο πρώτος, ό ά π λ ό ς, & περιγραφή τού πηλιορείτικου χωριού δί νει 6 Νικόλαος Μάγνης εδώ καί έκατό περίπου χρόνια: «Etc 16 κεντρικότερον µέρος εκάστου χωρίου είναι κτισμένη µεγαλοπρεπής έκ- κλησία προικισµένη καί προικιζοµένη πάν- τοτε από τούς εύσεβείς με κτήµατα. Πλησίον αύτής, είναι ή πλατεία (παζαρ) λι- Θόστρωτος, σκιαζοµένη από ύπερµεγέθεις πλατάνους,ένιός αύτής, ή εκτός είναι κρή- νη, χέουσα άφθονον καί ψυχρότατον ύδωρ. Πέριξ τής πλατείας ύπαρχουσι καθίσµατα λίθινα καί είς έν μέρος αύ τής 01061 ή περί- στύλιον (χαϊατι). Αύτού πλησίον είναι κτι… σµένοι ξενώνες (χαίρια) ούτω τούς όνο- µας…… εκεί, είς τούς όποίους κατα- λύουσιν οί διαβαται δωρεάν. ΑΙ εντός των χωρίων όδοί είναι λιθόστρωτοι καί αί αγουσαι είς τα κεντρικότερα µέρη των κτηµάτων...» * τα ίδια περίπου γραφει στή «θεσσα- λία» του καί 6 παλιός δήμαρχος τού Βό- λου, Ηικόλαος Γεωργιάδης, μόνο πού- πιό µεθοδικός αύτός- συνδέει τήν περι- γραφή µε τή λειτουργία τής κεντρικής πλατείας: «κατά τό κεντρον δε εκάστου χωρίου παρατηρείται πλατεία ίκανώς 1. Ν. Μάγνηι:ος: Περιήγησις ή τοπογρα- φία τής Θεσσαλίας καί Θετι:αλικής Μαγνη- σίας. "Εν 'Αύήναις 1860. σελ. 47. 2. Διονυσίου Πύρρου τού (Bamako-3: Πε- ριήγησις Ιστορική καί βογραφία. 'Ev "Αθή- ναις 1848 σελ. 39. πού περιλαµβάνει Και τα …… περισσότερα χωριά, αποτελείται από ένα …' ' νι΄ιτταρο µε κεντρικό πυρήνα, όπου συγ- ιι"ντρώνεται ήκοινωνική ζωή τού χωριού ΙΙρησκευτική, εµπορική καί ψυχαγωγική I ι΄ιρω από τόν πυρήνα αύτόν υπάρχει ή µάζα τών σπιτιών, µε τα καλντιρίµια, πού ξεκινούν ακτινωτα καί προχωρούν ανάλογα με τή διαμόρφωση τού εδάφους. |Ιιισικό στοιχείο τού κέντρου τού χω- ριού αποτελεί ή πλατεία. Κοντά της, λί- … πιό πάνω-λίγο πιό κατω, βρίσκεται η κεντρική εκκλησία τού χωριού. "Ωραία 'Λμφιι9ε΄ατρο 'A γ. Λαυρεντίου 80 Συμβολή στή μελέτη τής πολεοδομίας των χωρίων τού Πηλίου εύρεία καί καλώς λιθοστρωµένη, σκια- ζοµένη ύπό µεγάλων πλατάνων, ύ1ό τήν σκιάν τών όποίων ε6κτιστοι κρήναι προ- χέουσι διαυγές ύδωρ. 'Η πλατεία αύτη είναι ή αγορα τού χωρίου, Ever: ανα 1161- 00v Κυριακήν καί έορτήν συνέρχονται οί κάτοικοι συναλλαττόµενοι πρός ελλή- λους καί συζητούντες τα κοινά τού χω- ρίου συµφέροντα.» ' Βασική αρτηρία τού χωριού είναι τό ανηψρικό raw-15011.11 πού ξεκινάει από τό ΄Κατώτερο σηµείο τού χωριού καί αφού περάσει από τή πλατεία, φτάνει ώς τό ψηλότερο 0111.15'1'0 του. Τό καλντερί- µιαύτό φειδοσέρνεται ανάλογα µέ τίς ύ- ψομετρικές διαφορές ώστε ή κλίση να μήν είναι πολύ µεγάλη καί ή ανάβαση εύκο- λη στούς ανθρώπους καί στα ύποζύγια. 'Λπό τήν αρτηρία αύτή ξεκινούν πλαγινα καλντερίμια-προσπελάσεις πρός όλα τα σηµεία τού χωριού. Χαρακτηριστικό είναι τό γεγονός ότι τα πιό φροντισµένα καλν- τερΙµια τού χωριού έχουν ανταπόκριση µέ τα µονοπάτια ή τα καλντερίµια πού όδηγούν στίς κύριες αγροτικές περιοχές. όπου βρίσκονται τα χτήµατα καί τα κα- λύβια τών χωρικών. Δίπλα τους, όπου αύτό είναι δυνατό, ύπάοχουν βρύσες. 'Η ακτινωτή διάταξη τών κυριότερων δρόµων τού χωριού γύρω από τό κέντρο του, έξυπηρετεί τή λειτουργία τού χω- ριού. 'Η εκκλησία καί τό έµπορικό κέντρο του είναι προσιτά από όλες τίς συνοι- κίες. Οί χωριάτες γυρ΄ζοντας από τα χτήµαια τό βράδυ περνούν από τήν πλα- τεία γα ν' ανταλλάξουν είτε τα κοινω- νικα νέα τού χωριού είτε τίς επαγγελ- µατικές πληροφορίες (πορεία τής καλ- λιέργειας. εµφανιση ασθενειών τών φυ- τών σέ διάφορα σημεία κ. τ. λ.). "Ας µήν ξεχνούµε καί τό ρόλο τής βρύσης τού χωριού στή ζωή τών γυναικών. 'H 61100- ξη δεύτερης ή καί τρίτης πλατείας στόν από τύπο τού πηλιορείτικου χωριού δέν αλλάζει τό βασικό χαρακτήρα του για- τί µόνο ή κεντρική πλατεία συγκεντρώνει τα στοιχεία πού αναφέραμε. Οί άλλες έχουν λειτουργία έποχ;αιή ή περιστα- σιακή. 'Ο τύπος αύτός τού χωριού αναπτύσ- σεται πάντα όμόκεντρα απωθώντας 11061; τα έξω τα στοιχεία πού, ένώ έπρεπε να είναι έξω καί δίπλα από 16 χωριό,'µ…έ τήν ανάπτυξή του αγκαλιάζονται από αύτό. (Παραδείγματα οί µεταφορές τών νεκροταφείων τής Μακρινίτσας καί τού Λαύκου, τών Βυρσοδεψείων τής Μακρινί- τσας καί αλλων). M610 φυσικά ή αλλά 611116510 έπηρρεάζουν τήν όμόκεντρη αύ- τή αναπτυξη (ή ύπαρξη βαθειού ρέµμα- 1. Νικ. Γεω;γιάδου: Θεσσαλία. "Εν Βό- λφ 1894 σελ. 108. τος ή χαράδρας, μεγάλες έκκλησιαστικές Ιδιοκτησίες κ. τ. λ.. 'Απλού τύπου χωρια τού Πηλίου είναι ή Μακρινίτσα, ή.Πορταριά. ή Δρακια, 6 'Αγιος Λαυρέντιος, ή Βυζίτσα, οί Πινα- κάτες, οί Μηλιές, 6 'Αγιος Γεώργιος, ό Λαύκος, τό Προµύρι, τό Τρίκερι. ή 'Λργα- λαστή, τό Κασαµπάσι, ή Ηιάου, τό Μού- ρεσι, ή ΜακρυρράΧη. τό 'Λνήλιο, τό Που- pl, 16 Κατηχώρι καί αλλά µικρότετρα. 'Ο ο ύ ν 0 ε τ o ς τύπος τού πηλιορεί- τικου χωριού αποτελείται από τέσσερα έφαπτόµενα κύτταρα, µέ Ιδιαίτερο τό κα- θένα τους πυρήνα Κοινωνικής ζωής: Δέν πρόκειται για τέσσερα διαφορετικά χω- ρια, τό ένα δίπλα στό άλλο, αλλά για ένα ενιαίο σύνολο, πού ξεκινάει από ένα στο»… κύτταρο κι' αντί να αναπτυχθεί 06 όµόκεντρους κύκλους, ακολουθεί τόν κυτταρικό τρόπο πολλαπλασιασμού, τό διαµερισµό. Κλασικό παραδειγµα ή Ζα- γορά όπου από τό αρχικό κύτταρο τής Παναγίας Ζαγο:ας (Σωτήρος) δηµιουρ- γούνται καί µορφωνονται οί συνοικίες τού "Αγίου Γεωργίου, τής 'Αγίας Κυρια- κής καί τής Περαχώρας. κάθε µια από τίς συνοικίες αύ'ιές έχει Ιδιαίτερη ένο- ριακή εκκλησία. σχολείο καί καταστή- µττα. Πάντως ένα είναι τό κέντρο τού χωριού, όχι παντοτε τό αρχικό, όπως στή Ζαγορά όπου τό κέντρο µετατοπί- στηκε στόν "Αγιο Γεώργιο γιατί ή µε- γάλη εκκλησία τής Παναγίας κάηκε καί ό αύτοκινητόδρομος Βόλου - Ζαγοράς σταµατάει στόν "Αγιο Γεώργιο. οι συ- νοικίες αύτές συνδέονται µεταξύ τους µέ δρόµο πού αποτελεί καί τήν κύρια αρτη- ρία τού χωριού. Παρα τό χωρισµό τους σέ συνοικίες τα χωριά αύτα αποτελούν ένα σύνολο καί 16 ανώτερα Ιδρύµατα εί- ναι κοινά. (Παλιότερα τό 'Ελληνοµου- σείον καί σήµερα τό Πολυµέρειο γυµνά- σιο Ζαγοράς. ή 'Εµπορική Σχολή Τσαγ- καράδας κ. τ. λ). Σύνθετου τύπου χωριά είναι ή Ζαγο- ρά, μέ τίς συνοικίες πού αναφέραµε, ή Τσαγκαρά5α (συνοικίες Ταξιάρχη, "Αγία Παρασκευή, 'Αγίου Στέφανου, Άγ. Ku- ριακής) 'Ανω Βόλος ("Αγιος "Ονούφριος, "Αλλη 115016 'Ανακασιά, 'Λπανω Μαχα- λάς). 16 χωρισµό αύτό τόν είχαν 1100- σέξει καί οί παλιοί λόγιοι. Για τή Ζα- γορά οί Δημητριείς στα 179] γράφουν: τδιηρηµένη... είς 4 μαχαλάδες είς τήν Πέ- ρα χώρα, 'Λγία Κυριακή, "Λη Γιώργη καί 'Αγία Σωτήρα». Οί ίδιοι για τήν Τσαν- καράδα: (είναι διηρηµένη είς 4 µαχα- λάδες µέ 4 εκκλησίες». 'Ο Ηικόλαος Μά- γνης για τα ίδια χωρια γράφει: «καί διαιρείται (ή Τσαγκαραδαί είς τέσσαρας συνοικίας, (µαχαλάδε() (I): έκαστη έχει Ιδίαν 6100111011“- .‘ «Διαιρείται (ή Ζαγορά] 1. Νικ. Μαγνητος: op. cit. σελ. 82. Συµβολή στή μελέτη τής πολεοδοµίας των χωρίων τού Πηλίου 81 ιίς τέσσαρας συνοικίας, έκαστη τών όποίων έχει ίδίαν έκκλησίανι' 'Ο ΄|ωάν- νης Ρηµατισ[δης για τόν 'Ανω Βόλο:'Η κωµόπολις αύτη είναι διηρηµένη είς τέσ- 110015 συνοικίας τού "Αγίου 'Ονουφρίου, τού "Αγίου 'ίωάννου ('Ανακασιά), τήν &- νω συνοικίαν καί τήν 'Αλλην Μεριάν. έχουσα έκαστη ίδίαν έκκλησίαν, ίδιον αλληλοδιδακτικόν σχολείον καί έν κοινόν ίλληνικόν 11016 τήν &… συνοικίαν». * "Αλλα χωρια 116 16 ίδιο όνοµα καί 116 τό διαχωρισµό "Ανω-Κάτω ('Ανω Λε- χώνια, Κάτω Λεχώνια, "Ανω Γατζέα- Κάτω Γατζέα) αποτελούν ίδιαίτερο τί καθένα χωριό 116 ξεχωριστή λειτουργία καί φυσιογνωµία. 'O τρίτος τύπος, 6 τύπος τού 6111- νει…ου, έξυπηρετεί τίς Θαλάσσιε; συγ κοινωνιακές ανάγκες ένός µεγάλου χω- ριού (τό Χορευτό είναι έπινε ο τή; Z6- γοράς, ή "Αγία Κυριακή τών Τρικέρων κ. ο. κ.). 'Εδώ τό χωριό διαµορφώνεται 11616 µήκος τής παραλίας, µε 1111106 βά- 005. 'Ολα 16 κτίρια έχουν στραµµένη τήν κύρια όψη τους 11065 τή θάλασσα. Οί δύο ή τρείς δρόµοι τού βάθους είναι παράλληλοι 11065 τήν παραλιακή όδό, 1161 συνδέονται 116 αρκετούς κάθετους. Συνήθως τα 6111v510 βρίσκονται στόν πιό κατάλληλο για λιμενισμό όρμίσκο τής περιοχής. Τέτοια χωριά είναι ή 'Α- γριά, ή 'Αφησσος, τό Χορτο, ή Μηλίνα, η "Αγία Κυριακή, τό Χορευτό κι' άλλα 11111061606. 'Ολα τα χωριά, καί τών τριών τύπων |κµεταλλεύονται τη φυσική διαµόρφωση τού έδαφους για να έχουν καλό ήλιασμό καί 66010116. 'Ολα είναι στραµµένα πρός τήν ανατολή ή τή µεσηµβρία. Μόνη 6561- 06011 τό χωριό "Ανήλιο. πού βλέπει πρός τή δύση. Είιαι χαρακτηριστικό τό όνομα τού χωριού αύτού ('Ανήλιο) πού, 116 τήν αντιδιαστολή πού κρύβει, δείχνει τή συ- νιιδητή φροντίδα για τό σωστό ήλιασµό τών πηλιορείτικων χωριών. Πέρα 611’ όλα αύτά, ή φροντίδα για τήν αξιοποίηση, από σπίτια καί πλατείες, 1315 θαυμαστής θέας πού παρέχει ή γύρω φύση, ή έναρµόν:ση τού σχήµατος καί τού χρώµατος τών εκκλησιών καί τών γιφυριών στό γενικό τόνο, ή δηµιουργία ιών καλντεριµιών, οί απροσδόκητες προο- 11111165 πού δημιουργούνται 06 κάθε γύ- µισµα τών δρόµων, ή άφθονη βλάστηση φυσική καί τεχνική-οί καλοχιισµένες βρύσες, τα χτιστα ρυάκια πού κελαϊδούν ιιιήν ακρη τών καλντεοιµιών, όλα, σοφά …ήν απλότητά τους, δίνουν στα πηλιο- ,ιιίτικα χωρα αύτή τή μαγευτική αρµο- νία πού σηµειώσσµε στήν αρχή. "Αµφιθέατρο -'Αγ. Λαυρεντίου (όψη τής πλατείας από ") θέση τών θεατών) ΜΕΡΙΚΕΣ XAPAKTHPIITI (EX ΕΙΔΙΚΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ Σ M' όλο που 16 πηλιορείτικα χωρια έχουν, 06 κάθε τύπο, τήν ίδια σύνθεση, τήν ίδια αρχιτεκτονική τών σπιτιών καί τών εκκλησιών, οµοιόµορφη βλάστηση 1' ανατολ κα κι' οµοιόµορφη τα δυτικά, κάθε χωριό έχει τήν Ιδιαίτερη φυσιογνω- µία του. Κανένα δεν είναι ανιίγραφο ένός αλλου. Έδώ ακριβώς είναι πού 6011110- τουργεϊ ή έπινοητικότητα τών κατοίκων τους. K666 περίπτωση ζητάει καί µιαν ίδιαίτερη λύση. Καί είναι τόσες οί περι- πτώσεις πού δηµιουργούν άπειρες λύσεις. H6 προσπαθούσε κανένας να 115 6111011- 116v51 όλες είναι σα να έπιχειρεί να 116- νει µια λεπτοµερειακή περιγραφή όλων τών πηλιορείτικων χωριών. 66 11501001- 0100116 μόνο 06 μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις, πού είναι 60116165 y16 να 11615 δώσουν µια κάποια είκόνα αύτής τής ικανότητας να δίνονται λύσεις προσαρ- µοσμένες τόσο 0115 51511165 656111vo- γικές συνθήκες, όσο καί στήν προγραµ- µατισµένη λειτουργία κάθε χώρου Στο χωριό "Αγιος Λαυρέντιος, πίσω από τό 1606 τής έκκλησίας τού 'Αγίου 1. Νικ. Μάγνητος: op. cit. σελ. 85. 2. Σ. Ρηματιοίδου: Συνοπτική περιγραφή τή; Θεσσαλίας καί τινων παρά τοΣς ώσα- λοϊς.έύίμων. Σμύρνη 13-1874 σελ.;23-24. ι λέτ τ πολ 8080 ΄α των (|) ι'ων τ()ί) | [ηλίου Σ βολή στή με ll ης µι ς χ p > , Οι! Η ντεριμιού τής Μακρινιτσσς ί . . ' - λ " Η υποδοχη του κι: Τσ…ρ…τσή) ('Εργ. Φ. ' έννια " έ ένα λαμπρό αµφιθέατρο µ . “N (τ,ΞΞόεσιδε"ις αναβαθμίδες. Επειδή προρρί & ζεται για παρακολοι'ΞθηΞΞ ξεΧι;88ρΖα&ς" α αθ [δες αύτ ς ν . . ' (όξιαΐό.βδίνόυν όµως τή δυνατότητα σ 6 ' έ πηλιο- να λέπουν. Στρωµµένες µ ' )ραε,ί,τΞκη Ξλάκα καί χτισµένες µέ ντότττΏ πέτρα προσαρµόζονται΄περίφημα α Ο. -περίγυρό τους. Κάτω απλώνεται ευρ χωρη ή πλακόστρωτη πλατεία, καί ό ανα: ΄΄ . ( τολικός τοίχος τής εκκλησίας δημιουργει ,; ένα ίδεώδες φόντο που δέν αφίνει τιά µά- υν. ί τ ν προσοχή να ξεµακρα νο . Μ?άΚΞικρήήόκτάγωνη χτιστή έξέδρα, κέαγ- ξ ; κελόφραχτη, ύψώνεται Σαν? έξι; ?ραΐοί εία γι ν … πεδο της πλαζ, άς…» τό πλήθοΘς πουέ'γεες- - .ό ώ ο.Σκάλες'σοφα ρυ µισμ ν , "» :… Ξίξξιέξ έξέξρες σέ διαφορέα ξΞ?ΞΞξριξέ(ς : λ ύονται τίς φυσικ ς - +΄ι΄ζιεατΞόρές καί µοιράζουν τ'ό πληθος σέ . ποικίλους οµίλους. ΔιευκολυξουνρτΞςνγκ& ΄ δηµιουργουν πει χ…; κλοφορία καί … έ , Οί όγκοι, ' 'σεως των ιδρωµ νων . όι'ι-εξο?είΞς, τα ποικιλόσχηµα έπίπείδα, οξ κλίσεις έχουν συντεΘει µε σοφ α κα αίσθημα. [ υ Τό αµφιθέατρο τού "Αγίου Λαυρεντδο . είναι ένας χώρος μοναδικός για τήέ η. . µιουργία τουριστικών εκδηλώσεων ξ τε. … πικό χρώμα. Θα πρέπει έδω νά ιατ . πώσουμε τήν εύχή να δρΘει µεγαλη προ. σοχή στό ξαναχτίσιµο της παληας έκκ η. σίας πού καταστράφηκε από τους σεεϊ σµούς. Είναι απαραίτητο να πρ.οσε,χτ ή διατήρηση τού αρχιτεκτονικού τυπου τής πηλιορείτικης βασιλικης, ή χρησιµΞ. ποίηση ντόπιων ύλικων (τουλάχισδτον ή σων είναι φανερά) καί ά σεβασµ.ς Ιστ ι διαρρύθµιση τού χώρου. Ολα έκει ενζ- τόσο σοφά στήν απλότητά τους, που »… μ…Μΐ΄ … ζ. & ύ νέου ύπάρχει µια δέ;- ' ίνεται, στό πανηγύρι, ξίδι 2>>.ίετιΦτυουόγία. Τό πανηγύρι του Αγίας), 'βποστόλου τού Ηέου γίνετΕαζ:ιάθΐπξρτά ' 16 Αύγούστςυ και … . . Χτ(ι)όστττόςλυάνθρωπα της περιοχης. "Επιχ. ται σ' αύτό όχι µόνο κάτοικοι 11331 τό τ νϊ>ν χωριών. µα κι, από τό,Βάπζ, τή έσωττρικό τής Θεσσαλ|ςς1. 7? …αν ένα Μακεδονία ΐκόµα. ξύξιταποΞ γιορτάζον- ικ πα… , . μικρΞ;όοπούς ντόπιους αγωγιάτες. Αρ » : 'Αποστόλου το ταν " . . € Η σήμε- ο ωνία σε ένοχλεί πολύ. έκταση που χ ποιαδηποτε παρ φ . γότΞρα πηρε την , ανάγκη ανατολικό Πη. ρα,δκαί τοξΐΘΞΐΐΐΉίΞΐή πλατεία Στό χωριό Πουρί. στό να ιαρρυ ι ντ ικ πλατεία είναι χωρκσµένη ξιέο,ττόί;εή:ικι?κλικά, σχεδόν όµόκεντρα επίπεδα, γιατί τό έδαφος είναι ανηφοι- ρικό. Σε άλλα χωριά, σέ παρόµοια πες . πτωση, έφαρµόζεται ή λυση της πο ι τής έκκλησίας. 'Ο χώρος έχει διασκευα- --΄ ' : 'Ιστορία τού . Σωκ στους Βαμβακου, - . . χωριών "Αγριο; Λαυρέντιος. από , &?! σ."ρχίεξι2ο7 τάτων χρόνων μέχρι σήµερον. mu τείας- έξώστη. πού τή συγκρατεί ψηλός, σελ. 52. Συμβολή στή μελέτη της πολεοδομίας τών χωρίων τού Πηλίου αναληµµατικός τοίχος. 'Οχι πως οί λύ- σεις εκείνες είναι κατώτερες. Τίς ση- µειώνουµε απλώς για να αίτιολογήσουμε τήν αρχική µας διαπίστωση πώς κάθε χωριό έχει τήν ίδιαίτερη φυσιογνωµία του καί δέν εφαρµόζει όµοιόμορφες λύ- m ις. Τα τρία τούτα διαφορετικά έπί- 1ιεδα, µέ αρκετή ύψοµετρική διαφορά. δίνουν μ αν ανοδική κίνηση πού ακολου- θεί τή φορα τού τοπίου. ‘H πιό ένδιαφέρουσα είδική περίπτωση βρίσκεται στή Μακρινίτσα. ανάμεσα στίς έκκλησίες τού 'Αγίου 'ΑΘανασίου καί τού Αγίου Γεωργίου. 'Η έκκλησία τού "Αγίου "Αθανασίου, άγνωστο πότε πρωτοχτι- σµένη, έπισκευάζεται για τρίτη φορα στα I792. Είναι τρίκλιτη ξυλοσκέπαστη βασι- λική. Δίπλα στή νότια πόρτα της είναι εντοιχισµένη ανάγλυφη επιτύµβια έπι- γρτφή τού µοναχού Νείλου Μαλιασινού, της γνωστής βυζαντινής οίκογένειας πού Εχτισε καί τό µοναστήρι τής Παναγίας. 'Αξίζει να σας µεταφέρω µερικούς από τούς τόσο συγκινητικούς στίχους τού |πιτύµβιου: Τόν ναόν δειμάμενον, τόν σελασφσ'ρον ούρανομήκη καί τερπνότατον όλον Ποικιλόχροα κατεστηµένον &… 'Αλλ' α΄) Θεανώ δρα έδρα ξένα '0 τύμβος ούτος, οί΄μοι, φεύ, καί λέγειν καί λίθος ούτος δ΄; πικρό; πώµα nil/15L Ισωι7εν Μόδα τόν περίκλυτον άνδρα, Λίγο χαµηλότερα είναι ή έκκλησία΄ τού 'Αγίου Γεωργίου. τρικλιτη κι' αύτή βασιλική. χτισµένη γύρω στα 1766. Τό Θέµα, συνεπώς, είναι ή σύνδεση δύο θρησκευτικών χώρων πού βρίσκον- ται σέ µικρή σχετικα απόσταση αλλα δια- φέρουν ύψομετρικά. Πρέπει να σηµειωθεί ακόµα ότι ή απόσταση τών δύο έκκλη- …… συµπίπτει µέ τήν κύρια ανηφορική αρτηρία τού χωριού, πού ξεκινάει από ιήν Κουκουράβα καί ανεβαίνει στήν πλα- ιιία, για να συνεχισθεί φειδωτά ως τήν |πανω συνοικία- Καί οί δύο έκκλησίες περιβάλλονται από πλακόστρωτες πλα- ”qu. Δηµιουργήθηκε, λοιπόν, ένα άνηφο- … ,ιικό καλντερίµι, πολύ καλοκαμωµένο, W" … άνετες αναβαθµίδες, «δρασκελιές». ί. Δεξιά καί αριστερά του περιβάλλεται από δυό τοίχους απόξερολιΘια πού στέ- ψιινΤαί από προπαντιώτικη πλάκα. Οί …ίχοι ακολουθούν τήν κλίση τού καλντε- ,ιιιιιοί). µέ άραιές κλιμακώσεις. Κατα δια- ι-ιή|ιστα, στα χείλια τών κλιµακώσεων ιι'ιιών, τοποθετήθηκαν µεγάλες πήλινες . Ado-mac µέ αθάνατους. "Εκείνον πού Ανηφορίζιι τόν ύποδέχεται, ακριβώς στήν "πόθο τού διαδρόµου, µια βρυσούλα µέ τ…,…υιρό νερό. Δίπλα στούς τοίχους, 'Ο Φίλιππος Τσικρικτσής κι από τίς δυό πλευρές ύψώνονται ψηλό- κορμα κυπαρίσια. πού δίνουν καί τόν α- νάλογο θρησκευτικό τόνο αφού έιώνουν δυό εκκλησίες. Στίς δυό καταλήξεις τού καλντεριµιού ύπάρχουν µερικά σκαλο- πάτια πού τό ανακουφίζουν από όπερ- βολική κλίση. Στήν επάνω είσοδο, πανω σέ χτιστές κολώνες καµαρώνουν οί γνω- στές πήλινες προτομές τού Ρήγα καίτού Διάκου, πού διακοσµούσαν άλλοτε πάμ- πολλες αύλόπορτες. Αύτές οί τόσο κοινές προτοµές, τοποθετηµένες στό περιβάλλον εκείνο παίρνουν µιαν εντελώς άλλη αξία. Τό κοινόχρηστο αποχωρητήριο, δίπλα ακριβώς από τήν πλατεία τού 'Αγίου 'Α- θανασ'ου είναι χωνευτο στόν αναληµα- από τοίχο πού στηρίζει τήν πλατεία. ΄Ετσι. ένώ είναι τόσο προσιτό, συγχρό- νως είναι καί αθέατο Είναι μια χαρα ν' ανεβαίνεις τό σκιε- ρό αύτό διάδροµο. τα αρχικά σκαλοπά τια, πού φαρδαίνουν στό άνοιγµα, σε ύποδέχονται σάν ανοιχτή αγκαλια. ένώ σέ καλωσορίζει τό σιγαλό τραγούδι τής βρυσούλας,πού σέ φιλεύει δροσερό νερό. Καθώς διασχίζεις τό καλντερίµι, οί κο- λώνες τών κυπαρισόκορµων σέ συντρο- φεύουν στήν πορεία σου. Αύτή ή ρυθμι- κή έπανάληψη τού ίδιου στοιχείου δη- µιουργεί µια κίνηση πού παρασύρει τόν διαβάτη. "Επάνω σέ ξεπροβοδούν, οίκεϊοι 83 84 .… σοβαροί καί αξιοπρεπείς. οί δυό ή- ρωες. Στήν κάθοδο οί ρόλοι αλλάζουν µα στό διαβάτη αποµένει ή ίδια 50x61- ριστη αίσθηση οίκειότητας. Κάποτε σέ αγαπητό φίλο έξοµολογήθηκα πως αί- σθανόµουνα δικό µου τό κοµµάτι τούτο τής Μακρινίτσας. Μού απάντησε πως τήν ίδια αίσθηση είχε καί κείνος αν καί πρώ- τη φορά τό έπισκέπτονταν. Δέν άμφι- βάλλωγ πώς όσοι τό επισκέφθηκαν τό ίδιο θα αίσθάνονται. ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΤΣ|ΚΡ|ΚΤΣΗΣ 'Η τελευταία περίπτωσή µας έφερε στό έργο τού Φίλιππου Τσικρικτσή, τού αύτοδίδακτου πολεοδόµου τής Μακρι- νίτσας. Δική του σχεδίαση καί πραγµα- τοποίηση είναι ή λύση πού σχολιάσαµε παραπάνω. Έδώ πρέπει να µιηµονεύσω πώς τήν πρώτη ένδειξη για τήν ύπαρξη τού αύτοσχέδιου αλλά καταπληκτικού αύτού πολεοδόµου µού τήν έδωσε ό συµ- πολίτης δικηγόρος και µουσικός, αγά… πητός φίλος Μένιος Μουρτζόπουλος. 'Η συστηµατική έρευνα έφερε στό φώς καί άλλα στοιχεία τής ζωής καί τού έργου τού Φίλιππου Τσικρικτσή. ‘H αποκάλυψη αύτή είναι πολύτιµη όχι µόνο γιατί δια- σώζει μια µορφή πού δεν τής έπρεπεν ή λήθη αλλά καί γιατί έχουµε µιαν ασφα- λή ένδειξη πώς οί διάφορες λύσεις πού συναντούµε στα πηλιορείτικα χωρια δέν είναι αποτελέσµατα καλής τύχης, καί τής δικής µας καλοπροαίρετης διάθεσης να θαυµάζουµε, αλλά σωστα προγραµ- µατισµένες έφαρµογές. "Εχουμε χειρό- γραφα τού Τσικρικτσή όπου ύποδεικ* ύον- ται, μέ πολλές λεπτομέρειες, λύσεις δια- φόρων πολεοδοµικών προβληµάτων τής Μακρινίτσας. Τή χρήση τών χειρογράφων αύτών όφείλω στήν καλωσύιη τ;ύ ανε- ψιού του κ. 'Ιωάννη Λεµική. "Ας σταθούµε τώρα γ c‘x λίγο στα κα- θέκαστα τής ζωής τού Φίλιππου Τσι- κρικτσή. 'Η είκόνα του, πού διασώθηκε, µας τόν παρουσιάζει σε γεροντική ήλι- κία. "Ενα φαρδύ μέτωπο καταλήγει σέ πυκνά φρύδια πού σκιάζουν δυό φωτεινά µάτια γεµάτα καλωσύνη κι' ένεργητικό- τητα. Τό παχύ άσπρο μουστάκι του ένώ- νεται µε τή ,αφράτη διχαλωτή γενιάδα του. 'Η έκφραση τού προσώπου αποπνέει µια ήρεμη αποφασιστικότητα καί φανε- ρώνει άνθρωπο πού ξέρει να οραµατί- ζεται. 'Ο ίδιος, άλλωστε, σε ένα του χει- ρόγραφο σηµειώνει µέ µια πικρή είρωνία «όνειρα τής νύχτας». Μόνο πού όΤσι- κρικτσής είχε τήν ίκανότητα τα όνειρα τής νύχτας να τα κάνει έργα τής ήµέρας Γεννήθηκε στή Μακρινίτσα γύρω στα 1825. 'Ακριβή χρονολογία τής γέννησής του δεν έχουμε γιατί τα χαρτιά τού λη- ξιαρχείου τής Μακρινίτσας αρχίζουν από τα 1645. Γράµµατα δέν έµαθε στήν παι-… δική καί νεανική του ήλικία. Στήν αρχή Συµβολή στή μελέτη τής πολεοδοµίας των χωρίων τού Πηλίου δούλεψε χτίστης στό χωριό του. 'Η Θη- τεία του αύτή τόν πλούτισε µέ πολύτιµη κατασκευαστική πείρα πού τήν αξιο- ποίησε αργότερα. "Οταν πια αποφασίσει να ασχοληθεί μέ τα πολεοδοµικά προ- βλήµατα τής Μακρινίτσας θα έχει ένα σταθερό τεχνικό βάθρο στούς όραµατι- σµούς του. "Υστερα άνοιξε δικό του βυρ- σοδεψείο στή Μακρινίτσα. TH1cxv ή έπο- χή πού ή κατεργασία τού δέρµατος ήταν ένας από τούς σπουδαιότερους πόρους τού χωριού αύτού. 'Ο αδελφός του Χρή- στος είχε βυρσοδεψείο στήν Οδησσό. Παντρεύτηκε καί έκανε δύο παιδιά, τόν Δηµήτριο καί τήν Αίκατερίνη. Ταξίδεψε πολύ: στή Ρωσία, στήν Κωνσταντινού- πολη, στό "Αγιον ”Opoq καί αλλού. ch- ρακτηριστικό είναι πως, ένώ είναι τόσο ταξειδεµµένος, δέ µεταφέρει στό χωριό του έτοιύες λύσεις, όπως κάνουν τόσοι έπιστήµονες,αλλα όλες του οί ύποδείξεις καί οί κατασκευές είναι απόλυτα προσ- αρµοσµένες στό χώρο του. 'Ογδόντα χρονών, σέ ήλικία πού άλλοι έχουν έγκαταλείψει τα πάντα, ό Τσι- κρικτσής αίσΘάνεται τήν ανάγκη να µάθει γράµματα. Πόσα χρωστάει ή νεοελλη- νική ζωή σ' αύτούς τούς γραµµατισµέ- νους τών γερατειών. "Ας θυµηθούµε τό στρατηγό Μακρυγιάννη. 'Αγαπαει τό χω- ριό του καί θέλει να τό καλυτερέψει. Πρέπει να καταστρώσει ύποµνήιιατα πού να τα στείλει στούς κοινοτικούς άρχον- τες τού χωριού. Me τα κολυβογράµµατά του συνθέτει τα ύποµνήµατά του. Βέ- βαια στήν ανορθογραφία του ουναγωνίζε- ται μερικούς ύποψηφίους τού Πανεπιστη- µίου καί οί τόνοι του δέν ανταποκρίνονται πάντα στήν τονισμένη συλλαβή. ΤΟύ τό παρατήρησαν. Πικαρισµένος ό Θαλερός γέρος παίρνει καί γράφει ένα ύπόµνηµα όπου δέν βάζει ούτε έναν τόνο. 'Αφού τελειώσει καί ύπογράψει προσθέτει από κάτω τρείς τέσσεςες αράδες µέ όξείες καί περισπωμένες καί σημειώνει: Τίς όξείες καί περιοπωµένες βάλτε τις έσείς όπου ταιριάζει. 'Επειδή βλέπει πώς µέ ύποµνήµατα δέν πετυχαίνει τίποτα, αποφασίζει, σέ ήλικία 90 χρονών να αναµιχθεί στή διοί- κηση τής Κοινότητας. Στίς 24 Μαρτίου 1914 έκλέγετσι κοινοτικός σύµβουλος καί µένει δύο τετραετίες, ώς τίς 6 Μαρτίου 1922. "Εκτός από τό έργο του πού είδαµε. κατασκευάζει τό µονοπάτι µέ τοιχοποιία από τήν Κουκουράβα ώς τόν "Αγιο ’O- νούφριο, τό καλντερίµι από τόν "Αγιο Νικόλαο ώς τή θέση Φείδι στό Σαρακηνό. τή γέφυρα στή θέση τού Βυρσοδεψείου Κάτια καί άλλα έργα. Πέθανε σέ ήλικία 105 χρονών, στίς 27 Φεβρουαρίου 1930 από γεροντικό μαρασµό. ‘O Φίλιππος Τσικρικτσής είχε πάντα το χαµόγελο στα χείλια και µια διάθεση χιουμουριστική. "Απειρα είναι τα ανέκ- Συμβολή στή μελέτη τής πολεοδοµίας των χωρίων τού Πηλίου hora πού τού αποδίδονται. Κατέχουµε ένα γράμµα πρός τό γιό του από τίς 25 Μαρτίου 1905. Πρόκειταιγια ένα γράμµα πού ασχολείται μέ οίκογενειακα καί οί- ιονομικα θέµατα. Κι' όµως, πρίν αρχίσει στή θέση τής ήµεραµηνίας σηµειώνει: «Τό έτος καί ήµεροµηνία σας ταγρά- φιλι ό υίός σας Φίλιππος» Πρα….µατικα πιο τέλος τού γράµματος προσθέτει λί- γα λόγια ό έγγονός του καί βάζει καί … χρονολογία. "Ολα τα προβλήµατα τού χωριού τόν ι'νδιαφέρουν καί σημειώνει τόν τρόπο μέ ων όποίο πρέπει να λυθούν. "Από τα χειρόγραφα, πού µια καλή τύχη µας δια- ι|ιι΄)λαξε, ανθολογώ μερικές παράγραφες πού χαρακτηρίζουν τό θετικό τρόπο µέ τόν όποίο έβλεπε τα πράγµατα 6 Τσι- κρικτσής καί πρότεινε τα µέτρα πού χρειάζονταν. "Δια να κερδίσω… τή γέφυρα «μέ- γα ρεύµα» θα κόψωμε τα νερά είς δύο ρι-ι΄;ματα από το βουιό. Τό ένα µέρος είς της Πορταριάς το ρεύµα, το άλλο είς τής Καονάς τό ρεύµα καί ασφαλίζεται ή ,. ιρυρα». «τα δέντρα πού θα φυτευθούν από Μπράνη βρύση έως τα πλάτανάκια θ' ά- νοιγούν οί γούρνες από ένα µέτρον ή µία καί θα φυτεύονται από δυο δέντρα uh; κάθε μία». «Είς τόν "Αγιον Νικόλαον εύρίσκε- 1… μία κακία κι' έχει πολλούς κλώνους για φύτεµα». «Είς τήν 'Ανωμαλ.ια να φυτεύσωμε αµπέλια». -«'Η πόρτα τής Σχολής να τήν γυρί- uouv ανατολικά». «τα µάρμαρα τής 'Αγίας Τριάδος να σηκωθούν να χρησιµεύσουν δια τήν ,…)ρνα είς τήν αγοράκι. Δύο µήνες πρίν πεθάνει, ό Φίλιππος |…κρικτσής. τήν πρωτοχρονιά τού 1930 ιίνδιιτφέρεται για τήν έκκλησία τού κοι- |ιι|τηριού τής Μακρινίτσας. 'Ολόκληρη ||ιλί=τη κάνει" τεχνική καί οίκονομική. ίίάζει πρώτα τή χρονολογία: 1930 "|α- νι…άρι πρώτη: '|δού σηµειώνω λίγα σχέ- nux διά τήν έκκλησίαν. I) Πρώτον θα έπιβλέψουν οί έπίτροποι τιμ… Κοιμήσεως να γίνει. είς τό κοιμη- ιι΄|µιον. ?) 'Η των [03. έκκληοία να έχει χώρον άνω 3) "Αµφια καί λοιπά από τήν έκκλη- σίαν τής Κοιµήσεως. 4) Είς τήν βρύση να έλθει τό νερό. 5) Μία καµπάνα iUO όκάδων. 6) Θα γίνουν καί το έγκαίν:σ. 7) 'Η έκκλησία θα γίνει να Βάπτονται οί πλησιέστεροι άνω τής αγοράς καί πη- γαδάκι κατά καθώς βούλεται ό καθείς. 8) Οί συνδροµητσί προπληρωτέοι % πληρώνουν. 9) Ζήσης Λιβανός...» 'Ακολουθούν πολ- λά όνόματα γνωστών Μακρινιτσιωτών. "Υστερα θυμάται πώς ξέχασε το όνοµα- τίσει τήν έκκλησία. Συμπληρώνει στήν κάτω άκρη τής σελίδας. «'Η ε'κκλησ[α είς µνήµην τών 'Αρχαγ- γέλων θα έορτάζετσ.ι». "Av για τό Φίλιππο Τσικρικτσή βρέ- θηκαν στοιχεία, δέ σηµαίνει πώς είναι 6 µόνος πού ασχολήθηκε µέ παρόμοια θέ- ματα στό Πήλιο. Είµαι απόλυτα σίγουρος πώς καί σέ πολλά άλλα χωριά θα ύπήρ- flow ανάλογοι όραματιστές-έκτελεστές. Δέν κρατήθηκε τό όνοµά τους, είναι 6- µως τα δημιουργήµατα πού µαρτυρούν τήν ύπαρξη δηµιουργού. ΕΠΙΛΟΓΟΣ "Ενα τόσο πλατύ θέµα, σαν το θέµα τής σύνθεσης τών πηλιορείτικων χωριών δέ µπορεί να όλοκληρωθεί, βέβαια, µέσα στα στενά όρια ένός άρθρου. Φιλοδοξία µας σήµερα είναι, απλώς, να ξεχωρίσου- µε τό Θέμα σαν αντικείμενο µελέτης καί να πούµε τίς πρώτες… µας απόψεις. Τό ούσιαστικό είναι πώς τό αντικείµενο ύπάρχει. Στόν καλό αύτό τόπο πού ζούµε, δυό βήματα έξω από τής πόλης τήν άχρωμη µονοτονία. μας περιµένει ένας κόσμος γεµάτος όµορφια καί ποίηση. "Ενας κό- σµος πού, ξέχωρα από τή χαρα πού προσφέρει στήν καρδιά µας, ξυπιάει καί στό µυαλό λογής έρωτήματα καί µας ξα- νοίγει σέ απέραντα πελάγη λογισµών. Κι' αν ακόµα οί απαντήσεις μας στα έρωτήµατα δέν είναι παντα ίκανοποιη- τικές, µας µένει το µεγάλο κέρδος πώς τούτα τα τόσο κοντινά καί τόσο οίκεία µας πράγµατα µας προσφέρουν αφορµές γόνιµου πνευµατικού µόχθου. Καί είναι γόνιµος καί µόνο πού ύπάρχει. Εύλογη- µένος ό τόπος πού αναπαύει τήν ψυχή καί παρακινεί τό µυαλό πάντα κάτι να γυρεύει. 85

…- ωφέωαμωωµ . 10 11 12 Ο 13 14 15 16 17 18‘ 19 2O 21 22 23 24 25 26 27 “Anth µια… 696 767 πα…-…! 77 77 %… ΛιπτοΜιαι strum: βγαλω καθολικό " ;]… Λ.…μ΄…… &…"… A "να'ναι Μύρο?" Φηρών. αν")… 6! αγι'δι- Λγ- Μαρίνα 160‘606'. αν"… τοιχογρ…α "ανΜ'ν06(Μ "να! …,π,ς»…γ…µ… &γη6… &?ςυψ΄α'η&4 Οί Μος Λγ- Μαρίνα 316€ “a chi-ho). Μόδα")… 'Ρξξ…΄εΡ…ι …… ""… …κι"!!! 87,43 'ΑΦϊ8α νότια; Μπα! Άκου Ά«9ιγα6ι'ω nalmva'1u§. [Wu H» θα "&" Άμα Αι΄ωα1α.'.γ. Arm Τα If§_a€3u_kt’~ 1304 Δήµω Zane-mam. κάνουν" τη…- οεόοοΦµ :.…ωΑν. Λθινιίι'Ν Λύκου 13957 ΔΗ Ρ… λατινικά": Κατάνιας "ΑΙ !…… am: |Ή8Άν anal-0M1 low (:63 …) .. &"; "αρένα Μαώ.-Μι'ώω Μιά. δΞιςΞη ,… 14 ένα £5;6¢I7k6 1€'΄ΨΝΜ;ι ο…Μ?βΆ΄Ήκ… βίώΝηΩ. Ν€δτηα'&Μόο. "Μέλπω. Ιχέδιο "και… "αυτό Ανεµώνα; µε" &" ώνάγ.ι&π…' τον Αν…"… Λ€η3ο…μςφα τα"… Θεοτόκου "ως:-ς… . ! ",? ., , Λ(ηωγιέραη 1ι'µΛλω΄ Αγ… "ανω… laud. Λ4ηωΜ'α-α το…… Ν… θα…" µπω ""… ""Μα: Μαν"? 7Zw7rou'17a17 71c_uv7nyn Λ(Λ%ζ?1]ξιψλω Σγανγοζ"Μ.Ξμα;: Κανάλ..- δ(α'κοντα. Κ.,/41 .Ώιηψδ"νυψιωτ Ιςαζα'ι'…'ι;Ή.7 ΕαΜ:,ΡΨΨΡ ι Πρ ΚΜ61.ηοΜΜ…ηίωτ ΑώΜο"ο…α. 1133. .].-.994ι;ο Νσ….…εα;εη. "καν-τι" 6M7 IMwwifla Αρχ…1ικό Λιάγτζωεκ Aw» Λουάντα"- Η")… "Χα-τιµά κακη-Ν Λ rm Αναγν. - Μα. "&… σπιτια στα. Μ.-'υμγι1564-Ηµιαγτιώι…α ηµιτόνια»)… . Τ…?" αµυντικά -Κψοµανν.Λωλω- ι.…" 1Χο>ω βυζι΄.76ις Λοχιτσ…ιτ…Ω. Focpdjn7 οι! Μαζιό …2. χρυση… "(:* ΦΦνΜΛηΝυμ Η…" Ντ…. "κατά Κα…; και." αν και»… ήλιο! Άγις… Πυλί… άπό τό πω…". ΘΦήΦΘΏΨΜΗ . » ψ Μ ω &; µ … … … ι-ι … µ … Η .- οι # ω κΞι * Ο Ψ :» & & Ο" :» Μ " Ο Λεπτοµ€ζαι εγω…? ""…… καθολικά… II. Άπω Λαν€ίγτι΄ω- .… (|? ξανά… ΜδΘΜ-Φ-…3:Μ & α…; "τον …ν- NW9}?- T?"‘?.¥t°€’¢ "0168994196τ€…-6Μ…Ψιξ"…΄ &…6ψ.3ξμξςΜι οί Μο…- Λγ- Νερίνα Μεσα 41η αν")… …Πα(ο΄δ…Ώξα.'ΠψΜ΄ώωω| Ά"… τα"… "αµμωνία! 3743 'ΑΨ-ι'ξα να)?» …!1Ήτς|…'Αγψυ ΆΘαγαω'ω Μα…-γι'τ-ε.…;. Με" "8. "Με". Άγκα Άι…'ν…ι…α…1«ςγ.. Αγγ.… τριάδα Άγαλμα 1804 Δι…" 7Znnav7Id‘m. 34-10Η- τα"! n7¢ou7wu ς….Ω…ψΜΆν- Λ:.γ.:ιω Λ.&… Η"… Δι |… 28η…ανιώΜ: Κούγιας |"! Ινάνα; "…'-5 |", Av- Λαµία… …1( [οι . …. .. Άγ.". Κοάν. …για». Στα-µυ ΜιαγξΘΆ€Έή…Μό…14 &)", εσωτερικό "Μαι…. ο…οεα……… µια»… Ν(δτς…ω-…8.'9:ξο, Μπέλα… . Ξ…)εέ…διο τάμα)…» ϊτον(ώ ΆνεµοΜόα; |"? &"… ….ν.……… τω . "και"… Λεωφ."… τέφρα… (36"όκω καςςρω. ("ο , , Λ(ηωµέρα. π'µΛλω Αννα; "αµάξι …µα.[….--… 7 7 πμ.… τζιν…" NM "Μίνι" Κι66…'αΞ.-… Λί…ητοµς'ω-α… 717c'IIMw ιωνικά Άν…φ0υτκ…| |-ω…νκΜ… Λ€Λωνέ&€ΞΜλω Σπυρ…. Λγφφυω: Κέ…ΜγΝ… δ(α'γοντα. Kunmanaénpmei»:kafa‘im'um Εβιγςς…µ…ξΨ1ς…ιζ3ς 7 ΕΜΠ "φώτων-ζω Λάππα»... ……ι…8…!…ο-. Ψ.…;Ξ…µι….…εάεη -Άεκον1ιµ…ςμ-Μη…". Άρχων"… Λιά…ντζωει- 'Ανω Aavgvjm 5‘6“!" 1,?XWW, “WIT.“ Λ Μ.… ΑΜΜω…-13α ,, 1141… αυτιά β"; …Ηα-νΛνι΄164 . Πρωιγπώυ?π -…ς……χ…ι……σΞ.»οο, η"… α΄!χΜ…ώ ΜαΜαννδΜνλω… ivde647_ to 63 17:04 ΕΜΜ.; Λο…χιισωγιτ…Ω. Κοιμδη- …. "ωµό …;. (φάσης…. (Με… Ν .; | ψωκΛηΝΜα "|"… Η"… "πυκνό κ...; και. αν µου… ηµΝηα'1ικο ψ…04(ο'0υεο ΤΟΜΗ. άπό το 6ο… τα: Hanna—494mm Μπήκα"... (η ,; Τα Ρένι Με"… Team“ δΨν- Δρο'.κια it”! ΤωκοκΚ4Μ mm; Grant}; ?ει4νΜωΜ- Δώσε Η, Τα…" τακακια. Η»… 69 ως… τα τεµγτ.φΜ- ΑΜ…" Π…?- Ο"… 6ηΠ|ώ ΏσΜ€44…α… …Πωω για - µια." να." τα… δυτικά. -Ν…ν!άΉκο κρητη ξμ΄…ξ;…Δεώη# . _ και...»... +. …… … κ…… άπό το θα… Δημ. Ν. η...… Amity) “NW!“"W'WW‘: “Effififlfl‘fl‘fljffiiwa; Άντρα Μ΄ a“)! of tin-Lu ςρξ(6…ι&. Ρωµανό η…&μώήγι… Θωµά.; Φόρεσε"). Λι.-01γάλυό…ο"ωγΧυ Άπω Δ-βΗΜι΄ω- Ν-ι-σψ-θ…ι'ω- (Ξέ8… -, Λιθατάγλνψο Μθ0λ…ά &". Άπω Λ.υςςπ.'…ω' 77 4|ΘαΥέ|λΜο Η"… µαγική Ηρηι…ν…ι'τ€ιξ- ζώου->ηςι.)….… ί?ζ+… Λιάνα …αΞς.ζ…Θρµ.ω "µε"… &» νία πω…... 11131… Μίνα) ΖωΜ…οοο…Ν…: Λι0…ονΜωο "&… λΦ«φΉ Άθω]! ] 33 ΛιΜνΜνΦο να…" '." our-«wed no.3.- 1848 2… Μ.….- TO'XOH'Mth …. σ.… τα των… µ…… (Ματιά-ια "ναι")… Η" από…)": Λ(ΛτΜ(%ι and " &…» ψ…«Β "η "υψώνει rpa1arava7s777m Nlqu'N "αργό": Άχ΄ιΑ…ξορω - ("Χ-Μ…']- &? ΠΜΝ0(ΜΜΜΆ eon“. Nathan-m ”XV“. Νηλ)... Χ+ιό…ου»ω'΄6 (µέσα… Ατοµα... πµ Χό)κινα κατά" 2404 Ζηόίκη *ΚάνΛΝ4 β&ον n H H η Ντικ" γυναίκα . 11 mhcvmd 7 ένα "ωµά"; Antwan-of; (mm—(w. m‘fluua'r... ως… Διπλωμάτων αντιιό. "Η…" + 48… φω…ιωσιμωωµ . . . Η?"- "Νο ' 12 '13 '14 Ο 15 '16 o 17 ' 18 ' 19 ' 20 ' 21 ' 2‘2 23 ' 24 ‘25 '26 '27 u | | ΜΗ &»? ' .'Τ.φιυδ-ολιτδ.Διωκ&…Μ3λ1 &; - ..ΝαΏΜι.ιΜ…1δΜλ… Ιβ… - - --.. Σ!-µυ.ψΜρ.ιωµΘε…ς … ο'(' "Μ' & Μαξ ιι+οΣ [Μάκη εν pl: "| & Δ…ε………>.……ψωω…… -…κι'.Μ.-ΠΛω…ρµ ς-Δπατ.>Δ.Μ:τΔ;ψωοω;µ ζ…- - …#ΤΜ…Ν…τ.ΜΜη 4299 ……ιι……ιΜ…µι -…ε'αη …;… "Οι ΨΘ ζωη… Αγ… "αν"… Ώέ(Αιυ …υ…κµΔυ …… Λ…ψ…ψ…… -.…- ΜΜα'.ωΙω»……ψ…; Η"… Έμµα; _ Ξ !!!-…… “Sums …. 1… …… Μόνοι… * µ…ωφ…… ' ΔΩΝ0..Θψ.ι .Μ….ώ- … Ή…[Μψ;, Κώ)σΜ… ___ T ια…αµΜ;3ι ι…Ι9ωΞ µια, - Η]! δι΄ & ………….ω Δευ.… …η…Μα… ." |" ! . I Η = Μπαµπ-: … ΙΒΜ" "Μπέκ! Θ? .' DIII Δ"!β"|"- "Πίκο! Ωµ! [' Έ!ΞΕ'δ|' . Λί0!0…. κώµα! -1µ……ω.οωκ…αυ A‘flfor‘f‘lfl .. μ…… απλωμένα" Μπαζ Λ(πυοµµ. Μα…"… "Μπι …) -… "πως "αν"… Β.…- που". |!!! ρ Λ|06Μ|λυΜλΝω Γιωργο; Άγιες. |?" -!…ωω'…»ο "| Κω613.,------- - "να… "ο…" . κώµα…. ------- Bacon“ Kinda. Μυωνία… Μ'… "… γω- Μου"… αν"… αγιος "θυµαµαι… όΏως…" "αν" Λ…." Κ…'ο (…με… οι: ,… τυχον"… των.". ως… "η µια"… «' τ…- υ! υγρά.; ..Ταγψω αι" ω"… 418? … . … κι' ένας». &γωα… -ε……---… . Λι|ιΜγ)οΦα flaunts …ιοινΠιιι "& . _ - Α………….Αγω !…… &"!!! 1318… -. … .…Μ…&τµ-Β…ρ… &…… Η" ..-.1µεµ-Μψ…-…. αν… κ.… Η»; --.-131… .» ." …αν…" …….---- -- imam mmm. . και). "από- αι Θεώ Ντα Άμυνα: Β…Μδς…υω6 τ.……ωαω. Μα…. προιμ…ιΔαώι………Μ; . - -. "ΙΧ…- Ζουµ…ωµΛ…ηΜ…ψΔΔ-…ωα0 1116 Με… ΙΒΜ ΚΨΠΛΏ|ιΙ ……---.3… Έµα …… "αιµα αµάν; . . Μα…- ____ . 'ι'6τορι΄α 3! ΌΦΘΦΌΜωΜΡ . ΞΞΞΞΞξΞΞΞΞΞΞΞΞΞΞ=Ξ |Η|Π|Ξι|ΠΦ& " : 3 .. ( 0 ο. . . "! φονιά Μςιο…; ΜΜΑ-ψ Δ…µώ…µ Ξ Ξ απ…….6ιΜ…µ-…… …να… -. στέµµα…- . ΜΜΑ …… νΜ:.……ψι- .Μ… "3. …;;ωα… &… # . :… & ' , :… - ..ι-Τ….. …,...ι». ,- ( .; & . n … "Η… .. ο ' ..... Δ…, ; , .. " τ . .-"; . . . "ι'.! ω…ωέ… ' ΜΜΜ…- lemma: ' - …'- .……Ε…; - - … … ,- Μκτυυ… ::..… … Μ…… …… ……-… -ΔΔΥέ. ……υψ; ηογΞϊα Η? Ώ΄΄ φορεσιές… 4 ψωαωαμαωµ »… ωωμµΗµµμΜµµ μωΞ…οφωαααµωω…Ξ ΞΞ Ξ Τρ|κεγιώπκω …ηα.:6ύγοΜ ,… φίδι ΜΜηα'Μ "φορμα"! κα..…. αν. ο… ( Μασάζ…) Μ.." θα"… u n :Kécyé); µ a " … Μενου…" … … . . ΄ . .- πάπυρο-; "- η .. : Μα..…. λί…ό… -- ." -Η . : "Μι.Ώα ποδδΜω Μ… "Ν...…" 1,…-…, ,", " λ………!!Ξ… ,……ωςςν, μ-χ.-… -"… : λωτυμε!ΞιΗγ].Ώηα πω...… " * … : λωτ…η…ι-.ΕΏπωω…… , -' "ΜΜΜ, ,ψ,α.',Ψ…νψ :… "…ν.'">δ……λαυΝ .. , '. Λ.ι…Έξι-Εµ.ιχω η…..'µωψ 7 κ…ΐ " … …' "οδόν"; "µια"… πουκάµισα! .…-…… --.… : να…-Μ Η=…ωνΝ-Δ!!Μ…εΘ ! κ ume" …... θύµα.: τµ."... Μα"… Φυσικό Μ.:-σα… 4.λτ.'Μ;… Π.).ι αμα…" άνω..: 6υγολο u u …' µας?!" -..,- . " Μάι.. -,,…-, , !ωυοι.ν.' ά…..." Μαρια… 4.Μ.1 :; u v- να' «Μέι , ,, ,,,… .. , * νζψι'Μ __, , ,, , ,, Γ|ιρΉΥα΄ δυο/ΜΜΜ…" ΜΜΜ. Άντρα. ηώ……- 4ω6ωνς'ρ… Φω6|.νσνώι βωλΥ.μυ1: ."… ας] µε… & 30 34 3! " ====νε==ε=#εε Γνν...ω. Ιέρων…" ουµ…πΜσω Λ.… Θορ"… Ψ λ.΄ΐω.' ΣσνψΜ' βοριά" ΨΜόόΜ: "παπά. 6099… κενά οι: Με"… Θορ" .» Ψ να: 801." 04601 δίψα" Ένα &… Άνταµ"... ό)-ώριγος β «για. ΡΨα' δω! Χ.'6ιγ " " -' Ποδια΄ π……" 1[ωαγνι'νων που…" 1.µΛ.Μ€(4 )Κγνδδιιο€ιΦ| ζ΄ Ά€Μόιω6ι€| , Χ€δ'Ο ΆΝΡπουί … Πωλ"… Μαη-Χα .. μπαμ… Μακάο " Μν?οΝΟν| άνω:. … … .. .ωηΗΜ69 Ναντάρ Αυτά… 31έΦΟνω ιωνικά». ΆΛΜ.α…Μ "άυλα-Μεγκ Lb, ΐπυ€ι'Ιω &." "Λου: (So-fun}. Μάνη Λουκ… (218 ‘Anwomtv. («ovum cu Λ…… πως... "ο"... Λατσιά]… 10697"… . … . …. "Ώνα"… λΜαω ιω…1."Λµο ΝΜδΝη ΚΔηίσ'.ρω 4343 τα! "πώ βαλε": ιαπωνική Χαλκο…οί. Η… Μάνα π ως»… ΦΦΘΦΨΏΨΜΨ «» µµ.-…µμµµµ ωξΞΞΦω-ιααµω»…Ξ 88€ … » .; κο από… :?! ……µψΔ…ιΜ Μαρκό… ." u- - .ι-…-.μ. .. I II II ι . . -. -....-.-… .... . - ...!- ..ι΄--ι- ιο ,.ι- -. ι ., : ι . . ιο -- -. µµ- …' . --.!...-.µ- --- , ! , , ι-, - ι , |." "- ., ! . Ο . .… ι " .… --.. ι -- - ι .- θόλοι.» ΜΒ ........ . . .- - -- ι . . ..-,.-----. …. …- "Μιστρά…. ,Δυ…Μ. "ο… Μαι… . -….ι .- …….…… …. . …-ι ή--. !. .. ι -- ι -.. …ι. ! ...!.-. !… ν …..1,.… . , | -ι - |! - |! , - . …- ι ι-- . - --.-µ-- ! ι ! - ;-- ,- ,-ι. . ..... -0-ιι . *! ...... -|-.- - JL- -… -…-ι--Ω-…… !! | .! II ! ……-Ι-4…-…Ι - - u " &; | l -...-- .....- . ! ι -ι….- …. ι...---….-.|.---… -" | | ι--.- .. -……--ι- --…-Ω… "… . ." ll ι .! ! Δ.….- . -- | . . ι-, ,--.--.ι-.-.ι,-..-Ω-, φ... ' ι …-ι …Α-+…-… 4 4 —— Μ.Α."! ΜΜΜ", … ….…Μ% ΚΑΔ- ……….εωψ ,, α!! Λµά τ2ιαξ β"… Ως ,; - Αµ: Εψω|ς= ………:- |ψΜκυ)"ςθ ΐΟνι;ι-ι Οι "αυξαν- &&- Αμυνα… :! |µαωΝ… 4856 ίΔ,….' Ω…έ… …Ε&ρκά , …… Ι!!! … . Μ…,ΔΒώ , ψ……|ΔΜΜ5 πµ…. κω…………3,-,, -, Άγοωµ…ψώψυωψ4π…,3…) . "&… …!… |!!! φώκια-Δ… … Μψ906Μ…Ν Η τι;) - …………ΔεΜ Μ…… 4848 " ν . kw ' ν' ' Μ…… ιι " :T' ' v v -.… .. : Γ 7 o .…ω…ψ ΜΜΜ…)- AL "ήν-1 Με" µία! " …… Ανω δρ… θεόφιλος |΄-΄΄΄' ΦΦΘΦΘΌΌυΗ ............;.;..-.µµ;..- Ξ%ΞΞΦω-ιαψµωψ…ο 883 " .; Θ(68Μο) Γρίβα]- Φωτο"ιώξΞ ξςο…ω)ω ΗζΥΩς ΆΜζον8003 «woven-(q αεψ …… * ΚΜ6µνύνο Π0ΜοΜµ1 Λιόσα"… : Κωφών" ……-… οι ! αν»… (91? Λ…"- Διακοσμτιω τ.µ.… από αν… του Για]..- να…» να…" |»… |… Antwan (mm .…) κωα.…ρςλξολό…- (μια |899 . u (Τούρκο) ) η"*ή -…η-… 47 , , H— η , n 68%”VGLL &… -…κ…… …… …… κ η L, n l fla)~o)uM) η … L L n η η τε… Μαριάνα"… 60ΜιΝωθά1η 4811…ξ- Λ- M. u »… . Διακοσµητικό ταµπού ""… 10 Γ΄"…- Απο …[3…"σ _LjLL ΡοµβιΜο) "&: '|υΝ'α. Ι€ Λ Μ τοιχώµατα… |!!! …………… __ η " - Λ(ηυΕηΩα ("640Σιι1 |ΐΨ€ - η . . . (ξένα &ρωω…τω) ι 893ζ " " " u (αν… Μι΄ # ) Η u n 0| v ( ίνθο 80 Χ" 02 η '|εωτδκθ"η …' ΛΗΜΝ- φΜΥη ΒεΜ΄πΜ ' Ά»: ξξιε',,,"-Ρ Οι"… Καναλια…" . η … " " _____ 'ΑΘΜΌ-ώ;,…Ξω"β χ.";... και." κ.α-…. -Μ(0…-… " η (Maw-6m Φουκώ; …"…… … Ά… " " ' " …'! ." …- ,,, η " [ΛΜ…(9α: µέ…) … 47 Η κ Λ ( n "µας"; (άη((ηά:Μ' αΏό " (πεθάνω-φα τέ;ξΓ!!"-τω - Λο…αΜ6Έ 'Ι49Μι' Έλα… - τυπου"… ο…» "Μην τα… Ήήπ…ηοωώ;… ." µ#µι=ίΒΑιωµ(Μ…5…µ3 Λ…"ν|νη΄ Ρ…: "…… 8 #5…» μ1"-Ε&μ 6 Με… Άλλο-Ν… Μ…… και"… Με… Θα… Μαρω!"? 04 . ("("Η Για"… Κεν-ιό -Άναιιιπα΄ Η… Μ..…- χηωνι. 4444 κ.α. ,. Ανάν)". "Μη!!!» ΑΧ…" (Με! - Η…" - ΠΜ % 411- _ " …η α η .. . ( Μπαμπ… Δ.…. " η η u .. .. (Άξια? µας;!) αυγής") νιοΛογηοι- µαι-π…. κ. …… … 442_3__ Λ η η α («(ήδη δντρα) ……-7 -" ή"- ,. " µ…» "ιώδιο-1 h ΄ u …………ιι……………ι, …(…Φ…δΜΡο ψα…6μ|) " " " " ….……--ίΔ…οζ…Δ.Μ!!)… ια …1………,… …… ,, -…ζΩδδΜ…ξ?ψ) Για"; (€πυΜµα)…………---…… … …… L LLLL LLLLL || " …………… "- - LLKLLLL (Λυόν!) __ ___ "Dani δ… ΓιαταΕ'…να5 … (παιδι… …… … η η .. ίλ601-οµ(ίΜ φωετινε΄…-χλη] Άν."61α6Η - πανί . ζκ3δξ46ι'α Πανκ" ΗαΜανι-τ;…ς…ΜΜ ,..Ι.υ.ξζ6?ή Ά"ψδ(… Τ"Χ0Η"4|Ψ από όταν." (ουρά: 1ώ ":( οι η . (το (να "& …) Λ€Λωμα.(ΜΗ τωχοµαω&.. ("Μα. τµ.-µα τακακια"; &" ά…… (αφ… ιε- Λ Η Ο 6066ξς[ Άνδεων…- Χ6(1δνι ( λ(π?οΡ6(Εα Τ'οκςΒΔ-Ν…) ΠΟΡ"Ράϊα !1(α΄ιΗ'ΕλζνΟαιέδω Παύλο] ΗΝ(α'ρ…ξΞρµ&| ! 4430 …"… |5νΜγα'ι - πανί Μακάο (508453 "οδών-Άµα)… … (ξ?!- …ζωίκο [ψάξει Μν1ι)ινη- πανί " η " Λ Αννα Κεχαγιά: . &ρΜτεκτονικ΄ή ? θαήΦΘ#ωΝµ ωφυωωωωωµµµµµµµµµµ ΘΦΌ'βωΜ…ΟΦω9ΦΨΏωΝΗΟ θίοτόκη! "Νέα.; Λα!η-ω4!οο- κάτω)…. " LL» .. . α' τρωω ‘A "η "µε"… "μάγοι-η |14Νκν)τσι| "οι"… το…) - παρον). "εγώ… Παναγια tar-«Nun; ί8η. πανκ; …… " …… L ------ "Αγ… βασικα… Σαςψ…. Λι… &») "&… &"… Αντι Νικολά" θαυµα"? (??! ί"ωλη6ιά "(α΄ Βά6)λικώ βι(.-ιΜ…ξ τ€ιπόΞ…ξ "| Μο…-…) ΜΜΜ- Β… 61) Λ…)…» Μ…. «πως… |€ξι163)- µε"… _ 1—dpg) new»; €΄κω)6614- ικά")… τωυ>ι.6). &ωοΜκό "ΝΠ -Δαγ.'τιΜ- N -4…Θιωκΐ0… Η ...€.1ψ!4… Ναζί" "από…" .. * ,.……7, , , , 6Μ…ιώιισΜ . -L L πως…) ΜακµγιυΜ. "Νά |!!! " η . και)… "Η dams»... MISC. βρω &… Μ)… "ΝΠ θέλω")?! µη…"… Μ……" "Με… ……µα')ων - "µου"… τώρα…»… L ΤΜ"…- Δ…; "harm-av, …κι…" ίν…Δο-ο&ψ…* L 1m'uaans Οπτικά?" A‘éo‘opm’L ΐ1ω!!9€Ο΄|Μ Πίνδου. ΜΕΝ-": …… Σπίτι 6%" Ada—mum: Άρχων… ΚαραμωΜων»ω πως… 'Ε6…€…θ "αν… "…η"… Δε")… "ΕΛ": " ως: _ To |)… σπιτια! |:ψµςγ…ω… . "ΜΜΜ . Ξ===9#εε€ ΦάΜΉΜ Π"ΝΨΉΜτυ Φωτιά Άλι". τοιχ΄οµκψ'η ευ αν… πώ τ?α΄γογλω-τ6σπα»µ &µρι'……- µε… 610 Ώ|ναηάΉ1 (Η! κ Η," ΆθΧΝΉη| ΜωψηδΜω "…αν"…- - Άρχων…) 7mm Σια'Ήθ?α θα ' ΑΜ… ΐ…5… λΗΛ(λα΄κΜ. &… "|…" τω…… τρώω… ΑΜ.»)... …… ιδ…. ΣΛι'Μ &… Ba’ema. w u N‘Wd‘ffl'fl‘ ΔΜΜΙ " χο?ζκει'µω 6% tar-drive, |84? Λ|βέ & όλο… .» &"… καµιά)? . Σπίτι 6?ω΄ ΐκδθσλο {MM Λ…ΐ… 613 "να Λόγω"… Πωλ… Τά)…» Λ"λ|??Ή'Ήηω Μιτιώ.…µψσλ"νάη τωχοΜπ'α των… Λόυ?όαα.Ά…ι-ι'ρω… ι'ωδοµιω πάψω». 'ΑΜσΜ'…4. " η … Ψώνια…) α΄…οκαλύΜη. ΑΗΜΜ΄κΜ… (Με… τα Ρώµα; . 36|ψιτει'…… . Για»… Θωµά) μπω…) Δ ων." Iran» - Μδθλι#…|ωΜνω- αθώο… θολά…" 'Βεω1ηΜό mnw απ… …… των». στα)…" ευ Ζαγόρι. Νιμ" που…… πως..." ! """. ΄΄…" »", " Ψ.)! ΡΜ αν"? Λέννω1ΛιΉ 061"… |" )… | Ι , ο "- Άνψόµν )… Μνηδνω ΣάΡΦΙ)ΐΨΜ'Ν µε" ΐ00λιΘ|ε'ι'. ΨΦήΦΨβωΜµ. µµ…μβ…Μµµµ ΞΞΞΞΒξ88ωω…ωα…ωω…ο παπά…) δες | ΜΜΜ»… τα…)… lI |! | * ----- - π - 4…- _.._II …κι…(φαώπωµ| …-ι ι ; & ΜΜΜ… … II , Η… . __ II λα…- I L ι ; 0…µ…Μ…-- ι ι . ιζ Οι ΜΜΜ-- ι ; .……ιι- - Δ' ,…-λω.…. ! µ : … | | ι ψ…" " "»" _ 4 I !—' …#… κάµω & .ι----ι…-.ιπι»µµ… .-.- ____ … Μαφία .maz- &&……… πω…;- -_. II µ » ψοηο!Ω… &… II, --ι----…….ψµ- | =; - .. ιµ- Μωβ π µ μ : Ν WW ι 4 -; Π……" τα! … .. 4 |) | …Χ|Δ- ___ …--,- ι n L J Πε….ΜΓΔµ-… ,… -..-… µ ι ; ι 16 ως»… -… ' ιι- : ι Αϊ"… '. .… ι κ ; Δ τ…… I I I I 'Η… ……- …---,-, ,, &, 1 & η η !! " ι !! . ι , u ΘωήΦΌαΝΗ Μ " Ηµ.-µΗµμµµµ ΘΞΞΆΞΞΞΞΦΦΔΦΨύωΜΗΟ το' σπίτι µας "Α"… &… τδ Νόµο Μ α906τιγκ΄ από… " ΜΜΜ ΙΗ΄ το! &1δροβο πλακόστρωτο Μπράιαν?! οψη. ΛιΟον.Υλυοο "που… ("αν mini new "να"… "Η… 404 Άη &… παω ΜΜΜ κατά …η (νωπά &… του…" α': &… ?υτχοµαο r a (& εδω τη…" «& ών "Απών" ("Μι/Θ - _ … ……" 'Ανω ένα"… συνεπή). … - η η η __ Acnaokéfcuk ou>¢~oy£1 … W (ΜΜΜ… * n In ll - η η - η Η ----- κ η . ω v; Μ % µ3ψ…ω - = Η… … ΚΒΟΔΏζ!Νό' γωνιά. Καοη……ό - γωνιά" ILL τυχη-010… & _ __LLLL -- " * ι! a T pan duffel H _ ___ …… - > - -"΄ !! _ , , &Μ&ι… , Δ…ο&Δ:έκζ … Η " …… LL ,-,,_», , * L … ή ,Μέ…ΘΞξ,ζ , , , ,,,;…,-- , &Μ…6%ς|9, ,… , Ξ…. …τ…εεπΦ[κΜ Bl 8 Ν a akin-— ". - -.--.-… ,,ΝΔΏΕΞΞψκΨΘε "Μ… : ό€ο'φλω Μάω…ξ-η… .).']Πξξ-ι! …-.…,-…ο.-…-ω κζ…γι(7…ν ΔωΜΉρ εε;ς3. (φις/Μ.:…) πως -π ροτυπα ΄ … |1 08 1"… vacuums αν … ςς1τ|Τε5 Vane &"… ετ… Βυζι76" "Λ… Μπο… … "Ρ…… απ…-ό των "ή…" που… Μη…" µέ ΤΗΝ-ϊ"… κεντρικό τζέω-ΜΜυώ Δ…"… ψωωΜμΟν€0 60.ι?ιώ Ντέω- νοµικά (ξνψιΘ… Άνω Για"… β΄; 'ΒωξξξνΜ…ΣνιΜ6Ν Βιλα……΄&5 'Ανω ΜΜΜ)» &. Ναί-µα…; ". ναυτια-] Πε"! το… "Ρ…" Σαιν τα δωσω… 624» μετά… "Μπεκ &" θα… τα: μπιν…"- Δ(αΜ4- κωµωά…Μπ- I935 --...ώ.… µα…… λυχνάρι. (ToSchI A”! Ροσν&Ι€ ιΜε…ω), ΐΣΜν…ό λαγό" μια. Σ'1εα'ΜΏδΟ …΄|΄ι'κο'κη . ΛίΟΟΚ4αι| αλά 84.03 βόµΞέ'ιΞ' . ΘεΔφλΝ Τό & Λαξ"; 6Ψι…εΣΝ w Μ…"…α'κη "". ιΨοσεΜ) µ…άι.νώ:ω ίμοψσωω, Λιοοψ…'ιτ &… Μρωννω 121?- Θ€ΘΨ>Ν' Κα./ωνένα Σ…ν6…ι ωκομ4…΄ξ…16Μσ Κατω" "Πι… η σ|ΠαµΝ… "(164€ Άγκα "αραιά Με… 1802. μ'ϊωΒκ…4 Μαιωςιωγ Η: σε… 4 ετερώνυµα … "Βρωψεηω. Λ…"… Μαώ… ΘζέψΜυ Στίϊΐνψ6 Στυ…+|7ω Βαν» Φωθ… βαΉ'ν1Η Μω…ω……………µ… ςςφωι Αμπάς. Μαι Λοιπά …' "&"… 60644)… …… "µία, PAM dqm‘m- new. κακά-ω 01.60»… τα… Γιάν… Μ1ώνΆναικωα "|1 µωβ», Μα…… «Menard. _ " ' Λιθοµα…# Δ- Σι€υυ?ψ΄νω- 8670) η Η - Beau-m AXC'rf‘LOVH 110€ .| Ιωνική χ'αλκυψ…ί ΥιΛι:ι΄ς'ή µία ΝιΝή Λαών". "(& “new ώ προφ. τ…κοµ…εκ ι8€2 |»… τι ΜΜνωι. Η… -ν…|ηώ . Αιώνα; ωΛµ'ιδω… αµ;-&…………… ! ":… ο" µε". "Η &! '33 .3‘ .." …π '…" 038 "Η '40 '44 '" '" .4“. Θανάση "αγών" : ξψηλα'ν…| [Τω-χ…! αν; 6.1… |… ΙΒΜ-Δ€α'…φ " 1 . ρ γΜ " 1 κ … µορφΏ ".… "ωδές… ων &"… Μανιάκι ω &… & Λάσα-η ( . .. " . '- now-'1‘. ΑΜ…. Amy «ως ΜΜΜ Μια"… Ραοδ5'Γ4ι13-ΨΜΙ Φρα "φαξ"… ΧαλκιυίΨ «πάθη. &")… '…" 6…"ώ ΗθΝόΜ- εκει…" ενώ. φρανιφ&ψ(μ, Άνα'ΘΜΜ "α!-00801. Τωλψ4…'ι πάω…" Αν "Μα…… αν; µε… " Η " Η η … (Μ……) ξυπναω… καµµια Λι.:…,…ιγ>…ω πα…", µ.……Μ 136'}- Δεν?" Μ &… Amway.» Άµ-[,=.€…… &… "&? %….» Δασών Με… κ…… &… Μ………ε µα……- «των, 1300… δε"σ…κ΄ Κ…… Μ… mum; Μαώ. (ωµά… µι……ω)… Ηθών"… .. ιΜα……α)… από... . "Α ϊον ια a ., υ…"! λύρα…. ΑΝ…-'µαι? η…… ψιλή… "…και: 1816 Με" zm’Mo . χ……ω…… …. ",…" …… Η"… "Ζωδια… Διάκω Λιθογθασι'α Ληρ-43η . New LeuucneIMC‘S |)… [342 Η " - Λ…]… "Μουρ.…" . .dM Φα… Μ…ΚΣΜ Μ η , ., ., 200061 ΧΉόΉ΄ &"! .' 791 m &"… -Λ .… υπ … Η . .. .. . Τ…κυµωι1 ……ιωΨ Μα & η : ΛιόυΜ|΄ί Κα…-Ώ " , ." με……ψ#ψιη »»….…………;ωΐ,;:;" | η : re. “(71h [Haw—mom 'ίιφώΜ…1η |. Δ .' Λάλα-α λίΦακηι΄Λ Εθν6ζΨΜκ# "να"… , Λ Η ΄ Ζώα:-ι…. Ψι'ωγΉ΄ν'0 Ρ6νΜνώ 48% Η … ' ια. ΥΛΗ-9960» Envy-aw tech-«M FIN-w- "»"… λαικο"… Δια". Mama)». πινω… Αργά… >…» . . , η. . Λ…… ζω…ω.',-. Ν ___..- , . '! Άι…" "…' ΑΝ …. "θέα "Με". "να… τα… Μαζι/(ω . "μια"… Όραμα)… TIM/Vishnu …να " οι ] "ΜΜΜ"… ωμή… Λι"… και Χ!… …για. "(µία ,Υωχοµα…η σαιτ. “IAN . " "θα. " Ν . και." "αν" Α. µια" " " " "-.! "Φανή Διαμ….» Η…… ουρά ""…. Δηµ…" Ξ&ο λάµα]. ."… η η . .ί1ιµΛω,.ίΜΜ Νεά. θα… µε,… Γ"ΡσνωΨ Λι δομή:… τη… ΐ-Χο1|ηΜψ, hymn. -." η. , Ά ! | . …- Μοντάνα .…" Anti!” ...... Λ")"-"Ο'ΨΝΦΌ …. Π……» Ζαµρώ-99,. . , ,"… Μο…… και" […αν τι…… … Μακ; Inc—vow»; …. -.α-… - …η, _ .-..….ς, . 80 . 8! ". ο ", | . ι « . . ι I . , , . . .. . 1€:€= €χώά ΜΜ&ζΝ Σο νεα ένα…-µµ ν' - &" {Ufa , "αν . υπ': … τ 33.8ΐ……ψ "ϊ "& & " "Άγ.- [ μα…… …. . Μάι Δ… ,. ' " ν΄ µε !".) ΜΕ;Ψ & εΕ6ακωζή … '1 02 03 "5 '6 ? 08 ‘9 '10 v11 .12 '13 -14 ~15 :16 '17 .18 019 020 ~21 ~22 -23 '24 '25 '26 '27 -ΆΔ.€…λ…----- …. -,Θ.ν3ι.α-κι άµψψω--- ..-,, …. .…------…-------… Λεµπ-Δ ίνα…» - -- - Β.οζαγωκΔ-νυαΜ-…-… .… ..… --, ,..---,-- ,----,-- ;"… .'Ε-γ.ωοω-. .… - . , , -.-- ……- .ΣΩΡωωϊ…ί.-ζυ…ιια- -- - , -, -.. Β…ψα'δΜ λαο…… - - , - - , . , - ‘Imavlj' έσω1ωψη… . . -- …Τ-6μνιι --ΥιΜιδ…3 "ακομη - -. - - …αν"… ""ως. Η µα…- & "αν: ζωµό Ρο.ι&ι.ΌΜΝΉ. Ηιψωι&Εώ Ρον"… :» µια…" Μ…:- "και: . - --- -ΔΜκ……ι Λιµνη, Μ…; . …. …- ." -- :."οµΜη ΓιΜξ98Μ -- Δ…πκυ……: Άχυροω»ρη σε Ρο&Μι µπες… , -… …,- υ, -- …. -:, tapas, Mam“; , - ,, , .-π--- - - --.'-Ξωμψι Η"… - …- - ……- --η..-- ,-.---.' !!!… ΜΜΜ… Σειρά"! . , --- Μαη…ω"υ ο… Δεκ… … … Μπ…." Αγω- Μπακ-ρ- 184€ ,, …γΜ4ψ ""Μα Ηακι.ψιμί. -θ€ώωΐω :… Νά") "& ΜΙχαµ(ωη Με» Νικολάι» .Τωω……-… 43€ Μ.. _— _Zhwcym-{MJALW µ1µγ.τ-ς.. Άν,Μλωι α, τα… Η… %- -Δ;ωψ….… Μι…πω…-.-Ωοη, , - .. — Δια… τ4µω.-Δ……ω…µ-…- --..-..--- … ΜΔυργι--, , ,…-.-- --… = ( & ; '" ι,4 .… . Η…… … Ν "Ε+Μ * …". **…- - ΚΑ…-Μ! Αν "pl. …… Μ'…" :… "… "Ι' :…»… …. …. '10 '11 012 13 ." | 15 ο 16 ' 17 018 19 ο 20 ' 21 . 22 . 23 24 25 '26 ζ.ωδραφική 12! …… ΜΠ:,ψ. , , .--,,- ……ωµ…ε…………ψν , ,, , -…- , …… "Μαι". Λεηψι>. ……ς…….,, :… , , _. , &&"… ΝαΜΜη:ωιω,Ηµ…, A ,,,, ,, -…1Μ,Β*µχ1ΏΒω:,Άν,.ΛυΜυ)ηω, Ν,ίω,,(,λ(πυγααυ) ,- , ,, _ Euymymm δίψα": Δ,ιοµάν>ι|.τΜ…>ω. Άνα": Με! . , !Δ-νιαµιΜΜα: ω…»,…ω……µ…ι…μ:, …,, ,,,, ….ΠωγΜω- Ναγ#.Μ..-ΒΝ:ψ;… …- …,-.- ------ …Άώκαω ,,Β…η,«,……,'Λψι…, - , , '!....'_. A.L ,, --Κ ή,, μ,,, ,,, ,, -,- .Ν1]Μ.ίκα,ΝκπιρΜ -Ά6μι,4Χ!3-,- ,- ,, , ,… ,'ΕΞ,…Δωχομωη!…1ωΆολώµι ,18Μ A . MMonyc/dih mm» Το>ο'κα. ΠΜ- ! ,, …φιρ…-ω 00>κιδµ,4352.-.Ή . ζ… ,,,, Μαζί,... -Μ,ΒωαιιΔΏΣ AA 3. ,… , …,, ….χ…ι …. ……ω…,-, =,, , ,… Σιά…=ω…Νώυζω:Ώ…υ……οΜ Ξ… ,,,,- …,οωω ,…τ. ».…..:.ι'…;….,- ,; …. Muunxqeumlaiéiaau , , , …,,- ,; m o. !!!» ηάωιψ…,,, ,, ,,,,-,, ,, ,,, . έ…, ,"… 0Μιι8α,,-, ,, ,, ____ ΜΜ6…… Γ …. 1…ς,,Α…… α,|, , , 4-…ζβΐπξ-α-- (- τω…-ΜΜΜ… …;… …- " Δ… + α ( _ , ,…… _ h II η _ ..… .,"ψ.-.… Με! 5 n ιών Λ ,. Τα ι ψΝ4|Μ … οι 3 μ λεπτοµέρειες Μ… µου μµµµµµµμµ ασυΞ»ωΞΞΞωω4ωψμωωµΞ "| οφρσ>αωωµ T n .- ψ…-,Δ.ρ…>ω .… Η " …. , ,; ιι, , .,,,,-, ,. ……ω,ψΔ… Θ……ΔωμοώΔΙµ ………-,Μ, , , ,-.. ,,,, ,… A WMLAxemzmm A A AA . A A , ,…,,……………ω……… _ A --…τω»Ψω,ω.ωά ψαυιοΔ…- ΔΗ…- _, , A AA_,_AA_A u n n A .", .A ιί u Η n It , , ι! , || u n . ,", , |! & >! " u l I! u ΙΙ,-,, , , " .. |: , , π ,, A ,,,ι,, , η u !! ιο n , , ' u n µ ,ιι, - - - _ ι , , ι; . A , , …. ω…Μ…Ιµΐ n u u u ει ;. " - …- …4ψ…ω»,πψµυω Η… πιο… , , | n L M n o- αι ,,,η,, -, ι, ,,, . | Ε!!" |Η n , .. ι. _ ", A g n n a κ ! -,Δι… ,," , π … u !. n a; ", , , "., ,,,- " I! L n n ., ,,,," .ι-,,-, || n (I ", ,μ…,Ηµ,,,,ι| u …… ,,, !: Η so 34 3! 33 "I 3 ! 3 | Μ 38 Η 4: 44 4! a! 44 45 46 48 Η ,! . " &. n l ι . …… Η… ,βιΜ ……ω…ω… " " '! ". .. η η # 1 |; = |. ι = . -!-π!"ω ΑΠΌ |(Μ610νΗψ-, .. .. …€……µ …' -- Τα…"! ' " " " … -" . 4 .. ! Σ .. .. ι'. A. .. . '='.Νιω……… «mud/“946105 ΜΜΜ) ' . ΜΜΜ II . " ζ,ΜΜ-ψ- …… Η & η η … 6φαντική αν] φωααωµαωµ μµμµµµµµµι- ΞΞΞΞΞΞΞΞΦω…ωαμωω…ο Τρόποι ένα"; αν Θεµα:… 61ςΐξζω…ιΈ΄…ςµζξγςλΉδ Ζωάκια σχεδίων Εµίν… ύ4αγψ, προςςξυ;-ξκηκΜ 7 7 Κι>-ι'… άπό τα Κοοτι'…ο'ι' …ή ΓιίΜµι.…ΨΜΑ µε; 7 "ΠΑ…… ποντοι… µω00ωλω µα…… γ.Μ.Α µµ; Κάψα" Με το χωριό PaOSLMd1_ Υ. Μ-Λ Ν'4 και… άπό το Κιοτι'…οι' Ώξλαµ;… -ϊ Ν.Α N !… Θέµατα από: ΜΗ …… αν? :… |α)- όξω…" ammo) 1ρω|ώ…|(9. ς.εΜ;ω , "Ας "Μάχα Χα)… ηµων?) Άμαν-901 -κΑ n. N:2(V.n.n.)77_7 Από… am; 16 χωριο Γιοζγκατ.1.Μ.Λ.-Ν…'3… αν"… παταω… ύψωσαν Δω- "µου… να… ζωικών…" …>φ.ϊ".Α.µν >…" …: " Κωδ Ρως,/30?- ,….3…,'!-,4-,Ν,-ζ, ,,,… Μα…"… θςατω'ΏΥ""ζΜ τα… &;8ώγω &: & "τα… η…» 1.η.Ακ;…ιΒ ΑιαιοδΡ"Υ|… ΜΝψ- όπως»; πινω. Υ Η. Α W (ς τ…… Ρ"… Μωβ… "ΜΜΜ". ΜΜώγ1οψ+ξής) η…" μακ." Εξω-τ 1 Η & Η." "|"! ή…" Φουκώ/Με … Άλι; ζυςψµνωΜ>…. +. η Α…… [411 …: "ολο? 6…" . Μαιν ι… γµβΩΣξφέηψΜχΜ >]… Ψς!ξΜΙη …!. Η. Α .-Ν.ζΖς- 7 Τµήµα µ…ωΜ …μψ…ό αΏό ια". Vanda-(95119.7 …,"… .ς.1ς7 τ…… “macaw mourn: &; ώΞ€ε…- γ.&µ.ιν…Π- -, τµίώ όωίμΜά΄Μ αν ΚαιΜ(%#- Διακοψκ…ω΄ -αόυω-α &". γ…η,Α… |" +?- "|…" αν…» από κ φέτα "αν. (A T.).7 ΜΜΜ δι'ψοο από το Λιβάδι οΧ9τ…σν Υ. 707. keen-6m Μωλσωα ΑιοκοόβΗΜ"Φ΄ θά…" από»…ν δεν"… Υ Φ… … Μιλένα…" ω2ΔΜα' Πωλ…" Υ.Θ. και… επί" (όλων έ…; 4» αρψ0µ. Λ.1.9.…Σι…>.2Μ Καµµιά"; το' Μ…… . Λ-Τ.Π. «,»… και… 606 ών Ρωµανό Απάνω "#0. Διάδρομοι άπό τα" ΑΒΜ…|Κ Κιάµος» 1.0. !. Νίκων"… ΛκλιοΡαΜκω Μ>Νγω 00αγ166. .Τ!!ύττκ Έ-ά-Νω βάζο-γ')! Παπούα?) ?ε…έΜν v.9, ΜΆ!' άπό τα Χωριό 'Ανω)… , παπική Άλμα…» Υ.Θ. Μ..-… … Taya'ela &"… ος+ιοχων'Μηαρρ.… 33111133 ,… Χα)" {and τα Μέτσοβο… ΐ-Η.µη _ 7 77 "µε… …' ΜξιΜει &… το Μέτωπο. Υ…. Π:; Μινψέψ1319 Ά…ν…098…- , QUA- & 1%!" έσξεψήα Μωβ-ν. Για]. 4 Μαώ τι κ-ψ…ύΜγτών έ>…ςέΌΔ 6100» κ.α. άναψαν…- Σ>-ςξ…&Λ guuown'umw 13470qu Χαλ- από "…' Σ-τιµγΐ?ω πα…"; ΡΜ "197 L367 … Δλρκάτμ… ,…" … ___ _ … Κουμινα-µζβα10- µε…-ι….» ιεννωω…ΜΜκς- ΤραγοραΆΙωο ταγέρ! ΑΆπαυει. Μυαλά (4ιτνώµοω).- ωΜ Καθώς ξανα βέλη… Κανα»… («fie/mm)- |… " ". .. Πλαµαεώι άργ4λωώ !!! &. "όρΘιώ ό0γλλΜοξ Ριγω'ω 1344…» αν…" ύφα…ο … ___ Λ€ηΜβ€εα4 καπ-τω δώ dew/v.6 υοαπω || η *! Λε…µμω Μαντώ &»… µμ.…) 908:6: |?ίρΝΜ΄ύιΜνΗΜ- "λ.τ. . Γωγώ"… Λ…)…» υ44…ι΄ 616 Λς|έφι τριάδα-Μ. γλυπτική 15 … . omuaupuww . µµ Η… :» ω … o o 14 15 16 17 18 19 o 20 .217 '22 ο 23 a 24 o 25 026 | _27 I 1% τύπω; ενώ "φ…-;…» γώω4 και… µµ… Γωνιά… 24τ3€ξ1- …4365 1ιΨή(Εθνεθ Άµα; Δηµητρίου Ν(σχωει'ω 1368 +"… "ενώ "αν… Ξ΄ωιώ- Έθεσε. Έ — -ΣΧ€δΧ( λ|Οα»'Μνψων ζωαΜώων- Ado µοηκοι-'ιιά. Ωανσγια Μα):€ινΏ€Μ Με; Λ€πΜθέ΄&α µια… Λγι'ωΔαρΗιριω Neon-N39 14€"? Μιλ"! 2ωηιψο!?ξω7.ξωφο| . ΑμεΑ ?0ι4Έι &»… &"! u u : Θα" Μπρμ'ι… τη… Abe-glam Λα"… ιζ: …;… … υ % … ΜΜΜ… 7 u …. ως: η … 7 . : 'Υπσ'ρδψρψΛξωΜφ|(µµΝκ! 114€ " - : " - …" - … 19% Mum—«m &»… ΄ω β€όΥΜ'ΆνΌώΜ0- Άγια; παρά…" µάγων"… ι?06 η-ω … 2α΄Μω μου! : 7 .. … |κοί Κνθθ Μάλι…. Αγιοι ΝΜδΧαώ- Μέι»… ΏΜΝ (81? "ο… µΏµτ…ω Σωφώ Σάρα»; 7Πχνΐεπς' 1830 Άνα'Υ>νθ" Με" - Παλιό made πω…- !1αο"θυ(ο 'Αγ.΄ω ΔπΉΜΥι΄ω. η… !?!- Κ-δΥ-ΧΜ΄ ιδεα! ΑΠ'" Ν€ηα)ύω θα'-190… (23? "οι"… &… πως"… 'Ανω Για…» …… ιζ" '86ωπ:ηώ ωςµωπάνώ-Δ04Η1 Η? ΛςΠωβέψα νΈξΩιήώ ενώ επ… πω Ώ|αν1ΐώέξ»; ψΔςΞή# 1-…--υ- " " " " ;χςλ(αΜ Π-λ|??ΩαπΏ "440ΝΉ ,, … " " η "η?" (των…) '!6ω1ηΜ' σπα… εµ :…" ϊκυ€ωνα΄ "ε?-ΜΜΜ. "ψέµα αό>ι1ς:'|'Τ-;ή,"ξΑ693Ώβ- …- ΄'Σκυςιον6 "ΜΜΜ . Λαοµκα……΄ #0… "σας… Σκύρο.» ο ,, : » , τα '" ,» " '" . ,, η 9 Μ ω «: 4ι #» Η! 4! ε===9€ε=έ= … ;Ξ… … και" αυπνία: &…»… Μαι ενώ. Name. ("ο τον»… "…ο Η η 7 7 u " . ' " :… Η …. "ηγήθηκε… εδω… και". " - "ΕΞ;τ&;" … Σπάνια 636 heme. Agogdqma Half!" (3-9. twig _an'whéffia τέκνα… Ά… Μπα) - [των 10… Μι - ? Λ"… ΝιηοΥΞΜθΗιγΐ1εα] 1?" 7 …Ά-ψ ΜΜ'……έ'ΡΨ- … . κ Δ-…Δ…… _7 --… κ …… : Άντα "να'"; Ώεωξψ !!! ___? -.….…-- -" .---&"ά.…Ε…€Ξ…έ… -.α - … … …- - u ΜΜΜ. "606230 Ανω ΝΑΜρΜΤΨ Α … . " 83803991!!! &. -ΐΕεω ΄ ...... .. . Μ… Μ"… ?"εΞ€Φψ… - Ο . η " ι 7 " " Λ Πω ΜΟΔνκε.ω εαγω:νΜ - 7 q , "ΠΟ ΛΉΡΝΛ- Λ (606; ΑΝ…, ξ": Βπχµ…ςνο Ακου"… Με»… Πάνο"… ?6#ι?6ώ…. άπω-ρ. Ναι… που… Μ.ολψ…ύΉι…- VM‘:m- ΙΜΟ ΜηψέεΜ π…… ε…… Άνε…Μ ών;- … " | ο Όθων»… "θα… .….….-……. - … ΜΜΜΜΒΜ… …-…--- ΜΜπ…€Μξ… "" …. .. Άγκα» Ν|κσΜω [ΚΜΜΜ |-848… ΛΟΦ€|αΝυ'ΜΜ δλυΜιώΜ6€Μ amazon/a C Μωω) …- "|"? ; υωαωαμωω… »… ΜΜι-µµµµµµµι- μω€Ξοωωωααμωω…ο 88 & ω T να '1‘ .……… Μ.…!ιώτ…ι (&) …-.-…-... ΜΜΜ… .Λ..Η.Β.Ξ. ____ . ψωµιά-.- . . -.-………- ΜΔΚ΄…(3) … -ΙωµΜ (η… Μιά… .…Τω…κ»ωμµι - ...τωω……… (ς) Νοµικό "0860 &… ……Β…η (:) (όµως (η Μο…… Με…» :…" Δ€63µ΄ (,) .ζ…!αγοτ…ί| 0) 363… …(3)………, ,. ……04ω……ιψ… .- …Δ…1…ΜΔ&ΝΜ Μαλί (8) . ΔΜιωμ-…Νώ…|αήώη ". ……µ… .. μ….α ) ……Ά……-ζ4)…… . Δ…». _ .Αω'ω:-ικ… (5) - …ιωΜ…(!] …… …- . .… Με; - . . . 2 I 19 30 ΔΗ 38 33 39‘ 33 3 C 33 3| " 40 Μ 4! η; :" 48 46 43 " " % ." πρ…… …";- ...... .… - . . .… » , imam; …. .. Λ.1.Μ; µω>νψ;…ζ .… ….ΈηγαΝ&ν'- 4…-Μ……… …… … (4,1 ϊ ΒΟΛς>ρ. Ρο!!!" Ω) &&")… …… Μο…… … (ι! ΑΜ… … … Μ(ι| …… θ… (ι) …β.Ρ … [Η … &! …! ; ".!!]!. .ε":…- …… wimp» " ,! 84 {me {900' ' ΌΦΘθΌΏΏΜµ που µμ…μωωΜµµ "|! ασ- " .: ΕςΤ.'!ΜννΞόπ- "Ιωάννινκ ("&") …… σ……ε# ……Μ-………ψ>ι «8.5.3 .. &… των … βε».…έψ…-Ξψ :n:__n ως ΌοΜ…δ€Μο… ως? Λο-χΜ…ό _lGu'76mf_7£\a¢omn_o] βυθό?) ά0κσντΙκώ Katheu- .67070f'60p07 ne‘rpwwn ότι» 2α.ψρι -ΤοϊΧω &" Μαλάκα Μαχόνευ gunman! |…» 7907¢Wfiv Γή"?! … ,…-… επ…-Η… "µία Ove‘évme- '-Β-6ώηη1α 6Π΄Τιώ-. κρεας Πω…*ν…… 451335 %, 7 7 τοι-;ρΜξς σπιτια Γκ»νΜΝ>ω Μαµά; 7 Mamba ΄ο&Χα'λ…νο Το-ο'ι'1ς|ω,"ίτωβο :……ι σιδωίγ…- Μακα9-ι)ψ!!!!Ξ!… Λ|'µγο Εζς΄4Μ - Toshtuo— Κόσοβο ς-χζ&α ιζηαρώνηω θοαντών 7 µ- - Μ--ΨΡΞδά Καμάρι)… 77777 — …' "……-Ρό-Μ&.- κ……- - …- & 7 ι… ΑΝ…!"- "Μάλι _ __ _7 έξω;… &αώ.…ΞΣ?α…ώ _ 7_ 7‘7 €ωεΛά:μ …να… από το Αν0οψει. A(n_‘lo|0¢'(¢o7d βονόοοΜ χοΝώ ΑΜ… 3 39 αν ενώ… τα! Πισω", "έ…"… τµ ούζο και"… "επάνω - 706177019; Τµ4Νψ our“; Μξθοο βω- Κόνιτσα; & ζάντα…» ση… … "Μάιαρ… . Τα… δωρο " Ο " u ,! 388 888888838#8888 Παλιό ύφοντδ … ΜΜΡΡΘπ ς? ΄ΑΠώ Ν…»… "θα"… . Η»… "Μα…: Αγ… ΜΜΜ…- µε…" |…» Χ#ΜΜο (He-nape»- Μια "Ενα 6240! 2. πως Δάπεδο Άν… Μπηκα; ωµά)". -ΤάΏΜλο Αγία Νι…Μον ι. λ(ιιωμέρα# ΜΜΜ… AW“: Πά…ωΞ ΜΜΜ)… " " Μ " η ι. ,, Μαώ 1ψ…ωωΜ-Νµ'Μ η…" 'Ιωαννι'νω ΤονκοΗά4Μ Λ"… Ναι»… "Μωβ: " κ κ " ΜΜΜ6Ν'- "άφοβα . . ., Η…) . Δ'0""Ρ"""΄ ""Η"…" 1ΐ"Ρ?θ- Π-ΘθΜδηω ΆΜαψν-'Ρµ κωω……'.… 118? Δανών… Σηάτσ%ώ. Μλ " κ & η Με"… ""Να? λ"… ΓΐΨΜ΄ω "Η έξ ‘Iwawivw Δρυμοί… να: β"… and ΏΜ+φύτη βρε)… &… Κω…ώι. 1348 -Λ Γ6΄ψωα στο 24%?! … κ η " κι άωλα€ά… … 2010… Jamaica πω…»… . ία "&… έω8Ν ών " … η [ µόνο Μψωα) ΓιαννΙω΄π … Με… ει" Μ c'r vva'w Wit/161‘ ΜΜΜ -'Ε…΄λοΜ. ΦΦ-ΙΦΌΏΌΜµ … µµµµµµ Η 88 " η Μα…-ώ "& 806…» "οι"… αποκλίνει Νε… Η?" Μάρκο.) "ή"! ανα-…' ένα"… Κολορρυτω΄ν "νικά ένα… Κορεά"… Δίλοφο: τ..…." ενώ… τα καµιά 0ψ(όΜνν"= 'Ανω ΝΜδΜΩ 1330 Κάτω πεδινά.- ("Μακ ο"… 04006 "& … 'Ανω Πεδινά u n η οι : Άλώνι "αν" "& Ριδοβυ΄Ώ. Εάν ΠΗ…α' Άλαν. Άλυ… "ενώ “mum- Huuxa’vu "ανάψω": την"… υλών… Μαυριγ:πη τη… µάπα! Η" Η…" (πως οι… κανω… "ως… leukaemia) , hut-nu" θα"… n : δεη-4…- βμΜ- γε… "Απού" Πίτα: (kiwi-ax [contain &… σ'…φ…ηό των… "Μην… …'σ…άλω Παρί.- πλακα σε" τα'" άπνοια …… Μα…"? αν… …' σας…» η &… Μο.'ΜΜω6ω'- gunnery-r Άθως"… …Μ…# "ακμών… πάντα:… …. "' ΜαΝ|Νι'10: Μ>Υτ#|'Μ Φιλµ…" τω…….ς καλά;» µοι… & n mm Πάπιγκο: α……αεα… ως: πεζούς; "γαμώ α…… ευ ΜΜΏ'ινι …για» … αθώων χακί-γι 676 Καηέ66βο ' Άμάι06ανο λα… ΛΜΝΉω- άναψε. Μζο 38388883€83=ξ€€888=ζ3=8=888 .. α η η η α " α κ η η η η η η η η κ |465 " Μ " η u 'Ανω αν"… Ν…)…" ΠΜ " "η " η " Μ " " " |ια΄6ηο "άν ) - Χαν-ωﵫ4 Μ σαν……" Ζωνών) : Θα" µε. Η &… PM) " λιμάνι …. ΓυαΝιΝ#- Τρί"… παραλία Χανίω- ν…" ')ωανν1νω- ΑΘΗ…» δω Ρέθυμνο Δ µας…) αν 'ΗΜ…)αο … &"! Χανιά να δ'…. Σάµυ … "Μπ.! '- Yenofi‘fl‘w‘u “'9‘ τοπία .— coon-amatheomw 10 11 12 13 14 ‘15 16 17 18 19 20 21 29 23 24 25 26 27 Η "Με; Πεµ "μια… …φΔ…ώ, .»-ι-.ι-ΜΧψη ........ ;- = "|!!!" …… … Α… …η-- -1-Ά "ή"- || ; +. : -ΑΏΡ….. ….- ι… --ξ.-…µ… .- - η ι -- .. ……ι- --- , , & ΜΜΜ… .Μ…Δη--………… ---. Δρα: _. Μ9Μα -, -,….-…- - _ - -ΏΒρ…|ι…………- ,…-- -- -…- --- --- , …ιω…- …- -…-……---- , - Μ…)" ,- ……)Μτώ.ω- …… ,- ----- Μαρω! !!!! Δ…… - ,…- =====388€ε3===€= : ινϊ.|.|| |! ι|ΟΛ αι, -... |. Μ…… τέχνη :" 1 Malaria": -'Δ….ω:-γ…-(νω&υ ως… 8." Με… 2 ! . n ι " … ,! 8 ; -- * , η : u . ._ 4 . u . η κ ., u …… Ν 5 - ι α ., ….. * ___ ι. I; ……ιι η ;, η η 7 …-υ …… - …η--……-η… οι …;.ι - … …" - 8 …µ- - -… "- --!-.…-ψ…Α - 9 u_ _44 η .! n ΄ - &, -……- 10 … … …… µ…; -WuW_____ 11 π u a ιι-…-… . … … - …. 12 Ωα.66&η…-δ…ιψα Μ.γµκαιι' ΑΜ Θεό…. 13 Anibal. ΤυχψυΜ----…- .-… ,- - … -. 1-1 -. W, -ι…-ΆνσΛΩνεί ----- …- - -…- ,- 15 Wk, …ιι…-.- , ,- --…- 16 u..- --4………ΆΜ-8; ……- 17 .… …..ι …… ' λυαιωμ'.φ-…… -…- ……,… 18 ……ε>Ψ…ωιπΜοΜ-…Μµ W - -- 19 …… --……--…-… 20 η ! Ως!&!μΜ 2! µ . Άνν-ς…-- - ---- WW 29 η.…-- "ΚΨΞμ-굴 "για …--…-.…- __ 23 ……--υ……Ηωι…νιΜ…-……- - -, ,- . -- 94 ………µ-…ΕίΝΛι-Μψ-…-……--.-- . - 26 u I! Λρ…ΩΏΟ!-ώ… .-.… 26 n ΐ…µίΝ ……………-……--……ι …… …… " ι-ι… … ΓΙ…" -, -- - - ι : … ι α ' λ… , , … '. βάπ1ιζΒ ι α = |)… .. . : («Μπιν ΑΜ! ' Μαιν) Καζάν ' 'Λν.'Ι…… Ωµ… ! .. .. : …αν: με"); .! . n a …' Ώ|Ήµ΄1ς|! ιζ? ! η ι .. " Η: ' ' V f“: ‘ l h . ϊ : ο "ν :=υ=υεεεεεέξεεε======ε==υ Η΄ ;; η η … -------- … 4.4 " Η» 4 --= …,… 7 , - | 4 - … . -……… ; …:-Μ…Μέ&δψ … , -- , : 1 … … - "9ωµ,Μ.2…… ……--…… … … Δικά." Ελιά»; … , - Amt. Wu ,… Μ , ΕΜΜ.-……-…-…- — .— Μ " ΄ … Λ & i …- .) .. .ίΜ…έη - …. & Δ Μ 4 … ς ! ειναι:-ρ: .: ΜΜΜ-…41α4µψ… …. ΄ ' ΄ Ηδη΄΄ΤΗω… ' | .… '… ω !… πάς… Αν…-άι !… "θα". (μμ'… Δικά…) … Μικρές ένότητες ΨΦΝΦΌ|ΏωΝ.Η ΝΜωψωΜΜ ωµµµµµµµµµ ήσυΨµψψι-8004ΦΨβωω-Φ Μα… και»… ( β|'λ'Ω:Δ κεφ.… ……ω:….)… …µε"… να… μπω "αν: Λ(Μ΄8Φ Με" Διαμ.». (βιβλίο), Δηµ.-΄) Μιχώι)'Μ6ωω: ΔιιµΜ.Άµα αγαπω: (κακο… :… - Με μια οι: Α (.… …µ…π…… µία Μάκι"- &… …ι-ίιΛΜ µμ….#ηα…α… Λ .Η-β-Ε. ΜΜΜ-| -ι . η η η ...-ι,,- - η “Cynical-Aden. Munch-neo- {um-u: «οι…» "! …3,-,- Η ι η η W &. κ η ω & .-ω-, " κ η u _ fl Η !! η η . ψ…Δ.αοτψδ "Ναυτίλ- "ό…! _ .. : u ι&0 µυ … … Μα…,- ..γτφυµ µηλ- Η") Α Με …και. Η…... Μονή Μαώ Μπλέ… Με…" ,; ,,,-.… . -?οχοµαΜ. Μο.…" κ.μ.», . ι … …Α- ι Λι0α…γλυψο …" "µην…"… 4'61 … ι α . : . "πως… "θα ΄ -ι----ι… ; Τσ'Χ0…ιΜ "η… ά…; 1140 Δ…… .. .- Λια…»ψ. …»… πω.-τ… τ……ω……… (… " -… … " -…--:Τοιχψ4ας … Μ0νΝ- "από “fl- ναι……» "! -11-..!.………ζ & …η η η η η, . _ . ι : ΏΏως. "". Μ'"… 4…" 482… -Δ---- .. . |. το (πω;… η η η η WW; . .… , 1,οο…ο Ν των… Ν……" , "οι Λ µΧ ΜΜΜ ΒνΜ'ΐ…μιω Μι χα…λ(Κωνμέι'…| (Σαξ ! Άγα…6ι.'ν µ ι. .! ΐυ'Υ0ΜΜ| Ηΐζ΄0Ν"" …ι…εΝι6661, 'ξΌ"λο "Ά… ΆγιΜω Οι…ψνω Λ(ΛψΐΜά ΣΗΠθΠιώ Μόνα-ν Μ΄… Πά€άι'7ζιµς , Ζι:Ήό?σ Μ… &…" ιάινια…) « …. …. ΛίΛψ€μΜ ΜΜΜ… Σι'…α.αι…ιπα,ι % Ν… Α…… παρα-Μέι, κα…", ααΘιώ Χανια ΐονψλιω ΩΘξά Μάκ€α1 Γςςι(α|. ΣΩαι…6αι…. ρ"…>11 6ρ:ιπ.ώ/« Λ ΕΜ ". η η οι " ψ .. ΣΜπωπ:4γ… Η Θεώ…" η Όραμα "&… άλωσή Έ)… ΦιΝ0Λι-)Μ- Άλ(+αυ.'.φ.Λ;λιι. «« |! Η η ,. ϊ .. α " ν +…» α Η η .? Σχ€Ώσ &… …… υαίν1ω ("κώμη 4ι>……0"Χ +00(ωά καει"… (Να). Α.Ε Η…". ., 20Μω (ιμπν Nab?!) Λ 6 µια… ΣψΛωπ:.&α> φαει… ΔΕΗ.". " … Λεµπ. καΐ6€Ν Σ&(ΐ4α΄7(αν| "η …. ΡΟΨΚ'# Θάακιη ΑΕΠ"… 9885333838 Ροκιω δΛλ(ν . ., == ρσ#ί΄4 ζιΝΜ Π'4ΨΜις%µσω θιειµ)€ιιι'ώ' α' 'εκκΜ6ιαετική ΜΜΜ… "| ι1 02 O3 .'4 '5 ‘16 Ο 21 22 23 24 25 26 ι 27 και… πειωι-ΔιωοΜΜο…ωψψ… αοιδ…---- ;ω……αψψπ… , W W W .ϊΜ6ηα . , τα… …ι…ρω - … W Βλέπει-Μ….- W- Μ…μω----- WWW WM. -4-+Μθ ού)" "ώμο… Μ …ΧΜ---,7--- Μο..χψιΉΔ€'Ν5-ΜΜ οριακών… Ά… -ΜΜω-1 (αν); Μ.; μ'0!νω…ώνσ…-Μωωω ψ-Μνψει…σανω ι, ,… παρα; , …- - WWW WWW Μπιγκ-ΔΩ… μ…- πµ… Μαζικά… .W.WWWWW Μ#Ο---ωµµ.-άωω-Μ-…οΜω --,…-,---, WWWWWW Με": :-ΔΜωμ… -12µυλω-τιζι"χ…- - WW WWW . ' η W a W WuW W W W W W -, WWW WWW W Q WW W“. W W W WWWWW n Β-- “W “W ,- W, W WA |1Ρ0Υι;-,- - Δι ΜΜΜ50πβ…… -οι…ω ____ , ....... W --ι-, WWWWaWcLW W ι.- WWW n IL I. -… Η W … … .. "Β…-ΝΜοΜΝ-Η5Γ- & µ η. n _ W. WW Θ΄.-€ … WWuWWW Μπομπ". , WWI—WW ι…- 9 | _WW IL ! ! + η ι . η ! Η ! -.η ! = σύμρονή "φάτε"… ΟΦώΦΨΌωΜµ "κυριου… μµµµµµµµµ ωαυιψωΜΞΞΦΦαΦυβ|ωΜ…Ξ Μάι-Σων 2009480 .Λά'ι'ετι Ζαχαριά Δι…- (να… µπει»: Βινωεψη …ο…" Λερ"!!! ……….ι τιρ.γψ1…α……… !……" _WW; : ζω?" "µα…… ….ιι……… , WWW W , Στη-Μι… "µου !" εψαξα" ΜΜΜ . & "αραιά. _WW …. . .… Η"… η = "αν" οιο'…ι . . WWuWWWWW ", , ,, να… ,!!!" z εν…µΜ "…να. . W-» η. , "Μ… &… ;Δι(φς - ι " Οι…". Παππά" W α η η ("μόνο WW ΑΛ… «λιπίδια WWW Δ… ο…" ""Μα Μ….ω ..-,--…--…… . &…μ( &… . WWWWWWW ,, ,, WWWW u . u _W WWWWWWW W WWW W: M .… || . . W WW Μπαµπ… ……- u 0: qWWW W W h-WW-W Wu … η , .---- W4. , . & οι…-.… , W Amway"; εγώ-;- ι………-……… .." "…-- ," ,… ,,---- , . WW|\W Wn ‘\ | - WW W n. λ,…- -. η,---,,- W ΜΜΜ-,,,- WW W …'…………ι …-…4……-…………- WWW—W- .-…- . -. -…0 η . ,, , ": Μι. ζω……Μ η… " … =- W - Δ; W WWWWWWQ. .… υ…. ν!- . .ΣχοΝι΄ KQCPQBUDWS‘K‘QAWW‘DLJW . - WW - -. W Σαρλ. &… W av . WW- WW &…» mmWMthmW . ……- ]ςωµΜ 4-Ν1ω-Ά:-ρ.'ι…- 3139- - W ….Μ--…… -…---η.-- . ..η .… .κ-…. .. Με?! ζκ.ψ4--Ηηη.Λμιώ- ----…- .. …… …;… ---ι. … W. . - . Ζαλαλν.9… κυ1Μ-.ωκωω.μ…ώ WW. . WW W Μι…ρ4ιΜ…Μί W... WWW WWW- W …-η…-- W. !! -.-η.-. .W .ω-.-…ιι -- Η'--.- . --.-.… WW m …ΐ…ω .… WW W: Χα» «' Φω€ΦΦβωΝΗ ΜΜΜ"… μµµµµµΗμΗµ "αοιµωξΞΞφωαωαμωωµο …ψ……… W - W ' ι - & ' ΜΜΜ 44:3 L …' ! …κι-----" -- ……µΔω) !! …… … Δ - …… µ Η n …: …. W. in: In M ; ι. u . ! µ . ….…=ιΜ… …… |! ' " 28 άδιοδραςια a‘ 28 ΌΦήΦαΏωΜΗ "(ο μµΗµµμµμµ ;ωξΞΞΦω-ιαωμωωµΞ 88 Ξ WQCILJWAMnWLrw-mlwto flu and; ΣτιψωκΗ …. W " η. ".0ς.ναµι ,":οηΛώσν WWW _WqWWWW. _..WWW. :θ.ν.-.-|ωΜ…"νόμιµα-…… . ". …… & & Εκανε) . …; .. . .... . : %γ. ενώ… … .-…--9ι……π- .." * .' Έ.|Υ…ϊ061Ν, W …!… ………………… …… …" η .. …:.ΝΙ"1ψ .-..ι---….ι…- …… … ι. .'΄ΆνιΤμγΜη Μνοψγδ) & η …η . " αι ." ΨΗ)4΄"Λι ", Our; .. JLWWWW,!|W_ … ι .» …;… …Άνα'ωα:µ …"…-……-----π.-…- . . ….……--…-…2τανρω(ι: …υ…-…………- WWW W.4_.4 WWW' 'Α"οΜ ..)-0. …. η… Α. " .--,… …: Χρυσό) … µ (gel-nu : '|ω…-ιΔ(αδριΓη …κ . …… …. . !...Άµο…ΔΜη - - …… … η ……… ]€…-ς…-…… _ .. . -..-4- - ., : Βεν-ψ "*… WW WW WWW uWW.WWW4W W -. "αννα…- ".… µα…. . * … .…|.ίµ……ι. .W.W_ WW …η…… δυό πω…… Μαι…μαη "η ά…. … …1ψψ. & Σαλί"… "μου)"… …|……-. '…ΩΟΜω. .… υΜψ…-Β- " WWnWW'Aym. Α…………µµ…Ω των… και)…" .ΜΜΜιυω. Άνω Νικόλα"). 1.66 & , W W W WW —W IQ η … : Θα………… WWWWW W .! . , .: ορ.µψ……---Μ… &… …-… .…ιι………Θ(οψω - WWW.-- …………-. Η Η 30 !! ει as so Η 38 1: 4ο αι η: *! α; as In ". Η Η J memu Azania …ω….ΔµψΠω Μ… _ M a H M u . Δ'οΥν:ι'µΓ|1…ψ… … η η |! . .. …!! α η… = |. 4 & &… π ! τη -" -! |… ". Η χιουιαδίτες ζωάκια ΘΦ-ιααµαω… εν… ζ΄" ; …Δα…Μ [ugwwlu- ΤαχομΛωη Άν "και" Με"… ϊ?οΖ 34009… ΧιονιάΣω |916 'ΐθ€'ι…ώ Παραωιτσυ manual ΠασχαΜξ…… …λιον…δ'ε . . . .). 'Egv Νιώθω µάντης…) ως…χαΜ8…- Χ-ι-οψέξΞ ΕΡγαιωωο Μαρινκδω … χιονιςΣζ| …'Λξ ΝΕ#4η- "Anon Άχιλ)µω …Ό€ντέλοοω ??? …ιΜντιιωι"αο;λ Νό…ΡΟΜΜ- - …" u u …--" η . ξ" 'Ψθ"'΄ µ.μ… αιχμή κω.μνµ'γω «μ'-ιών…) Μ- (Θέρμη ως…" "η ΄ΛΜΘκςω"Υχνη " … …η… η ». .. . .. ν…µ….'…ω Μιχ.)". Μιχπ)η,…';ωιΜ"|' Ηέ!0ναη Ν Μα..…. τι…ψ68ΜΜ , !!ιζγ…4ξι & το!ΟΚΛόιη…%θηΨζω Μικω΄ (Μϊ'0ιωΜ" "να" βίο-η. τ ….1…. …- - -… … η ..-.W WWW- "'Xd’f‘f Εξξξξ" ζ'& Ν……- "θα?! ΐιαυ&ξΜ Με: 04 ί1ΐΟ 25 ιι- , η _ …και…" Μ,… άψογα! & Αμα. "αιωνα- & n "θα") ι6Μιοµάςω. 'ΕΜΗ|Φ" Μ…"… τριάδα. θα»; 4802 …… …'…α………ο1... αν"… Άν [εµενα. …… (894 …αφ-τ …γ…………& ΓΜµπ…. Μ… µ-- WW- κ. ---κ " οι . τ6…ΜβΌ 4 …!... .… &. -.[ω… Η u n W?! W u µ…… ’_ 11 LL _ Δι …- …..…Μ…- , …!……ι……ι-- - .Η.ΩΩυ Δι-.-…… -… . - - ι…-..ι-µ Τζά να να 110mm ΩΣ! ζ: η ζω… 891%» 10Μ.ΜΜγ…ιΜ - Μ.»ί>η |1ΐ3 & .ή. μ ! µ “.—. κ00ΒοδΧ| ΤοιμοψΜΜ επ', θα… τα ΑΟΤ ΒδΕςορ" … - &" Μιχ.-…')- NIuOMGV ϊ…6υνµ΄νωκ ιω…γα… Άν α…… …3ΒΜ…|Β! -μ--- .". W_ W «WWW u ….-ι-ι-=ΜΜΜο “\wwah-Wt-WngW ι ..ι κ .: … ι ' &-&.03µωΜ ."- |?! -Δ-----'--µ WW .…- " WWWW µ-..-… W. .. ., Λγ-.|Μψ».μ. .. & Λ …………… . .; _WW—_WW.“ WW ν..αεθρυη κ. WWW—“WW WWWWWW WWW?W_A§9pth-1Wh2¢ W -… & Ν Δ … --…..-.. : λ8µΨ €Ψ.ΚΙψ3νΆ W …… . &"… Ε...-ε… : Χ…. [ε…ρυζω- Ά." … . 133.1 .… WWW W WMWW W_ " ..κ …. --Δ . W W WWW &- …. -…-Δ-……--- Η… ή . … … η κ . … Άψ…ι.2ω.4.ΏβΩςΜ1, "& … "Γ6€ΠάΧΌΡΟ αν… …!!ψρΜ- η… W ---;-…… ζ΄. … " .… µ….--…9-Θ W W W W νι " η -… ψί- ίαιµνςΜ .6…'τ. Τα"… 1863 , "ξενο Λιάπη …… " " " (163 Η κ ___ W W Gavan—2 "αγ…… Τυ>ιοκαα'κ 6% αν… τω Δράμα 18101…"- Λ ,. ΐΜΜΥά&' ,θα." Μ.Μ.Ε…) Χί-9 Αγάς… ""-4???- b V‘ V‘ " ---!. .-1--ΔΥ2.2 . .- . . W Δ αν… . 6… τι (λαό… …» Άξ€-ω;%Μω'&.Μπ 1115-- - ΆΝ'ααια6ζω ""… 2ωµ. :...»… &… µια» &"… "Με; Πα…-ώς; 441927 Ζωα"… µΗίΦΠ .κάιώί. !…"… Μαρκ. Νομό… ΘΜί (Minimum; Μάι-ν; ' ζωα…" Mala-2m (421 _- …-"ψ…ψ-… Ή'θωδωΜ Ζωνίψω Ηρα……µκα…. …ι…ζ…Δ| …….…( [τα &… 5 Η η " 4 Δ " - ι ! ι ] µα…; ,-ΜΜωΜ … &. &ψ…µω…ωο.ι-…ψψµ- Οι…-Μ Ματ…- τα… …τ-ιωΔΔ;4-ρςΜ-…&ωω…… WW - … 'Η? να…… α…; να"… Weaving». flan-sea». ) …η … κωδ.…" ΑιανωωΜ ά…ΐ- Μακέιν"… γ.…--.. ίΧΞ΄διυ ΗΜΝιδ… …- Μιχ…΄Χ Μιχ.…Μ 'Ανω"… - Μα η"… μας . "2 {\an ιε…….;. ΝΔ (0 ίΐΞ'ζ µ'.4…ζ. …… Παπακώστα "Με": Μ'…» Ν!!αλ6ι'νιι) . …!"… ?ι'έω-τ:ωωμ ' ι- ," ". Ω Χ… …. …- Η '66 Ο " γ' , , θ- …… -… Φωήσ=αΏωΝµ … µµν-µΗµµµΗµ ΞΞΞΞωΞΞΞωωωα……ωω…ο ΜΜΜ…) παρω!» (AWHWWWWWW W Learn: «in …… "ευθύνη WW Δ.,-,.ΦΠι΄Μ ,", : ξύλο . φ…… ε…… …η W : . ,,.|ι ,: "Η… …;… , ,ο.ωιωπ πω…"! . 22 = ο… "από Κι'"… ("ή …… Θύρα… αν… Μαρ: Ten-2322a: «ευρώ…; ,µγΐΜΩ Με" τη “My“ «ma! Μα…"… .:»… ιών." (( ,1ξµΛΗ; ς"… AMA-’22“! &»… πως W. n 4ψ…ι "ως ...Ά.ΐ ,µ,4µ…- "… η _1§W_WWW‘WWWWW‘LW.W W”. I . ΄ ΜΑ…… αν… δΜθθΝλοΜΜ επ…… 4 .,Δ-- _W ….ι… ! ΜΒΜ "Μπόνι. -Δπλώ- Μαµά… Μάιο,, «& 48,40 , ,, ΜΜαψµμΜψ…)ω W W .… - ,? ,!!α&µΤΩϊΜΜι Η… ,. ….-ι _ 1—hfll——h' ,. … 4--+--Ά… , " !! ……-,Δ…., .. ,! Δ… Δ,"! … ; ξ…,…λ… …,. , π…… , , . , ,,,…΄……… ,! Δ,…ψΒ ϊ µας, Μίκι :; …… Μ.:… …" 38 22 .Η…» 394 Α……- ΙΟ τ…ΝΜΜ)- ΜΕ…… 44 …η… ,… 4! u ‘43 … ". " …+ " μ " 45 h ' n H Β… 46 Η : ;! &… και µια " --…- -……Δ…= ' µια… θ' "αξιας: "Η… " 1…ι : πιο… 20 …επι"… ,.ΐ 'Η: Ν… "Μή" |; ,, 3% Β)ι΄ώ "|… Με"). …. 51l— ,……- Δ,… »… α.. ,' "&: ΜΜΜ . , …, … …,ιι--΄Δςν€…6ώµω - -μ…………'…ΖαΜαρ …… ……-ψεω,κ…… , -, ………ιι…-'…Δ|γυ…΄ πως. …! 22 I ΐ lLW …! ,'ΕΡν……', -Βψλί…µ .. : Comma—W , , …- |, -' .Ν…Μψι…ω…:1 ι . : ΞωοΜο |»ϊ…ο… µ οω-ιωαµωω .. Ο µ .. " … Νεα-µ…, … WWWW µµ &» ,-Μ….…… ' * ι .… , , . W .. W Inna—W2 πιωµ…ω;:……-, - . W __I!..: W" lg J2 ' ' Α .… 17 ' … . ι ,, - WWW.. … '- Ο' ;- a: .- .: …… φα , 1 , ' … ,…………… Γ Μ … = . . & Μ …. Ο , »… #" 7 € &. ξ Η 12 …,… Μάζεµα!) τοιχοµα1; _ ); - Α Κ & ." 2.2 22 It ." n η η : "Μι mum-25 W. W , Ο) Ii 22 " : Ω,Δ.Ε Δ … ι : ' τ ' Σχινιά WW WW-.-_WJ; n : Η)… ΗώλωβωΣω ,, 22 : :…. ΗοΜ6Μ… … …- 4 || ' η …Δ…Σ…81 I Aeu'WLYSg -‘ ii ω :… " : " ,…" ]… …"… Z µ… ; . Διπλά… …… …' ι * Άνι)… 22 : Ν;…µ…αιμπω… !!Α]πΔ|Ω : ]ΞθσηΜςΜ……'1ι …Δ…ιλιιΔ…= η΄ ,… ια : "Β)"… 118 ΌΦ€ΦΦΡΨΝΗ µµ…μι-µµµμµ ΞΞΞΞυ…ωαααµαυµΦ 588€ " ""… ,"&=Ιώ κα…-΄» *…ψι%………… (:! _W ,… , " " ,,, … …. … Εώς… -….. ,… ," 4 " -: … . ..Μµ)… … " .… " Μ u -. 4-6…" …- …, Η … νι .. … , Λ!- |6Μή κ …… &………ίςφ Η; Lumen-w» ΨΜ- ΜΜΜ-΄ ΠΜ… δηµ… ("Η ,…, ,α- …… …… ,…" …, ,…………… .… … ""|… …η………. .-…." Δ ,, η οι Μ…! &. ψ …1.,…… W --_#—W_u___ 2'- WWW -… ,………Μ(…Ώ…!!!ΏΞ!Ω… ………… , …µ…-……,Λ …. ,4, , ,…….ι,…- , Η… να …… 1… Δ Α …να- . η. , Ν--ΜΘΙ|-η … ......... … ..… , -_ , .. Μκ&…. .… ,ΜΛ«ψι…1΄… , ………,,,, …Δ…- …Μκ……… Δεκ, Άει… __—W .W W. Ill 2 …,… . η …. [… Μπιν! ψ(θΔΜ4,………΄…… .- .. … . ,. -(Χλειω Ν,…Μ.--…κ|, ,,-………… W . 22—_(_mfld_1cchuJ-- . WWW ,- ΄…" ! ' ('|……+ '-ι-. ' . κ., …. &……€……Μ Χώµ…… μια… " …; ι………ω….,… ,,,……,- ι & , ': ΑρΜΧ……--……κ……… &… , 22 η - η - ..-M&§WW-m:$1g_W.__.-WW , -, , κ Α 4 " 4…µωιΜ. . , ,……… ! Δ 'l !! &…-ΠΩι?Μ…-…… : π ., " ΄ τΨάι… ;====:====== ΜΜΜ-Μ ναι-ι.… η … µ………………!… αρα…"- u Μ .… … .! &…1Μι( …… μ…… ιι-«Α…., … &! … Μα…… …Μ…-… …… Μ…]244…- _ ! Μ...- ΚΑΜΜ- …Μ… (ως, 1 Μιας… Ι.Μ.-…… …"… - WW2 .21__W_n __W—W22—WW ……---…Ν…ε. Γκλεν", 1 …Δώψ 232-2222... …κι-Μ…… I909 ε"4ι'ακ ΄ »! . η. … …. η … "#44… "η"… : …-Δ…… " 22. WW W ,- , . Λες-ψ… ΜΜΜ € ……-Δ…… W22 _____ _WmWW.W ψ! ΜΜΜ : …,……… … μ .. η 7- Η " "& - u . η η _ _h -'."-ο-€…-'"' :.τ η -; μ … .. Μ……- … 4 4 & …………4…--ιι - & ωΜΜ ι ι . &… "ω…ιι'π…'… …… Άν Rummage) & μ …. ...… Δ µ ,… …€…µ,κω .… η ; 22 η Α ,.--Δ|. [42230 . - . η η …… ,… … ",… ……"ΔΜ-1-Μ-έ)… .… 01 κ…; .. .… ,… η … !δΜΓ4- u it ΩΏ [& ___— " Η Μ 1 ή … Μ…… &… Η- W -AWIfl-W-zxn WWWWW W . µµµµι-ιµµµµμ " Θ…Μ΄ ιιΛ;ΗγΔ . " . Θ…µ ! I. . ψΔ - ι.! l n … 4621 Μπ.-ΜΜΜΐή |! | ( - Δ.Ε"… "Άννα Δι ,, -… ΜΜΜ". |") -…- η |. Η ! & " = . ι κ Μ u …- ΜΙΑ… ι .. ! Υµίρ " µ ' ΕΩµψ Ήα ' ' "% ."! |9 . ( ι !! η '. [Μ'-ψ &…ψΔωπψ. “can Fae/MON I ν΄ . | &… …ναο r. “emu-um Toma ====νεε=εεεε3ε€8=8==== > 5' ? 1-1! … 4 ; ,, 2 ' ο Χ "αιώνα..- it IL 21 - .? " Δι !! η α Η n y 11 L " |; πι I. u - η & µ ;. h … | | 1; " |, ' #7 & u I! 0 |, u η " ι ! # .. ;. #7 µ 9 | . Βειαµ.ξΜ: ΄&ΩΔΣ.>'ι€ο Η?! F- μ……8… Και… Η?! Μ :! ΄ … .! € 8 ? Η? » ΌΦ-ΙΦΌΏΦΜµ µµ.-µι-µµμμ 88ΞΞ no an) v |6 & ' ": ινα-ς, &? Ξ … |! (Gt-9M Ο") ?! νι , &]!!! Ώ!| "& ξ-Ών ν: '… .… "Με! ΄ _ .-, _ … "39 ……- .— ! & &"? Οι #1 " -… …… … .… Κ Α 4 Η'? 7000066." Μάη,," ΜψΜλια. …! η 13491394 "πόλο Με.» φωνη ΜΜΜ …ο πηγή να. αι) πάπια"… … … . "παταω…" ' 1 Μάτι… …. ,,,-,,, ,, ? …ψναµ(…µ-… 3 h____h .--,-,,,-, . & & Μ , || -,,,, 5 πάω,… ,).n. κο;Μ…&ααω 6 ,Β.αν16,Τύ!ι Ζ…ωι… … 7 '£\¢Qd‘lon0‘\, ευρω… {whack 8 ,β(ΟΜή ς…ΜΔι… 9 4Μπω-, πώ.- ω…,ωαω 10 ΙΜΓ.λΏά, λάμνα." Σ." ΆΌ]΄€µ [κανω Ώ…Ή'ω.-ι'ζ… Η .- Νταµ Ταµνι Avian Ώαρ;ώΜ &… "… αρ.… …. 9…Μιψ΄ω-' καµπαναριό €"... ΔΣ…" Νάπα". Ναό! …να; Μ…"… ,… , ,, …… ………έ Ώνα.-- . ,,,,, &)…» λΜι,4…λ,ψω .… Miami, µµωτύιι,-,, , . , ,, , Μάνα µε… … , ,, …… '……κΜ… , , ,, …,; "…,… ,,,… μια… µε…) ΙΒΜ"… ι……ι'Ωά , ,, "κ. .. … ΜριΜ…&Δα-, , , Μ"… "αγίας; — … Μ΄… …… ί?5&,,,,… , &… … ,, ,… …,, βωμών-µµ….- ΞΞΞΞ=οωαααμωω " &… " a: ta .1 -μ-=Ξµν)η'6ι Λ ΜΜΜ… µ…… … ,ΛΜΩ&…:…Ώχ…Μυω ΜµΔ…αςώ … : "Αγ. Γύψινα . µενω… & n : τ| &, " &?» 206… ΛουωΞ;, ,, λ,€Ή΄ψα , AAA ,, Έα,… Λουκά, Μαώ Ανν/ού…) …,……Μ, τη ΒΆ|ν…0 ΜΟα,νωΜά0 (Θορ…) &…… Με ίσια έιΜε,,…-, " Η, " -µ7΄…µ- " "ΐ"µ,γ µέ , ,,,"… :, Ρόντ… [Αν… Μαώ … |……΄; ΞωΜ΄ώ Aland? AuAATgnth, Μιρό αν πριν Η- "Να… .Ώνι'ω. "Μ'-γ… Βινς) , , Μ……- , . ! Ζ…όλ|[, Μαϊου") "€1- ., , Μα", Λαγανά Λία"… 1Ή3 , , ,,, ,,, Μπάσι: Άπω… Μένη 188€, A ,, , …-|ίΔψΜΜ]= Ιώνων./μέ Λο Νι…Μ… Μα …ο" Αν… "ένα… Λγ-Μωω Μιλάω, Η"… &ΜΜί; "αν?" Λκνοµά . ,,Έ9€&….… ϊοι-ηΑν4ιΘ Ν ΜΜΜ-υ Μινσκ."… , λ,απιά: Λ… …"α'γ60Μυκ΄ ΧαλέΜ| , A Ψ .… ", , " , ,, AAA A ,Ν-Ροωµ…ίζώΣώ ι.". Άπω, η;δω)1-63,ίμ… πίνω]; ΜΜΑ… €Μ… AA Ε ΜωΜεµ…ώ ΜνηΝ&,,,, , ,,,,,, ,… ..,.... . η . ,- Η , -, Η ,, ,, ,,,, .-Βονπη, ”mam; τΜΜάΝ,ή, , A” and Χιω= .Κ(νΗαπ .ϊ!.?:ι'ή Δανάη …» ι(4ρΛΆν&.ι&. ΐ0ιψ00ι)Μ| ,Μ……αΜ. .bake 1Wm§Q&?A'yJ“i)9-’ 4836 ,… ", (& "& 4… , -ι.-… "Μωαν (€36 glad. u. Λ, «, , κ μια»… Δ!ΐΞ΄ --Δ ,Ξ,, ." Η _ ΒΑπωγ;νι ." αιώνια ,,,, , Akin Φίξ : Ανω ΐΜµη,,,ΜΜ ,ΤΗΝοΣ…Χ:ι… Μεµ…εω " τα…… …να… …… … αγ…"… &… των… A, ΜΜΜ, Η>Ής,-,,,, ,,, ,'ΐΜ,ΛΡΑΆΉ?θ τα…… θα)… "& Μεν… (…Οι-ω) -ΌΨΡΓυί "Ν…! θα…)…" ,έΡΜνΜ: αν»… -ιθ.Λωµινή ! Amwfifué AflflMua naPQ;AWMN-f~m‘ [mo-Ma ,,,» …ν,ολΨΜΝΉώ, 3451 “Arman-(ac? ΜοΣΈθ… Άμαν ΜΜ«σ> I28 ι… 132 ΜΒ 134 ' lab … I36 … Χ l38 "ο ' … .… µε …. & . 146 |" Με ' I49 ; I50 |… Με 153 … 49.9…" "30. …,Ό,αµ1+Μ Μ…: Λι… ΨΜήνΦ ς""Μθάύι. ζι&)κ6«'ή ,,,; AAA ,. ,, " Λ€Υ…ύβ1 mum µµηΛκηρι6 Ν Ήι2ΐη … Δ!!ξ0Λµοά… "ΑΡΗ." ς…ψ)Μα Μάζας; ξκιΜ64΄Μ κατά Ν Κα'ιγο . :…Μ……γΜιΜ …ΜΆϊΜνΜτΔ ""6Η!Μ 411… '-1Ρ…ΛΛΛ… Ήβη ως… Η…»... .., ΒΜς … ,- Δ…!!! ""Η"": Έγκυρα M. Μ…»… Α'" -ΠΑΤΜθΐ, Wynn. +" … . …. µην…… Η?» ' µια. Παναγία, γιωούΜω- ..! γιατί…"… Με…" 36] ΦωήΦαβωΜΗ . Ν [Ο Μ Ν Ν [0 Κ) Η Η Η Η Η μια µ .… µ .. ή 63 οι β εκ» € Η o Ψ :» ή a: οι ω Μ Η Ο ΜΜΜ.… Μα τις…" Μάσκαρα"… "| |"… " Macaw--- , Μ…… και nu A II a | _ __A η αψίδα "εδω.… " n ο … , . Χι'ω' σινι' & "νι ,, , ΐ€α- µ'; , Μι, , , , ,, Μ…! - Θέα» ,,, , ΜΜΜ ,, ,,, ΜΜΜ… Μ…? . χω, Ματ- … Με… α…»: …γ…ΛώιΜ I ,, " Αψίδα; ., ΜιΏοµν…#ω…, ,… … AA. ‘llnggm » λι……ω ΣΜόιΜΨΜ,,,,. AIAAAQA, ,,,! , ,,,,,κ,,, . AAA—AAA— " Δ * ,!!ΔιΔ.ο,αΜΜ,ΚΛ-Λ. β… - . ,. …α'…Μω. .… . .. ,,Δ…ψ…;……,... -, AA. AS! . --,,. , …,ΔΜ,,,,, ,, …Μ…Μ ΜΜΜ,ε… ν ., Η 34)… Μ…: τ…… Αγ… Γ ε»Μ,,, Μα- ΜΒΥωέΜ Αν »… Λ & ανά &…» ' Λ "Φανή Μι; 6υµπΜρώματα µεριά… .6νυολψωμηπα ….» απο. 10-11-28 Ωί…Μγω; γράφονται. ότι"! αξιών Κοθ'ΐ»€ς. ΦΦ€ΦαβωΝΗ µμμµµµµµµµ Φω-ΙΦΨΦωΜ…Ο ΕΟΝ ΞΞ»ωΞΞΞ Ν ή » α 38 ωφέΦαβωΜµ που ω…µµµµµµµµψµ μωΞ…οφωΔωαμωωµΦ 25 µα… τεχνη β' 38 ΜΜ-:-Να&…'Ήρο:… ,,, ,,,,, . ι : Πα…"… . : Γυμνάσιο ,,, ,μ,,3-Μ)Δό| , ι .- & Nana‘s} ,,,ιι : "η; Άλυ; || : τΌΜ00 "ο…"… , , ," = Ναό) …θα! ,", ,=ΣΤ €6'Ό , |. : µµ,… | ΗΜ8ν.'Ηµώΐ I ,. .. : zeal. rmupasus ,|,, ., .. η ." ΗΗ|Η0- Ada-9, ,η,,,,,,,, ,οι …' 1»an ,,,… .. = ΑΝ…»; ,, , " µεσυ)ΐ) , ," : την… Πριν")… ,,,, Ταύρο υ…": ,, …' Δουµά κάτω" ,", Α,, λγα16Νω δι'…" …-Ήµ»,µ'ω : Κρανέα… "γυµνη… "Ο… ,, ,οι,, : Μανόν-= "έχω…… ,α,,, ιι, ; Qtélm¢\6|w ,,,,ι,,,,,,, : 1υµψξψρ,ρωί … .; :… .χΜ.Μη…Νγ…ώ || ; ,! άρωµα… δλδ κ')ωινκδοπο , . .- ….µ:,έ,ς…πά " :: …]ό,ε…… !. ι ,. '… "Ν "Μ 30 α , ΄ : Κόπα… 34. Μ… 3! μ .. : Η να". ( ΡωµιϊΛ,Δ…ω,),, » .! .. : Α…… "Ο κ , : »… ., 3, : -- = -……,8.….… 13 …… 3! … ι Alarm»: ‘8 k 8 | ,. |. | ΔΑΔ!!! '… Μ…… π…… 4! Μ…… 4! Μάιο,-Δ…… 43 u c "Α…" 44 "& 45 "ο " ' , 46 …; Ο? " ' ': !…! 48 ; , ' u Δηµψ " || || αι & ; 30 Η u ,. Α…; ,! η u I "ξΐΜ ". n u u Η… ,, n n m ΜΜη…« Μι νεοκ1…ζζήωάδξ ? ,, ι : , :… -,,…, … ΞΑΝΘΗ : Ν"……Πι 121€ -, ! ω- '" ψΌ-ΙΦΨΏωΝΗ … Ο .. µ µ & … … µ .. Ψ '- a H Q µ co H Φ Ν Ο Ν … " Ψ Ν Ν 24 ' H M! : as . ‘ ‘o …… ξ % : re It; ιο. ' ? Αν…, , 28… 3ο 34 33 Η &! 36 30 In 44 48 η Η! 46 % 34 µ Η… n h h ..-,, οι ::.: Μαιος . zap...“ am α…… ,υ,,Τ,ιαψ,Μω Μ 9 .… Γάτα e. ' Μ &" η η . " λ ! ι Ρ…… .. υ ! Μ……" πριν… |, : Με". &… Η : η Θα "σε ' inch ΆεΧΓόηω>ω .. Τα; ) λα,ιίτ a 8 άτοµα | 1 2 3 & 5 6 7 8 9 10' 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 95 26 27 opsmmmj Λα…άι,,Η9πα:, µας… ,- " Λ … ,", , , ,,,… .. η Α ,," , ,,µ, ,,,, ,,, , , ν 1 ,-Δ- , , .…Μ:,:ωςΔτ,υψ... . . ,- ΜΜΜαι,Αώ Γειά, Μ,, 1. Απ.. κα…… ,, -, , & , " , Με… ,Γιωµ4&. … Λι φάει …ψΜωα&#,, ι. , , & & 1 |! AMI Λ . κ α β .! | | | | …!Λ,άµ ων… "Μ…" &… , 1ΜΘΔΐΜΥΡΙ παν… Σρι-Τα ΜΜΜ, ,,,, PEWWW' ('- Γ4Ψ,…ω……,ξοώψψ ,… , τ ' ΕΩ| Έ!εΔΜώΌ && , "& "Ζ, ,… ,,,- Η κ… , ",! , ,, , . ,,,, ,,, ,, .Δ…1,…Θ ,; , ,, , , η η. ΜΑ… !ε)Δνι… ΔιιΛ[!ςΜί π.χ…"- Ν.Χ'οωω. Ail-mama.“ …… , ! …,»,β…:… … …,… Μ……ωΜ … …… Η?! 86Ρ…Ρ Λ ." ενψ……» Μα,… Μι… δίψα: ' "(στοών Λαναρά; Φακό… πα")…Γαι… Νανα)…" Γκιζν[Τ,ιθή α,. Ο…"… χλ,,χδς.3 |]! … Μ 4 Μ " - Η " η .» " - " 9! ή ( … " έλληωκό µπαρόκ ΘωήΦα#ωΜΗ ι10 ι11 12 .13 o 14 o 15 o 16 17 v 18 Ο 19 . 20 . 21 . 22 ι 23 .24 ‘ 25 . 26 ι 27 Η! …,Δµ…,ψ,Δώω- ,… α… , & η % η,, …… ,,,χ,,,,,,,,",,,,…,-…- … …!, , - & ,; ς ," ,,ς,, …& - ι… , Αη η ,…,,λγ,… Μαρίνα.!- µια; "!! Β , η , ,η… , ,. % ,," . η - ,ιι,,Νυ, …αν]… »… αν"; , Μι,ώχ…ω ΜιµιννΜ…, αξία: In η………… …… "Α,, 4 , η ,ιι,,,,, , ,, η ,. . ,, Ω ! -, ,"- . . η , , , , ………ωµ!…ώ. Άμα ,, , _u_|£¢m¢alm,_$uduna, HM ,, , , ,,ι,,ΜΙ,|,,,, ,… -,,4Φς:ξ ,,,, ,,,… 1396,,, , .-Ι 4 … — .; 4 η , , , , , n n ,,,, ι; A II '0 , ,. ιι ιο ι ,! β & … ,,, ", ι .. .. !! η ! " — _ __ .- " . : … _ .. Ι. = | ωΜωωωωω µµ…μι-µµµι-ιµ "Φυιμω……8ωωΓωαµωω…ο ΨωώΦαβωΜΗ σπίτι & "και"… Χανιά… u u II αιµα… ένω… , ," Συν… Χο)νιδι …» & . ,", , | — fl ‘0 u U ,", ,," n 11169)", και Seam ΜΜΜ… «Η…! Μ , : άυλη ψαµµ- ταβάνι- αιµα… Κάι… ,Ικ,,ε,60ΐΉ … Μα…; παω που" "θα" m: _namw. µύθοι "ή…" (να "µε άν… Χαμάµ?) ,, Η… Τυ'ιΜ ,, , Δι…" ΘΗ,Μ,,, , , , u νµ51ι…, ,, ,, .— -… |ΗΜΥη 4842 ,… Μ""!' ,… &… ": … Μιά. εμΙ'ς Ψ…ω) , ,,,||,, ,, κά…; ;ωυραφικ'ήςδιάφορα …,". µου ι- α … 1 Β)α62"'Τω… Δα… Μάικ Όλι; (Με ,… _ __ | « ? Ψ"…- " u L .. .- 8 , Α…… " νι , ' 4 u ΄ *! , Τ… , , δ ,..,µ,,,,.,,,,.-= - ,, , : 6 Μ'… .… . "πλω… (#31. ; 7 . A,n , ,,η.,… , ,,,,, , ' Ο ,,.…,,,,ι, , …-ψ,,Ώ,, ,,,, -, , , : 9 4— ,ι.ι u µόνο… Η"! , '10 ,, , ………… _ … , .- , , , ' ll ‘7, ……" 4-4, …. ____- ‘12 ——u~ .. .. ,. .. , , , , ,, , … Φ µ & .- «» 20 '" Μ…… ' "Μ; " … …ΜΜΉ,Ψέ,. ,, :" ι , ,.ι,…φ4 ί - 23 … , , ,Δ'ι'ΜΜ …… - = 24 Λακκί… ., Δαµ.,ζΜ1ι,, … 26 , ' η ! "Η" :Ρ"! ."! Πα…. &" %χ9ιως και Δήµα Γάµο; 7‘ αν"; και" &: Και? ΔΟΜΗ.… (439 Μ…… ΝανΜ΄ Μ…… τρω&,β… "οι, " '…ίι.Φ'.- - &, η, ,,,η,. , Μτα…α, 4804… … . ,,ιι,,, Ά…,- µε… 4 που (n Μ…") ι, ι ;… η ,. , .-.. ,,,…" (Με… ων…) Μ…… 0,156! 4323 . ,, , ,ι,ε,ΜΒΔσλ#υ Μιζάν"!!! 484€, (Ιωνική ,,,-Δ " ,, , " (Μπι-τ…) Μα…… "πολης"; 4881. …… Μ…,6,,ΙΝ.Λκω Βηµα ,Ωυ,…θ… 484: , , W ΜΗ… ΧιιιΔΙι…ψ…βωΜα …… 13A- Μ…Δ44……. αν"… ,… Magnum» τπ…ήω ΥιΜι'Μ & : 4,,,…, , , , ,! ,,,! ,,,,, , … µια. &? «us—— ,,,, ω…Ωΐ.Μυ… ,4!!1,,-,, " µάιρ,µ… µια"… ! ., 98 Λο !! 3! 34 26 36 38 4ο 4: 43 Μ as #8 !! ……ώι ,, , & Κ Ά ", ,,,, n ι κ κ Δ, Η n In a -e a K 1' n It u can: M“ L u ι n !! ΙΙ ll |. u n ι . !! µ . !! π ' a: A! ά……" &… Μαέ… &… χω…ςα>4ιπ… Μ……- " η η η ή »: |1ι',Ωζωη 1 η ή 1 ή -ι "Μαη, Μ 502€ 33% λεπτα 451 ,,,,,ι,΄,-, ?… ιθο΄ε , , , |? , . , , κ,. ". "", , , …,, .… . ,, ,,, ,, , ,"ιιπ.. ,, . … ,… , , , . 4""ΨυιΙΨ µ"" . … , Ω!! ιµ.π,ιι.-'ι#+ Η υ..Ι.ΏΏ… , , , . Ρ , . .. μι any... n... ιαπκµπα,ιµι 4." & τµ µππ.υΙκπψ""""! .µιµ%µι .. υ οι .! ιι |. = .. νι .. ! .. ι. οι .. av to... | ο. οι .. .. ια .. ο 2 . . " Ω,- … ;"" Ο!"!ΙΨ!4ΙιιΆ "...Οι. 4 12… δετεοωυωωµωωπωωω…ω%µ%%π | . 28 34 32 33 36 3 € 33 38 !! 44 πι 48 4: 46 tea «a . Η 86 94 &! ' εκκλησιαεπκή ζώο «| 18 ' 14 . 15 . 16 17 o 18 19 20 v 2] o 22 23‘ 24 25 26 27 ,-|ι ! η η, ,", , ,! η η ,,,,η, …………… , δι & , ,.,,η , ,, , ., ,,,,νι, ,,, ,,,,,, ,, & ι κ " ,," ,,,,,,, 4 η ..-,,,ι :, Α...,- ",,,,,,,-,-η " ,-" ,, ,, Ψ-, ,, , ___ ,,4,,,-, µ-…. ,, ,… , , & , , κ, 1…,-,,, Κ " ι… _ ,η ," ," , -3-- 7 77-h -. -τ…µΌ4 !- … η - Α,", J! ,, ,4Μψέ… …η, , η ," ,, , ,, …-!-…… 7 &- …η.-- In H µια, …… Λίλιαν"… πριν… απ…… 4810 "…με… -Ν,,,-,,,,,Δ, ,,,,,, …η, ,,, , η ," , ,,,- ,-µ,, η . .Οι. 7 -77 7 flan" 77 η 7 7N7 #777— _A 4—77—77 ..…ι…,-υ ---,.ι. . . ' | , η -,ι,,, , η… V ,, , ,,,&,,,,,,ι, , ' |! ,, ", , !, η - ", η , ., µ,, η " …. 4 * Η 777w— ———————— — I a Α η .! --η-, ,, . !! η ,, |, u '- _ ΜΜΜ ' ‘l …' ,, , , ,, " η η η . η ,,,,,,,, | 'L J. Δ ". 4 η 'η η ,η η & …κι-Δ… &… Μ……) ,.- 77 -… 7— ,! _— Η η η- -η… IH--- ,, ……-,φµέ άνωθεν ,,,, 777 … , & …. 7mm... "Με… Μι… Μα… 1Μιω.Μωο,Ηψ…ι, , , , …………ωΜ… ω…Ά,, ,, 77 …1ω…,ΔΏΜ. Ξυλογ……,ιωψό, , ,,, Δ…… κ,;ψιΔ…,Λ,ο…λω 7777 , ,, , ,,, We“ Ματιά (&……| 4 no u 1…τ)ριωΠΨ|ριλ|..., & ", ια… 1 1,,,,, ,, | ,.,,,, ,,,, " η Η 1 η,, θ,, , ,,,--- 77 , Αν… Δ,… , ,, "προς…" 4€΄52,,,,……, …,…Μψο (µπω…) &" ‘WI 77 7H——— ……ωµΜ. σκιάν… 1ρ0Λ|υγω,.,,,,, …,!…Μ,ρµΔ Λιλαγιωηω "…. ,,,, Σαµάρ! Ακ ΄ν A"! [fig "κε ιςµςς;1 χ,»,ω…… ,… νεοκλαεικός βέλος ωωησ=αµαωµ "µε µµ……ι-µµµμ Ν" Φα ΄" …: "αξια" ξένο!!! &… |1… ψΞιΥξ ΔωΉηέ ένα, ! " Μ … Η με , ……Ε1-Σ.ι, …,.,Μ14…χΨΨ… - ,, , η - , . ,… ψ…βκω. ,, , , .. ,,,……… , Μ - Μ ΠάΣέψ#…, - η η …… ΄Ά Υ…ζµ , ,, u … .. .. Κάλυµµα", -. η ,! , 4&ΥΜ . ., … , - χα Μ,, 4 ., .. ΐωνκ'α -"… ,, οι , 77 ..., , Λίπψ€?Ήή n In ,… ,, , -,,ΦφΔ) . | Μ… , , Ιώ , µούµια ,1,ψΔέ,- Γάζα: : "…Ωι)ω,ψιΔ 7-7- —A7——.+—— —-r! 777 W -&΄"…!!!Μ' " ΄ - , η ,, αν,, η , έξοδα | n η ,,,… .. ΐςω1… : ' … απ. … , … .… ., .. .. ,... | η η n "& - "| ί ΄ … … . ? ? , 7 ι ,: Η η , .. …,…υω ϊ και. ν€ιωΜξΜµΔ (αιµα, ες? α/ξιςτµξικι> , ,, - ΄ .ζ. .. 6… ' & ,! ' 6 Γ, .Μδ " ' η η ., η . 77. .. . , . η . η “I η " , η η η η " & ' θα"… µα! ' - "Μ…-…, __ u " … πρ…… Σκέτη λωνς1.'… ΛιαΜμ31 , |. Μ … .. ΐΜ΄λα ι ' "." ' .' , ΝωΜΜΜο - .Δ…,Χ…ω ΚΜιΔ… … ΜΜΜ… & Μ …, Λ …. τη …. ., . των I Mun/JANA“) 'ψΔψ… 4-Φ…έ-…6Ή- & " & , … .. ,,, η Β " " " Μ…- ----- -, " ι 4" ,ι " , Λ 64 η .? κ … ι. … Ζιψ…… ΜΜΑ! ~— In .. , : & - - …,Δα5ιΜ, η ., . Α … Ζυ….ω… « ." Θ: | ' ! !… ι « :: . ν 4 ,µε!" ' no " n |" . Η), . ήαµ……' () Δένει" … µέ)… "… .. .. : «ο… 'ι…ΜΜι ! & - , , , Ο : ", ι u u - Δ ,! : µ' 91 L n ,; || ! ', η ,: η, u = Ll g : ,, µ " u u —IL A : 4! - , ,. : IL u u Δι , ι ." u |; .. η % Η . : η η .. ., ,! |, : ι! .. ,. .. , ,! η : " ! ι.ι =: = 4. 4 : || ! . u n τά, u L j u n t ., Η , : Η " = .! _h ι : u u n n‘ , .Η- ," : , η " " ι. Δ |. ." ι | .. …' η ., I| ," …' u [L , .… .. , |! Η : µ ,, n J- ," Η . ." I l u u. n; ! Η η ; η η ! & n g. : n ' | ' Ά ! η ΄ % , . : , Til-u ‘m ;, ξ : " π # µι " η η ή η η %; Μάλι .. & Η " " " " Μ… µ|ί(0ΐ' Μπακ Αν…ς=-'3'υ)ω ‘i‘IS ! ,!, παπικών. έλΜΒα49| ι -Ηε…--ίέΜχ… ----- .--7_-- 2 -..-.µ..-…-η-- …… -- .7--__77 77 , ,η… … 3 *µ!μιΉωρωκ --.--…-… - -- 7- --- 4 &… 5 , ««L- --.-- 7---w- -- --7 6 _ -"… -__u , , - _ ,…-.-…… 7 µθϊεο,ΉΜΜΝα -,, ---- ---…, , 8 ,…ο……τι "ειναι…-…----- … 9 …ΜΜµΜεΔ)…Σ ……---.-- «o Μριηα:φμμο , 11 ποταµό) Όργανα …ο Θωµά,… (i) 12 1…- σ»? 0 Mn: Ληρ"… 13 1569): (”M «o λιμανι: 14 -Λ.Νεοΐ' Με»? :» 15 ισα… Θίσβη? µια… ΝΜψ.… 16 … .Ρ.έ&µνω,-. 7 - ,… ' 17 .…1ι€ιο - .---- 7-. 7- - .77-V , 18 µπω…» ΓΔ;….……--- -----*- 19 . __ 777_77_7_7 20 ψ… . 777777 -- -- … 77-- 21 u:‘u.JQO)¢Io -7--- …,… 22 µια… Χ,εΜΜ-εέ; , ____ 23 Qt-aa:.mxmniu4- - -... "…,-…… , , , 24 ._-.- Δ……-.?.,».λ……;…-……… .7 -77 7 25 Μ…… -. . % -|ι-.ΠΒΜΜ… -Ήψ.ΩΡω.---,---…------………-… 27 * : |…ΆΔ .- .-...77---. 18 Η 397 34 7 31 7- 23 36 Η Μ 33 ιο «ο Μ " 44 Μ & &! &! & 58 Μόνο … ,-λ " ?…| -|-…η- ζ,… η " - - 4 ι .. + - - «.77 4 ΜΜΜ-Ω… Με…… Νις ως… : µυών; -|!' Ηχιονιαδίτεςζω… Β΄ 5… «momma-bum. «um. …: "Μα…… Μάρω ("αραιή θεοί…." κανα Ωιφί, ,!) ήπια)… .. .. Μίλερ,"… Μπλογλω.νωχο…ω Με… Άσμα: &… Θωμά… . άνω; (?". φαρµάκι "»…" Μυλωνά ως: Αν……" " . η η .. ,. . _ ,"… αν… . Σαµ" : ΔΏµου .7…0,ΧΝήί( Λ» Λαµια"… Ναι-μοι"… & to L -ι- , Μ . … .. … . "ώ …. . .. η κ .. . Λ….Ι…ιλυηα -ι- Η - " ' ". η … κ η Ip on u η η Η η … Μ- Νω….€…µκοι' Αγώνας-η…", Για… τις; ΜΒΜ": ?υΜ41θ αν… "και"… Δο'»οο (885 Μιχ.)" Μαν)": ΜΜΜ. Μαι: ί1ιμ1ΐΗ .!» ""Μη Μελίκη". (94€ 7 Δ . Με…" Αν- "lemma; … Λι" Με:……' "µια…" ":! ΜΜΜ: Taxman "ανω ΔΩ…ΡΔ…ΓΜ…. Λ… mow”, χ.….υω (Μι-01)… Μ.-Μ: Άνα Διασκευή ΜΜΜ… (851. mesa-«m Monau- :.". Μα.… "αν"… Α…. &Δς…ι:ι….. Λία. ρΜ' |!!! Μ,! Δ… New: δΜι,… ΄ ικα .77-«1.3.43: ",…" …- ,", 7 !… 7 ,". Η " ;2s ]… 30 31 39 “33 . 84 ζ΄ 3b 36 37 38 ; 39 40 41 48 43 44 46 η 48 49 Ρ 50 δι 7 52 63 64 (% :, Π#Λ|Μωα- µας νά Λ.Νν(ιια & ""/"| M "να." "Ό 6"').'Ρθ δον Ρ/'νι?ινΨγι …… , "|. 461 e "ως!" .κΜι….…Ζ…… 1…χοµωι τη… (του…. … …αν |"… Ι…. "ΜΜΜ: ΜπωΙι….Ααιφσ |!!! 7 h o. Τιµ… ΄ . .. - . . . ,Μ… τ…… α…… …να. µπάσου- "! 7 J! ,-.9.-. . ,η..… "…' . Ψ . …" . ..ιι- ., η 7- , | " , η . 9 . ,-..-…,Ν,.. . , η η ' I . .… _. 7---j- - II . " u , Ανέµη-…'. Λ… Ο… & Μονά… Χανια. * Όρων: ”mild-aha" α|Λι1.?οιωηΜ, "αν… . (ΙΒ'. 1ω……τιµμ…τ… φ…»… και…» να; …ΠΔ.ΜΜαιΜ Ανάν)»; κακώ- , - υ, ; |… ΔψΒγιη κάψα: (Ό! . …. η .… .. 13M. ,, .. Ν, Με»… …… (Με {firm} I‘ …" . , . … , ("των Μάο] - Λ("ΜΚ€ιϊά Molt/«nay 7(1KvM4JVXc-«v Δ€αωΛ 4892 Η ΄. ή η "ι … η η 7 ,ί! . .…--- - η ' η - …. η… . ΛςΛΨΜΚ …χ…γ απ…; rat-(Mum. (c "κάρο M ΄ Η ' … νι ' … η -… . u ., … .… Μ … ' κ " ΄ νι Όλα…ΐΜ- !ε……ωµι η. η a u η …" … ΄ οι «4 η Αν. Σ……" Β…"… 'Ο)…" Μ……μ…ε…, "ΧΑ" "83 -Δυ'οια, inn- Ν…… Στεφάν. (Μεν… Νικ"… αν; Nana‘s... 1161… | τα'/Ι &ωω/ …" & να'". "ο οι…" ' ΄!ψηωυ΄6Οη &" ΈπΜηωα'ιδη τα |?ί τα"… ), ίνα"? δα" | έναν?" &)… | 706 &. χαρώ Παρκ… ΜΜΜ… για…..- τα": Emu“... µε κα.8Νµααιια΄ µάγµα… |"… και "αµ… Μ… ( Μάθε"- Τ0ΙλΩµάάίι "που; Πιό… 1ΐ9΄3γ |"……ΜΘβ!ξ Θ'"! καναµε» "αν: Μορ-ΝΑ. "Μα…"... "." ."; … 9 .. Ο νι η υΛ-µΚΨη 'Ο …η …*… … ΜΜ….Λρψ90«α… ...η .._ --!!- µ µε µε 14 & νο]… χωρών-δρόμοι …… 511 &……4… . 34 "*… … Μ.….,.-μ……-……… … _II I; - . .-…………------ -. . ΔλΜ4ι «ΜΜΜ… ,, 777 777777 . 7 7 7 ………- ,--- Μπ.-ύψ-…- -... , - - . Σάµι …οψο…ω 7-7 ,, , 7 Δ…… 7..- Μιά-΄ µιιιψιψμ……… ……"… -,…………-…. ……)- -&.ι.µ'…… ,…… …… -- , …-……………… ……'Μ…………… _77 .77 …Υ.ΜΜ…Μ…… , - -- 7-77 77-- . …'…… 7- n Αµα; 7 ,,, , 7- ……α…-8…?ι… … - … …. l| …' …η …. … ":, | It …… . ----…--' ι, "Η"… '…Μ… .. ………,….…… + - ! "- " …ξ.ψ#ι… … ι. -. Μ…… ”(Ar-157777 _ ……………………… n : &!" ϊΜ ,, ……………. Δ *… …… .-… …ΏιηΜζ………… ; Μι ' |; : |; ." '! :: !! .! οι 30 Δ……" Η Η… . .. .. Η Μ 33 Δ…… 34 ,… ….ι &; ….. " Μ 3. ιζ : ως…" 3. Μ! ΜΗ ,. κ 2 n 40 u « up 7 7 4‘ Ξία: δ ; Μ , …… Κασπία - M h ψ"Ψ " 44 αι I (και πέρι! 77— 4‘ h z u - — 4‘ … δ"… 40 Ιι : Σειρά… 148 των")… € &"… — ή. ,, : .… … 7777 ! =…" ' |! … - … Η … : θα"… &! Μι : … 5, |" … ' 7 & 0463… Α m Σας-β΄… ," :: 80 µε |" !! (Ο. 63 (# 68 as (f (f " Γ=ε=====3=# …ΕΜ……-&-Μ Πωλ"… . Μ… γενικής Μ.Δ……Μ;Μιωά -.Δ. µµι…Δ4…1.έωάη …ή… . 7 ." Νερίνα Χιλ)… αν… … , "- Μ _na‘Na' "Λένι! ΜυΜι'4 φαιά»! κει/ΜΗ, λα… άι… Πώς… Λανς", ψιιµ&ωιη …για …κθ…|…Ψ,Ω)ΛΠκο! «and am KtN’th kagn‘mmn, dm4u .7. …να --7 «.7 77727 7-7.7ymmn' άπω… …ΏΙ΄!!ι…'ΡΩ! κατά ο"; Ιω΄ν1α!ο … u " µ " Άν… , ΜΜΜ …. VI ν6ν'(οι( πµ)…" όλου": βαζω», µε")… µε…… …… … , &&… …Έ€λΝ Η, 3 ρηψ | ,-ΧΜιό &…Ήο &» Μ Δέκι,.-Ω…ψ………ψΔίΘ.δ…-ώ… υ χαµό 64? "24 . Η"?! Έψαξα… Π…»… χα; µίσΛχ&…Χ .…Λ Η"… ν.] -"… . η σε…-…… :… Θύµα. "82 . π …". .. , -. Μ "1 .-Θ.ϊ&ώ6Ν…… "Ώ… ς.,ιηξφΜ αφ' Γιά-404:- Μαξ. κια-µι… …ξιόη'€λσπ, muster ΄ .… ΄… " δΛοΨ|4 Λέω/642" , Σάµη, 1.πρτ….υ…,Δ……. …. "ωρα". …ΑΦέ'τ1 (Νά…) Μιχ.…) ένα…" … Μρ|νάΡ… ΔΗ! βΛθΥ 5/0ΜΠ… …%ηοι+μ η ." Μ' Η " µ Η . ΔΘΐ""… Όθωνα,-νι? Η…" ά……" …-ΕΗΛω 2Λ(οθιιγς Άηρψμ Δ… ξ"… - Δαγαιι-. . Κ Η …. π Μύριαµ ψυχήν-ΜΑ… '. όµορα» …" Φανή! έννοια… …-. ! η . . Ά)ΐνη#νψ«, . Θεόφιλος β΄ '16 ψυγείο. Η.αεΞα-&;α1- …Τοι καµια…»- - |…ι .!!Μ…- Δα" ΦΑ4……ΗΜίο 9495 ' ΜψαΜΛΜια… Διαμ.... (πως…) Άι … .. µι!!!» - -Β…Λ .". -ϊΡ.υΐρ.Κ..ΜΜή λΜιαγΜωΜ . Άικ- …µ- ..-…µ….- . Κάνω… …' "αλα! κι ". .]ιιχοµιω4…ηαν ("να µιλάω του…. να… 1. βατ.) -…υ--.… -ιωΡο «η… Μ.άκµΛα' (Η! …. ---Μν(- Όψη . :"… "µια…" (ια… Η?!) Δρυ… "και"… να… Μ… 4 .0 Μάσα… ω -4νΜ…' φ…; " . Μ.ΛΟΜΛΜ - …: υ Juan mum ' … … "" Δ…λι 613! η η .ΖιΜφ Αλλά… . ., η Η" µπε… ._. _-x-.. -.-. Μι & από "ΜΗ " η άλωσή… ….-. . Λ . ΑΜ-΄Μ"€Ν . - η η Lam-wed . .… … "30 λάµψεις -. - .. …. . .… µπώ-&.… _ … . .. η 3 3. Δαβάκη Άµα-κα κ .. …!Φ..%"ι.Ικμ "Μάιο . . … &? .. 33 η…… 34 I036 Με ,… .46 Ξ… &? με : 51 52 … 53 .… 98- 1… 29 .. το: Γ…85 …. ‘- µ…… - .. …Ι€ΗΜ…΄'.,:΄&- ... … ". ζ'ω' …… -Μώο Με… "η"… 1"1- &δγωγ '—n Με…" my, ; "…. … [. . …. . σε…: ότι…" 4 . . . …. .; µ,.Α……………μ.µ…… -' ' -Δγγ.ι…- …- -.?' "τη; .- … - . .Δ).…ψ--… "Κατά» 946.3. . …΄ ΜΙΟ/ΜΜΕ…)… . .. η: ,… …- .". Μ.λΜΜ. Βιµ… Ο…" .… …-.. … … . Δ…- α…ιω- Αν…; ζ'.: ών & Μγ!'5 ?; Άγαλμα (Μα Μ...… . 84 000.0.- -ΛθθΜ(η… τά…ΜΜ ΜΜχι.ρΛω τηλ-1.4… ΏΜι'ω ?, . Δέν-Μ ΜΣ…;.-…Ω… η…". Άνω-.……Λ…ωά "41 40…µ1- .-.- . .…. …. ΄….….-.…ι. .… : .Ι.4.€ΐ Άνω Βλςυθιθιη .ψγΜ΄. (να… " ξανά! Ψ -A.- " |Μω1 άξιοι)… ΄ .'….. ...'...…… ...… _ … & ' ' ΠαχΨ-΄- …. Σ…; .. …. ., . … Μίνι Μ.»: Δική… (και Μέντα Ανω-κας! 1411 Η 0)… |΄ιΜ&Μ … οΡ- παρκέ). Εξω. ταχ.ψιι'.Α ενώ"… Μια… ……ω… … ." … »- η… "…η ζ . Μάνη. παιξω)…" ("9634 |ΝΜω -…-Λ.-. ' ή". …... .Μν[ να… αγ…… (gm). …) . . '. - ' … Δ€πψβιες! ΗΞΛ.Σψ΄. 3|ζ-. “Nomi-(II! Δίον; Μέρι. 0-4:”on- . . .-- -- &" αυτά ωφ-ιωσιμωωµ Ν "& µµ…μΗµΜµΗµ ."ώΜο|. &;ψΜιω-- - - - κάψω -…μβγ-) …. . . 'ΉΜΨΔ…α). -.---------... . . -'ί|Δψ0µιο… .ζ-Έ»;κ.ιµ' … -.- .. Λ€πνΡί(ΩΩ.-&ψ!ω ύµνο * --Λ - ----!!--- . . " . . -..--- . & .. .--.…η _ Φλυα"… Μπας".-- - - --- το"! "…. ..&&µ-…-……ω…- - .u . .:. η… - .-3.- - * .…" -- -.=.ΜΐιΜιι L... , - η u -…-;1Φιω "αν" .. …… ,… : και… η .. …".-.- , . ΝΆµνοωώκφα αν… "ένα… 01.144" …. =Μ6.ζο>ηι . .. η .. Μ6.ς L Blunt) -…τ…-………… τα" οι… …- .". …. …" ---- η------ -- ". .- - η… -- η.- -- Λι- .-ι .. η η - | » 'v | α "Μωβ…"- …ΑΨ…… αν"… . Μιυί ΑΝ……" ….--… -…ι. . -:-Ταγά… . -.-…- -:.---'-Πάέα…- κι>1ιιΩυΜΝ - L__3__Afn\oréth (In): .,α'…ω.…….: !! " η …" ..--..-.---.--- .. ι : ι κ--- -οι-- --- -- ------.-- u : ι- .. ..: - . |.- . Με (]αΜιΜ) II η !! .! ψ…6ι - -... ΜΗ… -- - ..…. . …---- … Μο………έωα «…. Μια… µ… ψάρια-& »"…- …λυό| - ΜΜΜ .._—J}. Μ3ζ2-ι"- με Λεµπ; -- ….. … … ΄; . . …… … Μα…, , Μι 0: | ζ"; …! Η ι: 'ΤµΐΌά Λιλα… ζ………! . Ζ…Ή ξ1έ4…- Ν---…. .- 54- 555657 | &;ψ…ζ……)… "αν…" …. ανάψω τη…" µια Ζω: -..-υ…ω… "ως…" ".". Λι η"… 1832 και…" από…- map H Η…" Μαι! - Μ…1Μψ…Μ Μακ ΑΜ. ')…α1φΙωχψ-. mar OMS“. κοπή. ms …Τιχψ. &… Λημνία. "και… 1801 Β΄:-ΜΜΛώ.Μ…… Άγ-λΜνι'οη Μαγκλ"… Μ…59.. &…! .αι1ικ Amie-mm 0m. 26. 5):“ &…) Άγ…λΜν«ι',ω ΧιανΝδθ Ann ..….Μ&ιχι…Ι ζ…θςα. "- &. Λ Τ. "η"? &… Με µια.… ζην…- "- και Ά……-Μω l N. καµια …ο η…" Μαι Ήιµ…Μ% Ο… Η… …η… 4 881. αν… :… υπ…. αν" ?? ψ…+ι+τΜ Μη"? 4/48 "αν… Tangy-om … ANN &…" Όι-Μ6Μ Αγά… ,- …η… Δ ;, . .. .. Έωωκάωπω&;µπ;. λ……α _ Ιλ-- -µ η . " …,ι---….-ι-ι--4.- κ…… , , η - - ; …" η - ,, "Μ"! ! α ι . - λ --,------ι-- -.'µ…-,κ ., …-- , Νιου… µου". hemp-o, «It: (Kilo-u ...... Ipagu 1ιιχ.ψωι|--……… …. . - 4- έΝ&11νιώψ4πι && "' | #6 Μι… "η… &"; Γ. Αμπελάκια ,,,-, Η-----ω ,,". .. 28 Μ...... πιω… (- film's; Αγών… 29 - .. άι µή "… …. ' " 30 - Π η η .Οι. ' 8! " …Ά …η Η 32 __. " " … & 33 ΔΨΡάΥ| " η. η ' η ;" 34 a . ι " ξ . ο 30 ",, " " η η Η Ν 36 Μασάι…" … .… .. ι Ξ 37 Μ …… η … . η κ η 8 . 38 _ , 39 . novtoqaduf tun-NM tot-«Ms "Η ;. 40 Αν "…θα. " . . " & Σων." . ,- ,. , , 42 …Ρ.Ν "|" ΜΗ . η . 43 ,, ΆΨΜψ|ΧΜ " κ Η" Ψωµί Κ…)… πως ,τα"… 46 Άρχων κιμά .. η & 46 , Θάµνοι. ΤαΉ#χη,Μινι1. "47 απ…… πώ ΒΜν0Μ 48 ""Μα 1 49 . , , 1 60 "Μ'... . . ., ,… 51 "Με "των… «.»… και… .r. mam Σ...… ….…… ως . , η : .. ,…ι. … …. "Μπακάι . . 63 "αν… Δουµά ε.α.»... Μωαβ … ο… . ΄ , … ξ1…µω άπω. … "Μη ΜΜΜ. ' 55-92 η…). µια": Θεού…. "θα" Πιθανά ΄ ΑΜΑοίιΗΑ!.ϊ' µε ή? , % &……==»=»===ωε= Δα Ώι'Ξ'Ό …ψι.΄Δ Μι! |!" ".!!! "Μάι; Βάσω; …ξΕ & " Δράκο… Σπ.,…" 185? ψ!» ……Μ%ωω 4 .. .. 4269- ΓΕ!!! Λ.) & ~ η … …… Άνω Α.Μ.γκ … .- .:— …..-.…'…… ως .; 6…µκφ4 .. . - !… Ησαύ). .. .. .… ψΜ.;… 4913. ψΩψ…Μ. Ν;ΜΜψ .:— »… … ,. …, .. .. .. .… …… .-λν [Μω……-.……… …. τ…. »…Μ …………ιΜ- Μ "1…… η .… … … .-Δ… α…… "Δ…"… ο ., ,. ., . flmg'ow …&ι…Μέ…Δ… Μ….3…Ψ Με?! …να… Άν θ…ψ…Μμκ …;… …: ψ…" |γ…α-ω ψ… ψεψ…ο…Μ ) …, Αρχη"… …… 4111‘ …;.- .ψ1…ω… :.… ,… Q ι .… Δα"… η in». Ψ …. …- ………..Δ….…;. - …. Μ…»… . - "|: ή … Μάο-&… 41 — & 54 & Μύτ:τΑφαά: ΠασΜΜΏ;… '-..ι ' …. »… "π…"… " Μ…….Ω… 4ΐ & "& ' & Η " . . - Σ………… (' ι o ο… ' …. Β…. Η : "να ' ,. ή α & + ΔΔπ90€Υί &! … Η .. ., αν,» 10 11 12 13 . 14 15 16 17 18 19 20 21 22 : :" 3"α"""ι|"."",Ψξ.-µ-'-ι'- ..ι…… ... .u - 24 26 "…&> -ώ……………μ:…ν. -… ' …α- .,4' ' ' "΄." , ΄;Δ ΄." ' ΄ Ωχ ". & . .΄΄ ΄΄ !» . . .. .΄. ΄ . . …. . … … . , . . … . …!… . . .… …: . …. … ..…. . ‘‘‘‘‘ ‘ ζ .… ., . . , . 4 . . . , . . 1 …. . . , ί . ." . |. ή «,. …. | . = > | | ι΄48 ως … ,ΐ δι | 52 "& &! '. ΜΗ!) &… "ν…-|4- ΘηαιΦπηυ «(Μάι …- …': -…΄- -ω.…. . Ρ"Ρ&'"………Μ" («άναψαν/3 … Μή ενώ"; «η …. ΙΕ' ο "µια. Μηνά ", =- .…" >" -. Ψι19ψνω4κ ."΄οΗ ί"). .; ΄΄.'.-'η……΄…... ΄.-ι …- …Ρ…,…… …." ψ03… ΄..΄'΄.…΄΄' .΄΄' .; "κ.-…...ψ. "63ψονΝν3Ή- ζ… µια"… λφώΜ ξ .΄….΄1΄ Δ - … ' …… …. . .... »."… ,… --…-4 -… … Μ. … … . ΄ mum-mu»: …΄ω4µεα] .… Β ! & ,: | &…" "αν"; Tun/Wows: δικοί. Ιψινη΄ ΄… αγάπη, . &- ή. .: …η… Με"; µ, Annoyed . … ."; ΄΄--…-.. Τα……ώ "ν… Μ…! … - :….-τ-…ι΄ ΄ ΄-'.ΤΨΣ΄Χσγ΄οιι΄ι "µια… "ιμπν…" ,… -΄΄ …." τ…9άξκοοια: Μ) &ψχ.'…α|… …. το'Χοψαιη ψέ΄ #1 ω.-ύΧόηη ΄ |" … 5οτΧνμα΄ω΄ψΐΜψ ΄ - ,"… ,… ΄;- -..ωχξ…ηη ΜΠΕ-Θ΄ έξι.-.…" (η… . . .. ψ 4..΄. ". …" … I: , & ….΄΄.-7…-΄ … & . ! ι .. ΄- ΄. '- --… - .- - ΤθΜΜ "ή "ΥΝΦψ[..΄ ……'Τωχν…ο΄…… Ρ"? … Φα" 3:.' ΄…΄?4Ννρι 1ηµω':χι€ω "μια"; "πµ-. &… Η»… …. .. . ΞΘ΄ΣΝ΄ω ΄)…€αι΄µγΜ Λάκη" * …τΡΚΏ| ι'.…ι|ν|Μ νόθα) τμ.… …µςψΜΜιω 311α………ν"΄η 36 "Μη" … Με…" 925:— c. +'.5΄θ…Θόξ. (Θ΄… ξανά" η.νφΘρφηω αν"… 4 ΄ςοµ n ) Μαρά" αττικά ΜΜΜ…5ωω SEQ 5390,, '-x .…-- ΄΄ :-..ΤΌ"Μ-…-ΩΖ[|Ν ξ1'ΜΝΜφυ "Φως… ς€Ο+…'…… 58-63 1 |.……48!Μ:ι…Μ A "να. κάνω.-. "ενώ: 2 @ Aaoynlwu' ("Μα Αμα βαλω. (€Νιηη- ΜΗ 3 u u u a. u u 4 !. ,… " " || . " Ξ τ…- Κ…… " η κ η ! , ' 4Γ-.ι. -, - κ η η ; ξ …2µ……κ' . &… α' mama“. &… ΑΜκ.Λαο…φ…ι "να… «τα Ψαρά…" » & ξ .»… -..…'.νΛ-'. ."… Λι τί… « ΏΜΡΐΜω ΄΄ …;.Γ.'.ΘΔιµα(αΝκ.Λααω Η,Ό πµ,"! θα…» ψωµιά) Λάµπεια ΜΜΜ Κίκε/1490) . '- Δο3. &… ., … ' " ' ' & µ …… …… …… η…… … 1 α η η ' και…» ο… &… … µε…" πω…… .. .. Α!ιΜ,ΣψΜαι Λ…… Ο") Κ . O" u n η η " τμ- "Α4 Μ " η η κ * η η ". * κ Έ .. Η . …. " " ή " Z .:... .ιι… - … ι α κ η : Ο -; "µ , Ν . υ . ς ! u IL- η η η κ ΐ28 ’29 €81 :32 '33 . 35 36 37 ? 38 3 89 | 4o - 4: 42 43 44 45 46 ; η 48 49 i‘ δι 52 58 &. ' Γ..,ξΜι'ι ωµά, κατά Μα…… (Η! Ο " . . " .… . . | -" …. .3...... η .. . η ." Μ η .. .. ΄ .ς' . Η . ω .. u ή η f? ' . ι . ., , & ; Ο. . ' ΄ ." | η ; . 3 Α .… … ι . . ι ." | -…µΜψκη (αγίων αµα…" "&! Ι…. . ι ! η , Η .. . . υ . ' Η…" |… Μ…. …: Κ Η . "4? . Η η . ι . . . κ α 19" " θα!" Μάκι αν , οι… .… µµ."… ,και; !… …µΜ Μα…" Ν……" Μ- Νιµ. µια Λ. "& Μαξ Η" … "ναι"…» !! Με… um: ΐχοΜ [ίΐ€µΜκλ δαµάσει 1481 ζωή;… & τις… 4:61…» θα…» & …ι.ια…, στα Άκρως η Θεάς- ho: (JKMJWJ . {MM—gym !!! |" . ' = ' | ' 133% Σιίτες… Ψ 4 " 6ιΜ…'… . ", ""…΄…)…Μ …!!"- . ""…"… …" "΄" … Ώνς..ι4΄'."ω 84. µ & " " "΄ €…. (116 4 ί& ω… -μ| 60… ή"? ΄ ! "&… |» Κι Μέιν! ..", .. 2…Ρψ«ψ…4 Με: . .. ." ΐ'Δ'χο.τάχκ…έ , (6 …! .Μι…κΝζ…&Ώ…Ηι!ένΏ 3146 Μάα…… .Δ…ι= και" ή ως. ? "368 κά……αψ … 9… …-"- .&΄ι .Μ…ω &… »… ' . Λ.). Maura Μι ' Λ…")… .:"!!! . Μια… νων… µµ: ..|Μ τ. -ό)Μο Μη… ΛΛι)ςω…εµ4 Μ…. …… "Ο ιΐ?4Ή& : λαϊκές τέχνες άλλων χωρών 64 ΘωΝΦΟΙΦΝΜµ Μ »…" µ……-μι-ιµμµμ ΞαΞωω-8αω.ωωαμωω-ο |9 " . Μ,……… αν ΕΜ Με: - " . …" ι .. .. .. . "4-4 , , " α η . " - --η Η. . η η Ψ -ψ----|4-- …1- …… - η Ά κ - " - Ά % η « ΜΝ.ψ- - u. , … η κ " ΜΕ… " _rL «. . a … (…άΜΟ('νΛΑΜΑ) … ψι-… ν … . >! [Ιοιωμ…|… µ..-Δ… , ."… , .… … -ι .. (όνψυηέ…) . Μω……- ή…… - η … |3Μιιια' έκδ….) … ΜΜΜ .-Ηα…ξο -ς…)η:Μ μ.µ… ΡσΜ'…ν. 1313 [εξω…-#) ψ----Ψ-…. . -, " . ,, … Ψ … .? 'ΐ'ωΐψ.-ν ψ7 ,,,,,,, . η η . .'ίΠ|Μ ως" ι.",- 5'€'€έβ µία, (µία… 4…" '" " ι Λ . " -.ι…-΄…'4... .- η . Γ€(/0ύΥ? « Μη ΜΑ . ΄". -4- …………… … … … η … « …Λθομ…"…ξα,ΣΜι9, ΉαΡΏ4' πρ…… "Η… 4?… …. … .. . έ…… µη… (Ώς ___ " … η η « Λ … ,. ("Για…) … …!! Λ .4 Λ … '΄ι ! - n..... _ ή η η …. 4 η ή __W—m , … & ή " Έλβα)…» 10" Με. παλιός παντελεήμων "πάω! δλά8α-αάοτρα 1 ..ΔΝΔΡοί (µας! Λ4ωαΜω… µε… 2 Μ- …" … … Μονο! 3 µ…, &: tame . 4 Μάϊ" …Ε'ζψα…… 5 Α… --,-… Α 6 ΄ζ εωΔα4… & ,ο 7 & _ _ 8 …..- … 9 , 10 _ __ ll — 12 13 v 14 - 15 … 16 …… 17 , 18 Ελ…? 1 " Φρ.… ΓΡ"γﵴ… 19 ΜΝρ, Μι-… - 20 hauipfidcnd 21 —n____ …' 22 *……,…,-……- - ,, 23 &.ω-Γ!€…ω Άι»!!! , Η _-s__-€_ ' Αγια… …η ενά 25 &&… Βαθιά βί81ζ6ιέωκο Με?" 26 ΑόρδΜ-9Μ…Ή… ψωµί.! Ρόδου";- 27 ΔΘΉλ,…Μσοδω λιµανι"; ‘23 :29 31 &: 88 37 38 ; 39 41' χω &=εε.=έ 49 61 52 58 Ψ λα……1[τγ;-α-α…µ - -|4 πεις… ς…π.ψμ ..::. . . n- :… δρα-ψ… …;". -. -. …κ- '- δ…?! -- ,µ- .. '…-θ.άΜ ΐι-λυ-Φ| Λνγώνψς. Με… “VI-m πω…… …! Η!!ι……ω…… , ΜΨΩ ΚΨΜ: ΨΛο+|ι ……->ι- η , . ! "(έθνη "-"… .---. ; . . .? - . φαξ… ---…--. . . - ..-,--..---.… Δανό, Άτοψμ='(Μ άναµµα-ν" ϊα΄61Ρω καει!" Λλαµώ Ρουντ)… "46100 ΑΜ Δα…" θηλ.… 4… » Μ….» -… η .… … ….. ω"… -.!ι46γο βόνι?6α΄ .ΛΔκΛ4ΐ4 | µαυρο Άμα! "- ν.΄(η Διαφ…. Πίτ.ιιέ ρω… ...-.'.ι- * ΜΑ…-Μάρ .!!! € ?! Θ… Λ δεν" Ia. "θεά" Quentin th’ Κά΄61΄ο εώυµΞφοι «καμβά-69 ΌωΝΦΌ|βΝΝΜ 1o 11 12 13 µ 15 ω 17 18 19 20 21 22' 23 24 25 27 &χαώλιψΆγµ&μ 1.µ.Λ|.πψμ……Μ………(… .- . _1.__.AV-_Aiov06ws αν…… η η ! ΄ Άµα ΜαΔαψιω … τριων… & &? …µΑγ…… ΜΙΑ. ….……α… (τα ΜηΠΝ6Μ &" .ΔΥ.'!έ…-ΜΜΝψ …να - η (& ή.Ν.ι.Μυ)ικ' um. , ΑΜ Κε……ζ.Ωωαψιΐα.ι|Θ Αΐ"ξ΄6κ) π…… 4 τό? Ψµα…4α Σα…κα "01… 1.Ν.Μ… …… άµα αµα, ' Μ-ΜψΠ&π , έρ-πάριφυ… , ι…Ν.ΘψΨω, ΠΜ Μος : ΜΗψι…Μ.Δψ…&ιωΜνν Μαξ… !…Μ-/0ρω……Μ 411» Όλα", ; Αξζ.ΩψψΔςψψω… 1.8 Αγ… ΑΜνα(ω. &…… Γκραφ , * --.11-.. 'A "(Νέα": Λλί"&Μ ‘1 η Ψ.. ΠΩ"… ΑΜ ΝΗα&ψ &." Θεο…ω « .. "η ψ…!4- Ο€οΏρςνκεε… 418… "από… Πα…-! farce“. _flgsyaLfie'c’w ,.Άν δώρα!- …ιΜ |(.6μψκ|6αΜ ζάρια.; Χιγ.1ω…, " Μ…"; 1 [Η , "& …… µ η » ως… : (”Caryn "Μ…"… ΙΒΜ …αν: Μι…ΔΜ , &… Αν…ς( Βυ"'α΄ω µου! '… |??? --ι--…… -. η … … .… .. , - - Λ ,, η …ή Λ .. , , …,… - --- % … Λ .. .. ._ K Ή Λ …. .. Αµα… ΏΜΒνΔ ΜΓψµη « 1ω……… Μακάο hauled“, …?χ4&ο tar-new.“ "% &…… µια…-κο: &……» των…… άπω): Λςηψ96… ", Θεών … ί…&.Μ. &". Αν **-Μάνα ""µη"… Μ]α.Ν αιώνων: για"… |… (Με"… Τωχψ.ΛΜ……άα…… |"? Μια ΔµεΜω;.ΔΜθ- ΐΜµη ι? "|υιι|ν΄ινω 3:: 28 .131 '8Β΄ 33 34 36 37 38 ‘39 ‘40 41 Η 43 47 48 49 61 52 ‘53 -… Πλάνο"; ,µ?ΜΜ.Ώυολ ΆΌογΜιώ……'ΙΜΜ '… >µ,ηιςψ1+ .. 29‘ ΄΄ ' & _ __.-1. η 1 » ! Μ Λ(ι1ΝΜ « Ά η η η , -1ψ0οια.…0%ιω ; . ο. 0 η α κ 10….3%Μ '" η " v: οι …- #" ""… -! - λ Λ. In Λ … "Μα ! "Λ … η η η "Μ αν, ,οι… , να η …,. … η ' ("ΡΜ-441"… - ." η. α η ή & Μ Η κα Η ΄- … οι … η η … κ η ' Η - .. - … … > "ΜΜΜξ ,… ζ Λ Λ οι η η ' η η η . α ΐΏ0 να)-…η …: ΐαΡ+… " & .. . .… ! Λίαµ" "γατα " η ή … Η η - 04η Άιφελ-' … . " ή ή η η . κ …. : "(ιζ-Άη Ζωα, η η η .. .' Δα"! "Μάγερ; " " Λ… & ' Τ' [αξία. ' … α , , Μ " α " υ …' &… Δ…….Μη Μάνια."- Λ…. (ε…… | &: "και… κ…… "Θωθ… . !Αυκ…Λ. Με… Παναµά "& βωµό "Η. -… [ Ξ ειπα: λ… "αίµα 170! _ Ασωπό Μαιου… :…" α……" "& -Γ€ΨΉΨ "ΟΨΗ-'. η0&Β Έξω»? 3εΝ.βψΝ…σΜαυ… …"" Β…?" 4853 , Χε. a &… Μπανάνα; µ…… Μαµά {cg—«M1 432.9 Ζωική νεοόαεικη ξαναπω… 70 Μ && …µµµΗµµµι-… ΞΞαΞ8ψ…8ΦΦ&ΦΨύωΜ|-Ο ΘΦΝΦΘΨΜΝΗ Δ……… Δ., Γκίκα. πα…… (Υ(% -.1 ,,,,,, * Μ ‘1 Η… ‘I , " η η µµ -Δ.…-, - … ‘“ , -Τ… Μαξ, 60,04 Τον)", N γραψω Ε',- ", , … .."-.… " .- , . Μ61ωάλη ψάρι µια»… σε ώΐΩΐΓ&Υ ως"… .ΔΔΒιΘψηµΘ. .ΘιΉΝ Ηίΐ1|ιω , "η-Μα -ΐ,?Μ:ω- Μ. Δρα'ωΜµ Έωχοµάαιω µια… Η΄»;ΣΜ ")! Mama--1311: -Σ…ώθ" Νυµφών &Μαιµτ14…Ν ……» "&": Άδωνι, Ν ωρα-40 άμμου-…;. συ…… ,Ν…. ΛιΛΛµ.ννη . κλπ…. ….ΐΩψ7 "γράψετε…… .[Άα-αµωιΜθ) &-(ψ1€ΡΝό "Για… 'Νη. ΛΚΛΔµαΨη .|-λ€ιπψχ Δι!» Θεοδ.Τ6ή>Η ΝνΜω΄ν ζαυΘοΙωγµ'…| €., Δι -- -… η ( θ…οεα1),… .., µµ.-Δ,,,,α,,(…ΔψωΜ),), ,, , , ,, ,… Μαν Νψ…'ω' 7…ΧνΗ/…'( ΛΝζέν«;…,… ,, νεοκλαεεική ελλάδα ε' ωκωωωω………………………µ Ξαμω'ωυ-οψωωωυιβωωµο 27 ψωωσ=υιμωω… …,Ν;ΜΜ,,,, ,, , , α,,-',6,Ω|,11,,,. .--_ __ Μαϊ Χι'ρ.τ,ίΜ.€ο… ,,, Μ.ΜψΜΜ&ν… 604% 01111-1; naawm, ,…λΜ΄… Γ. ν'€…ο…Μπ…; σπα. ,ιΔ,,- ,,," , , , 11-- --__--- ω " . ," … ως… µ; … νε…Μ……; …… . , .… , …. (Η? Μφέω,Δ…&, - ,,,, ,, 1106 ι… .. ,α (Πως… ;; Hc-‘f ι …, ,. .ιζά4α6ιο "Ου, ,µ,,,ι.ι,, πισω νι…Μα…ω, "µπω . ,Δ4…1,΄,πω…ςω, 1» (Μ Αλ… &… σκ) &,κΔ,,,µ:ΜΘψ; 1,1114. -- Η -- « … Κούνια)";- βΔ)ω μνηµών) "η… &…… …ΕΔ…Δ…6…μα ,,,, ,. ,,-;-Μ.ΩκλΜ609' "&"! (1609004 Δ΄ λ€Ώ/&οΜ6Μ;ΛεογταµΜ ζω… Μος , - .1.- 3‘3 άµμου… σχολείο ,,, Ώωδψομ…' μανίκια… Μ…… ,ηΜδ'θ.€…Ή Κόζα (Rama; ταβάνι. Δ,Δ,, ,,'1, ή ‘1 ή -1 ,- µ , __ 31.- -- η α η "! ,, οι . ,η,,,,,1 ή η η ,Ώ…- |1,,1,, , 'l ή 4 ,). . . 8 8 8 32 ΄ --88 34 - 86 ' '37 38 39 41 1 49 ζ.43 '4δ 46 47 48' 49 51 52 53 ω… , ,-.4, -… ι ,," ,! '. πο… ΄Τξµ…ΐ,ω…ξ Πασά…. Με. #2! ,, , . ", η … η η - ,!ι,,,Δ "η…" … .… . η " .,,µ…, -, -Δ4ι24.Μ&0 19βίκιγ . η, ... ,,,, .Μβξνζα m an: "new ΜωκίΐΗ (ΔωµαψΜΜ) ,..-" ,,, , . , ,… … . ή . ν ,, . &- Η. . .Λ, . . , ,--- ., Δι... η . u‘ . ή, "' …… "| Δ ' οι ' . " .…||; της… Μ…… Νο…νκυρα…ι Μπ. -… ,… η . η , Η, - η , , . " 01 οι , Μ " ω " & ω , ,η /,#ΝΔιςγ…Δ4©µ, . η η η . ;΄.' …'- -. …'!!! ο Η Αν .… α…Μι (> .-Δ6.ί…Μ= ίι8€θ'ώ Η η (!! ΜΜΑ. .) ,,,… και… Ρ…0ΨΜ (άρδην ΣοΆδ΄άιω)…… ΔΕΘ"… ΝωΜι…Θ 6…Ή. . …θζ ΤΟ!ψέθ; ΐ-ΓΛΜκΝ, (ηδη &6ιΜω (‘ ΣηΛνδή€Ν ,η, , ,… … … …. ΄ ".… - , *! . Ά 9! Η 4 ή , . . . . " . ' Ο . " ,… ι . . |! ,, η τίνι?!" . . αερα palm} β΄ ωφ…ισ>ψμωω… ΝΜΝΜΜΝΨ ΜΗ…ι-Ηµω…µµ ασ:οι.>ωω-8φω-ιωωµωω-ο 1ςο…,………, ., I: …- ……ι Ι…" ...- .. that!» "άβολα; -, η , , - _ φόνων." Δ….. ---,ι,…,,,,…,, ,, Δ…"… καλα… .?-,Υιδτ…α… ,, Δ3γ1α , ,… ,,, " .ΔΙΩ"ων να"? tum , η - Ι=… ξανα; _ "- - Με»-.. . , το!!!" "δω [Χώμ… "δεν ι . ι ,,,, . , . ,,,,ι,,,,,, .… , , main-.9380» Ahwxunw Mano- luau-q -ΞΜρ.ω…, ,… !, ή)", 6mm» "(ο και…… Αγιου… Μπλουά… ,,ηα…ω αν". ΏΑ.π Μη ΔιζµΜµ Ναι" Θύδχρονη κερα peach 8’ ΌωΝΦΨΏωΜΜ "Μποκ-Νωψ "µια µμ… µµ ααα»ωω-8φω-αΞψµωΞ…Φ Ήραµ0 ψ΄ ,, …!»… ποµπό-. Δ,… ,,Ώ--, ,, ,υω,τωΜµ ....... , -ι… : ------ , , , , ,Α,…νΔιουλω . , ,,'., ,,, 4 . …, L- |I_-"- Δ,,=ι…ωω ,,,, ,, 4-4 ,ι. . ο , ,"!α …ή" Τµ.ν…ιδν, Λεόν" J. πω…… ,"… ,,Ψ,,, ,, , ,,,, , ΜΜ0α Μ"! Ι . & ,Τ6ωΜ1&ι -, ,- ,, ,,,, ,,,,,,,,,, ,, περαµεικ'΄η κ' ωω…ιωσιμωω… ΜΜΜ ΜΝΜΜ…µΗµΜμωµμω ασ:ΨΞωω-ΟΦΦαΦΨβωΜµΟ µία… Ν,ιπ,Μω"τ,……α…Μ. Κορώνεια" Με Μα…… Άρµα. Δια… αν. κι… Διάφορα θα…… -µ-… , » Ω,ΔκΜεω…, τ… Εµενα Μα… "ο… ως… ,,,, … . . - . Μηνά Άµµ(δη,,, ," , , ,, ,,,,,, , , η ,. ,! , αι ," Ψ ,," . ,, η ! ,ϊ,ιω1…. , η , " …. - ll much AM») …… …η . .Ζω4ΜΦο Τσιν": Κιλί΄ , ,! ,, , , ,, η ή , . . 8 9 so ι 31 Ι' 32 «J 33 34 i &": 86 37 1 38 39 4o ω ;' 42 Ξ 43 & | Έ ! . | [ Μ 441 45 46 47 48 49 5o 51 52 as 64 τω…"… τα"… και" . Μι… Μαι πω……" Μα…» - Η …ΏµΜοΝ| Ανω…" Μο…, !! τας. "τα :… Λ.". θα. Χα… Άι Άη"… ! παν…" ΜΑ…… ΜΜΜ Νικολά &… … '. (Να"… Πηκ… " ,,,,,,ι,, ,,,, Κ 9 η |! | Η η , Λαναρά… Λ λμΛιΜ; τω…!" ; Μηνάς παρ. ψώ-4σ.σιµωωµ … Ν & Μ » Ν » & … … µ ν- … … µ … … … ή Ο Ψ " =»: (0 " Ο Φ a: & c: Ο' ο: Μ ι- Φ ,….Ιροψάθ,…οµώοΜ… τινα"… αγωνες! ζηµια. θα…" 2.0 να»… Η=! ,,,,ω , … η . η κ η “but“: Κουίν: ωΜω6υ ,ξν,ιω"…4Μι µαµά" .,1ιµαοΝκ: …… θα… & ΔΗΜ…. ,.) Alamo "& ,ι . .. .. . '. ,"… η α κ … .. η -3…- …- --Δ.9…Ήιω . … . . . ,ΘίίθιλαΜι4: Μοδ:"… ("ο ,, . Μ ,!!! ΜΜΜ: "& Η"… Λαµια" ." μόνο. |… ,,Ό,,, µ Μ . Δηµ.…" άμµο πάω"… Μία… ΤαΝ|ι'µ.Βο3η "!! µια, &… …. Η": …… µια…… Μαν". ΜπΔΜ;ΦΜΛΛ: Ξία μυ μια… …,,ο,κµ…: τη…… ως»: &Μ,,ίε……ο "να"! . ΟΝ αυτή… imam“. Mam dementia». …… αυτώ… Μαωι,ιωδας , " "ωιΜΡ4 ,Υα…α΄, ψαρια, ,, νεοκ1αωικήέλ'λ.ν |, Όω€ΦΨβωΜµ µµΗµΗµΜµΗµ ΞΞΞΞΞΞΞΞωωψΔαψμωΜµΦ ……τ…Ω:,……,ςωµ Μα…; …Μ;Δκ&ς…, , ,, , ,,,,,,, ,,,," ,|ι,,, ,, ,,,, , ,,, ,,,,- ,,, ,, : " '! : η , u -; ,,,,-,,Γαχψω'η ,,,,,,,,,,, -- ,, "αν…" : -ΝσομΜωΗ «ο… ,, ,,,……,,,… ,. , ,,,,,-'.,- __n * - , , , , Φαΐκ τω…… , ,, , ,,, , , , ,, ,, ;,,ΔΔτ,ιυ' bum; "& ΙΛΛΛ! …." ',,,-Τψνι Ω.ΒιγώΜΜ1'Βο ,,,, …' …… η ," ,!!!1κΔ ΑΝ…-ων το… από εως…?" … οι ι., ,όπου υσωλσσ…δ … 00ΗΜΝο3- Με…" αυτιά ω…:……… |!!! ,, ,, , : "ψ… Ε. αλλά… .Η": ,,,-.. . ., ,,…,4υ Βου"… m; ,, , ,…Ωκί ωι',ιι,,, , , , , Δεξµ|Δ|,' ιθαές|Ω …………… ,, ,", ψίχα…) ΑΨδ(α,ψ ΜΑ… να… , …,,- , ,- ,,,,…,,…ι…, . . .,,.,,,,, ,,,, .Ρ,ψ-,' 869… οι?" ,, ,,,,,, ΜΒ NRA:- Νεα-Μαν" μικρό Μάι, ω…Α,:Μ…,, ,,,, , ..-,…,,. .-Π,Λ,Μ,τΠ,ΐΉ,[ΕΜ ,,1σ!χ,Μ1η ,, , , …Μ…,ωι,, ,. -, ,-,, ,,,, . Χαµάμ,, ιι Η " Εµ. ,.… ια " η η ,,Β. … …ττω…………ερ μου.-Μι…" Μεν… …!… … πα…: Ν ,… ,,,- ! 41ΐ--η,ιµ,,…+ , ? ,,-.ι,.-. ", & …………1 Μ…… …- ,.-. …, " …""… "ίνα. Απάνω ΐ'&.5:ξιιψο. __ V n πΔιαο.τ……ιω'π "|… ""|… των" 4111- (γιλ- "Με ΝιιµΧ &»… "η… (η M ' Επί [ τ΄… Δ…", ζω,… Γ.Γ./κ…ι.ΐΓ) 2,600 Ν(.…-λςζΓ…α Λά4λι(| (Α…ά…«…) Βολφ ,,,… Λακ…5ηωλω θεόφιλου "Μ…..." επ 75: Φω…ΙΦΘβωΜµ ΜΜΝΜΜΝΜΝµωω-…µµ…µ… 4ΦΘμωων-ΟΦω&Φαβωωµο ψ…καω ως… «µια. ωσάν? ( ; Δς>.ζβ(€'Μ …-'!…ω>ια -Μς>σ.…ρ&…Μ… ψέµα ΐ1ΜΚγΩΜ… Εςω……+ιΜ -λψίΜυ . …|ω-03Κ do) .4“:er, …'!Ωααμ 4 Διπλά .- Πέρασαν» Μ Π-(ίέ -τβν΄';Μ "ωφµχΜ Βία-Μπιν- Δε…ψ………λ…… . . ψαια8ΜκΔ θελα…» ο… &… & …. ( ω >!!! "αν &ωοπραφι'α Με 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 l5 16 17 18 19 20 21 22. 23 24 25 26 27 2 | μ…… Γ…1ψ|. ..……-……-… Άνω Σ…… Μ… Μ……µ …ιώι|Μ flaw ως ]… … των… ! Μ…… Μ&ψ…Δψ να; .. ..- , . : "…. …-Ώαµ… Μι;4…; …κι…Δµ.µάνω … …κΜ……Μ……ι " … " (Σινεµά ξέρω…)… & ια " Αν- "Haul“ a: l η . " φ»0+Μά … Δ…'υ … u ΛΜψΜ…ι… 4201 ΜΜΜ… ..--. . , .. ,. ' . …ϊα…κµΌ "|; ' " "|Φ …… ζυλοκλυπτική β΄ | φωωσ=αµωώω ωωω…µμ-µµµµµ- "…Οψω-ασ>Ό'βωΜµΟ Ν «» Ν Μ (Ι' 88 Δ-.ΨρΔηω'ο Νιου…» αν…" tank's.» -. M , " η η …,.Κ(γ1ρο “refund “and ΜµαΜοΜ - &!!!" ιψριµι1φα' ….ζΜιΝ4 -.ΔΔµ-µωιΜ, ":" MIN». Λιλ.; Audio». να"… Μα…… :…… να. "ως… Μα…… …και, Δ…" …… "… "…." Μαγειρική και…) Η…" , ΓκΣι'1α.Λαοµ#ο…) Μάο "Λαική-ία "αν"… -.Ρό.Μα ψαράκια] …,ΓΜι1Μ. Α.Μ…. ,?υ…. και. κακάο αν"… Μπι… …, … Η & * υ ΠΩΛάΜρκνι'ω, | "Ο. Όλγα,-ο δΜΜµ. ‘ [α…-…' Αν…. µε… Η). ,,,! manna ', ,63(0μ'ψ …,…-µ'……ΜΑ Μαη ως": - Λλ1'οια=Τάβλι αν… ως… να". &… ι……ι…. …;… …'2ρή ηδη "Μα) πώ… ……ΤγΒµ την…" "Αν-Μίνα; µια": -Λ(πτψ'ω τα"… &… " η ο * ια " « II ν ΜΜΜ 10µΑυ.λνΜιωΆ . a u H ,, , ,, …." ι . u . . .! η …- | u ..,ιι . . u I. ,…΄. ,- µ … η ' ,… , α . η " ΄ …,.-- ι . " ι …..Ι. . " " &&" "… ΛΝλΜΐΜ "…. 03300 .… .. -. | . . ("…ή Λ€Λ…(60 τόπον & Ψ….» Μα(Νωυ) π.χ…. u u η .. η (lulu! , ." . ,µε "900… …… Δ€Ψ ΏΜ€ων41 . .… ΜΜΟω Ν?ωΜ… στο ση… ψαξω ", ΄ … Μπλα η η …4… ω… Μακίθ… new διοτι"; ΆαΜ…'Ση ' Μάι,ΜΔΑοω .… "… ων»… ( Νανα…) ών"… ων «μια… ΜΜΑ-Μ΄ καιει")… ΚορόΠ:ω… Μπψέμη1ςυ… Αν- ΓΜµ'ω. [ λω>ωΆη) . …-΄.… Α … Μ . (δω…)… . | . , ,, , '] η …η .ι …. (Ω(ω1ΝΜΜω,| ]ωει16µ…' Λίνας-κ…… Τιμών Λν- Μηνά… ( λιµανι). -.…. 1… " η « (θα…) η, … η…, , η… η η (αριθ,- η… η η α " ( Λ"έΜ>0΄ µια " µοΘω…ισ=υιµωωµ … ωωωωωωωµµ-µµµµ ΔηαιαωΔωω:-…… , ..... Μ -. - V .:-τζ€ιι- _ …,,,,…,, ΔΏΜ.: cam |-ΔΒέ6ι…Δ9ιαρυω τζαμί &.ωγ…µΔ,ΐω,…ω _V ., , _ …. .:… * Arm. ”MN ---;-…- - ,'|,-.Των Δίνω -.……-- V u .… . » rm... ζλΜυμ…) Αγαπώ… &… "µμ.… Μ.… άκυρα.". ," ξυωομ'…β;'ψ;-Μ…ΜΠψ. ΕΜ Μία… [κυνηγό ε;.Ζ.ω8α, -- Ι … &…;.....…………Δω.μΔα7…. (ΗΡ ΐίγ|.Μ#µαΞ 1905 .… *.."ΐ1Ή--νι-…… … ή , η η ". " -Δ4ηψχ…Μ…-……- η « …Δ…-,… ,……,, …- Ι.Μ.… Η…" αιωνια των… ,… …- λιβάδι? βίο ω; τα…. Μαρ. Άννι {inflow-a)“. 4111- .Ω,ΡΧ%ι… 50169: α …. , Ν|.ψ)ΜΔηω)ν- λνΜ… Αγ»… VV …. … Δι…--τ,κ.6… , .ΜΝΜ6νΨ9. ΘΞ΄ζΜ--Λω Μ…-.Μπ "ΜΜΜ- (αγ… "-Ώµν>η.)… ξωζραφιΚή β΄ ωφωσ=υ-μωωµ αµμωνι- ψωω-Ο . 15 '16 Η 18 19 20 21 22 . 23 24 25 26 27 Η" "Η. Μ;ςωηώΝ &; Μιτζλιψ…… άλτη: … Ω… |"; Αµοε…Μ…, ω…,[ωψ-,!Μ ,… ,,,,,,,, ,, .,Η ".,,,,,υ,,,,, ,, , , , - ………ι 304015 …κι-465 :, . &…" "…- το… , Ηµ. , ,,,.-- ",. , | η ,, -,;,.,,,,, ,,µ,,, . ., -υ, ,,, 6am Τα… , … ΈΒ…ά 4!.ι'ν,ΜΜ Πµ«ι|»(ζιω … Αντι… Μια", Ξ……>4ι.…Λ……α;, mug». #? Αρχαγγ- Μ:κΜ> ,Ν- γ…"… .. Μ" "δια! των)… Μακάο Νανά… ,Δ.ρ……:ιω…φ…… τω …ο!" κ…… Όσα, μαµα"; |" ">? …' “cud …." Ητ…άι σπΜω Ira-ems» Λ'Μµ.…κ-γιιη ,!ισόα=,ωδά,Μι Μ… , , , … -λ,.,, , η,, , , , , , ,"υΡ€δγι.Νυι ΆμιψΜ όδθ:4μωη , _ , ,, ,… (…"-ψ: Μάο)… | ,.…Γ,…Ή "και…". Με: ΄ Μα…»… ……» ,, , - η . . "…. ,40ΥΡΜτ …η. "να :…ο (μου-Μι) M « ,,.,, Νιν- Μρων…>ν µ ζωα-΄ Μ ιαμ.ν.,--11ίΩ,ΏΛ.Ρ. ,,Η,ύιης δω, 0080… Ησ…,ΗΏ… Άν ΜΜΜ… Άει-Μ… ΄ … ?"ψΦΔι-ΔιΜ,Ώιώ…Μ. .".'.α.. το" …'"… .," ΄ ;! .. .-.!, .".΄ …" η ". ΄…ι. 4 . . οι .… …. … η , η . . - H . " ξ... …. 4……-΄… η '- . , ! … .. . . ΝιριΛΩ΄νΤ61 |ΐ"Μ…η "αν ηαι…ΘΜΌ …" δεν»… !… fluent/1777 "…,, , … …… … ,… η . ,… & "Μύλων-" Νιψοφαν…µ. 1N Ottawa ΑοχΩΜν [ΕΜ-"΄ …… ("ή ' Άνν/Μ (ανίψια! ποίηση…. Μαν…- ΜιύΜι.'Το και… Lawn αν"… τα ως"… - Μµ&ι να…;"… "Μαρ… ικανά (αν…) …- Η . ΐ"Μξ,, :". .΄-ΔΥ ζω"; Εφ'.) ,… Άν Μ…… …… τα")… "ή, ω.ιψ… .',…η … ,, …,, , … Λ ΄" .. …'… . » ΄ η…Ά α … α…… ..΄Λ… ,η .… «…, Λ… , η΄- -κ ΄……..γ.. % ,,,,, ,. ή, . ΄ .62…ω,…: Ώνα…" "… %…" αν… "ων. {coca-Mi), "&; ξµΜΜ Βάις/…)… α"… …! Ν…4……… -, &λ0Μό€, ……% "αΏό !Ν ΜΜΜ… 9818609. . "Μπιν, ς,ΓάΜκΜ; Τ…υµωι'η && «ΜΙΑ Έλλα»… &Μμ…μ "σε: … '… . . . νι . η ….νι .. ,…μ, '! Η ". κ " , …." , ,,, ,", - …η… …… , η΄ . η η ή … ".," . ,… … … . ΄ . ». ΄ … . ΜΜΜ, |1ωµµµµτ……1.&Μ…µ…) ……ω . ψ , …… ." … . …,… , ΄ι,,,,,,,,, .. ;,,Λ… Λ . on “~- . "…!. . ΄ Α …) ΄ , ψ… Ρα ( ξηκ/δά(ω σπίτι σ' 8… φω-ιωαμωωµ ' ΗΗΗΗΗΗΗΗΗµ …ζάµΜΜιΗ) -…,,… ,…,……, Μ…… -… Η ll . ---,… Μάζι ιι &; I I l : Ο 4)" & , …,ψΜι ' Ο m ΄!!! , OI ' w u :"… ! Ν…,ι1α4 ,, ,,….,,,…,,…,,,… Μ ,,,, , … ,,,,,,,, Μα…… ,. ,…. as. k w λ. …' »… Μ……"Μω,0φΜΜ ,,,… . …' ΉΟν1οΜψΜω -— …. .…!!Μελαψ, …: |ΦΜ , ,,…,…,,,,,, ,, ….αιΩό (mg _-._ …… … ω,Μα;……, ' | ι Πι" 28 Μ…… … &. II ι ' &… … -7 30 ια _ u u ,τα?" ' 34 . Μ .. '- 6Δ…΄ιι- - … 3| & -'Μι……- - , Α 3; …ω4Μπ……… 9,4 Μάο… έ……φ…ι κα.… …… 33 & µ μ--'.… …… - -- 36 ι … 1. "πιο - 13 µ n u : €65.71! . 38 μ…- ....... µ. 40311 -… 30 ψΔψιΜ.µ… 40 11ψυί.ιψεΔω - - ,…-----……-- " Μ…].1ςε…;…ω I“. u n ο! ; &" [τι 43 . . -…ψ '… 4 =έωΜΔαωμψ ", …" η ' Μ-, …-…… 46 4 .; u . …… 43 ι κ : ο… 48 Μ… ," …κφωών (Μέι 70 … ΐ€σ'β1γά 54 1 #7 . ο , -' y) ν ,! η … Πα ! " ΐ…΄ΙΔ &… έριξα [ειή'Μν& !? κέντημα ωφ…ισ…σιµωω… "Η"… ωω-ο l4 "ΞΨβΨΜΞΞΦΦώΞυ' …ιΔζ…ζµµ , , ,-,-,,,, . , ,ΏΜ…λη πιο"… --μ-, ι --µ-…….-,ι Δ0|'Ω΄ "Η!" ,…µιψυό… ,, & " -.Μι…ω -!οΜΜΝ4 (|… Νέα:) …- |. !…… Μι… (ΜΜΜ ΔΕΟΠΣ-Άι , , ι ,,.111υΝ "µια. "και"… |!!! _._ , M- . θΩΏ6΄ Ευα")- ΐΛλω [Χ]»… dampen-11A)! θνόΜΜ -, Η… ψαξω, Δ…… ,, Μπα .Λ.Μ.υ…ε. -…ΜΜΜΝ κανένας _mmm; Adam. imp/tho Μα…… ΜµωνΜψαο -ΜΜ…-αΜι…. Μ.Β.Λ.τ. µ…. και, Agra»). Νικ…. ΝΑ µια: hmpd) (MM πω:-1. :.. ΔΜαα,.ΗΜ!ω: "…. (Με… "µια)… ΄.ί=8. - .‘2'9 …- .…) 31… "8? - as .=έ΄ι…. &"; μέ &. &… '39 .… 41 ΄ 42 ω"… 44 46 46 47 43 49 50. ει 59 53 ΜΜιΜΜΥΜυ: …… των… …ΚΜψ …… Χψ…Β! Μ ΑΜΣ: "Η"… κ…… δρ…. κ. Λ." 3,91 Ρ"ΐΐΝ… "Λαξ ((κατι Δ#ΓηΚλΦς6 ,-.π'-- …η η … ,..…κ,, . --Β.--- IA- .1- - " -,,…-υ… 1 …!… … … … . , . … " " ή .3..---1391 Μ ' ΄" :..…. (Χε? -. η Οι -_ .ΔανΜυά)η .. .. .- …ΑγβρΝηα3ρ, µας… Σ…ΜΜγω3κ(ι…ω Ανδρ. Μα…-ΜΜΜ …- … !!αΜ4-&Μ… "ΜΜω( …νυηό,αΆνα(υ… Ή…ιιΜι.……… " -…- κ...... να η… .". . «Bowman -4403 ϊ…΄ 1 η α η . κ a. {4 ένα…. απ…. …. … κ µ " ΄η …. Δια…" &404 - ,. ΑΘΗ"… "ψυχή Άδη-νε… , …' …- ΄ ……-ω " . " , ' - α " , ," …- --… &…"; κα…… 090000" Λ…)…" Μ… __- …&αΜ… .Μ……' "…Μσ'ιτ-ψνό ("α ("και 11 -… "- ...-.ι!---. …. 666… . " …ζιωκ,ο (πυΓά….χ….ι «ένας, . . _ . 7 !; …Ρα,π1όΘυΜ;«Λν &… Λ|…ΔνΜγ… Πα…… "Με…" "ΠΑ…": ""4% {ouch λις.µ…ξω:… Λ… Γιωργο ","! Δώστε Μ!ώΨ… 3841… ……Δα…ι τα απ…… "τον…: |…Μ.……:1.ιι………΄ διαφορα ως ΦωΝΦΨβωΝΜ ΜΜΜΜΜΝΜΝωµµµωµ………… ηΦαψωΜµΟΦω-ιΦΦύωψ-Ο Μι,Δ…αω. µα...… __u. , ,.…!!…-ΔΩΝ … η …η, ν …-…Ώ.-Γµάώω " …… " ""µά- -τίδΝΩ. . .. η ……1…………. ΑΔι,ηΙΚΜπι'… - δανεικό… …και… α &… Quinn-main; …… δω…… δεν… Μ. -…. Θεώ-ό…. "να"… Μαν"; …οµωιωτω "Ο"! "να "Ο". … …µ…;ϊωΔΜ.. Καµπ-Να Μ……Νω, 8 Μ'" 0 "Δ…-.… ". Δ.*-ηΔψ[µ|αώ; 6… "αν "ως… "Η _u . : ζωα…" |!!! έεΡ "να (πω;… …… … ,-…ι… ,…ι…, - κ . . Ινώ ΜΜΑ …ι…-…………. ; '- η … .… .. στα»… Μά- ωρα… Υπόψη; Α… Ν'… |%"). Μιλάνο.… η : ΛίδΟν4γ)νοι των… (Η? …µάθλρ . πάλι.-.- …ΚΜη…- έ.ιοΛελ… . ….…- 1- η ,, .. Μ-Μψ… !,Μ,-1ω)'έ Όµως… )4Αν'ω "(ψηλή Ώι.νιι (ΜΛΉρνΉ1….' ΐΐ.&18Γ νεοκλα6.Ξλ'λα'δα δ' 88 "Δ… &")… ΔώωΤυ…ω απ… Λαό. Άκρα. 29΄΄΄…-….… …-…… Η , η .. Η 30 Μα: "αν"… & Μ.… !!… Γωνιά;- vault-M 39 ,Α9γΔΜεΆ΄.'.Ν60Λλ(ΩΜµ και?» . 38. η… …..-= Νίψ!(6ω…΄ωΜ4 12?3 ΄ ΄ 1 84 …..'Ιρβμι… Μακέιν. ία… ΤΡέχή,Μ:Σ…… Λήψη… - Θ…. |… …36 ……-………… οι η η η 7αΜι . 864 111111-111- .- . 14 & οι η α η 37 ...!… …,… . κ . ." - η η η . π 3.8 1111111 14 , & η αι οι :, : 39 Wane-9w ,ν€0….Ν66…δ Καλα 886. | 40 493190 €Μωξω Θελω- ταβλι ι. , Η !!!-Μ ". Αγά… … Ν…. θύτης…" - Φιλε… Καινή)… ' 49 …Δ…-, &… , "Χ … η. η … .… » ! . 48 " η " " η ' µ ΄ ' 44 µ η η η … η Η " … … 45 .-, & ". νι … .. .. | 46 …, Τωχµχαάϊή cm τ…", .?α…,'… … Η -., " … … … 49 …! - … … ,, Μ΄ &χοµωιΉ ("Χώμ…-δι ων… Ν.…ψιό… ΝςκωΛτω 51 …Ρ-ΕοΥ"ψ… Μ…"… Γ-Γ#3…ω &… …… Με… ΐ. Ζηανδ΄α(ω ! 48 …α η . Λ Λ [ 52 ,. Λ Μ … η ή η 1 58 … . Η ή … κι & * δ…! φωωωυιμωω… … Ν ΜΝΜΝΗµΜµΗ-µµµµ "ΞΨΞωωµΟψω4ΦΘΦωωµο Μµ…ψ- "("ναι" 6Χ0Νΐο …να; µι;,,;…ΐια,ΔΔ…- ( των…) Δ|……--,….:. ". η . η… -1_ - ..….1ι ( Ν Ω ! 1 _ M 1151 1 ,,, .1 u 1 u |! 11L- .- ι α η 1 1 ι _111L..1 1, . . u Μ 111 ll 8 . ι n , "Μή… 1n : . “'0‘- Amati : κο.… ' ……ζ …; Aflpfxfio. ΝΙΝΟ: &… ΌΜβι (38 …για)… Μιμή.) ΜΜΜ: &… π…: πάσα. -…ιι,… 1-1:-- Imam“ yuan)» .11 . 8 η . 1 α ,: Τα |άι….ω…ό,ΤµπΜυ μ…,,…,.' η 4 Οι 11a λαοντιιδ Όι…υΜωΜ. -κ ….=, Δ… ΧΈ6ιέυΜ. 1-. 11519160695 "πιω, ?άωω , 1411mm: Άνδεων…" παιρνει. , Ση……ΔΜµα€ο Δ(ί… .…ι-. (ο… ΐ-Λντα.Μ 4… …Μη,ΜΦρ… "ΗΝΘ:ΤανψΜη απ…! Βρανά Άρτα."… 1 In , η , Α9… …', , κ » Η η α ." " Μ " 1 " . . : . Η " H I) η " αεραµεική ε' ΘωΝΦΨβωΜΗ … … &…" "µµ.-ιµµµµµω αιΞΦΞψΜ-ΞΦΦ4σ>αβωω#Ο Μιζ€ίΜ Anni-1-11 ...;-- !!3ψ.φ.Διω&, -1111 11- A …, .; , 1.. M .1 F..1111¢411.11111111 Πιό… |€ι…χαα! 111111111111 11- M "Μαώ ΆΜ,7,… Με Άσμα-…,, ,--, . 11a , ,-τΕΜ,, - 11. ΜΜΜ… ! 1.. 11 .JFQflflfld1-11 11 _Aaéa—QWGA; 11 _TégmghwmgL1 '] ..-.-…..ι- 184 Μια). -,ίγαι: φέξε": Μπέι ,ωώ&ς…η - - Μο…-Μι ΣΒ, Μ (Με; Η! ν µαµα] Βαν αν Ωκλ«.ΐ.α1… που»… & … θα…: 8 ( Η ΄ "Μυαλά… σ' 35 ΌΦΝΦΨβωΜΗ Μ ωωωωω "…κι-µµµμµ- "ΞΘ+ωΜµΞΦ04ΦΌ!βωωµΦ Μ…; ς….),Δ……,… ,… ….-. …; Η ", _ 1 1u11-1 u η ,,,,,,,,κ , η κ ζηµιά: .Λι,ς…ΜΙικ… 181, ,, 11h ,, Ζ., ,…η 1 a Ν |; : . ,,,. ι , , ,… ""… µε"… "Μαώ. Άη,Άαψρη Δ…, 1115, ΛιΜηΜικ "Με… Μ……>Μ. µάς : Λ……" απ… ( αν…) . ω……,ω……ι …… «…»-πι, (πιο & μωκ,Δ,ωΧΔ,Μγομ :; .! Η (, . …η… .. Kecpmy, ,; . α,,Δ'…Ι,εψµω,Ωκ, ΨνΏυ ,λ€Μκέρνω ,?(&Μ,,Δω1ξζΏιΏΝω (αξόνων… (ΉΞ -..!, η ,1,,-.….η,..,. ,,",,., -ι " ……) Ζ………οΜ…, Παλ… βης΄€αρω,Πω…Μ ,ΛκµΛ…ό…ς. ο»… | "( ΜϊώΝάα.Αν….ηιιτΒΜΑ…Λ. ΔθόσθχζΡι (Χίο , Μωβ». Έσω"… Να… Φλόγα ΓΗ? ΔΑ… Νιω'Μω Ρΐν,αι'χ-&ι 4ΐΐο …κι-ΔωανΔξλψψο (843 ….…µ.ανκαω (91? _- ,, , ,,,,, Μωάνιιω;Β…µη4 ηΜό…πυ τη…-Μ… (83€ , , 4…… -6]---ήΔ η … &…ινό%υαί |"… λ…εΜω… -Μ,,,.,,--"., " Μ , Μα,ΔψΜΕψωΜέ ,ι.Ν Ά…" τ6Μ΄ΐη ΠΩή ……,ΔμΜ… ( 209. ,, λ . πώ.; …. ,; ψ…ΐΐαΗΔψρ Μα&ΝΘω µια"), "Η… Παα:1…€ Μ,…ω,ΛΩ…α…ω Αγ… ΓΜ:… 126,1," ,,,,.,,, 98 29… &! ' Α!ι€0Μι (φ…: Amam’hca! όψη Ln. Αµ… Μόδα … .~ Jams“: manual-w; ΜΜκΩ Μ… ζωµό :…Μιγοι» 1|«µ;' ' a …… 8… .! 37 ;88 '39 ? αι 49 && κ΄ & : [47 ‘49 πι΄ 62. 53 16; &… €…ΜΗ-Δι*«ψ,Μς …ο… ηΜ …: …' λιώµα" Χ€ω- Αιανή)…" "…µε… Τ4ΏΝχη,'. cm … . Μαι… …. ΛιΜνΜψΡ Ώ…Μι Άν η… (η: ΜΕ κΜε4,Ά€ΜΉ: Alcavawvwo Μιά… Διά… ΜΜη Μη… Λιν-ών… μας …… - Μη… &"… Λι0…ωνΆυω Με"… &… (Με … % '.€".|µκθη 1"! ….-… . … η . Λ…ωκΜιΔ"ι άµυλο ν Μάϊ … ?. βθΦΉΘ. 1194. . . µ,, ,,…,,,&Δήω νΜ01ω(όι'΄ρ (191 Μ,,,,Λ,-, η Ο . Χι . 1.91.. "."… γάμπα-ία.» [09470 84…» "οµόφωνη IN. Κρίµα… Θ- (Μή .11 Η ω, ,,,,,, η 4--...… .η1ΔΜ |?4ή ! ." "ο"… ..-,..." 1844 ,», … η , , ,,,, , .. . η * ,- η… …… - , .Μ!!ψΐβΗς. &… ...η. ,, .41Ώνγο ". Δ διά να…» "Οι… "28, - Μ…… ΜΜΜ… μη…-΄- Άαρον Λψκώ»φο Μπιγκ? ,&π-'ω. Ώνα- «΄ «amt-v.1 , ", ",.-. Μ΄φΜοΙΠ.θ€ουοω 4|63 , . πω…; ,; " ΌΦ-ΙΦΨβωΜΗ ώμου…" µµωµµ-µµµω Ξα»ωυ-8φω4ωψµωω-Φ Μ .; ΔεΜψιφψώ … &. Ν…"… µια". -- ,,.,Ψ " "! η , ,ιΔ, , — -- & Η " Λ , , Μ,. Μ-Ό…ω, Μ Έµα: Μα…… , | Με &… -µ……… - .. ". 'Ανω ΜΜΜ", "θα, & … ,… .. ",; Μαλάµ-) 46… &. ..Δ---… . " .: [Mum , 436 &. …1…ψ…' Μ…ωκ…& Μ…", … ……&ΜίΜ5 "Μ; αυτά…) …µΜ.' - IA η - …… ϊ&ψζΜµΜχ Δ … (Μ…-… , 4 Μια µου &) "& λ,!!! ,, λ#βψζΛ…ΠαΜ: &… αν". , ,, __ n . … .. : (χανω (δω…)… …… , .:Μχιµωα να… τής… Αςηψψώ ωχογωιω Αρ … ε…πω ΑΝ…/Μα αφ΄-«ΜΙΑ… κατ (Με ι." &… αµ Αν…… &… Χ Η… ΐω)ιΚάη οι…" σε" "#61 LN A. Altdfim.90m«Mc-o "Η -Ν.Ωω'69'..ΐ…µΚ44 3.Ν-&-ΐΜ… "Ή"… …… , - … 7Μυμ&ι'01 .. (&…… Λας) … …η … Λ η (ν αι...Μω.΄τ]΄ ……" η η (ηγΜιιαιΜ). __. n 12… »… (um... W) (“Mu tun-hr, Άθω… 1.Η.Μ…4νε…ς «Ψάθα… (µυ-π…. …αν… … "Μο...? -Α ν " " '. "ΜωΛ(όΉ … η ΔωΛωψω Α?Γ……ι ΄Ήχαφ.).Ν'1ωωω Μπάρ… Η…» …. … ω … η η …. (καµµιά)… ;! .||ιι || |ιι . ιί ] ΌΦΝΦΨύωΜΗ Η……Μµ μωω--ο [Λίζα-…" _ …… …… (. tog/duh) --_ Δι… , u (Μωή6|.) +.-…-΄...….1 .-….-.ιµ - -µ-, --..-(,ξλά,ά!:. 110200) .. , …… ( αν%Δααο΄… " πµ… 4 που)…» , " ιµ ψ. ,- -. . Με"; ΕΔ;1ω&ψ&ω 41111195 -Γ--!!πέζ… [δισκάκι/Μ) . …14ι.α..…Τµ…µι…,…ω &… τα…» (Ανατ.…) "Η. "Ι " Δ …0 τα")… Η _q ' &ι-.Μπ|ΣΜ…-ι Λωι…|--Ηοζ ψ… Μ…Δις'Μυ.- ιο!!! … γι…)… -΄ …!… Γ.,-10.656" . "Αχαίας. Α Δ. µ. ζ)(ηψ:΄κα) µια… 6105… Ενώ-η. µψωΔσνω) .-……-.ψΉ 4808… ξανά)", (ΜΜΜ) . Μ…- " [ΜΜΜ] (, (.Λκι-1ιι;|………… ,, -ι ( αµ'…νΩ…7,, ,. (ζωη… .. (άνω)… ψ…….;-Δ…… Μαι.: " οι; ..ΜΜιΩ.,"-ι- -.ψ…!µοΝι . …ω.ιΜψ ΜΔ:ί …!!.-…Δ; |!» κιλα (…κι… ., &… γ…ωι») …ΕΜµψ.…μ…Ψ.ψ,ω. &…"… , , …. .…ΩΔΜ&ψψ&Ή .. ' µια… -. & - ι … … . .… ….…….ωω… nmwn, ΄ Δ ΄ . -,…4-ιιψ Η. Μπιγιά…" - -.- ' . …!…- --'4ω1ψη Με! Ν.- "άνηκαν" (Β"! , . - , ΓΔΜ.- flan manna» momma ΕΠΑ… --1-1-5- φα οι"… ….……µώ… Μίκη… " . . -,. ." - ,- . …' Μαι:έ..Μ&, μ……" ,' κ . .--,- Μα… Ν -Ωωα…ιι, ...-Λ... .-,ι-…,,,ι- …- ,- - V .,----.,,- . .. * κ΄ .. …-- - M I! µ.….,- …. ,.-.- ., 4--΄-…-- .… ,-, , ,… . .… ω . η,"… , ,κ--- . ,…- , - ...- , -…-"…--, ,. -…-…΄-…- ' ..."-Ώ - .. . Ο! ." . ...!… " " . . …… . ΄-΄ ' Η. . . η Η , . ……ωω…α µε. µία…. , …- "Μαι… &… Λίπιπένυι. " …- …! luv-46p θα'!!- ,ΤΨ'Μ|Οι'Ώ Η…. "Μ…… … ΜΜΜ", ΄, ..-μ--- --ι µα. ,-,ο . … … - .. .. . ." " ". ___1 " …ο… Η η & η _.._n__- ? - Μ -- Μ " & Ή & 6 " &- "- Κ " ". η Ο " … " η η " " -Μ… " ΄ΐ&τυδροµ. "παιδες θεσεαλιας 89 1 Κακιά ;,βάλο; 5162-4125 2 -. u ='[ΝΚώΜ ”1:4": 3 u Ekaféi'f‘a ίΐΐΐ-"82 4 -ιι,- ,,,,-:,Λ4μω "63-4"2 5 η, : Τρίκαλα (86% |!!! 6 -"- =. 85Ν6π'νο mama 7 u : λο…τ…έ-ΒΜ 1… 8 ΜΜΜ"… και": 10… 9 Δι - ια . |. : άφοβα 10 " " ,οι , |. u : Ά…" 11 …µ- - , α " η -. µακ…" … -ι. - Η u η : Βανδή" 13 …,…" " u .. . Ad.“ 14 g u .. η : Λόγω (Παπά) 15 Δι… | η κ : +αψ| 16 -. η u η η τθΐΜΜ " …… \l , ,η .. |. : τόΡΠµ| 18 _. Η. ." υ " 949… |9 -|ι-,--, - οι… η η : 86308410; 20 _ .- ,η & η u : β&) ,, " ΔΜ' Μµιψο Λόφο-…! Λ…" 460- 484 22 JJ... ‘1 η οι ν % ιι : Α'ννΠΉ"ω ωχυΣρφΆω |Ώθ- (I?! 24 u , τα»… ΉχώΜΓαω |!"- |!!! 25 -u : η .. “Si-(«I - Nays-3. …) [ΜΜΜ % -… u 3 {wind "κα…... ΕΡ. 490-482 "(φωνα-αµ. 27 ..-. η " η .. |… "(Μ " ΄"αΡπαθος Μ…… -- ……- &.ηρω _ Μαξ φαιά-φα οι Juan»: clam“: n : "των… άλα… 40η: Η… ' "|! "(και ΜΣωαφυοάα Μάικ; … σε… ικα-Μία. ΜΜΜ… µέ τα για!" α να… & & Φου-4σ=ψμωω… µ..-'... ώµο Με… οφ..Μζωε και… γιά .… όπως. Δια. Καµπ-ζ σε»… Εθνών… Άν7'Μ6ιέεη - Με!- …ΞΨ Μ…κ4ωτ…ω ΛέµοΜ,« Χ- ΓΑ . 1882… .-Δ--;.-.-ι-…--Δ-- V. ". . Η .. ΜΆΜ;Μ-ΛοαµΜιω Μωωω(κωει). Μπ4ω;ωφ ………χ……… Μιά», ςΛεοιόεω πω……) Μ……) ιν:91-Δ1Μ… (συ…… για)! ) .- …ψ……… αιμα-Μ…, Μ71…ρ…Μ n. : πω…… ΜΜΜ Γ- &"… ζωών). - 1-. α . Λ (ΥτωΜ44 …αν"… Π"νΒ΄5Μ.ζ Μπαµπ"… ο"… «Γ. Η 4458»: -Πυ-Μς; inn. «fin- Μ36 n -ΒοΜ8Δ= επι-η- 33.41 “mafia. New-bag“ σκΜ- πως)…" µας… Α!.ωαωΜ«ιω] Δι»)… µια… µη…… (ζώων, -9)9Μ-οε-?……Μ :… ζώων. Μπλε. ΞΞΞΞ8ΐΞΞψωΔΞαμω ΜωιΔγς5 …. - , --,-- ,. & "Θ΄! … ΄4ι : 48 45 46 49 δι 68 :»; .… ; "εξ !=" … 42… 44. "" ώ…" ." ' Μ&΄Λ;… &…-(…Ηώλ Η"- auras. Η α…ινκτσ) "-…ολωρΜι-:…τώ… , - ΄..--΄ .…Μ. .-Σ-1Ω)". ΄ , ΄΄-. … ….…………1ι-……………Θ΄ΜΜγεΝ από… … …ν.όΜ "& & ΄ 63.41. …:…ΏΏ…Ο΄΄ί…-.. .ΒΩ.1Μδ… Κανα-68… Θ€οτέκψ - . …. … …'!!ίΜ.ΏΛ Λ)0αγο'γΜΜ ΛωΜ1ς…3 Η Μ…… (δίωξη… (84€ ΄ . …-,-π .‘-.‘..-Mowjp¢ma τάµα… .….. . .. . ... ' (να…")… ΄………8η ένα"… :. Ν .Μ'ς…΄Θτ΄… 1345 «µε… (ιών… .';…Βιν9τΘ3 "96". 1.΄€ΏΡλω. [Ν ΥσΨ Θϊ01…€*1ω (ήΜΛλΑσωή 7…΄…΄ ΄ ΄……΄………΄….υ .. Δ.!ίη…ν… ΜνΜ…Δ…1€Μ).΄ω Και-. 08% (Παναμά).- …΄89΄ - υ…" .-…-..- πει-Μ…- ωμό… επ…… 4%! (µε Μοωεηυ) …!… Μ…: 1ι…?…Υ-ζκγα… τω…; Βν7ω€υΜ (.: («about µςνσψ…)΄… …΄… . ΄ωο;. &»… Δ,…ρχα… "Μ…: μενω… «… όρµλαό ΠΩ). 6.120… -AaMslSh- "ένα… . -Ωύο& Μ……αεωµ…« -Η…-ιδτ.ν-'. σ………ωω… αν… και…" :; ..Άθ.Μ των 4ω71Νΐδ Album: "Υ… «. 6 µη θαλάµι ενώ .ΔΜω Ηµώ…. .7ΜκοκεαΜα-,( ΔΕΟ-΄ -Λ!…δ΄…41Ω΄νΆυβθ…ΡΙ!ία&… ψίχα: Μπωπψώω ΜΜΜ έπαθαν… "Μ…" .ΜΜ-'… Δ…,……. _ , ……ΏΗΙάΜ:. Γυαλί -…ωαΜνώ. &… πριν… - ΄. Διά-ω.» &… µέ χαΜτ|- … .-…… . _.-.. . . ... . , .. -. 68ΙΤΙ ." Μα…… … ΜΜΜ…- ι… " " -;.…1………..….……-. …. mu .ω'-&-η…ω… κα…… . ϊ… … … Μω!!Μ:………ΗώιΩ - - -. Ψψ…Μ…… . . …Κ- ι : Δ Δ…… …;-- - …π..…-…΄….…-Δ-…-;……- …. -|4-ψ-… :" --……!!.-………………1-… ---……η. ……ι-.--…π……-=……14 - . ….………-…!.α…ιµ ω… -…- ---.. -ι-ι…….…=-έ……κ… Μάι…. - - - ……)…|ΏΔ&… flawed-mum τα)" ΜΜΜ… ι μ.. ." ι- φωωΦοιμωωµ … ο "µια…" µαφι- … 0 4 . η- η… .. a: … …κ…………-π…… …'…….έΔ…. - ……- …Παλέι- ……ωςωτ… Νικ.Δ6Μ…'δη -…-.- 3…ο……:……µ… - .-.η &Ή1|4µΛ'ιη (mdu) . - Η " ϊ…α…ΙΜιΜ [ομάδων α………;-.-… -Δ.---…………€|…… -….-… α-.…- ΄5….--…" . Η .. µµ… οι»… 38 -ι.--α-…………Έ6ωΩµλ αι…- &. Μάι-: pom. ( δύο Μ…). … …;……0ιω…- u. -.…νι………-;……1Μν!ο. amend -- -- …'…ι… 919% Η… (πμ…) Η" an τα φωωασιµωωµ "Μ" "ΜΗ-ΗΗµµΗµ Ξω΄Μ-ΞΘΦώαΘ'#Ψω-Φ 121.,…%Λα+Β,…,,-,-,, ,… ,,,, .u. , - n ,,, , ,, ,,,,, , ,,ι,-- , ΛΙρονί&"µσοέ… ,,,, ,, , , ψ- ,…---,, V Η [ΜΜΜ .._—$491.1) ΕάµΔαωιά. , ΄ , -, , , , , , ΜΩ"ώη(#ωµ ΜΕ… ΞόΜΜ Παν… «85€ …." οι &… … Μ…4;ΛιΜνΜ , (έτει-Σι , , , Δ.-…-…= ί… ' … Μάϊ-8! 90! …Τ………ηΗ( "φ…… . Δ …'Ι" άθελά" γίνη . 0-46…" : ΜΜΜ; ω… µε"; …; Λία": ΜιουΥψά ,…=,Λ&Μ 936 Μ……" ,,ι., Λα45Μκω "…- Μ…… οι ; ών µε) λιοογΜιφζ- 4-…Μεψ … 4 : &…" ,,-,:,,ζπ|ι…, …", , (, Με»… ΜκΜψ Α…: "ΜΜΜ … &"… Δέ…|Μ…4 ΄ Με…": τα…»… Jean. ΔψΜΜ Μ|Ήω… Δά€ηκΜ….ι .." ,'%,',1 , .; & ΑΠΔ "με"… -ε:…,………=,ω…τ , , ,,-,,,- ΄΄»; …. ,!!΄1(΄Δ΄ωΜΜ.ο) ΛΆοτοµαφκα Γκι " . 88: ; 84 36 ΄ '8΄τ .33 . &? ;! :Ρ: &" : & ; 49. &! 53'- '53 "b4 “1:11;.Aa1ug;1amm-m.w 80.4"… ΔΕΥ ΄ ' 0Μωψ. Μη… ΄Δ΄κίηκΜψν ΄ Γ',,ι.',,… Θωµά… In 1… Δ…… ΜΜΜ"!!! ',Β€ω1κΜι.ωα… Φα… Anuwmvu .!!!--,ΞΩΜρκ- Μι… 44.ΜΜµ & Σ.Ε.»…- I“! ΄ Δ..-", .… ., …'… .… . ":. Β.… Με; ΓΔ…" η ! πχ Δ.--. ΄.τ 1950 (Π…… ' " '΄ΔΕΩΑΜτα,εω '- ΉνΜκ Μ…… Χ…… « να… .. .…" . η . . η .. .. | &; ΜΒ"… Γι'-Μία …. 4 . .. Η". "Βαρών… ΜΜΜ-ι αφίσα-ι ιΗ…Μ ιών"… ΄Δ!΄ν Σκορ ε…"… ΛΗΛ… ' ΑΒΑ "Λιµνη. θεα»…- _ ,AO - :"… Μζ ϊ€9ψΜ00…α.όιωΜα ΄ΔΡω…πυΡι:Μ'…Μω…ο δω…. ΄ ΄ __. η… . ( ΛζηψΜίϊΘ … 280 Μι…" 1- Μ,, ' παπα…- 1ώ 'ι'δΉν 671ι1ω . ΄ Λ[ιΑ…ηΜ1ΜΛ:ΆΜΜΜ… Μψέεω. . ',.ώ|6ΑΜτα€9ν ?ε)… Τα… (΄άπ΄Θδ. ΑνυΜω)'- δινω. ….." , ". η - η . η. ;… η ' . '.'?αβή'χι….΄ …η, , . : . Η . η η ' '-',΄Μ, '. . α .. …η η . :! . η . …' ,,,-…,ι,Α,,ν,, ΄ 'ε6ω18Ν0 υΐΜΜΜού… "πως; , ΄΄ . ' ! ως!!!" : Ησωεω>€ο "άρπαθο€ β' ΌΦ-|ΦΘΏΦΜΗ µωβ… ωω4-ο Μάµα-Μπα" µι" πα…… … karma, ΜΜΜ! ζω"… , ("Ν/Μη … "14. Μέιν-η -ΧοψΞ' Γλα»… «µαγαζι… #. &…. 14… Μακάμπι,» ……Ά… ω…ω.ά… πάψω), Με… Μ,1.Τωµ1…ωα ω…α…ι4;ι4λΜ…)ι - ψ--4- , . .. .… …4ςς3 (ξενα) Μέρι" Μα… Μ,1|ηρΚΘυ΄Ν,, Με! ψ…,η--. ,η. , κ , . Chum) ψιωωωΔ… - ΆΟΗΥΔ,( &. αν"… ινα"- saws-954) HM Amy‘s“). cam Rum ; Ν… 2……ιΜ4; r αµ… 8'Ρ€1 " …. η ΆΜΩνξ[ο …ΔΜ") … μ . : επ……" .. … -0-.1ΐμ-η |. Νανα " .-ι. .…μ,,,.--:., - η .. ., -. ‘. 6υιΝΜΛΜ!θµ.ώψέ) οι… Μπι-.π…'Μ- τα…"... "…… «άπω… "Η! …… εηωω.>Μ… _ ." - η Alumna-«r .- η ., .;,,-,-.… , .. , ξανά……» &… Η. Μ…… . …,υ- -' Μάρκα των. επικά Γ.ιΝ. …... 493€ (a. Yaw-14mg} …- Διχάο ψαράκια" …ο! ,Χ.ςςΜ… Δ' maln- λνςµόΝΜ5 … &… δε…; Στέκι! ιζΏο,Μ, υ€' Με)… ΄ξυλόπλυπτα 8" ι! .? 03 '4 '6 10 '11 12 13 014 '15 ι6 l7 * 18 19 21 22 23 24 ι 25 '26 ο 27 ……ω…… ΐλαέΜ;.(ΒΡ …για. --…Δ , - μ . λεΛ…νξέ( :… —A—-—- … ω … ω " Η - ..... …… . - eA !! "7 η η , …! &…...- " , Δ ΜΜΕ. (μια 1 (µα…; Ν…. Ανω. Ν… & ω ΐΜι'1€αΥΗ| . ., - … «Δ…-… η… -µ.. η ., ….ΣΝ Άντυ ΜΙµπεαζ …….;ιυΛ&ω ια… ……ω,,&ωΘΜ θα……"- ……µωψ……… 1…(΄?0Μ ΛψΝ-νω -'Βερ'τψη .-Λ-..…ΔΜ…ΐιν έπν,.…οω βίλανιδΜ Βοΐου 4.4…ιω &… Pie-mo ΕΜΜ…. Μ( 86600300 &…, -ω…, ,.-4 η . Μά. 13! τριων: ΑΘΗ… Όθων ' Γιάν/|… ΜΜΜ "«Μια… Άλµα Ζήν"… (Με 8 &… οι Α Η Μ … ., Ν-,," "& Μ 9 …ί, .Λί…κρ"αι τι…… ι.Νζ Άµα ανέµων; _—J— -… ή ". " ή … …" " Η η Μ " 4… . η ή η η -Δ.--4…-η η κ .. ΜΔεμ:…ς€…… …… τα…» ια Λ… τω…… αν; ”AB-1A- Ανν…" ως…» Μα. τι…… &… λ.'>αν(Νω -…Ά. - -‘-" h Λ .; … .. …… --η . η η % €28- ψέµα .;.……ωωι……- «:… Μ….- awn Ραπ (& 29 ΏδΏί ΆΐΏθΜ. "& ""Να ΄Ν.ωμχα… (Ανατ. Άξια)… 30 _Atnaefigfiq locum“ Aw» Tia-4m, “(haw γαι…" (Ελ…… Μαι... 8! -..'-… --’1 w . » .… η .. .. &… 32 ..… …- … .… … … - .. '3.3 ; ".Τ΄΄.Η.Νοί, (φώτων… &ΜΜΔ1…ο. 34“ πριν… Μ…φτ΄εΜ η…» & Αννα… 364- . βηρόΜθ … .. ., . 86 …… -ι- … " Λ η η 3.73 Η ΜΜΜ… "µε… -"- "Με, 38 .". ., η ή η η 39 .ΒΜ.1ίΛ-αΜη;.ΔΜψέΜη Μ… Η…Μ4ω…1 40 ' .ΛιΜΔ' οΜκπι1:…μώ6ω'ο, τµ… Μ...»… " -, 41 …- η η ,οι, , οι ; 42 -… …… … ,. …… … … ΄ 43 .…..ω . ψωµιά "ιών Λακ.µη.|Μς. &…» Μ..….….:…… επ…… ." ...!- . .… Τριξ" "ένα" 11343 ...-ι - , -. .--..…'.ΔώΜ… κ… , -…46' µια… …ΠιΜ….ϊυΔμ "να… &… Ν…»… 47…-....Δ---… αι. η η . | "#8 -ΚµΜµ3ι.ι.-.©-θμ Αγ. Μυαλά". 4"? .49 ΄-ΖΔ.μαοΝΩ-ΗσΜΜανψ|… Ντιν»… |"… &"… 2507 __.!L , '-ν,…Μι "μια Viki-3x0) Η .. ι…-.,---=-ηίµΜη . .… 33 ...Μ1€κ.λΔαΜ4ω και… - , . 233 .. ." - - -- - " ….Ω!!&,…µωή βιβλια)…6… . '.΄ΜΜά! ..Τιι2ανς…… ηπγωνήω] , -Δε…Δψ-Ρµψ &?" Κους: :( &… εδω…»… Μ Όλων …… " … ---.» . -…-Λφνωαυ… (0184 __ - , ,… … η η . .!Ήωα.ΉΞ!!1-όλΨιψΜ. . . . - , . Μα:,ί.εΔ.ω…… "Μακ …να. &" Μαν… χ…»… €θΜ€…ι4 …-Κ Η . Μ .. &" . η. η &. ..."-.- µ.- .. κ .. . η η ΜΜΜ? & ΜΜΜ; ……α…- -μ #. '…η 6 Μ…- '8'ΩεΜο …… ….» …' Leanna; "ΜΜΜ… 6…εΜικ… Μω6ψθ, δν»…- .-!- -ν- -..-.-|- ". - -, .. Παλ…" &… «mm-2V0. Η"… Π……"- και"… αποψη ,. ------…. &…" &ατώΈη. "75 (τα'…) .", η η «gnaw-w) Ήχοι"! (Νοέµ). αν… 2-Φωκ.ΛαΗν| 4!!! Εδω. 1…χ:µάαΜ. αλβαν΄β' Μ….-.…… geno- Η" Η. &..…Μ' 13 "οι … 13ο 6L-..1..923_(h.2.1¥¢, (Πιαφ) ----, , . _u-.-‘-_. …. -(…κ |") ---- -ι-.. ...--κ…Σ…………- ! ε.. " -70Μι-- u ψ…ι'6 ρεύμα… ΨωΝΦΘΌωΜΗ .. Ο .- .. κ- u "θα". … δ…ΜτΜ…σ -...ω……΄ "αν |ΚΐΟ . (Η…-Μ' … « Μια"!- ----η - -- ". γ,. ( ?26 αν η .-η-. -- - ---. Yew-(«ma μακ] Μ…" Ζάο. -Ψ.Μ:-.Τ-.χΩµωψ τα; ευ και…» &… 4%ωΜ. .-Δ-- --.,.|Δ--.…- 1- η… .… η η -.-.--…… Μαϊ- … παω … ως. " "αι " ....κ--1αικ…- -.-νι- - &… Η... - Η». "Μ .…ι-…….Μυ& αμ… ,. Διφάµ και …-ι.- .. ν.! -". ... Κ ..΄-.-.!!.- .. .. κ η .. . …κι… -!!--.-…-η . 11ω»µ«#η, "...ή. η ..-'.ι-. " ΄……-η-. ,; - - η -..-1- …'…µ... οι €.!" " --.ι4.--.4. . η .. - ."… ;…- .._.-- whim“ ΣςλΡάνΒ…εω. Μ- µία"- 0.66 € Μπίτ- “ _-_ ει ...... µ… … η …α- "-'-..- -ιι---" λ.-- ζ-Β--'-- - - & ." ---π- 4…--------- -- ..];?0…Ψ.Θ… Anew-an“ 182114…" από»! ΡΜ" … .?! Μ . υ... - ?. ή η . - - .-Δ-----ψ -- ." --λ'-ζ€νΜ νφο ,… µ…- …. .… …. . v: Λένι-…ο "µας: "µία- . --η- --. u u !. Mam“. µια?" ΜΜο-Μ'Νιπ …. κ..-------- .-... η …' αννα! η.-- .- &. η +.ω---| . ..-.. ..'.!ωωωΔπ… ΚΩ(υκέΞ. .…-ιΛ΄ . .. -. .….. -. …. … έβαζα… καµμια-.- . -υ - …. . η : . βωµών-ευ (πιω… μαμά) "-.-π - .- n ‘a . * ι ψάρι… Μι……ΝΜ| Αλμα…) -»- . … -Δ .. . Ρ"'14ν|…. .. +1 . - Δ- " … Πώς Με… γη [Φωκά W. Δ- " ?αΜΧ…η "&… ενώ… ψάξει; .Μ… . Το» χ ο µιν/η ταµπ- Υ .… …. α B. λ « …; … …. Ρ …. & …. …… & θ ά.αβν …αν» .ΑΨ89ξ38.ιξ Ξ: ινα». €.τκΆ=κ:ν. ζω…:τμ2 οι .:.λ Ξ.»… … " 1 & 46' ," Για .49 ει ως . Η" ' η - - " ------΄--!! -. η -5- .. . … η . η η ‘l η α.- … - -!.-. !!. η » & ήΚ " .-.ι- -- ”_— …ή η - - -- - .. η - η " 4- . "| n a &- κι.- -. - " " η -€qu Aaawardme Margin.) …;, με… Η 1 β!Μιψ«α'# -. 11 Όλα πιο. ι "Η …. Ιστ .. ,," ,.;-π µε ΄ '.-Τ-|2-…%-ΜυΜΜ 1|κ-'µω.-µαψ- και"… ΄39ΐ >"… . η-.'1..΄ - Α η 3° &Ρ΄….' φαξ… Κάρµεν-φ… Ιβ! ΄΄ "--- -- -Δ. . -...-.…- η… 82 -'-α- ---!!- .- α...… 83 "".-…----1-… - Λ-- - - 384" ...-ι.…- We Μ- πω- 6%) "Μι … Μ…… % -+--Μπωω- - η - . . "… , , 86" Μάι: -Δωφιι. - … ΄87 ΄--νι--…- -4- -...- " --µ---- -----µ -.--- - #9. -ι--…- ...---.- ιο η΄--- --- |] . . -.- ΄41--ω-.-.-- .… -. ..-.- . -- " 4 -- , * … 1'43' *,-3υιχο……Ά. πάψω άκαµπτα αλβάζια ?. ' 98 «Document-0.9M.— ωφωωωωω µµΗµ-Μι-ιµµµµ «αυι-ωω.-Ξυωωωψµωωµ= ………-…… "α!-… Γράφω . ----- -µ--- ', Γράφω , Όλων-ω χυµό Μ-… 7Μω…:- Λ…"… ΜΜΜ- -…-Μχφεω-ω……42 & Μα… …ψ…µψΐω χάνι Μάιο ως …… .……ι'α- _u—‘A's'hmw’h 4 η .. …η Μ….) 904,44… …να» ι…. τμχ…. Μ……ενώ… "& νι "& α 4- νι αι ή -.-.!ι--.-π- .. η η η η η - 14€"'Ή ε"Ο€.ω Μ)ΜαγιΜ Υ"?ΏαΝ|α) Μ, "?? ___-.0313va We: (κανόνα) … . "€…- ~ … …ωυ64-0ώ… Μικτό να»… !!… πω…-41 όλω"… ω-αεακ.-Ξ4Μ… α…… mm“..- Διαµ…. -- .-ι-… µια… Μ…α……1 . - - + - , Κάθι…" « ...ι---- .--.- -. Μητψι…η φ…… _ …ι….ΛΔΜώ - ( θα… αν &"… Ή3…αψιώ (&!!! -Ώ- "ι & …. Η …. ., , --- Ξ-- . . η η … η 4" ή η ή .… ., μ-"- …-- …. Λ « ΘωΝΦσ|βωωµ ΞΞΞΞΞΏΞΞΞΞΞΞΞζΞΞ:Ξ Υπ' … 9 Aim“- …€0ψ-Μίλ… ( Mums“, - 4401… …-----4…- ---..…….Δκ..2 (Άικ; ; (81 0 …- ...-Δ..…--.--Δ- Ο- Λ ……-----.… "&… πούρων» (μας που… ι…- ("η - … -- .… - …. … …. (λιωνµ]… …-π……4…- . 4-- Γκάι; 1328 - .… Δ ---φω… ι… ……ωω…… (Ομσκ… « ησΝΠΨι|. 4 νι - …!! Θξ-θδ- "Νάµα… , … …-…ΈοΐοΜ ?… µ … …… … ΜΜΜ .. .… ….μ&ή. : ι8Φο ; " --- χµ."…- …- -- …--π… - …… λίπη… έ 3%., ΜΔΜ ……--- …-ωω Καυµαν#η 4830 &… .:-… ……γτωΜ "43 ΜΒ… …… … αν»… & … µ- … µι …- & " ……----έ-ΦΩΜ- ("κανω "να…" . …-..… …Ψ…… ">"… 6αΜω ("από ( Μάι… ad ως…) -- … -----ω.- .… η … … η * ………- - :.Μ)ψλυγη . ----".- … - --' magma επιΜ., ….Δ………µ-… . α “ .971‘3 .2…434(σω 141.0 …" &… 9|Ή.- - . .ΜΜ#δΚ:.α!& Δηµ-Μια … Ιαν. ("914 "ΡΒ-65 …-. -… … µάλαξη) 61… Η Απλό… . …'Δχµ βία)Ω- -ξς-'βωι 661… - Μ…!Μ…Λεμα "Μ -- ."… …- -… -"…- . 6 Λι…ωαµ… ' , -ΐ4ΈξΉ…Ψ"……βψψ… .ι-΄-ι6Ή ιω1ώα π……- -----…-.'.. ' αν… όπως… …η… Ν εµδΔ€…ξ…'πα ‘ . …µ…… ---'…-ΐ0ι΄1|. …- ι… ...-..……-ξΛικ.-π… αν… (…κι-Μια ….ιι.-.- -. --΄'-. Σ…" Λώλη. ….…ιι ………' --ξοιΜ μπω… -!" Ωω ΖαΜιωζ &… …" |… : Zm'zc …1κ-οΛΒΛΜ ' των… - . … … …. το… Πω… Νι?µγ«… . .- …Ηαω΄ Ωμ &… Με…: ζωή…… "εφι'νάο …-ΓίΘ(γη Μ€.δ.ι΄16Ω|' Στην…» … -. " ---.-- Μ. '-. Jam (4 χαµάµ. …'.Λ…. -… - Μ ]. Μ … η Η - . .. 9.…- " ω " -.-…… Ε . - Λ … αι η _n. ..-"… η . … " …-….9- Η .. κ " …"… __ L a. … .. Γεύµα" &εφοτανι'ι Β' ωφωωσιμωΜµ & Ν Μ…ΗΗι-ΗΜΗµΗµ ΜΕ..-] … … …1 60.01.44; χ -Λ='…1ώ…ό … Κι., Ε..Χ- …ΕΔωΔ4.ι€ιΔ.- , , &!!!εί2.Μ:…-Μλ Κακό… … &……,,4&…4… ___ , , , Μίψι64Μ…Ήω , , ……ψλ…κκµ& …...&&΄ι)η (My (129) ψ…β.&…ψ:κφν με… (%λ6ω…… Ψηωιη Κι "αν… (98η , … '… ζΐθ%Ά) .-211’deth Ζωα"… Μ.ΜΜ…ω Μαώ-πα 900663… . ……….ξ Amman; -(_(u\2qnn- ι οι…) . " Ό Ώ». ΗΛαΜ…-µι΄, Ες." "αν , Β…: ελάφι, Μ…… ΒΔ."… …ΠΔΔΞΔΒΜΔιΩΜιΜπΜ για ο…:)υι Μ΄] 6Χ &… (νι,Νπ…8η… * " V‘ »" ΄ξωζράφοι εράτ6ρας. …' .1 |?" 04 ΜΜτ…έΛΩι…µ0π ,.( ωρΛαζ.) _ ,… n " µι Μ, , ( Δ(.-16αι)σι.| Η… -, ..ω., ( άνθη] .. … Δ "4 ( άν… - ορ…Μ΄ω), ι ** " , …- " … κουµπν:1 ). … " ,--Λ-,---,-ω , , ("…"")- … '263… .… ΏξπιΜω[χω… …: Μ….(€'-€Μ 46" ) " -- " ., -Δ-. …! ". :. Λ ,. να Ή : " u µ … η .. …, - - * η ;. , |% η Η -" η …… … " , &, -4.,- οι . .. -ι-.7 n - ν Μέκκα…. α……) +- --ι . , n ια .. [Γουάντε ότι,…) 4 __ IA_-..- .--.,Δ-… % ι …. αν"… η … "Η? ,. , * ζήν ηό1ψ Λ Λ ,… η … οι κ Η n … ή νι « ..ε…-4.%ό.…,…α -… , 06 "…αν… (… ε……ε.… ] lq_- ..‘.‘_ - , η ί΄.ΖνΧ… ] -Δ-- … .» ( Μμψντ -΄άιµ'.>…α) "η.-µι- , -νι …. ' Ημώ……) , α η ,, ν __ ( "&… ι…ο,).,. .. ", u &… . " . ΄ (1'.an Ω.) , …,, ,, …ή, , ——- η * Δ Δ? 1! ---ή-…- ..ΤΩ…ιχαµοανω (8403 σωµα Μ… για»… (τοπία ,,-,µ,…- . -". ",,, . , - -ζΜΜµ λ('4%.€Μ) («αν ο…… η..- ΄ . .- (ΙΝ€|6ΜΥΜ)… ί …Νι'Ν.Ψέ!4 ) ( Έ?" .» .) , ξυ…ζ.Μ,΄ΜΜώα). έ".Ι)4΄Μ) , , , , , ,ι,ΌΜωΜ) λ!!!" Αγία… N‘H¢>qw Mm. Μ.ΜΜυΜΛ .. " [αίεΑι|' "ΜΗ (gm-plumb. η … ("αψίδα [" Σ?έψανσ,] (Παν. Πακίτα) , (οκ…. Διανα»). κια." '… … |"- |… ι…" Θ&ΏΜωµ Μα Για; γω (tum.- …, ψηλα. ως). " … ,,, ,, , ,, "., ,,Δ,ι,τι,ψαΜ τη"… ,Με …. η . Κ 346 .-δ-ΉΡ.Μ.ή , Άπω… "Ψωµί σ'αγ- … ,, , - , µΐΥ.?κιΐ .-Μ"Ψ΄ΞΐΨ. & Η4Ψί.Ξ (| .ξ='.γ.(- .όΨ.€€'ί-.Ν;,ΜαΏ&λή (“get ! .,3λαβ,'-.ωρ, Άξια-ε , ΜΜΜ !…"… . ( Ξανά-…) ,;…ωω,ά… ,,, ,..,., ,ΐω,π,, -ζ΄13ώ»14 , , 8=888 ,1υ1.χνμέ… κ,ς.΄,16ωα.; ,. - -- .΄ .- Ψ ,, ω - . .,-[ΩψέΜ λ.΄,…&':…)- ' , . .΄ , …… "…. . Μο…»… …………-Μ «φως… 1866 … , , , …' ,…ω,,,,, , , , Μ-,. ,,.,.,Δ , ,. », Νόβι . ,. … ,..ω, . . 'χα.- - ;-1,.. . . µπάνια µε)". -" ,… ,,,»; .- .……χωρ(… πω,- 30 ……) '"'. _ …" , . . η η, » .. "αθώα-ΙΡ . |Ο …""… η &&… . «,...… «… ...-. .. …,,η……… .…,,,Ε!Μ,,4ΜΙ…,, ,." . ,, Μ- Ν…ψω anew hymen-44.x . , "»"… Ταινία"… Ν Nam?» 1933’)- λ.…ωη. μαμα. ",, , . Μίνι Τάφο…- Με»! . ; .,,ζ . ,, ,, …-.. Λα"… Μου! "Η 34. ", ι. , . . ,, … .. Δν- οφ- Δ…"… Δικά; . ταχυ…α Νικ…) Γςη…ν :… το"… (8.56 .. ,…" ., Ο. , , " »: ' '7. . Ξ . . ." . 16.3 .2&;έονΠνά " λΧ&' : Μα|ω:ι€&, |Ξί1 "µια? ΛΝ|Υ.Ν "οι: Μικρα. πανια-… … … |ψωιφν4 …κι… -' λιύόδλυπτα ΌΦαΙΦΦΌθΨµ … που ωµµµµµµµµμ ΞΞψΞ8ω-Ξυωαααµωω-ο Ωω… (863 µ…… Ρ…… να…" …,ω.ο…µ 4841 ΜΝΩΩνωλΜ( οι"… µατιών.… ,, ,Αω……., ,η . … , .. Νοέ" 61 "αν. _ ., …κι… , __ ____- ,… ΜΜ……… & ,, ,,,,ττ……, ζωα… :… Μ)… «& ( ινα-% ΜΛΜ…ιπΛ, Δια-ω……υ,Μ µπι-Μι… ως 24.3"… Λι&…µ,π …;»; "ων… Μι. δινω ivauew (Ks)? & βΡ064 I H. Έµα… ΐΙαιεώ΄ Μαµραν11α'.… ,, , , ,…" % Μπα mr M Λ|ωνάΜ4…η … .. " …τεαωι Μο…..τωτ. .Λ|Φςνηλνοα …να (πω…), …Μ.…ω µε…… "Η… ΜΜί,- ΔιΜΜ…ξο &… Μ40ιυΏ. ,…Ψ!ζ; Λιοωψµ.,…ωυεω παιδια-'η . Woe Δ ,Α.,-, η, η. Ε . , ,,,. Λ ," | -… -,- η , LAM &»… Aaaw‘fiho’ah Παν-01492 (η... Η… mama)“, m …… η … …ο,-ι. ,.ζ…|Μ€, &…. .»ΩάάΥλ&ιο. ΥΙ44νΣις Λε…α()δ"Μω (α η:ο…1….……|… Δ."…91:!ο "& , -. ,Ψ|,Δκι5,',Δι,Μνώ&Μ ". Κ…"… ,, &… η a ,,, ΄…[Δ.Η;Ξ Διάφανα"!!! Αι- Τζιν…" µας…" "Μπουρτζ Υ0;'΄0ν(ο Μπεν; Λεβ…" 1"? ..!!!" Τ…α. ε€γ46Μω 4ιΝώ…. -,-ι- .Λ,το,αγάγΜΦρ ψαροΜ…1ω΄ …,..,, … … … "Μ…… αν"… Indebwo Μια…) ΤαφΜτΉ ΡΜ… ΄ΐ44 [Ν€ψοΜφω'ο) ,, ,, , , µ γαλήνια» ("4 η ...α. , , Δ ,, |?"[ . η µε!" μια… "πιο… .… Η… ΜΜΜ Α, , ,. . "Μα…… "0163084… 4. … ,-,,ΔΔ, µε…" Μγ…Μ … _ Μαµά… " MOW/Deva Mom θΜ1άή "? Α,, . &… flown-11¢, ΜΜΜ "δύο". Ώ…>κΛ'η ," &ηδΜΜ [απ] , ΐ9|δ Μι, Μα…]… … κυριώς… ΜΜΜ". -χ-Δ ". λ|ΦΨΜ Μ43€ο ,, µπι, aura Α……γ)…ο Ανω ("Μια… 49% ΄Δποίμ.Λ ,… , …. Για)… µια… 1-4 -,…,,Δ…,,, 48ΜΜ '|ΉΟ χερι μακό"! Τώρα-γα ΜΜΜ N NE. ??? 1γιαε85ωυ 'γω βρυ'Μ4?€? μαµά; Λι2ρνΘ&ηΔ,μ-Μ1,µμνιΗ («om-c, "(+ Μ…Ή'ωΜ Ν61*ω:Λ|δανηΜφο … 104 κ ιου;κοΩαβικη µα.κεδονια . l ;"- mug-’ | & Η… z." ΝΑ…"… 2 … .' Ρ…ΜΔύ Η… ανω-ι 3 ‘—_--mmu_kz ‘V Νέα,-ΔΩ Με.… % , - 4 κ Δ ι ΄Ά!,έ)ιωιΔ… ,, 16η, ,- , ,…,. 5 -',ν-"-µ |'&-΄φμιΜ Ο'. & Μην : η. 6 ΄-ι=-ι,…ιι……,=…ί!έ…ο,«ψ-, ,… ,4- , ? 4-Δ-ι-, , ]Μ.,ζΕιζτπ …. η 8 ". Μ 16 1ένπλο 9 µ ν … ,, -149Μλ…Δ,…ζ€α΄4 "Ο… 10 " " .. & , ,.λςΔµΜ>Ωή ( Σο Μάικ")… 11 & |… u ' …- βι1φύψ€ , Ρ…? 1…ς'µμΜ 12 ! " " ΄ . λ"! κυΙ-ί(ζι6 (ο. ΏληλωΦΜ»] 18 Δεκε;Δ … Δ…. ιν…,ν,ι……… = το. Μ…»… (αν). " __u L M ω ' ΤωκοΜΚηΜ (τω…… (Ένα…) 15 …µή,Δ. … ;.-Δ--… 16 -Δ-Ά- - υ , .. η 11 -µ,,ή….µ… υ- .ι.ι -- ( Ά……ωιζλωµ) 18 µ.,…-ω., , υ ., ' ι. , , -,-,, 19 µ-,,ι- - * , __ on … ( ΐΐ…Ψ…ο,-|4'ηΔΘ…ι΄µώω) , , 20 > & - -.Δ- ω &… οι ,, ,, 91 -." , "Η, … θα . [κάναν '!ωψννω| 22 …"," --",..- …κι …,": : .… [ Άνω («ο λε.) 23 -… … … .. .- ,, ΄ 24 ΔΟΝΛΖιΜΜ,ΆΛΕΚαβµ Momma , , 25 -Δ-,… ,?! , , ,.:.,.0…Μνα8,ξ , 26 I. q ' Ε'ςωω…ς έξτ-Ν>ν΄?Ψ 21 & -…. ' π ή " ",,, ,!!!!!,ζ…Η!1-, 542891? Καµπ, &… Χνψα-΄4 ο… ιζικ-1ψα| ..!!Πλιµ.1ΔΜ:,Τωχυ…αω Lulu» Hindu 45': anyway, ..-;. , ζ ! α η η u - .; η Α η η ". ,… ., !ΏΧλ|α ,. …. κ, " ια1;-εωξτε μια Amman. ωµά). -ΩχΡιΔ|µ - Ι.Ν. Αγ… ρεύμα- εµας…" Η." Μ…, . Μ . 30… Έλαια ,… -… Η… : ο ι… … 413€ Με)" Η η… … :… " "να… Μα…… (ο…-…η "4 …. …, οι ' οι. … να"… γης; Η? …. - ,… .. … "αν"… 86η… ., - & * " ' ""|-004 " - :, [ κ α . %αΠι1Ή;Μ ουρανέ |4?9-ι .. .… ' " ' ι Λιν…ιμµ( .. u ' n I. .. Άν… Nady τν…. " , η « ίππος…" (σάν-…) , …. , …. …… πανιαλε…, Μ…; Ν…… (ώρα….) Δ9ιΔεη; Μακάν… Νκογγηω Μιχω3- "Λ…-… -. η η 1 . |… ιζ ιψ|ρ .. ΑΜ… !" warp-amps: .. Δ. | Λ ΐ"|ςρ6΄ζθ€ ΜΜΜ… ] Η. Εω'φύ),,…ι- …! Μια/Μ -… εγω… Ι…Ν… Αν… “awn-4m». Κω… …. ΄|6€οίθ>-Μ ".… α…… -ιωρ…Α: ΐ,'6Ννο και-Μιας"… [Η Άνκ…ι'αΜ .ΜΌΛΝΜΝΗ- &". Άπω Νικίτα; των… ΜΜΜ," Η" …. ν-ξουλ΄ καµία ΦΦΝΦΘΌωΜµ … … "να"… βάµµα-ιµ- ΞΞυιΞΞωΞοφωΔΞα»ωω-ο ,,4)ονα΄Μ … η, ,.ϊ;ικ»ω- . .. .. !'…ί)€Υικ0' ρίξω" άπω" ,ΧΘΠοδθ ,ο"… ,%ΔΛ …κι")- &…»! , Μ ξανα.» ,, u u 6…΄Ή ,.,ω, Η Η " Η στ…-+… , Η (""Μ€ι4 … " ολο-… …μοµρι1Μν; ΡΜΜ' Η……" η…" , ω Η 66893 h όταν… … ,: απ…… ,,,. , * 6Λ|Μ , " (ΞΑΝΑ ,, η 6… Η , , 0 (mm ω , ό"0ΨΝ ,, απ…"! ,.;µβόιι:-νβν 1?Λβ| η 1…χοµ.ω.'ω Μαη-…) , , οι " ., - " αι η η η ‘1 Δρ."… 11086. ζωα-…. ,%Μ,6!ΜώΧθΘΝ……ι β… "Η ξωδραφοι6αμαρωας σκ; 105 σ:σιμωω… … Μια μµ.-ι µµ…ι-µµ ΞΞαΞωω38ωωαΞαμωωµο woo-q .,…Β,- - ,! - Λ ,, η …. - ,, , ,"… . αι … ,,,,,- -- ΄- … η ,οι, ? , - " +1… - '- η " 4,4, " Λ Η ,&Δ, ' ". " ,,,," , "΄, " Η Μ Δ'. Η " ",,,,,,ι,!, , ,… … ή " (| … "|! ΜΜ,ΒΩΐι.Ψ,ΙωχρκΩωη τδ Άνω Owe: LI Η Η ! I Ατ' Ν'."άΜΦ1- Λ)'΄΄Μ'΄ΐιΦ). _ . ΄- " Μπακ". Μεγκ". Κον)… να… η η "τµ-'» …. Nun->4“ ‘wa"! mm ' "΄Μ)μχ:γή. … "των Λ.… Μ»… ΄'Μω ,…|.&ψ ι',ω !-Ν- "ΜΜΜ! Mew» l?J‘1. ΄'Μ'Ψ… ". 2ιι………'ι1 . να…"; αρχαια τεχνη δ' »" "µµ.-µ…µµµµ ΞΒΜ.ν-ΒΦΦώαθΙβωωµΦ ΦωωΦσιβωΜμ Μ…Δ…ψ,ϊ Με έντυπα ω…μ…… Μακ 5€ο- -..ςο…χ ,,,,,,,…,,.,- η…" αττικά νυν…" από… Sou-440...). ΜΑ…… , κ '… "Μ΄! 006ΆΐΜ ,,ν,,.',,…-…,π… . , ,,,,,, -ι,,|-!,,,,Δ,,, ,, , …. & & " " +…-…ψ- * ,,,-,, … Λ Λ .. ..: ,. , - , …-ρ-€9…Ώ,Μ……. παζάρι πα…… ,,, ,. …!…όµααΜ Μη… … ("Θ'-.…) , .. ζ"Ρςϊ*Ψ) .. (μμ)… mun) η (η. 040)ιλ(, " (ανά" # ων") ,, , , ., Kanna- Με… ,ΩΔ1"Ό,Ά,, ,΄ΆΜ.ι.ι Με" ή ι Η Οι…-Μβ.Δ, : --ει . - … η Α- _ - '_ILMLiume‘Q ,,--Μ…αω…Μ Βία)… "ένα …. Μάιο … "θα. . Μπιθ#ωαω. ,,"αί…0,'-ΜαΛι Α…υ . 'ΜΜες …… τάσεων. 460 πχ, ΑΜ" Ο&α€α, 4.294]. ΜΜΜ ……………… ,.450 ,.» l ΄-ωπ…ω…µΔίέω; Δ…»; ασ… Ν…; Δ…. .,,…, ' … . ' ΆνεΏ…έ… 46… Να… Δ.…) . … … " "&… "Ναι Αλογα)… 4460 Χ. , ,. « Μάο Μακάν… 440 4 Χ . . …… _ Μάι…" 8866. Το)… ?α- Μαν-45.0 Χ ‘ "ΜΜΜ :. κανο φ&ω. 5.306 Χ != ΕΡΜ 1… (να…… 4.!οη-..χ . _ u Μ…… φχ…δω Δια 5ου …4!ι> η. 71. Μ€εο βαΜΜ€ΜεΛψυµ…; µε…" των… (Η… πτυΜ……;. , ΄ ,… . ι , . : "Μονή"… ψ…Θώ ο……'δα 'ΔµΜτς Μαη-υ, Διοννωυ και" Λαδά! , κ,, αν]… τέρψη. ΑΚ ΣυιΨιΦ' εθνι- οπαδών Δώρων κκ…. ΑΓΦσΡέαΙ. . [& ο)"; να λαών-ι.…» "ea. 1. μου … "»…" Ala-wad“ .1 TJ &… 4|θόξ1φ|: &"- ΚΜΜι'1μ(. .". Θέων , ,ΛΦκ>ηωΏΟ … " η , άδειο , , Μα)… ("µπώ ' πιουδκοελαβική µακεδονία β ΦΦΝΦΘύωΜµ … … "&… …µµµµµµµι-µ αΞΨΞωωµ8ΦωώΘΌβωΜµΦ ,…υ-- Δ…… , -µ,,,,,ι ,, ,,»,ι , , ,, , "π, , ,… ."… _ h οι , -υ-,,,΄..Β-ίιΛΜ ω πό π "ή 4 '--η, _ ,,η. " -1ι-,, …!. -ωί#λέ Μ " -|ι-;,-,, , - - ! " m -. ί- α ,…-, Μ , "04874… (κρατας). 'Ανω…» . 9.,…-,, ,,,-μ η ..-Ώ ,," , ,. " &… -.Λ,,,,, ,€'1ι΄Ή ,-μ,,,. ,, , ,η ναν-δικιά…" "ναι!. …'&&'ΆΜ+Μ fl ‘1 "Η -,-, !! !!, , (Μπι u . MAL-4930 j " Ηογ,!σΜτ Π…… δημ-μα . u - Άπω… -,"! , , ,, M .! "Κ'," -..-Αχ. ΒΕ),νΛΛΜη.( .! οι | -1 Μ… ,ασυ...Ψ9λκό… Μ΄ Μικρα! Χ,)… Μιχαήλ ψ,ψμµμω' αλ»… 1." Να,…» κα…»… Η 460 ." 34 "|… ΜΜΜ] Άλογα µ… ξ΄ιψι 98΄ 29 811 82 33' '35 Μ΄ & as 41 Η " 43 44 45 46 " 48 49 δι 59 ΄ 53 ω ΗΩΞΕαα=µµ+µ ,,,,,,,- ΄ - . . ι, . η"… . … …,", , . .… (… Μα) --Δ-,, ,, Ώρ,ΨΜ ' , & ,. τα… , ":, ΖΑΝ!!! …..- Σπίτι 4, ,,,… ," _ ",. "(madam _n . Η . . …,!- In?“ (M ζωγραφιά αν «41%; |)"; - η ..... = * …. η η |)… ». μ η. : 4?2| ,,,, ω .. .- … ν . , (33€ ,, η,, ,, , ,, .µ. ...... & . -. … 4731 " ., . ή µ η … (844 " ." .. . η …- " …' " Μ " Μ Μ . .… . … . ή .… . , ,, ", 4 µηωωµψξνο Αφι…; νε… µανια| (…να!) "Μ…… … -- Λ . , Η η. … . … άΝ' … - ., …,…- - Λ€πωωΜη Η…» LN Άν… "νων… Πω". Οδών…) …' …… ω ., ……* Η Η - M. « “-- " ,τι ΜΜΕ… … 48… (αν πα…:΄ρ…΄…ω…) …… Για… -ΉΜωΔψ,+,ζΜµ…… Σπιωη…)… Ά.Λο+µ. . , Μ .… , ν. & .Ά"Νο΄Μιι Ming—00mm" πιουσκοελαβική µακεδονια κ 1 45310119 "-Δύοδω.ΤµωωΜό Θωµά (ΜΜΜ ? ----…. . ,Τ&Βμ…'…ζΝΏ Ώί=Χοζι 3 ,… ' Τα &… Μα…; Μιλά, 4 … ,. . ,, ,Ζαρεγα ,τια|….…΄. , 5 .m- ,- Τωχυµκ…'ι; ΜΜΜ… &» ΣΔΠ… των…" 6 ,,,-ια,,-.-,-΄-.-,,,Ά .… .-- ,… ,, ιι …, ,… 7 H -,_,,,,1- … … -1 , … 7 Α … 8 LL, ' .» Η ., ι- 9 -", ; . ! η " η . 10 η , …;… … …… ή η … … Ν " .,ω- _ n η η 1 l2 _Lafll‘ggfl‘ilg,’_lw ΆθΧ4μ'|λω Μχα…΄…χ… Ζ…υωι… …." «er-o» µ & ., ,-μ,, ,, Α ή ο , "| … .… 14 -.. ' η … … Κι Μιλά… και…" 15 ,µΡιΔΆ' ΆΜοψω 16 “ '. α l7 .. , …. inf). 18 _u . …- |ώέ,1€»0ν λΜ.Άν.Ψ>*΄μνΜ "Ωμ ΜΜΜ": ζουν-κή (με, 19 -'ι-…-.-'.-ΕθμαΜω Μια-Μ…… 20 ω……Α ' Μ…… ?! -Ά- .. 22 Η-Α …-Α ή .! 23 "- … , !! !!!…" ,ι...,ι1, ‘25 'L-;, ,, *, ,4 µ ! 26. ". Μανάκη) , , , , ?? ι- .. .- ,,.-%π-ί… αι.-00…" .28 -&΄Ρ.σ,ν΄ Για; τµξµς,α-ρωώ. ' 29 .,ΐ-!€ω-1…ι,&...΄ζΆ πρ…-ι “aw δικών Ηδ(ε€ 30 ,,,..." . . *..:Χ.όέΦιι. ΄ ΄ !'31…΄χ … … &. ΄ 32 ,…" -ζ,,.,,.. ,. .θόρξ1 '33 ΄΄,- μ΄,,΄,΄-,΄, Δ,. 34… . ,,,,,…,..… Α…µ' … ΄ & , ' και… "ΝΟΜι…|ω… Όχθη" #6. ,, Μένει Μπ.… .?" Μµαξ. …΄37΄ & …, - Ψα&Νιµ ένα… ΄ 38; ,... - .. Ορφανά… "&... 39 ' , ,ΐ-Μιθ.'.ή πάνω.-62, βάζα 4ο ;… . Άγαρ (Σο ΄ " .,ι΄.΄ ! ΄" ., Η , , -', µάτην 543 ,, " "ΚΚΙ… (Ακ… …»…) | 44 ,, .. ΄ ΄ η . " ΄΄ 46 …κ…… … ., ΄…- 1Ν "ή"… 46 ,,,-. ., Πτι-Μ΄ Μ… 4? , … …. ' 48 ‘, q n 39 ,… ! ,ι ! 50 ." ' η η … 51 , , η & ,υ- , , - 1 η 53 …;." . n 54 _ ΄βου-λζάΕι΄α β ’ µ,:- ' l Μ.α-ι…,,ΕΔς&, .-χ-€ι:…-έ; | πα……- ωμά. ? ,,,"… , ,, ,, ,ι,ι,,., ,. θα crow-f aux/(d » …χψ… για)… . 3 , ,,,--, ,, … …. γ…… έργα….» η. ι. 4 Δ,, … : .. Η ο»… Λεχ-Μες! .… δ ,, η ; . παντοκρηΜ % b ,, - , 2ϊΝμκιη ΐ)Μι΄…4 ΐΚΜΝ|Μ ίΐ45 7 ,,,. .. ΄ια>ωµκφν Mach-m1 8 -" η -' "Πας"; &…αγκηηη' 9 -.-,Δ-,,,,--η : η η 10 _n— q ’- " κ 11 ………!!-ψΑ……Μ …. Λ€πψΜη Μχ;οµαα.η 12 m "ψηλά, - ή η 18 ,--,ω.-,,, -, ,... . : 1ωψµαΜ πω…… καπνό"… (Μα,-…;…) 14 , µ " ' Λάθη Αν. των… ΡΜ 16 ,»… … Μ ; ΗγυέΉφ΄ΐ'ιαΜ panned να…;). ! 16 ____.L … Η . ία«γγ΄Λιο ωτ:.…4Ρ0 (ζω των…" | Η .; - " : Διανα?" Μισό 18 ,. , η '. κό λα … Η…… - αι .- ΐ€Ήά . — 20… ,,,, η " ταεµσμκψη "(Οι-Μ…… 21 ... η …… |; '. "(13660 ?? ΔιΔ(…χρ1 .- άότσ> % ,, .… …, ι {um 24 …- …α- ……- τη"… 25 ,Μ,,-,,. : 50114 26 …- κ- : µ…0 " … η ., !, Στην βουλ8αΡ… Β΄ " ΄ ' … ΄΄ ' Η! 28 -ζτςν…΄ &». ς.τξπ3υ!…. ΄ " ΄ . ΄ 29 ,οι΄,, , ,,,-,. . : ζψµρ…ω .….." anmod 30 ‘4a, ,,,. . Σ… Μ ' . . 31 ," . .. ---.. . €.Ζω…ο ζώ.κ4νΜκοφώ .€'4«>.Άι- Πα…->.… . 32' ,, …η . π,- ια . … …. . " … ΄" . 33 ,.-α- I. ." Λ,Μψ…η ΜΜΜ… ' ΄ …. .... .… | Με ΄ξ . 34 …-…λ ", '. η : … .΄… & η. εν… ΄ 36 , Η - & : η. . . η .. & ΄ '… |% ,". -". … .: Όλυµκωσ ""Μας. Μ όµποε… β? … ,, ,. . ' - .ί"υλΜίίζ(. -38΄-΄ -α.ιχ…ηω…Μ (Αξός-ω! ……39 -,. u no)“; ,.Σπ…… |…40'΄ ,- η, . , " ς… Σ:1έΉ ΄ " - η ' η …" ΣΩΜΑ- . Ξ 42… , Η … ; -ΐ€µάω …Ψ1Η από. [43 , η . Η -' Αιώρα) ΄ 44 Μ " ' More; …΄ . … . 45 ,…" '« : Δρόμ1 . . . - - 46 ," " ,:,, Σή.ίΖΛ ΄ . ΄ , , ,... Η , . η η ' Σ… Η. 49 ,νι-.--….… -."- ." Σ…". 49 ,--ιι… . … - 10… 50 ,, ω , . κ .… {my .… -> . 58 5.3 , 54 Ρε "Σαξ. ε»… δα στ' »; … µµµµµβµµµµ ΞΞαΞΞωΞΞφωωωαμωω…ο φω…ισ=αµωωµ µέ, αιώνα νω…λαω…ζ,Γ…Ή , , -Δ, , ,",,,,,-ι,… . …… Π…νρµγω κάψω "ος ,, ,Δ€άΡα|. ,,,--. ., . ,, . .….,Δ,γΜ&Ρω, ., ,. , ,=,'Τμίο1,ψώιι Μαώ .. : Τ…λ*.µ4µη Πν&µεηηω Ιι&ιρω[η… Ann“! If” ,,,, |1, u η " ΄ Η κ ,, ,, ,… ,, η .. ι ι |" - Οι &, ,, , " " ,, ," η …. ,. …' ,,,,,;,. .-ι … Η , ., …. ,,,… έτ&ι&οµ4…'ω €(γ…….α µάτι.… " ΄- … -Λ . Β' η 1 ;… .ι ω " ,… ,--'. Η η η .. ,, ,: η .. ! 4 ! Δ,, . u. u _,_n : .. " … ,,,,, , …' μ η # ,," _' 70ιχςµ.ω… έπινε"! (ως… Μπαρ) 4ΐδΌ , η ' … η ! ,.,,,-,. .: "Τσιγομιά… Μγω…ω ίσα….» 4.400 ,,,,τ 4.ωδοω6γΜ αν…" µη…… …… ΔιρΝΜΙη Η… . Ταχρμ…Μ, Ά…α'ω ( Μα Γνγνίσιξ ίΝΜ). …,"… -,,,,: “New“, &Ν Άνω Ν|ηι)ΐΜ && . 41.33 85 «& 38 4 39… 41 48.΄ 45 ΄ 46 41 ' 43 # 49 5 1 52 58 '64 . - ' | . ΔΡΔ€3!,6&Ξ;…ΐωχοµιακ (κατά ("αδένα") οσα Λ».λ>…Λ ,.,µ. ,, .. .; Μ , * η , , α, ,,, ΦΧ --» - Η :. Λ !! .ι. " ( *" Ν " Κ Μανο- A xi Nu) ,Jaxw«au ,,,Ψ,,,,, Μ . " Άρθρα… ,,,."…,… … &»… γω ; η , ,ΔχιΜ .λ'€ήω & ,9. " Η Η Η Μ " η Η " κ να u Φ " ουανια ……,Ε% "83. Υ.4Μ. , " ,,,… » η ,, ΄ , . ...,α,, ,. νι" …. η- Οι " ,,-,νι,…, Α η " ,, Λ . 4 ο - ,,,, -." .. Λ ν " ? [ 601413.) …… Βιµ…" (Visual " " ' οφ-ιΦαύωΘµ ,.. Ανά (ι.-…η ,, 6158434, "553,4… . - ,, Hana-mm ("μία")… ,, Τατ. Ωλ5αζ… ,, .. Αζΐη(1ΡΜκ) ,, η , " Ρ=άΠ…ί, "θα… "κυκλο"… (Μ…). ,6,,,-…- Β…]. (If-5M" ,. - .! €Ω+ααα4- ; η. ΜΜΜ]… ,, , , .Β€44&,… . , ,, Βυ5ον. ,,,,., - Ωιεε4ω. ,. , '.€υΩ;. ,, . Μια!"- ,η,,'| ΄ μπαλα/α ,, Ρ1αΉσγ.α- παλαι- ,, , ," A'Iqes u__a . . Μω9ω€ .΄ ,Ψι,Δ.ψαώ Μ €΄€΄΄€΄4΄ ,,,-,,,, ΏΔ.&΄' 4 ,,,-,, ΄ω΄ ΒΩΜάκξ+΄ιΉ ., ΄.΄΄,.΄,… ,… ,΄-,€ρΜ ΄ Ε΄.. ,, ,…,,..,,,,',9. 4 ένα , ,,,-΄, .- µοτέρ»… ' ΄,η,-..΄,,,,.-..,,...Ρ 111 have: _ …. .,'+,ΐ-',…,΄,,…… Μάι: λα 110 ,,,-,,, 3.6M .. …. " …δοθω ίοηοκψα΄.…1 ΄?ωχΩΗΜις Ρδαςς3Η#α?α&-€Μ!Μ ΄ ' ΄ ,,ΜΜθ-μµ1, '… ' Νε?…Μςι - άξονα. ΄ …… . » ΄ ζ…€ΐι΄…ι _ ' ,ζ4.ΡιΜ,.,΄,1΄ωλ.Οκέα…'4 . Ηοτεέω… ΄ ,Μ4……,Ό-Μαι,&…. 4?.…υονω πέψη ' , a ,, Ξ.…λ…υ &…ν' &: Ανακη- πιο…» ,… -".-. .... Λ .. . για"... των: λα: :, & . θα"… µε αχν(σ'ν| # Gil-W ΄ ΄ νι … ,,, 61mm; Βλπ για! "΄ ,, …- .… … 61€… ΤρΝσµ)Ρσύα] ,,, ,,,… ,,,,.--…. ξαΜγΝπιο , . ο. , .--,-Μ., . .. … 60314 Τανενλρ|µ…η … µ, ,. ,. ,… "φάει?" & ""Μικρή ΄ ,……΄.η ,,…,,,,-, .… &…" Ηο>ΐηβΐο΄)΄ , … ---ι΄--……-.. &… … ζ…ίω να… ,,ι ,, - Α ζ.: Ματ 6Μοθώ ΄ .. … . _ . &»… €…»:.α….16…ψαιηΐ"1 … !ζω89α4ική ! 115 φώκιΦυι#ωΝµ μία" &: Ιµάµ…" |!Μ,Τιιµµαψ… α…… .Η." ("Αν…-. Μαι-Μι») " …-. . η η η .- . Δ ., - . , ιο ,, κ Δ , , - …,,, ,, ...,, η η ,, ,,,,,-.…,-,, ,, .. .. Lanna-u) MAUWM . ω…Θψ- ΏΜϊμ?ς, . __ ,,,, ω —u . _‘L‘hu_ η .. ,,,Δ. '1 ,, ,.,υ, , η " (ΙΜΟ) ,,,, ,... … ., ,.ε-. , . … µία…) ,,,---,.,νι,-- - ,.… Δ … , η ,… ,,,-…,, -η . … … Λ ,,(,ωγΔαΟζΙ.) ,,,",- .. .. & η - , ,η,,,,-,,,ι, . " να οι ". , , . ,. ή , .-, ,,,-Δ, - . Λ. … … " (Μία). ,- -,. - , -- .. α .. ( Μή»… …να]… Μ & ν 0 η ,, ,,,… η η Η -!!-- … -- "- η η ! -- - …. … 44 η η ,, , , η. ,,-.Γ,ων…΄ "µανα, .… . . ., , 4,,,,,,,1 0,44;0 .. .. . . ,, ,ΜΕΛι.Λσιο ,ΓωψΔ,ξιωλ. τα"… Η»: ,,,-,. ,." ",,----,.4. …' Αυξοµ… ΜΐΟ- ,,, ,,,,΄ , η V Jo" ,, ,... ,, -..να…" "Η… ,; . … … ,,,- ΄…-,,.ΣυµΩΜό Η"… &… ΜΜΡΜΥ!Τ…χυµ4αΐΜ (Μπα ΟζΜν#ρω ((Ιξζ) ΜΔκΛώα "&… Λµω. "Με... ΄…87 ω 52 53 . 54 . .. …. ζ 49- µαµα-α 'V Εξι»… .ΑωωΚ.)π . ΠΜ]… ,,"- . &… μ.- ..,.. …κι-,, ., ,η :, Μ,,, ,, - 94 , "ι ο 4… η -, !! ,να οι - . ", . - .… " - η . ,!" πω."… αν. … …. …. … …. 1,1 µί16ζΓµΚ β&Ψ) Ημουν… κ'1"ΐψνη… Λ…-'…ίτωω . ,Ωνσδί΄…Μ &" "Γυναικα… αιµα Ι … [χωμα "τη ,. ,-,--!ι... -.Δ. … κ η η η -, λι- . . Η . νι η "& νι . ' ." . . Λ . Λ Λ * Η , ." , " οι η α " 94 … - …. .. ( µας"). …. … ,0.ι. ,... ....-,,κ . .… 4 Λ Μ η'. ΄ ,,,, ,. Με..…. &… 1… …… …30µ2, ωµµφΛ ένα… Η…… (λ……Μ)… !ΩΜ.ΝΒ΄.1!ξΜψ,9!ψΗ όψ.ΔΠαω (&… …. ) ΕΜΥ. ΜΜΜέΜ , 13,54..- ,, ,. α, ,, , ,:,0Μσ.φ… µια»… - ,,, ',!|, η- …: ". ." …κι ΜΜ:…ι,)µχ…ΜΜ "αν ΝΗώήω… *??? u 'η, … , _ m , . - η ,. . " ",,. , , ,, η η η ,- ω & ...... …',,,, - η ‘1 ———~JA— η η η Εουλυαρι΄α ζ΄ 116 ΌφΝΦαβωΜΗ ΗΒΗ" αδικο-Φ …ΔψρρΝ&ξ… κω.…τΜωµ… αν "…ο. ,-.." V .… .-.;,.ω- , V .… , … η , - Μ - |. ..,ζ ΑΡΘΡΟ] |. 4 … -,ζΝΜ, _ ,,,?! Η ,τ,,Ξ,ι΄](, ,, , ,,Δ , , Λ ι 50.74 ,,,, V W” …-…… …κι… - ."…- ΐΛ.ιΙ4- - ,η,, ,, ,, ,." ,,,,,,ΐ,ρι1Δ. ,,, ,κ,, ,, , ,µ,,,,,:,,,ΣΜΜα , η « …,:ΔΘ,έγο| ,, ,,,,|ι 'ΕΜΜιω ε…υώ(υ……) Η Η .' Η η " . , ,", , ,,, & !. Η Η … ,, µ .. ΄- " … ?αβάι , ,,,,,,- ή -' το… , , η η ' ία… (Μαρέν-'.» V .. Ν Με Μ… …" …… , & η ," ,,-,-,Ώ.Μκθ θνΜθθ΄6Ψο ω. ……-…ΐ. V ,ΒΜ6Ήιι "Μπορώ Μχ…α meow 0Μ1.,.( ΜΜΜ… , η - V .… : % ω&>…… -Μ…… , " τ ΜΧ…ΑάΨ> & 1νΝψι4ιι'€άκ &. ,." . n ι Λ .. "µπέµπα" ," ,, , η τ η 4ΐ€4, ,ψ- ,,,,η ,, (. . ! ΄ '" 4]ΐΐ ,, , ,,, , , η ! ΄ ή "- … - _. h …η η α -4 ουλ8αρία ζ΄! …' 1:16 36' Κον… Lima-49 ο Ζ.… χοψααη 4 8/14. η,..,,, ,…,,-ιι : ΌΡ0(?-ωΟ … . ,4,,,, ,", ,,,, ΄1ωχΦάψη άκρα Μάζα; ΐ ΐ40.… ,,,", . - V. ..… ." .. Η . .. .. , ,Δ,,- . V ," ; βρύα.. 7ψιφι… ΐΐΐ;… Αβάνα» 9«ζ)ομν ξανα? . ΑΝΩ)…"- 41λ1"Ωµ'νΠυ>Μ (1υ4Χζνα…Ε) …ο… ch‘J. ,Ξ|.Μ…σί| Μ far—Jun AT"! ??… ,ΐ«'χφμαώΛ "η… Ν…2ω Νπντωμτς ,,,",,,,. ,,,,,,,". . ι , - ι. -- !. Υ|!?ΝΝ' |. _ . . . Ξένια; 'ρ…:ψ…ΨΜ€.; (93-3 . . ,,, ,,,... , ,, .. , V … (κ΄.ΐνω'€ φ- ΐΐέξ - , … 9c »! -, , . " "…. Λ'#ιεωψ 1854 νατολική δερµανι΄α… "Η? ΌΦ-4Φαβω 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 21 22 23 24 … 25 &" ,… & €α'ΩψΜΜ(?γ-Ψ. Μ ' Μ…" Ε -1ω.ξ!κς.ζ, , .. ,, ,… …ζΐκςδύλ6ρ, …-ο.3.Μ+Ι- ,…" αριθ, µέλλει, ,.ι,,λί>ωψρΛΜΞ .…" ανοηωεωττ ? ω…» .… Η …, ., - ,,,,εωεω…Μ……>… …΄-"ΐ€4)Κ … Μα…/σι" …,,,, ,, VVVVV n—-'hyflf1(&2/l{\fll. ,…,,,4.ωµκεκ,€ο…, - . . ,. ,,,,.'.,&ν,ψι)?&.ι -1ν,-ΜωΜ ,…,&ςΜρ,…,Μ…Μ "να … αγνή…) ,…,,,',Μωωώ,ΜµΜ "Γεώ: να… ., ,µ,,,ΔΩ,-€Μέ&Μ,µ,ώΨ#Μ… .…. m9. ΡαδεΓμηω. , ,ψφά,η ,…ε> πως ,", »,?! πω…,- V V V . , V ., ,, .-ι,€ψ':ι.ο-.ι4.εζ΄-α>.…. να…… -, ,µ,,,,υ,, Μ'"? " Ο»: υΜοΧ να» 4 ,, . ,! "αν… ,, - .,-ω, ΄. Μποκ… V V__V … α ' κέΚϊ«ψΟ ΔνΓαεχα0 , . , , ΜυΔ.… Η…… μια"… ("Με - V ,,,. ,,,,Ρ,ι,ν,ιεω Μία»… Μ…»… ("ιζ-9,1. Η… .'-'Ώ.ω… &… α!… σ' 005… &» κραγ- , κ , ΄' ΔΡόΜ|- ,-.. - , ,..,,΄,.ΔΜΜ . µ… , ΄. [14050 _V V V _V , - ιι- .,΄- -,Δ,ξό(Μ] , …… ,,,:,,λΔαψω… V . ,,,,,, V V ,,,, 9 99 9 gs; ΄ Ξ! .…΄'έ:΄1έ: 39 ΄4ι := & &; & 149 151. ΄ "δ? . 54 ,,,--,,ίΠ…--.,., ., ΄΄.,υ,, , :. Δρόμο]. …΄-΄.…,ω,,'.,,ΐπ.… . .… . &, &… 24»? ,, :., S ,η. , ,,,,,?0 ά…": ΄ , το οι… .ω…ε & , α,,",,!,,., ........ … . .. πω…… αν; : :, ,α'., ,, ., ,'-,.-. & .. ". . "θα! . , , ,; ,Η, 76 Με]… γιέ ώ µµόλΜε;. . ,µ,'.',,,,Δ.…. & ,--.,,.ζ.,λρ|ςΉάγα βοόΜ…:. Η ..΄-,.,'ι,… …η,,., ,η. V. τό δωµάτιο … Καθένα)… ,, '…,,, µ , …,,.,',,,Ο…φαΜ να"… - ,,|»1,,, α,, π-,-,, ,,ΜΜο µέν… Μο…… -. ". .. > η … . . Μο…… φωνών , &… _ : … .4 ΑΝ… ψ "Βάσια…" ,..- …,- &… η "ως… ΄?απθµΝα ,,α,,,, ,, . « :. _ µένανε… είδαµε…" ,-ω,,,, , η η … ' ΨΝΜωνιέώο ,-.ι . !,,,.ε1., η. . .….. ΥΌΝ63ψαΉθ ,,, .,,:- . .… . …- … "Μάο , - "Ι,, .. η, βι0λ1Μ… …… …- … ν…, ,. .… .… ά……" »… αΘΜΝο . ,". V. -..,-,-,',.,,π … Μένα ω "µε… V .M . '_ g__VVn, * . Α΄"Τ'Μ(-ψ4.… 13.3. em. ΄'ΑΜψυ…,,,, V Με,ξΔ,Μ606 , -. , ,,,,,,ΜΜειξ, . ,, ,,, , , _ _211fla(ma . , ,…Ξ…-8ί 60 δω -Δψ «εχω… Μιά, Ά…+.ι4 . ,,,- 84660; -6ψΜιδω- ,, ,,,, ξ.-Ψ€Μ'…ν , ,. , ,, ,,,... Μαϊ… ., , :. Η".1:άΟ ..."-α, ,... '- ". ,,,,,,, .! Μ ,, ! "»… Κω.» , , ,,,, = 'Μ|::-΄,,&,ν,…άα Σ…ψαπ 41373… ,… ,, '… «. , , . ,. …,,,,……:…υ ι.»... ,, Μς|µό αν… , ,,,,, ' ,,,… , ,, ,, ΙΒΜ! οΜΘα …,, ,,,… |. : 6|?ξ,ξ΄ιγ- τ………Μ. ,, mud. . ,, ,,,, , -Ά, , .ΔθόΜ ,,, τους…… υωωωωµωωµ Η…" ear-c 13 14 ….Ι]άµι-.|… "η"… Ο!" . 4616 Γ? αλ... ,η,,,,.-;,, , . οφ… …. η , η, . ,,€9,…ς(…ι' η ,.,ν,', ,, ΓΛ- . ή '? οι … … … η ω .. - -" .… , ,,,-ι, ,,΄|,θΜαη η …. & …'…ω,… &ψ1ψ…- % 7 ,,,,,",,.,,,,, . " η " ,,,ν=,,,, ,, 41 νι ,,,.-. …,… , ,β.ιρω να… , , ,,,,, η,, , , ,,- --.. (φάω-ω" 'Λλ&ω'ώο ,,ι,, , ,ΠΝ,9ι,,τ|Κγι . όνή απο΄ μαωέι &! Η , ,, - . -ι ΜΙΝΔθέ) .,-ι, , ,,,...,υ…… &… … Μ…… …. , λ., . ΄" Each-mm; α»… 3 ,'΄,'!ΧΘΕέ> ή1&…-ι πω…… . ,,",.-,,,.,, -", 8! για . η, ,, ,,,-) 'ωχομάάι΄ι-> …. _ ,,, ,… . ΑΦΜ… . ,Ωε …. 21 ",,ικ+,ι,… παω»… ., φα,,ΉαΗω (παπα...) ., Δ,19,λφ,έ ,!Μπ+ε πριν) a Iav}sgv_-A_xt-¢1 τζάµι …. Δι1…-(ά…Πω] "τ ,.Μ , ,η, , " Η Πανι…6…µω .1 Μπαρ… α' 120 αμινών- coco-16. 10 ll 12 13 14 16 17 13 19 20 21 22 23 24 25 27 Bmdnnzt‘m: Σόνδ€6α , , ,,,",,,'-,,4 έψαξα 9… 7,001! τό ,-,,,,,'., - ,1 , '! ,,,, ,,, ,,, , ,,,,…, , ,,,,,,ζ, η . η. ,,,,…. ,,, , ,, ,,,,, ,, ,, -,,ΐ,Ν,Μί, 'Θ,Ηαε…ί…,,,, ,,,, ,,, ,..-,,,=- [,Θ΄,θ%η 6ι.,.Μ.ρ.,,,,,…,,, ,. .- ,,,-,',ΐΔΔ&!Φ,,,,-,-, ,, , , ,… …. ΛορΜ|1€νψ,ί&3,-!3,€?,,, ,,,,,,, , -, .-.;. %Λοψυ. ,,-,,-.,,,,,,,- ",… ... ,α,,,, 130.359,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,, ,,,,,,,,'…, "είναι … Δ.ζωΡ|,, -,-,.-, ,,,- - ,… , ! ΐξϊΨν" ΑΜ. ,, ,, ,… …. Ά1αΝξ 11η…) Μπεζ, Ηγηψο Μαρια α '.,-, ,η.,,,,ω, .… .… , ., ωµή Μπα) ,ο,…,-.,,. ,… …' Νΐ0Μλ&δ. κΜ*θ , , , . # "Μαθράκι, ν…… ζει… , » ,οι,,- , ,,-=,,- ”VIN“ ,,, ,, ,.",,,ΏαΜΠ. , ,, , ,..- . . , ,, ,…,,- , η. , Σπίτια ,ιι. , , ", ,Δο&γαρι|, "αυτης ,ω,,,…,- "των… ,. ,--,,"- -µΤ Με! ...κ- . -,,,,1 Δ…€0βώ ,,,4,,κ,ιάψ.0..,,; ,- ,, ,… , , Δ.€ό(ψ] ," . ”.—LL ,,Σ.0ι.Τια .. , ουτταρι'α β' 121 Μ N: M M Μ & Η Η Η .- Η Η …. µ … µ Ο! Μ ο: Ν Ι- 8 Ψ ω & Ο) θ' 6» Μ " Φ Ν) …; …ΦωωΦψβωΝµ .ΕονΔΜ ε,ίτ,,ζΦ-ι.. Δ…,Μ>.… ""…ο…- "αγ…. . µβ , Οι ναι…»: ΛΘνΆΜΜ… Μ€σό11η:Αψ Φωτό; " 1 ή "η να ,, , ,, Έ,, ,,,, 1 , ' η ,, , , " ,- η, ,, -, -- η , ω ,, a n n , 9.1 Λ ,, ,, η … η '- "φυγής… , ξ!αμΗ΄γθ) Λιµνη πως (υγεια… & . 1 η ή "να… (,ψ,…ω .Μ«Ήψ κάθε…» fl ,,, , .Λ &; Η)? …. "ήµΨ9 . .. Ξ? θ…α1α'α1 -…-'.,ΐ€…'η µε "Μένω… ΙΜΟ»… ΜΡόΜ ,, Η ,, ,,,, Α " …,… .. … +- ,, η ,, , - , - η, … -η… ,… _ « -Δ- . … « να … -"- , ,- '. Μ…Μμ€ ρΜ1α΄ ,; n-- - & ΐΏιΉα. ,οι, , … κλπ…-ι. να…;-μυ ,… , .",- - “Goth-('0: wxovapo» faleés'a Hahn-4’ ?) αψΜ ! Η τ,,ΐξΜΡλο €Ψ…-φΘΘδΜιη ,ΐ".…>η6 «η. !… ΡΑΝ"… Φ Μι &...… Ρ, τ. (η…) " , . . Ματ." και")… αγ…… Με…» µια… Λο ο,ι,ΔΝΜεΜ: Με o —M Μ '. ΝΟάΨι Με"… 6"… Ά-Μκς'ο Άµα ,»! 835,45 ε. …,ωΜ,… μαµά…" (η . ,,,, ,.,υ,.,…,.', -Δ Θέµο) . , ,,,μ,, …, … :, Σεντ…» .,ή,,,,ω, " 4 ? ΙΡ!) …. ,… ,,,"! - ,, , …Ά "οι… μ.…- ,,,… Δε)": ,,,,,,,,ι,…,,,,,,,ε)ΜΥ'(Μ0#η Έλι-Μα tummy-9 Mam: (13? ,,,,,,,,Λ,,,,ε…,1ωΜ Μ…! τάΧ…Ώ ,,,,,,,,,. ,, , .- Μ…κ…π ,… , ,.4 -… - "κο…; (29-28951.- .. , ή και… Με…… κλπ…; ,, .-,,,,,9., ,,"-,.-,,..,-ι, … - "θεατών"? ,Δ,, ,,, ,,,-,,'Δ, ,, ,ζ,,,,,,,,,,,π, , , … η ," κ Μ … - η ,,η..΄ & -‘.. "Χ...". .νι. , , ,… 9 … . η … η , , … . ΧΑ:…" & , . -- , , ' "ως?!" Ό"Μ1(Ν΄.. 4 , . . ,,,-,΄', ,ξ.0.ί,Τ.ι-.…, , α,… , - = knot-(M δεη-Ν .,-.….,,,,, , - ,. : ΐ1έγςς ,, . --,',-,ΆΜη, µι,… … ."" η , -υ1,-,,, . , ,,Δ€έµ) ,, 5,,,", ". ,", ,,., , "Η Θεμα-ω Μ ΜΜΝΝΜΜμΗµ Μι-ιµµµµ "Ξα…ωω…οωωωΞυιμωω-οφωω τουρκια σ' 122 " Λ … "Η… " !!"6-ίι΄,.ζ.ψγ ,ο… µ Φώκαια)… 1853- Μ " ΄ _ …,…,, , ,, . ‘1 ,,,η,,, ,,,... ,, , Λ όΜ , Η ", ,», _ Α,- .Η Ο Φιξ… . _ ". ,.π,,-, ,,,, 4€ωηι…ρ .. , , 1 Η !,,,,,,3, ,"!,Ζ.νΙ"«ι & ,,,, , , Η , Λ , ε("ω1 €Ψ " &" "? ,μ,,,.,- ",,,ν , ,» 1ιτΜΗάάΜ " , , , , - , … , ,, … Λίλυ" ('.Μ1ι') 'ι " ια … , Θ #ά΄Μ . , .! , ,,µ,,. ,,', # Υ "η΄/Μ'"! ιΆ|Μ. ϊ"!!!Ν|€ν |Ξΐ] να … ,,,, , , ,, :. πια……" Η ,,,Ά,,=, ,, .… "…χοµ. ικσσΐω » Η , , , … ? άθικτα; , & ,, ,… Λ …' "µε…"; ίΛδυ-ζ.' ,, ν … % "«Μην- " " , , κ ", 4196!" 9…» Κ' ο€->δΜ » ,… …,… "αν . α…… … κ … Άν»… ," η ……η… -,…-Δ… --1 η " Η ,,… Τωγοµ>ε>αω3 ,, , ω,… … , , “‘ " " & -,α,,, , , νι : , ,! ,, ,,,, ,,,ε, , ,,,, ,, …,… η "η '1 | 1 µ---,- ., η η 7 " Μ. " ι ,". , an . μια. "η… ράµ' '? ή ", ' '1ω>τν,΄µ…'ή …"ψ'3…ώΧω 489 ΄ η met-rim}. ΄ ,,΄'-…η'. η μ Η ,.-.'η.'. : & …;. .… . ' . η . I (“‘59:“). ΄ Ψ΄-υ«α'. - λα"…- …»-ι- ΄ …"λΡ….ύαύώΛ, #4…» .… … &…΄…΄.…ώ…, ΄ η…. , -. δω…)… χΨ€ωδ. ΄ '… ,- 9229929 ..ε4 .. .. ,Μ>γ44δΐο . I » "΄." . αΜΗΜΣ…… ΄. χ . µια… ΌΜι4ωύ- - ΄ " ΄6€€Ρ"6ω Τ66?ιώ-.΄ . … ΐωνώ… Η , . ' ‘.I Μ!ΝΘµΚαΜ Mam“; ΜΜΜ… ΜΕΝ, αµάν Ι .… , ".ε€ιιαα1;ω;,. Ώ.ίΓαν,Σ.… η, I . I I._.. ,,,,- ΄ .. … - 02999429999499.9999» … ΄ , '… 0………… του)… ωλάν… " "Μ'"… |," ΗΡ'Ρ?άΤ. | &. +. - - Τ…΄,Μ…' -6994»- ,,,-., », ΄ "Μη." &! σας Αγάπη. µε... .P‘IScPd‘l If … . ΄Εω9ιωθέ Η"€"ΐ ; -΄΄ & "Μ.… . 3? ……ζ΄ α …!! ΜΜΜ… '?.'5υ… επί-τι ζ'- 123 φω΄…ισ=σιμωωµ … & ωµµμµµμµµµµ ΞΞωΞΞωΞοωωωωω»ωωµο ΜΜΜ. Η.Ωεꀴ1'κο… "κ, , {mu b}w7¢é'\'rg. _ui ' (ΜΗ keen-0406119 ψυχρά, το"… τη..Π……'.»ια ‘—'_ ," Μ'»… ΓΡιΜ… -,«-,,-'..Μ.… ,με χαµάµ- …Δ-…: . Φωνή και… µας… "φαΐ… ΜωΒΔ,'…Ρέ&1, ως…» Μ &, (αλλη. n___.. .… , , 4… .. +--ΖΩι΄ιι. -ι,--, ,, η '.‘_ . inflaq’. ,-νι--.ι΄41.Μ --…- & -µ,., " _‘—_. n Μέι…4δμω…Μ… €ηι1Λ. --νΙ-,…,, . .. -΄'.…,Δ,Δ-,--Δ>'Μΐα], (ΛΗΛ Μ κέφι…. ΜΑ … ω… …. Αινώ.-… ΛθιΔΑιή "& … ογε.ΧµτΜ.… Δ&.εψ4,,)… μπα… …θγινάδη ,-µ .,*Ό(ΜκΔ- …!! …. η ,… . η -, ("& (λ6αµ/ι…6 "ο… ο) "αλογα …. ΈΔωµ………[έ"άκΡ …,… …,,,… . Η -; …,--.ι-,…… . -… …! θα… . , , …… , &&») βλάκας»? .("ςΉς… νΠΧο1ωω…. . …… , , -… πω, -, (""Θα macadamia ' ' ξζ " …- Η 48 i49 . ζω » :"… . 52 . 53 “I - ω ,, αρχιτέκτονα… διαφορα 1242 Δ…ξΩ…Μωµψώ- Μεµώ………αµµυλω Μό&µ…κ…οΞέ76| ως»)… Δη'61η|ώγα) -Χ4λΜδ.α, ,µπώµ…ΐ,ήψ… …, ! Δ4…Υ…ιά,……Ηαεεξ| . . ' -ΩµΩµ ….Χ,ιΤω…,, , μια «: να!) …… -. Μία, .: χασ19046ι'0 ,… ,………… , άν?) , αφ owl—mew?) ύψωµ- ΄ " .....Ά………- ,]… -"… ………………… … , &… ,, * … , ,, , , , , -, ....— M . !… Μ-… , -… !…%α- ηώωΉψψη €,… …………,,…,… ,… η η … … ,-ι΄… …"… , ζ…1Λ " …ε-, … ___ ΑνεΓηνΜ -ς- , . ….,,η…Μ…κ1 Η……… Η η .. v ' ΜΔ…Ξ&&ά-: σκιών. , ,… νι …………-";… Λι'6΄Γέ'ι-Μ>ι). ,… …… . ΕΣ Τ.Κ… Αρπ-…η . … -9… …µ……, N Mgmonckf )90.ή µου… » παΜψ.ύνη π… 4174 Μ τανκ… ι α β' …' {T7125 28. /51970) Eemt‘ft‘v . ΑΝθΥΨ)ω ΄. Π"νάω΄ .29 ………… '…'…… ς…. :… η΄: .…οµψωι-…"ο "30 ΄"… ,"… % ...,.,,.',,, ….. ά΄|΄'΄04Η χ … , . …81΄ ……………α .………-……… -Ρ,Λ6.'4', "Ο… &: - mam-(m. ""-"24966 Judge.) . - '32 Άθω! …Μ…ςέαίρ Λα Γ 1… ρ'ργργ… - ……ης,Ή0 τς"); ΄ 33‘ .,--.ρ-ρκ,…ωΜ…- Βαν… ΜιςΔ Δώρα": , : . , . 34 .…Ε&&1-'…,,ε-.,, . . , ΄ Aug/flu.“ δεν…" Ματ "αν &; Θ΄….» .…………Σ…….…...΄, "6ίλμαΛ (ζει… ,.Λ΄λ€ΜΜ΄ (\Njg Γι'-Μ… 36 ……Μ.,-… ….-…,&ςωω Καλών "Ψαθά ξανθά! 37. .. - νι,- …… ναι…. µ.…" " % .…Μ…,……,……μ..-1,3… ' …. μ΄ ΄89. -΄ ΄ Λ- -΄…--…΄… Έ,"… [. «) …,,…… ,. ".. _ .… 4Ι΄ -… Ν ΄ Η η … … ….…',',………… ………,…Η, …………………… ; … …… ΄ 43 «V_ In ΄ 44 µµ»! …………- ||! 1 46 +… … Ά…" … ι., .… …. … ,-.. , - 47 …… …Ό…΄ … 1 48. … "* …- - , " 1 … ΄49΄- …… v_ & η "…50 v- Ρε )ρι "μαµά-: *Νψλγ… ΜΜ«.ΐί δι"… ή……" 52 __ - - 258 …- …… ω _ v …… … , βυζαντινη τεχνη β' 126" φωωσ=αµωωµ ΝΝ……ωµωωµµµ… …ΦΦΦ…Ισ=α#ωωµΟ ‘22 23 24 25 26 27 .,;τ,…ω…!!ψ…Θ… &, .ξΜι.ά. ,. Μ, , …, ,, …. …, εσωπεει=ο'… .… …Μ ΄, …--…… Κ Η ,ω.,, …,!Λ . Η Μ - , … ….,,,, …. ",." Δ Τ..., ,… , , η , , ,,,, Α,. , ,, ΤθΘυ΄λο) … & .… . … - "& - -.-,,.…-…ω…δωέ- ("& γουν!) …η……-…, ν , , ,? _ ή. , (λ€'αώ/ ΄ …η… …… χ ,,-,΄,ι … … , δ,…,,- -., η … , , :", . Η?*- …θα" 'να-ων) π.,…-,……, K ,… . …,,,,,-,.υ ,, Νις-&) -1€ωνΜαντ.-2… …,…" ---,… ,. …-- Η Μ,,- ,, .Χ0|6103 …Ά-,…,,,-, , , … …. … , ,…|10γψ4 ,, ,,, .,-…, … … η , , , , … ., μια…" Χν€… Σια)…" ( πάµε-, Ξ-, '" «.… " … -- Β…, " Μ .- .. ψ…φθΜδ- …, η., ," " ή " … Κιν/Μα, "!…………,, , … Μ " " Πέ… …,…, …- η … Μ …", η " η ,, …--Έ-- µ- " η Η " " … νι … .. ., ,, ( -, '" “ νι « η … … ','… ………, …, η … Η η ,… Τέν*'Μη …,-,,!!……-,,,.… νι , "( ….. η Η …,…"1,-…… ,.κ,. η …'1 η η η,… , , , …, ,η " ,," Η 28 "΄ ΄ -29 > 30 ' 8ι & '33 84 . 35 86. '8? 38 ‘39 41' Σια 43 45 ,46 ' 47 '48 49 5O 'δΙ .52 53 :» ΄5ς ζωσιονΜοωιωκ; Μαν-: Χους ([(4χθ逴1|4ς)ψωψ)… ΄ (πω,) . … Μ " η κ Η …. η "& η η η η Ά. "& Μ , ι, … Η & Ά οι .… …… ." Η η Η. η - " Η. η η : …." η η . …. η… », , ι. "… ΄" …; » , ". (Λ η . η Η VI ΑΜ" (µ'ενα Πανιαρμ΄ "αγκάθι. … Μ . η η « αγ:. Μ)" ,, ΄ .… ή η … «παω ψηφιδωτά , … Αγ"'ή€4 … ΕΜΜ. Παλ010ψ η ή Κανόνα θα')… ΐςηχμµκωη #γι'ω Νι…εΒΔ.'ω " η ή η η … η η "& "& η … " -,-…- η η … η ,… η " … ή … … Ν ή η η Η «. η η …16ΧΐΨ7ω' βΛΚι1ιν…΄΄ ΐ-«΄ΝήΠ4 ,-.?-ΠΝΜ- κΗ&ιωϊ &." who)“, .3aawfiq …η ο να…" να…» .… Άν… Λόκι; &! γι . μ η ...'. …. || … … ", . W. " .. ΡνχΛι Μις ιΜ6…Μ διαφορα β' ΘωΝΦ0βωΜμ που …µµµµµµµµµ ΞΞΞΞΞω-Ξφωηωαμωωµο ΜιΔΜ…ά- .,ςηΘΦ'οτ'Μ ("Πάω . (ωύΦτπ) & ι1-,...-, . ,η * …. " --……, % ,…,,…, η .. η .&,,.…… H ι. * Μ - μ … … η" ., - ϊ'ΛΛ.Μα0( Παλαί. , Μ-…πς…'Μ…….……, , ,. ,. ……%(0.Λ€΄| ' σο……… … ,, ,, ΜΛΉπΝ α.; Κάψα… , , ΜΜ)-ΙΟα…€…………, , ……1,34Δ…ωήάαοα , ,,,…,,… …… …οΜ ω……6 («Μαη …-. & », , .… ………ως…&|. . , …εΉΔ,€ωρ΄… ΄ , Λ1ΤΝΣΐ#, 16 Χάπο- λι'…η …, …ΔΝ)ω ).…Π.ψΜη , ,, , , , …1…€ β΄… ,! (μας 5. ,… .Η..=ει'χµεα…ιςψψωΝ . … , ,Οώω Ασωπό) . …κι-' arm-m …Ρ & &)! -…,… …ΙΕ'Χν"…΄ Λ ι ν……4…… Μάτι" «: "Όψη. &!) μέν, γένια-α΄ άΛθΦη 52 53 ! ,Μ΄-,Δ|µΜΉ. ..Μ.Μζηκ.., …ΟλωΜι -Ώ€ΛΐΜ΄ άρα… …!?!" βό΄)Φ-Ν MAW-v.71“? Μ…"; …ω,.……ς… …- , Δριχ…ιΐ4-… , - -… . . … -. ,…" …,… …,…… ,, …… … ……,……,… …καΛφ……Δ4γφΜ -.--……,…… -, , …,.-. τ…9…,Ω………Χ€ν6κψ, … …- ,. … ..,- , ,. . Μ>Ωτ …ξ9…α άµαξα ,, …. ," θα"; ο" κγ…Δν,Λ,σ>π τ,Μ,π…ςρΔ µιλαω-µ… κ…… ...,-η ». ΜΚέΡ…Δ.Βα Μ…ω…&ΚΙ,9,…ΐ οκ.) , Λ …." & Μπ.)… … ,…,…ψ…… Λ.&»? . . WILL ierT ”‘4 ΐν>Λλ…ι.ι… …; η , Μίκη « ο. Μ…» 1 …', . Λ . ο . €… ., .. . …. ΟΜ- ί-Ω,… µετ'… -491!,|…Μ-!.: __- ωνΜοωχ0ξ ||/ΐ-ζ) ΓΙυΜξ…ΆΣμΛνα µια… |1&4ιµΜ.ι Δασιά- εξ'-Μάι ΑΜ 630)… "06, Δαπ- 8Μ.ζ …ΛΗΐΆ… "ή Μα, & ' ΘΐΘεθ>"Άη Ν. Ν"… , ,,Λ "… -ΐ΄0κΜω [Μή .… Μ- #64… ΑΝΝΑ… A & Μι… κα…… Δ- ΔαΜβάµΩ- ΜωΜαοδ… - 69% Η. ,, ,… ,………Μ, …, η ,… « …Δι-αΜω ΈΔ……ωιωΝω. 6114"… των, "(µας λεν" &, ' …-',,Ζξ…ν5:Μ ω, …. … …. . .. ,. Λ€ΟθΛΉπα mun/«tang..- ΘΦΝΦΨΏΨΝΗ … Μ ΜΝΜΝ…Ηµ-ωµωµµµ ωΞυιΞωω…οωωωωαµωω-ο πυπρος 1 2.8, ……ΦξΜω 2_x_Murn1- ,-.. ,ι-…Α……&…, . …τ.Αµωό,,υνιΜ;Μιψ!!ν 841ν(-|΄ !! η,).ΜΜι. ι .. ;-δυ'λιΝο τέµπο, 8γηωμώλίοθ 43. -ι-ι-…,- …… :,Χα'>…γ… ,λν…α…. (το-"ο υ.γ. ι . _: )MXMVo-ckhyuuné-Nu . , . …-…,-… Ή>…νω Χέβι…" &!" n. & . ,,,-4… ι,…Χε΄)ν…ο ινώδη-ι |!" a. ): …:ω…ψ.,εο,… υαψχ… !" «my. fix. ‘- ;- ! Εαν»… Φ,ΐ:,.',αψΜ ! ' ..-;… . . q ! .…....πψ… '-Λψ., , µ.,… . .:,,…. ,--…,-;--.,€ΓΨδ|η, -,ι-,…4, , η , ,,,,,, , * Β4όΜο' ‘Antowfln. Θ"ΜΜ-Μ "Μπ…." ασ" µ….--…--.κ- -- λ . ,. . . …, ΛαΜι…Μ , - 'μΔνςο,µ,,Δι&υ… Λι…." να… ν.», η ,". - 999-.er- Λίλιαν .! η .. µ.μ-, ,, …. ,, . Λ"Β)ώ Άνω… & π … _ ...-4… -,π, & , -,ε. η έ.--… , η +-.-.- ”. .9.. …. ..- η ,- ,… , , .—_. - "να… .… (Φάβα-- , - 3'29 , '( I is: ζ … 182. ζ.88 ) & -. &… 86. … 3? 3.8… -… "39 … , 46" 41 Η 45 " 49 ‘50 .… 759 &; … &; .΄ΌΔΩατΞ-ψκωψ.Δί&ρξ..'-ΐζ-3.!,-΄ς.….… ' ζ ,- µ.."... -.---- !!? ......-.,-.%.. -- ..΄.…-... ΄-- ". :. τ-..-*; ,, ." : ' - ..…. '... ." " .' ""… . . , … | …. > ; '…ι .; _.- J ". - γ…. .--, ...-.-..--.-.!.--.-:'.--.! , " . .! ...... ---,-.. -.; " "| .V α . .! ΄ ' "; ...;... ---, . » … …Λ'θΗ7 "& ΚΟΑ…. . -κ|1.ι.'-Αµι)οµνωω " αψ- , .--. ,. , .-ι-…Δ , .--.. ΄- …- .--'-ι. ----ΜΜΜ ...;, γ.----.ι- . …. ΄. . .… .. & ΜΟδΜό … [HOV .-.. -… . , . …. . ,... η΄ 10'ΥνΜίαΜ . ' . , . ':ΔΩ|µπιΨξΨ…Μ… ι". Ανω Μωβ)!" M. την… Έµµυ"/Ωω ι4'…μ… ...Δΐ!ω……Μ. .|.". "Θωµά. Von-N Η? οι… ..|΄…Ρ,|!α-Τ€!!Λ-' "Για; άρµα.… πω…- -, αν… ?"Μµ…'ο «do δα…» ' :4-ξπ΄.- Α--.-ι.. .η. .΄.-ι. .. . .ζΜαιη ...!.- . - . ".. .---."..--.., " ΄ ' η. …' ', 44: ..'1: -Θι΄λς…, .. επ Η! η' 139 1 ,,Β,408 ”AAA-.6191 …'.,;ο,ιΜπ, ? ΔΑ A» "ως ΔΑΠ… . 3 _A m -… ,… η ,,,,,,,,, 4 …,€υΜ,Σ1ε(ωαεΗ - µπ&-Γλ%ω7 __ WW ."- Μπο… δικιά… "(απο-ΜΠΕ; + . ..--αώΜ(ιπ Λ……(5Μωω ,µε-1 44,4; θεωρώ... Φωνή -1-., - πώ."… Μ.〴ν.… , &…" '΄Ξτ , ως», ι; _uW εκ ,:,, δ,…-ιδή ,,,,,, " &… .,-'.--ιιον,η# “(rise-{o ,,,, ,, -νι,, , -'.,,6,ώ,Ή4. ζην….) , ,,,Α, ,, -α- οι --ι ,, ,(,Η4&#, ,,-,, , &… … ,,,-,. - (Ιμέρα, …,,,,,,,, ,, … η …' -,€9΄44Μ 4123 ,, …Ξ,οσΛκ:,Λ0Ήό ".… ι. Το)κ,οΛοΚι"η ., αν… ςλΣπν…ώ κρυπτώ 4,7 Width, hf µπαλιά) ,, ή ,…ε.9.…τ€Λ: τη… W- ,, __. h z w ,, , ,, …,-" -' ή , ,7… -- Μ,… , ' η __ _._nWW: GI ,, n .? Η η . , …,,,,,,,, ,,ίεΜΞ,Ν,Μζλ>,υ: ενώ" ____ ,… " ή : θπι΄1ια Δεισ!ρψ,οΜπ ,, , ,W λύνει μια»… αν…-484 " Λ - ΟΛΠ-ι ΛΓψΛιριΛ των… ; , W Ά , ,? “rum-’0) WALYU'AW …Αι'Δι4 ήθη !… ι..( …7-Α- … …… {NM Σ…Π ι;΄1ι,.'?,ιΛ : δ,…, &"! Ρ/,»,,ώι,…-,Μ νεοκΆαωικη ελλάδα στ' . 131 Μ./δΛΥΜΝ0ΐ. ές,…'…Μ Η -Ν Ο, ("10 ΄ : μ …η … ίκυλ>>α (ΥΟΥ 43 W V, ,, -Σ,ΩΛσν,ν'άιι'-; Μιζ 4 ,κ,ιΛ .!!,Μμωµ,ι,υω.εαμ _ ,, ,, 5 W. WW ,, , ,; ,οψ»κ &… . , 6 Μ…..…α…,…αµ…, , W, , 7. , .. : µμ…:ο.ω-,πα6…ώ 8 . …α1ιΔ,ΔΝΑ… ,… ,ς………';µ 9 'WXALEQJLBAZQW ,-,.,, ει:-…Μ…ε 10 Λεν!!! "ως… - η , 11 WM'Wn—WWWL ,,., , ,,,, ,… , ,, 12 χΛµ.Α µ…"… WWWW- 13 .,ΔΠ",ζι,'4 film-«‘4‘ ιν 'ΛΙ.θωιώνρ…… , ,- Η _WW … _ _seweom‘o Min/‘4 1° _mWWW‘W &! Με." Ααρών… Λινγκ ,,, ,, 16 MnA‘Wmuona …… 17 mam": ΜάξιαμΜ:χω ι΄)ίη'ια> ΜηΛεΝ΄.ωβξΥο 18 ΜΩα-=…Λ,α…>ώ παρω… "θα… παω). , 19 WHWMAWngamebszsW-Mjg W ,, 20 +… η η W 21 ,-"',,,,,ΔξΜ,… απλη. … " -,… , Τ!.»χαψψα,ω1ω,&µΒ|Ηιύ ,, ,,,,, , ,,,…,, 98 ,κ … - . .., W ,,,,,,,,,, _ 24 .. ? , -W V‘ W'SWW4WWWW ι,,,,,,, , , ,-,,,λ , α η .. ,,, Η Ν * . WW WTLM Μαν . Παγιου…4γω ,… W , ,! Wis/(92:11!” . ξανά-εχω» ΑΡΗ" ". ,ΒΛΚίισνΛ… Λαοµω…& "Μια…" εγω.… Πάνα… - ., ζενίθ… ζΜ… ,, '! .Ο΄€ΔΕξ'Πµυ.( , Wan-u, "Όταν." Human»); (φωνα/ατα τις…)… αρχαία τέχνη στ' … 13] ωωωσ=αμωΜµ ""-Β "Ο 12 13 14 16 Η 18 19 20 21 22 24 25 27 Μ.…Μ,ξψ,ψΜω (πιο…; ι… …… _ "…… 4-31 , Μ 4 , * η , Η ., , ", , , η η WWWWWW … … . . .….- … η ( Πυξ,φΔ…),…-, ……άπι… W and ' ' νο αµ),μέ1ω Άθω….) ΛακεδμΡω… εα………: Με… " -΄ ψ…Σ….……-ψ Νάπα… . το)" &… Βήµα… _WW-- 2 ω….,Δ……ω swam...“ W... … : λ&ι.µφΜ -µ… …για Με. τα… … Μ…! ι , : λ€,-κμ;.9φ η " ..---, -… .. Οι …,……ψΜ ---,,-.-.…- - Η η ή -. 7 7 7 7777 7 WAOWwW/’__(Afmfirvé Μαρ.-]. Κιμ-Μάι "Η… µέ»… W h w ή .. ,. W , _WW/20‘ '- σξ%Μ€αγγω'υ Μαί- |.ξψΜµ-ν& "Θεάς ζί'κθί. ΐηι΄1υµραχ Αχαΐα-1… --Λ - Λ Μ Μ ω & . Η η , (, , , μ Ο & !! ,? » W, -] .. u , , ,,ι.,,, . u L WWW µ,, ν , … ,… …, . -- .-µ--……-…σ… . .. . " (ι . ικ , “__. —uW_ ," - !. ι. ,», ,,,," ,, ,, WWW—0,- .. …" (ι α ,,, -,,,,Ό, , ,,,, ,, , " ς- …- - … - - " ., ……μ - -»… , ! & _ &… µµ,. µ…, & - . Χ ,..…-..-.Α,,, , W, WWWWW . 28 30 ΄ 31 37 38 :… ",… 49 43 46 46… 47 48 49 δ! 59 58 ' 64 as: :55 :5 W/lJQLL‘mWW ε.φ. C Έλα,… «2.28 …; Θωρ… .… πανκ."… 46:91: έΌ.&&.1€Μ…ι1Μΐ .ΨέιΈΜ6 πωλη,ας.η, .. & 4 Ψ6ά€νι1:» Η ί18µυαξι… WP ΜΨΐξ;( . ψψικµ . '"Λµ9|…τς…Λ… ζωάκι… "µη. …… ,… _ ' -- ΑΕ,",',Μ,', 19!χοψ1α-ι Μαι…. ΣτψΜ Ηφ…αιω(Δ…. ίνα…) . ",-..,-,,,, & .. … (να… με γέφυρα]. .,,.… , ,… .-. | ,. ., ,[Τεο(… "η. ώρα..., -..-υ, - -, ,, µ . .… . ., … ζΔι…µν-ί) ,, , . ,. .. …- , :… ενώ… ( …… τω…"… ; " - : …… .… . ("ενώ µω/ογΐ΄νΜ,'΄ .--,… - WW- . Μ..--..… … , , .. . (΄ΐρωπα|). ,,,ι,,,.,,,,,,, . . …. . . . - Γ…. . η , ο,- _ a , ΐ7ρα'…΄ …… [Αμπντ-Μπ.]… ια . ,, - ν , m. Για"… Ιώ,… & ""Μια": "…" "… ""… ' "" ι…. Λητώ…» .… »"... :… ,Ψ?ΥΜ ,Κ-ξω)η…€…1ωω…ωμήχων…". Η", όΝωγµ ..-- - . .Η -. , ". . η 4 . η ΔΕΘ Ψ,".,ΜΩΐ., Θέα-401… Κλεπά ., ι… χοµωτι "(του. Κ. Ζ…εφψμο΄ν"ι ,, , . -WWW WWosWW ., ,, .. ,-.. -. …"»)… …( πα…]. .. …. ,, ,… ,- . . .. - . (ΜΜΜ… -,,… .… . …. . … . …. .…. . (Λήμµα…) -4…,…,.,,….κ κ…… .,-κ. . -. (Βαλής. ,,,Δ-- - ,,,… ο, __W .- " . ".… ΄ . κ (4'4ο…ιιΞ ,,ι… ,. .. .. , . .- … (maybe-77' ευρωπαϊκή των" β' 134 Θω…ιΦαύωΝμ ΜωωωωΜ΄ωω-µµµµ………µµ -ιωψμωωµΟΦωώσ>αβωωµΦ "α΄! ε ειο,.|! αϊβΕοπ,,Ζα«* έκαναν». Μι ΧΜ …' 'Ανω΄.ζ… 496 Y? 33 WWW ,‘L W η … … …. …. δηµ…. :… ΐΚ(ΐβ') (Νιµ Wis—_WW v- ? M ω, .. ' ""εν-άι w (sof‘pfflfl ”"44 h .- '- .… _WW-WW ,,,,,-…,,,,',!!,,.γ&>α7σν ( 91€ _hWWW ,,.Δ,,,,, .… ' .… , η '. βΟ(…υ.ταζ»( 4263 :… & '… ,ω,,,,-4-, …,,',,,.0|χνκ6ω΄| 4?6€… 69 _L-W_:WW,W,=-,W_,WW .Ρ,Υ,,,, ,, Η. : Eli/“(Now "Μάη. vLWW «WWW WW ,, ,,,, , ,.,,,,,,,' Δίνει"… αν…" (Πο. '-µ-, , n,« ,,..WWWWWWWW . ?ιΜΜαΝΨ Μ…; Μι… 1o 11 12 13 14 15' "ω 17 18' l 9 20 21 22 23 24 25 26 27 GOONCDQ‘PWMH ν.ύπρος β' 135 ΜτιοιΔυ…τΜμος µπαµ-…,; ""αΜ) Μξ,ξΩϊΠΔ:µ, Δαναμ;ψω "!! -, "Λαοί α…». .. , ει, …. |"… ΑΝτ!…,οξ, - …,ς …. ,, WW Ευ…) πω;-1, ΑΝΩ", Λαγανά Η" "' µα…; WW-WW … ,,,,Δω…… "ως; …. (Μα… WWW …, ,-ιμω Χ…… "το _WW- - , ,…Θ,τ,αωω,ώφ,Κ:…ώ« _AWWWfiWW 0- &'ε',ρωμι- (% ι … , _W Ammfiémt, xi». Μ?ΜΜ ΜνΨΔ…ό Ανν "ξέρω, WW W :Λωυµρας "να… λ… Λέβι". & : Η ,WW, * , ι, ,, ,, -" W W !W -- ,, .EW,W_WWW1WWW-WW , ,η …, Δαδιά. … ,…κ,, ,, W .ι, ΔΗΔΩΝ,',&ώΝ% 3' "λαό… ,,,, ΓέΖΩΣΗΝΛΗΤ …Μψ,ζΆρ!, " Αυλή , ,W, , & … .:Δωμµυ µε" γι'… WWWW |. η W W ',…ΕΜ,, W... W W ,,, | ,,,… ,,,… ,η : “Nib“ Glawfiohovm' WWW --,Α,, _ , . . : φυ1ώιιηο για. .ς4αΜλο 7 _W_WWWWWu ,;,Txpnovfoi§ WW, LL] AWAunnu: ζωµηό'κη΄ (…για-# µας…" 1855 ,,W'W 'JAAQLJWUWMM, ΐ0ΥοΜ-8 "υπνο. ΛιΜκ4γΜ0 |91ΐ . ,,:,,,..1 ,,, , ,W ‘E .-‘mwwa' kawwwn. ,,,," 'Δ…"Ρ')ΨαΟ'/ ,, W, ,.-,,,,, W 1. . :.,,Ε….δο! µικρα… ΐνννσι4ιιω,, ΄.αι,εΔ29ω των. ΄" .ΠΔ€ά:,Γ,νµνάσιξ -~J,.g.:m.mf¢r»a~1, ..; .… * 29 "Λζ,Μ1ίσι- Λέω "Εγώέυ- |:3…'΄ιπί.ζ ΄ ' …. … % ΔΑ!,νΛι,…ξ…'Ή Ιω…. Γιςξι'Σον . . … ΄΄ ' - 81 ΛΒχµ;(|Λ, ,,ξ0,Νιηω Πυγιιιο4πς. ' Α .ΐ|κοΡθΝ ΄΄"?! " Α…… η 4"! 188 VW-Wg __ .5. .. _ v! ." Ρ. 6.9Nmnl”,¥qd¢ Η… (Άννας., ΄΄-.,1 138 "…µ… …………ς -- …… η , Η. µια"? Αφγανοί Μαϊου…" ". 84 ,,,; ,.,,,,……,, Δαι .. .'Τι)λ|μ &… "'Ά.'ΛΝ»ιψ … 144558; 36 ,,,-ι- … , ,,,,,,ι …..΄ -' η : N ?νΐλώ" "να… &… αΜέΦψ., ' _36 .. ,. , ,, ,, ,η, , , η… . 'Ο. Ράλλη! “(Oi-now“ lull-109» ., 37, ΔΩΔ…,;,Β'.Μ€έ,,,. - .… …… ,, 188 777 "΄΄ ΄ Μακάρι... (anemia . ΄ , ΄ ζ΄ ,39.΄-,,..!ι,,.-' . , .; …η . .΄; , η 4.0 €,. ...',ι-,,-, ." ., Μ,- . ,' …. ', …. η …. , ," ,. ,-.- -41'.,,…α . ΄ : η … - ' η ' ,… ,- ., -42 µ,… …,,…,-…, |. ΄ ' , ., … ,… Δ . 33 …3,(ιι],µ…µ, €" Λάρνακα . ' j . . , 44 ωΔ,ι,ΠαεαΝ΄α ΄ ΄ ' …. , . &? ΑΒ.Υ'ΜιΑ,:, ,; Δα…" Χαβρ-να…" (και…) .Α/Μ΄.. . ,. ,. 46 - , η . . αν…] ΄ ΑΚ".- ' ' ΄…" ,… W … . . .- …. , ……) -- … 48 _n- W. ., ρ. ,. ."… (Μ…… ">…) ΄."/Μ. με"… τόνο, και… Μχαγώ-'(]12|.|| ζ»…- |ι>….Δ14…ημ . u -… ...-.…- -- - . 13,δΜ…" -6π1µω,, "18,6 ξλ%ν!… ., … …ή . ΕλΜΨν… €…'λαΜ, |ΗΜ- ΜΑΣ…. 4139..- .-ς…,,… (Wm-M ζηµια. |"… (ι…. . ,-* 0.8.6] ξ.Μν…-,, ., . -, οι . Πράξη,". Εθνικό Jet-”(m Δ ,-,-…,,. , (ένα… Θεανω ,, . . Όση-ψ… . ' α,, Ni: άπλωσε-1 W «W, W άναψαν €%Μ€ , !! …&ωφ Λάρι-ψ. φ…"… "και? _ WLWW_WW- Aha ίω'.αγρ|., , . …π-… ----- -- Με… Π…- ; ..... ..… . ΜΗ ,,,. . κ * Χαµ" α , ,,7,Δ.,.ν µΜΉ|Ρ _ ',,.., - _W A , , , … πιο"… να… ,,-ι . .Δψ(Μ . -.Δ,-,, .. Ewan-MM Ψαθά (Μαριάµ-) "& (& ,, _sWWW.----1W'qM(wL μ…… δως-ου; , - , ,.,,,,,, ,,ι,.- . .ΆΜψι4. --…- οδό &,Ν6όρ«τ. , - , " -,,,,έΥ4λµ( ε'…ρ…. ' , - ,,,, ...……-, - ΔΜΩ- επ…… |"άα…,,. .,,…,….,, ,..9;ι΄-€1αµηςεαη 431.4… . .-'-"-…, ,,ωξΆ,,Ώ:…ιυ Άµυνα (λΜψγι4) . υ…---,4-Μό,,ΌΐΜτη :, "&"; ΡΒ "86. . "-. ,,,ΚΝοι,ο. "|". . ζ… - - .- . +--Μ… ,-,Α ,, * Μ,, - .? +…- _ 4— 1‘me άδικα… ΄ίκωφ "& . -ι...-.ιιπ. &… .…» -3. " . ! - , - ι ...… …. "Μι mas—um. Μακ"; (Α…-…ο παιξω] () -ι---…ΝΩ [84184 υ…ΚΑΆΜΒΜκ΄μι (ε……) -Δ..… και"… γραμ."… Ναι.… …. ..ι-.-Μ…- (πια… ," (ή, ΜΧΡ€… Έιµι …. Μα"? & --.η Οι Λ., . ( "Ν,… ,,,,,, Α---..- . W * - .. …Δτιµ,- …-ω… ...... Α.Ο… -.Μ6 , , 44- Μ"… , W {_WWWe ζει», "γιαννη... W‘l , _ Ρ1Ώ.ό Μα εω……(, ΔοΜια…Α)΄ µα…… Παππά; αγ…. :… Η,αΜι- Ρας-αν…ώ ίψµψ=΄Μ -µ. , . ," άδΜ( "ωµά… . … ε(ΜΜ絴 ως. Α . Λ when“ FlflNaJ'Wul …, φα… ών" --.. ,… καλτ". 4130 …… "ΜΜΕ, Μαώ 1… ..,-ι - Η… ΜψιΌ;,ΔιΜερωω Μάνη . €.. …" ω … … οι ή . …… ! α 4 " … l 395 . - .: Λαών… &&Ρ.1…… Για… "Γαµώ &…"… "ταν-µι… Λ " να .. ΜΆ…ωθ Κκε? …! Η η .. ΙχΥψλΜ &αΜηι'. 4. Μ.… αηαψΜΐή βΝαλ6Ώά [Low-n 43“} .-a EONWA' β'Ρ>'θυ… , -.Έ,Μ.ωψι " Εα……ι΄όΛ . & Λα)… "42 -λ , … , ,Ν " "913 24.0… Μ…"… (Ν……) ---.... , ' ακιοπραφία εξαµ)…» 139- 1 fienvm— ΩΔΜ[ιΔ …βΜ-ΔΉ3, 2 η .. 'ΔΜ, Μιά Η , , 3 Mrw/ltmm Μαρ… ,λΜψ.-ψψ…ι%. _ . 4 u - …- ΑΜ {who Νφα……φ…υ' , , ,- , 5 Μ…… πΛ.Ω.α.ψΜνγ.-1ιΜ…, Μπόµπυ-δ , ( µάσκα)" ,- , 6 η -..-ν α…… … 4…- ………-…-Η 7… …µ- .Χ,, …η …-.%-- …- ,η… , 1 8; Μ.. "089… ,, η ,- …- ., -Η…ωη. (Ωω);)΄ 9 &&!!! ']ΨΒΜ.Ωο…Μ Ν.Ο."!Ξςν… . . ΙΘ΄ .…"ΔΑΔΜ…&Πψ&ιχαΜ.α ,ΣιΝ,,."… (Άρμα. 11 My ΑΓΜ;.-ϊφι…ωω…&ΝΛµω,&!!!…> 4641 12 +-Ά---… .Η …- π -—~.- . ; 18€ Α...…΄ …η.-- - η , ,Μ "., --.κ-, , Η Μ΄ Μ.… ΜΜαω l. N Παναγια) (16χσ(1"ψι΄κ ) 15 .… … Μ … ,, |6";…-Δ..-- " ,, - , η Η « ,----…… 17 _'L- , … βίζα !. hadn‘t : Λεχάγι>α 3,ζ.…….«.-,, 18 … .. . Σ…ωά…ι.Ώµ.Ή -Ιζ.Μ'… 19 ijxw§n£;fivawwr &!» ,……-….……;...… κΞ…ι…τ…;..ι;-΄'>. τι… , -… 20 _QELQEfiAUI “(Not Nfl‘aoe'lvfi Γ#ύςγιη,ς'…Ή…!!ΜΜ --, 21 ΜΜ,93ΉµΔ;Ν -Κσιµι46.… .Θϊ08ιοΩ: …… "…για… μια". (0.10 (η); 22. ΄ “__. .\ η Η!) ΟΥ .… η … Η ΄ 23 ...,… …,…-ν… … … π………-… (""…η 24 25 …… … * …ή … , 26 Μία ηΜα,,……Λω…λµφο 1624 ,,,, , 27 ; _ --.-.… &..…. θεο…ω-.--…, 28 0493149“; "Η." Λ;ων!ΥΜωκ µας… &… ΜΜΜ "Αλ... .. 99 :.-Ε!€ξΆ- ΠΛ.?" . . ΑΜ… 10253! "δΌ… .ξ 30 φ.π.α..-. ,… …Λιω………, ως λ … "΄ 31 a :… γΛε(θψο έ…Ήα> & ;. -φ€γγι1Μ Θωμάς; 33 !," χρώµα; ΛιΜκΜνψο "&?" ΘμΘΜΜ "42 4,4… .." … ' 435 Δ…;έζ… Λιψψγ.ψανψ] Μ. Ν……» Με; 36 &!!9!Δ:-Ε…αιωΏι , «το µ… Η" 37 Q—L α,, ,, . … … Λινγκ 33 +,,-ς,,, - ΄ .. . Με", 39 +- … -"ΥΥη Άβα Ν.….ΜΝ 4?" 40 µΥ…[εεβνΨ: ΜΜΜ. Λ… Νικ… 4… 141 … κ . : να… …… " .. …η 42 ' , . | ΕΜμφ' can.» 4ΐζ€ .43 .,Ξο8ω…| [βάρκα/: ετυχε": Β:… 488. " -ΒΘ΄1µο>,&ώΜ ας,-'γω… , .45 Μ.… Ν…… human“ "Η. ;46 -µ. .! . Λ'ωΜΜΜ (84‘1- ΐ?ϊή " "δεξιών": ] Η. Μωβ µιά…» (ΚειΠ"] . 48 "41&ικΜδ%σ Μαι "Ζεα-ών: "Η? . :" » .. 1.01 ΐω'γψπ*π.- ζω % &"… "Μα… Μπα) 61 &&"… "«Μα ξανά…. 4814. ΄52 … … 53 animal-3113p; οι- ……Ή …,, …- ‘- 603,4.- -Β-,- .- 60.ΨΜψΩ …… ……» Α,δΡε…… (&…, &"!!! !- Ψ.. , -… " …,", , , , ". ΥΛκ€υ αµα; Εάν: ψ.µι…..… & … : Με… Μπλέ… .…ψ,ΜΔ'µ 4%…α 604748 σκατά" "& ‘—-7 - ! …ΔΔ:ΔΜ 12βΔΛΑ-&ΩΜα …ζψ… Η…) - . H - , , . - Ι ‘I _ " "- - 1. - 4.4 ΑΚ - - …. || u x M—u..u. …………………… .— ! ; Δ…-- - ΜΗ (* **** , ΄ 98 29 .31 » 32 33 34 35 36 37 38 39 4 I 49 43 44. 46 . Η 4 48 ω 50 δι 52 53 … ω .2Ώ'Μ "6-19… fil'tt‘6; . …Σαµψκ οι… Μ"ΝυΜ (Ή! --ΒΝ-' [µηκών και… Α": -Ξ-……-…µ…----ι- ...]… -..ι- .. µ.- --"… ΄ ...!-.…---9--……-!-… .…. .-….. 4- …!! &. -ωμ- ωα.4ςΜµµ€εσ- - …ξ,Μ…- 5.013.162. "..- .--9---- -Ή- . .. …, . -… … ..--.… .-.. -….-, , - - … ,..- n. , …η- -. -meme ; u..--. Μβά€ο--ζ--- … ---Δ .. . .Λ - .1ρ-4.ρΚ -Μι… .."- -- ->--α,. . έπαιζα Η- .. …. α.... .… [ΜΜΜ (.!!! -".-. .- ΜΜ03, 63080.- -ΔΔΞι….… "πιο -'"'-.…Ατσ…- Δίψα &… 38434… …;.-. - -- :. . η. Προµω€Γ…-- …. … ΛΜζ.ΤΜώΜ-'…γν r. κ η ΄ χαμάμ; ..κ- - v.- … ……τλ………. …-κ- .. -…..- . Η"… Διανα»… …κι- των… .… …. .. .91-M .… …… Κοιν. &] Η) Ο (, Ω ψ"Φ.τυ]. 6.0 ιΈ - 18, 8888838" "΄΄… Μπάλα.. - - . .- …. " ; - µ … Μι:…µπ1ω… . -- .- --- …-Μ-- - _ H ‘I M ink/NA βάμµα! Οµιλ- 4-5--ωΜεω;α…α- . ." µ … 6ψΩ - .- …- …Κ-ΜίΜ .…!…ΜΜ (ψέµ- Δµ9 μπαµ Δ επι, 4- . 00114 - …- - _ -- . .; 1 "|!!! ; ——A—— ...¢L- QEL; …-- a ΒΙΑ; ;; . - … η " ΟΠ… - … …. (» καράκτης α.τάσσος 141 ΝΜΜΜΝΜΜΗµµµΗμµµµµ ΦΌ'βωΜµΟΦω-ΙΦΌ'βωωµΟ Η… "& ΨωΝΦαβωΜΗ r) A191“) “mama's ""]??? . π ., . f Περ ' ...…ι.… :……ΐ…|5-6Ο ……… (Με- .- - . ι …. …. ΥΔΡΑ... - - - ……υπαµ .… &! -……0.Θ-ε&..-Μ Η .. …. - ’"? _ - - (Η? …… …µε-ν.… ." ;! ," … -]1ενµε…ι Η"… -- _. Α'" "" ' &, Μανέ-ο… 36…χεδ….4... |!!! … .. ' AGO αµ… "& ι=ψιΜν…, …4ι943… ' Ba ΄!.. "ένα! ,- - . - - --'…0-εγι φάω γόνυ "ί? - ι _r ΜώΜ…Ωε…μ&ω-Βλώ "Η; … "Δι-, … … .. . .~. Άλο- {why-{firm "31 "|…" Για"… |"; … . - !… |1.-.Να ή"… (123 ( Νι…γομη) … __ …… '- '"… - … ( α ) ., , - …;…--…-..… .… . . Λ ! Ν"β!€Ώ;)… … .. …… … η . … … … " " ……. …; " " η …… …' 0 .€ι'ΛόΜ…. επ… κ…6-…..…, Η"… …ι……,-… O "να…" γι το σ6Νβ΄Μ ._ _.-. ;“;.;‘ "Μ…… owe aw ο… ΠνΜ".…,9……ζΜ-……- u ‘ "αιρετά… "(1 … . ' Τα Με…" Νι4ψλτω ΠΜ, ο χαράκτης α.τάπος Ι' 145 ωφωσ=υι.µωωµ ΜΝΜΜΝΜΝΜΗµµ-ΗΗΗµµµ .:αυιμωω-οωωωωυιμωω…ο …,Δ…Τλίί0-ί-…Μ-Μ-€"ω βρε)…!…ΐί( - ……-9 - .…Δ.ΧΤι!!.!ήαΐ γη…1-ΐέί …… ΨΜ-Ι-'Σ9-…… , …'.- …Ο…"ωοψ-!!Σ€… - . - … Λ µρόΉά€Η …1-&ΐ.. ? . …€-…Μ…- β &… .… Υ- : . εως-…… και Δ ", "ή, : Δ…4…&Μ.… " :-ψ…άυ-σ-π-Δ"ΩψΜ . . . ' Λε… πω,"; - - …- ".… …… … …. ;…ΐςψ…… Λ ! # -….-- , gnaw“ -.βΜγαιχ "( ' "Ζ… φάω. Η κ…… - 3 ή η ή -… .Η - … ς ΄- 0 ή &, ……… .—A . . ..)-"! .ΨΖ(ω …… "ς.;- β...»- u n ; u. - [. µ… ', " ΦωΝΦαβωΜΜ Ν ΜιθΝ-Ημ…µµµµµ… Ξ.ΞαΞΞωμοφωωωαμωωµο κει"… πρι-0… ." ς.ε-&Δ5ζ6--!!!3 . . " - - - !!- -…-, .," , … - . …! 1 - ." . " …- --…Ξ……. «, Η"… ε) "Μ΄"! …. (έ…… …ι…--ϊΜω- µοιλωρ…Ά Μπα… …» -------- . , ΔΜΏ άξια (: .‘r I} --…… - ………ΔξΜ -::… Σω,… .- …µ…-…-.- καµμια Μαη…" ταρω!- …κ…Λ-αΨ…ι Μάο , …… µία"… χαρώ… …….-13-ακ…(…Ξε πως . 6m.) Ham ) .. ………… … … .—£33th Φλυα; . …--ι-ι…….-ζ6--.έι-ΐ+ .βοΓρηΩιμΜ "& Η"… &… η - η η !!. . …4……-Ά--.- ι. κ . .… η … -….---Δ-ε)-ε΄…Δ&Μ ς"? Μ η-,…,Δψ7!Α… Sum .; . | ”we: . - . -. (από… … * ……… .. . ….---.. ζ. πέρα ο"… -…ι…-….-……!!-…-ςραβα… … ε η- - -.κ- - ι. .. -.-;.,qu~(-c«u' µπαίνω… &… … & .. --ιι… δρ"… .. . η ο"… µε Ν&'νάΜαζ 144 εκκλ'η6.ζνλοιλυπτικώ - 145 Φω…ΙΦΨβωΝΗ ΝΝωΜΜωΝΜΗΗΗµµΗΗµµµ …φ…Δ…… ; "...ή". την…» ….- . .---…γ -, …-….κ…-… -π Μ ,»; .…-Α.…:…-1…ε…….… & .… … _. _L—:'__ μ-….. με- -… -..1.. ,, -.-,…… ,, Μ…91Ω- 1. Λ'-:π….……,-… 1,ζτζΐ>=€΄, Λ…… Δ…ιµ,… κ……- Η... &»… Λιλή …,…--./'.… ; , "|… ……".… -; 3…………- ,.=1 , …… ΑΤΙ µόνη [Ανν . ι . &… . ,! '΄- " ' -, έ…! ,|''.'*ι1 ν'1ι.΄-΄; | |ΝΏ'Χ…- λ .?'ι'…Ι';.η-/ Μι #- 7 α' >- -…Δ… .... .μ ,, ,,)ΐ΄'ξ(Ξι'΄-ν;') .: : λ; ", Κυ" 1 :.) , 98 29 30 πω 32 34 35 36 ;? " > . " . Ana's“ N o .- ΣΗΜΑ!" …' &… -.Τ!'.!θΡ|ι' τα… …;Μω… ιε…α…-ω…#Μ- γιά" ΑΚΡΗ!" (4Χιξ….4 ΐζ€ν1ατο ….» .… ασηµι-«€… "με"… ..--Ά "___ .ΩΛ-"Ρ…ά: το… Χέρι; τη... &… Ελιωφια( (mu. ". .ΦΜΜ-… . .&ξ1|1 γε 1:|Κμπά "Μία"… :… 61η elem-u: προεωπικα' 1489 απωλει- com-49m 10 11 12 13 I4 . 16 17 l8 19 20 21 22 23 24 25 26 Πρός:-'… με….ζ€..&ω΄ι.αγαψµωδ, µα όξω…" & "…" Α Ο & µ…, ……(ΞΖ.'1.. , Μ . ..…… ……ι… κ… 4 % ….…- … … … …. , . , … «. … . .…ι….…Η ." … … Α - . , … …. Η η Wig-$44.2“... --‘-s9-;gomu ΛψΜή… Ρ" έ(ΐΨΜ- Βάλια»... β.)… … .. ,… . , .… . .., . . . q u . .. …π…!………,… ," _. . ,, , …, " η "" … ….………ι,…, ' > , μ ." . . ) M'30L113}_-Aiéyéfwflyry 64 ενώ…" Σαλάτα " Λ. Θ/.ωλαι'…… 14%4κΔηωα6τική αρχιτεκτονική Μια… 09801 .'ωιΛ…'αρό - - Wis-{rain Θάο1ς΄Μω . ,,, ,, Ε9…ω΄…Ε,%ψΜ ' )! αν " …Ξ.… ,-……µ….. " ΐ|µδ"ί4'ή'… . Juan-WA , οι… m we - Θαυματα… β' 150 myfléfill;nmfifia-ewpéw1m .-Μωο΄Μ.ώ| ' 50 β,, …κι-…- υηπρλκ-,κωθιο… - . ……- --…-- ,..0;ό-5…Βικιώιιτ …… ,- ……-Δ4.Μ…ω…… . … __. ;;; .. αη.)γ€Μ , ,…,, &…… ιν… ?. οι χοµά …φ'α …, … … ———-o-.——— --‘1~ » η …- …… Λ . » .…&…… Θ… - .... έννοια] ο"… ………'.… -…… .- ……ΠΜ ιωα- ll Η ——- … " …--- ! -- & … Μάζα- .… .… ,..…………,Μ-… .… ' - , Jog-63350 ΞόΜ…ΚλΜόΜΔµΜοΜαώΜ: Ε;»… &… ντιπ…" Ράιλι… '…ι..,- .. …… … … -,…..ι. - : 'ΐΆ:υΟ€θ …… …,… , * . : Άκη-4 ….» ,. ," .:-6ψ΄μι wow»; Δ……» ω;οε….;…… ωιχψ«Μ.: Πλανκ…. Κ.ωί…ν…Μη ‘3 ι - - .….… , , - _. -κ-- . ,'-'- (Άτομα; 4 …, . - ., … .… - η η …… …ι, , … η .… … -… , - . η .… '- "…% 60(θι'. . …---.--σ…… ,- & η η .. … - …… - - -… …,… . '- Swim Σεπ…. ………… ,. .- - -.Πψ€9ΐ€: ΚΜιµνΉϊωΜ… (»(ηιΜ). . 33 35 .? ΄ .. 81- ' ' 385 ΐ.- 89" - 40 ζ "41. '.' ' 42 "Β΄ 45' '46 ,… 4.1. 49 €.? δι΄." 52 53 54- & . 29 ' . ». . ' . . . … ΄ . ' .. …' 'Ο . - - '- . . - | - . '.'-.'.. . … …. .. . .… ι",.-,.'΄-ι' .. , .. .. - . καλούπι: ΕνέλΜ…εΜ… ' . .΄ ': "……΄΄…ΧΜεια ω…Μ……ς . ΄. ΄. ….9λ&βΜ ω»;ι--ωιΉκ-…. " . . . '" '31. 32' ……ωµ:….Μ… Μωβ .- - …. - - :. ΄… .… . ,. - .- ., …- ,); ……-ι- Μίμη!» το.χψρ'ή …' , ", ΄΄ ' . …….΄….-…----…--.Μι …- .… - …… …… …!&ω1«Μω 1.µΜυα .… ". ΄. ,. . …-.-………: …η …. ' .. "* ΄ …;……… +… …" , … , ΜΜΜ €ΨΨ€? .…-…--…….+'…ζ.…+……: ...…- …"-,1ν … …. . κ … , "…η…….………….΄αι΄ ,. η" .-.-..η. ΄'-.:.- .΄ : -…-«.-. …-…………".…;α …… ως" + … . . .΄ .……Δ-……- - ..ΤρώΓ4.. Μπασάρ… δεν"… ," . 'A; …… ,…ι…ς……,…… - … |… …' ,… 'ΆΣ0ΥΜ * …… Ο 81198 ' &" |9… .ΝδΉΔ…Μ - . . . . . , ., …- …ζ>…Τω …µαψΌι. 7M}. οψη!" !. Μων.κ…… μ…"; -. …… Μ…… ΄ " " {Mww-.- —2L-- - …… …. 'ί.6ω΄!4-ικό' . . Τ…:. Η-. . ,... " . ..- . . . …... …. . …, .. …-…*&ΝγΔ, µπι/€… ΄… , ΄ …… ΄ .… . -ζΛΡ(ΜΘΜ; "να'… Δεξί"… …Ψι…--- '… . . & & .………….- η. ' " .΄ " µαα91.11ι-. , "ως… Μ…… ,τω…ωει news, Μία. ΐΐΐΞΞΞΞ====ξ==;==,=;=,,==΄ '.....λι' .. ...…μ…Δ… .. K.. i’. ΄.' . "., .... ψψ-λ%πβώ…Μψΐσ . ΄, --.-…' 4… -,…-…΄-… … …… … …' ι."… .]… . ΄ …'- ….Μ… “__-: - η .-.. , … , .… . η. . …..…-.… . l : ! ,.…'ςκφώ#… .. . ττθ"'…Μ' Ο - no Σ' .… Χ | ;., . ψώξςώ. ……ίθ,24…1- ' - ," 7 | >", Η ……………ν…&……ψ ;. Μ ' … ""όΥ"ΌΥ Μ»ξΨξ.%%ψξΜ€…Μ4! , ", ΄Ρο΄υ΄λΜΝΜ-. 'ΐΒιΜ-Μ Ζ… Η .. (|! . & … Η" …..-νι νάναι… απών» να…α…ς:,.α … σα; ,; "14" ο των»… N1 η…, 1. Μες …- ίνα |ο| Όιγη…οφω…… ι… Μα-ς 1er ι…ωΝ, g“ ,…) “an“ 7 4|[! µαυ|'Κν'Μ.΄βξηΙ… Τιµη, ΄έκµ.,ιης. ( …ι, , ,. . … - , …, o π…"… &… πάψω (και… Μια " , , , , , -Μ με… ?… (τάγμα,; ("θ΄ λίζ鵴εαΧ' το j :; Η Η &! (6 « α . (a Ή " ρουμανι'α β' 150 ……Δ……,ςαωωω,π………… name. ”’21 µµ " Η ή ' +" --.,,…- , … ",, … ". , &. " ..-- " , ." , - ……" - . u‘ . -, . Δ ο:,ωι4Μ :, ΛΝάψΜ1 , Μωαβ… Α…- -, …… … η , _-x - …--…- . (044€… να) …ΡΠίΉ.,--Ξ |.ιχ0.ΜΜ. ΐ""Μιι'ή 1143 …η",-…… ,… … η -η.ψ…-… η… ***η .… +-…… ,, …-κ.-,- ,… … . ...... …&ζ1κω-&ΝΛ1λΐ ,4how ,, --,-….. , ,,-,,… -…--…,, ,€…µκιω ΄,,, ,, -…η…΄ , ,, ,…" ,,,η«έδυεο ώΝ*' -΄Δ-., olflle,‘ Jam- ραπ 1-.-own spawn» Τεανενλρκπ…; ι8…΄…ω…,, …. . . .: "φάω ςΑµυτυ…… Στην ?εονω>0ώ…( -.Δ…-- …;, ω - u ) "ξένη… noun. Μζςς,ω; Jam, , , "όταν?!" εως…; …Κι…- ΄ ! .!!λ€αψ0γιβ/4λ ΤΕΝ»… , - _ .“. ,,.,-,-'.ί.ήι1€ψια,ΛΜΜ µε… ΜαιεεντψΜ1ω "#0 ..…. ,… . …' - α ……"…ωε……… (αν… "& ΑΝ……) Hndu'd Μάρ" "ψίβΏ.,Μ|ώΤΜ;Μ 4034" µπαµ)… Νίκαια"... . . ., ...-.. … ,…Ν€ Με…: "αν"! ., ,, Δ,.κ,-.νΡ,=;…΄ ,:.,ι"-..ϊ…-9χ 18: .… '",ΛΔψώΨΜ το j :; &! Η &! (6 « α , (a Ή " ρουμανι'α β' 150 ……Δ……,ςαωωω,π………… name. ”’21 µµ " Η ή ' +" -,----.-. , … ",- … ". . &. " ..--. " . ." , ..—0! . u‘ . -- . -Δ ωµά-Ψ :, ΛωΑψΜ1 , Μωαβ… Α-- -- …… …- η , ___-L - …---- . (0444… rd) …ΡΠίΉ-'--…-Ξ |.ιχ0.ΜΜ. ΐ""Μιι'ή 1143 …η"…-…… ,… … η -η-Ξ-… η… ---η .… -νι---,, ,, --κ.-,- ,- … . ,,,,,, …&€1κω-&ΝΛ1λ'ί,-ΆΜψω ,, --,-…- A ,,-,-,… -η----,, ,€…µκιω ΄-,, ,, -η-- , ,, _ ,…,, -,-η«έδυεο _ ώΝ"! -Δ-- -αήοιι -&α…- Βειτ.ι-.:ω…ω spawn» Τεανενλρ%…; ι8…΄…ω…,, …. . . .: "φάω ςΑµυτυ…, Στην ?εονω>0ώ…( -Δ--- .--', ω - u ) "ξένη… noun. Heenéssu; -Μ.ι΄.'Μ., - , "όταν?!" εως…; …Κι…- ΄ ! -Β-1€αψ0γιβΜ" TENN) , , - - "…. ,,.,---'Μι1€ψια-ΛΜΜ µε… ΜαιεεντψΜ1ω "#0 ..…ι. .- ι …' - α Δ…"…ωε……… (αν… "& ΑΝ……) Hndu'd “Afr "ψίβΏ-,Μ|ώΤΜ;Μ …Δ"-04" χναΩ- Νίκαια"… . . ., _ ...,.- … --Ν€ Με…: "Με"! ., ,, Δ,."Μ--,νε=;…΄ ..!!!)χ 18: .… '",ΛΔψώΨΜ

ΑΡΧ]ΣΕ ΘεπΜ… Ω!! -η΄ 85 ΧΘΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΑΡΧΕίΟ ΒΟΛΟΥ Το παιδαγωγικο συµπόσιο "|… 0 ΚΥΜΗ ΤΩΝ ΒΕΠ…" [ΠΓΣΤΗΜΩΝ ΤΜ ΜΜΜ ΠΑΝΈΠ?ΣΤΗΜίΠΥ ΘΑ ΑΝΑΠΤΥΧ8ξΙ ΣΤΗ ΛΑΡΙΣΑ Αρχισε άς το απόγευµα στην οί 0ουσα τελετών του δηµαρχείον Βόλου το διήµερο παιδαγωγικό συµπόσιο µε θέμα «Προσχολική αγωγή και να: τάρτιση νηπιαγωγόν», που διοργανό νει το Πανεπιστήμιο θεσσαλίας σε συνεργασία µε τον Δήµο Βόλου και το Τεχνικό Επιµελητήριο -Παράρ- ' τημα Μαγνησίας. Παρ&τησαν µεταξύ αν… οι Sou Μπες του νοµού κ.κ. π.….:…ς και Δοξόπουλος, ο δήµαρχος Βόλου κ. Kan-105mg, οι αντιδήµαρχοι Βό- λου .κ. Σκοτινιότης και Στάµος, ο π ΄ δρα: της διοικούσας επιτροπής &νεπιστηµίου Θεσσαλίας . Π. ΜΒΜ καθώς ιαι µέλη αυτής…» πρόεδρος του ΤΕΕ- παράρτηµα Μα γνησίας κ. Δουµπιωτης, εκπρόσω- πος του Μητροπολίτη Δημητριόδος και αρκετός κόσµος. Στην αρχή του συµποσίου π… νησι ο δήµαρχος Βόλου, ο οποίος καλωσόρισε τους παρευρισκόµενους, ευχήθηκε καλή διαµονή σε όσους προ Ερχονται απο άλλες πόλεις και επιτυ χία στο συµπόσιο το οποίο, όπως εί πε, είναι το πρωτο θήρα που γίνε- ται σαν ίκψραση του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας. Συνεχίζοντας ο κ. …Κουντοι΄»ρης τό νισε πως η πόλη του Βόλου έχει ση- µαντική ιστορία στην διακίνηση των ιιαι5αγωγικόν ιδεών. Σχετικό µε τα θέµατα της πρό σχολικής ηλικίας είπε πως από ' πασχολοι΄ιν όλη την κοινωνία, η = τοπική αυτοδιοίκηση και η ίδια Η :. Συνέχεια στη σελίδα 6' ΤΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚ0 ZYNEAPIO'I & Συνέχεια απο τη σελίδα |" σχολείται µε τα παιδιά (π.χ.…οργά |… παιδικών σταθµών). Στις αρχές της ε66οµόδας - συ ή…" - λειτούργησε νέος παιδι- κός σταθµός στην πόλη και σε λί γες µίας πρόκειται να λειτουργήσει άντρο απασχόλησης του παιδιού προσχολικής και µετασχολικής ηλι "σε. "λος …µενος στο Θεσσαλι ιό ωνκπιστήµιο τόνισε πως «οι…» Sofie-but το no πανεπιστήµιο να εί- ναι… και σωστό και σνγχρονοο. Στην συνέχεια ο πρόεδρος τω TEE .- παραρτήµατος 'Μαγνησίας '. Απ. Μµπι&της απ…": χωρο πανό εκ …… του τη….» Επι… "τη!" Ελλάδος και αναφέρθηκε ΄στην συνεργασία του επιµελητηρίου …να την διοικούσα επιτροπή του Γ…- νηιστηµίο'υ Θεσσαλίας 'τσπιιή ωτο&οίκηση µε σκοπό τη… "ανάπτυξη τα) Πανεπιστηµίου. Για την προσχολική ηλικία, … στήριξε, πως δεν Εχει προαχθεί αρ από απο την Πολιτεία. (Νοµίζωµ —- είπε —- πως "κια ζει… να διατεθούν περισσότερα χ" ' µ΄ατα για την παιδεία και η χώρα µας που είναι πρώτη σε αµυντικές ως "Ραπ…" σε ΜΩς παιδείας, να γίνει πρώτη "…δ- νες' για την "κατά καιτ΄ελωτσ3α - αµυντικές "πόκερ. - … . r O ΄κ. Δωμπιδτης κατίλη& από… ΄-νος-ιιιιιτιιχΞις στις εργασίες του αν µ…ίω. ( O κ. ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ ' Κατόπιν µίλησε ο πρόεδρος της διοικ…ς επιτροπής του Πανεπι- στηµίου Wing, κ. Παπ. Μ- ζαρί8ης ο οποίος μεταξύ QM Η «a! και τα εξής:" - 'Κυρίες'ιι Κύριοι …. Ό- ς΄ Μιά". η …… Μς που"… για το Πανεπιστήµιο θ…ίας είναι α' ίνα τουλάχιστο : " "|" & ασιατικό Βια…οορετι'ή από την 'ιακή άλλη" για τα " muons-é πανεπιστήµ΄ιΗ. ' ' και µε 'τήι ' Για το πανεπιστήµιο αυτό, παρό- λο που είναι [να πανεπιστήμιο στην αριάρι… και παρόλο που ένας όασικός του ρόλος είναι να λειτουρ γήπι ως πνευµατικός και αναπτυ- ΄ξιακός πόλος στην περιοχή, η πολι- τεία θέλησε να δώσει "φαση απο αν αρχή (κι εδώ βρίσκεται το δια "ενώ στοιχείο) και στον (κεν- τρικό) ας πούµε ρόλο που πρόκει- ται να παίξει σε εθνικό "Ξ…. ΕΞ …' µια επιλογή που Θα µπορούσε να αιτιολογηθτί και µόνο απο το αντι ' αιµενικό γεγονός ότι το Πανεπιστή μια αυτό βρίσκεται στο γεωγραφικό κορµό της χωρος και Θα αναπτυχθεί στ περιβαλλοντικές συνθήκες µε |- "ράµπα" τις'6σσικίς αστικ|ς υποδοµή :"… "µπορούσαν να το "ως… με σχετικη άνεση. Αυτή είναι η πιο δασική καπνών τήρια γραμµή για την οργάνωση &. τηνσνάπτυξη του" Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας. H ανάπτυξή του σχεδια- ζεται … να ανταποκρίνεται σας πιω… ενός (πλήρους) Πανεπιστη- µίου που θα καλύπτει τουλαχιστον τους 4 βασικούς κύκλους "armin- … ' " … Οι δύο απο τους δασικός κι'»- ιλους επιστηµών Θα αναπτυχθούν στην έδρα του Πανεπιστηµίου εδώ στο Βόλο.Έίναι a) ο'κΜος των "ΜΙΝΙ… "στη"… και 6)ξο ψιλά; Με επιστημών να: από"… ται-" την α…." και µια; τη Διοίκηση. Με» &… ύκλοι ""στην ιόν» θ' αναπτυχθούν στη Λάρισα είναι 0) σ όλος τον Επιστηµών των απών επιστηµών. , Καταλήγοντας ο κ. Λαζαρίδης'α- "Οι": ' Iain. 103686… από - πεζός πι … ώσ…- &… πολλαπλώς στόχους: .. θελει να λειτουργήσει και σαν σωµατική σαγόνι-ώ για τις στη ο:ις τάσεις στην προσχολική … Υγείας και Ζωής και 6) ο κύκλος " και την κατάρτιση τον νηπιαγω- γών και σαν µια ευκαιρία για από λαγή και διαμόρφωση απόψεων. — Αλλά το… απ΄ όλα, Βλπ να "μου… στην αναζήτηση της ιδιαί τερης φυσιογνωµίας του που ανω τατου εκπαιδευτικου ιΜµατος ώ. στη συνδεση της λειτουργίας του µε τις πολύ «Ina-Ind; αναγκες πο. οι… σήμερα στη χ6ρα μας η Keno νική πρόξη και η προοπτική τον &. αν ια…» που σηµατώοτεί το [τις … μ. Χ. Είµαι "όσιος ότι οι "…σε… και οι συζητήσω. αι η δ…, που "φλας & συνεχιστεί, θα ρπο … να µας ΜΗ µια εικόνα για το που "…. -σοό … και Μ "µπορούµε να "µε. Η συµ- μετοχή που … αποτελεί "& Ες πολύ ιαλό "ρόδιο. ' ' "Η ΠΡ0ΣΧω|ΚΗ "Η!!! Κατόπιν η πρόεδρος της Οργανα "η"; Επιτροπής ρόλος της ΔιοιΜ σας Επιτροπής του Πανεπιστημίου according και καθηγήτρια του Πα- 'επιστημίω Ι…ίνυν κ. Μαρία ". λιώ … μεταξύ … τα 1&0 κατω κανοντας εισαγαγή στις … Παιδαγωγικού Συρποσίου: (Το "α που µας συγκέντρωσε σηµερα είναι καίριο, όχι μόνο 4… το Πανεπιστήµιο …… που "» ιαινψ µε "ή την ο… ζω επιστηµονικός τον δραστηριότητΙς, όχι µόνο για τον …… …ο το αγκαλιάζει τις βραστηριΗητκς αυτός, το "µια οίναι καίριο για το παρόν και το µέλλον της χδρας µας. Η καναλια η… …. ως το Η… και η λεξη, την η… του |"… "διό ιτό την ποιά που …κι. ……τηΜτω… τελειώνει µε την όνταξή τα: στο σχολείο στην Μια στο!» η… "Η η… από -…ά "ως Μιας. War-dc και παιδικός Μοδ: και στο η πιαγυγκία. O όρος δεν χρησιµοποιεί σαι ο…" για την αγ… που "ο… φέρεται μέσα στην οικογένεια -ι και που είναι Βίαια πραταρχική και συνοδεύει το παιδί Μι την ενηλικίωσή του. -+ &&: ...;"1. --

"…"/6% κο; , 30 Μη Ωϊ…Θ΄85 πιο το΄ιιΑιιιπιπι…ιο "τα…" KAI το m 77; χ χ/ ,… ; APXIZOYN ΔΕΥΤΕΡΑ Στο ΒΟΛΟ ! ΔΥΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ. ΣΥΜΠΟΣ|Α ΠΑ ΕΞ"ΑΣΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓ|ΚΏΝ ΟΕΜΑΤΩΝ.- OI ΕΙΣΗ|ΉΤΕΣ ΑΘΗΝΑ, 20. Αρχίζουν, στο Βόλο την προσιχή Διυ- τέοα οι εργασίες του πρωτου συµποσίου που είναι ασια ρωμίνο στ παιδαγωγικα & γατα και που έχει τον τίτλο «Προσχολική αγωγή' και κα- το…" νηπιαγωγών». Την εκδήλωση διοργανώνει το Πανεπιστήµιο 0ισσα.λίας σι συνεργασία με το δήµο θέλω και το Τεχνικό Επι- µιλητήριο Ελλάδος τµήμα Μαγνησίας. Εισηγητίς θα τί ναι οι: |. Αντωνιαδου " κ…… τον, παιδίατρος, Γ. Παρα. κης παιδίατρος, Μ. Βαρώ- .τζίδω ή Μανωλοποι'ιλου, παι ψυχίατρος, !. Δεληγιάννη. ...!… . # "Κουιµτζή παιδαγωγός, .Α;| … Ζέη, συγγραφέας, Μ. Κυ, νηγοι'.ι Φλάµπουοα, καθη΄ γάτο… ρυθµικής - καυγά ως, M. Μαρκο6ίτης, παιδσ ψυχίατρος, B. Μπαστη "Μα ούνη παιδοψυχίατρος, Μ. Νι ινιδίων΄ καθ. Παν. Αθηνων, Γ Συνέχεια στην 6η σελίδα Παπαµιχαήλ ος, Π. Πολη…» λος, "…. καθ. σαι ο"… τµ. "πιο, γωγόν Παν)µίου Πατρών, E. tannin" “mover/6c. Χο. Ο…" κάψας παι- δαγωγικά τµήµατος νηπιαγωγων Παναι- στη&ίου "Μαϊ"… Γ. Βενιζέλου και Κ. ό…, νηπιαγωγοί ΚΕΜΕ. Το συµπδσιο θα πραγματοποιηθτί από τις 23 in”; τις 24 Σεπτιµθρίου και θα γί- νει στο Δηµαρχείο πολ…. Παράλληλα θα =?ι'ΜΥή… …η παιδαγωγικά θι- ου. Εξάλλου θα ακολουθήσει και &ι'πιρο διεθνές συμπόσιο από τις 2"|-27 Ζιπτεµθρί- ου που και αυτό είναι αοαρωµένο σε παιδα- γωγικά θέµατα ικου έχει το γενικα τίτλο was; κατ… στις παιδαγωγικές σπου- δεςι. Εισηδηπ΄ς θα είναι οι Μ. Βαµθουκάς, Επ. και. αώαγωγικού Τµήματος Δηµοτι- κής Εκπαίδευσης Πανεπιστημιου Κρήτης. Δ. ΕιργίδΡς, Γεν. Γ ραμ. Λαϊκής Επι-| µόρφωσης, Α. κατοθός, Αν. Καθ. Hammett} …. Ιωαννίνων, Μ. Κασωτάκης. Αν. Καθ. αγωνια-τη…… Κρήτης, Α. ΚοοµΜλος, Καθ. Πανιπιστηςίω Πατρών, Γ. Μαυρογιώ Σος, Εκ. Καθ. l ανεπιστηµίου Ιωαννίνων, |. :.ωχελλ+ς, καθ. Πανεπιστηµίου Θεσσαλονι- κης, Ο. απακωνστΜνου, Επ. Καθ. Πανε- πιστημίου Μ…, Παν. Παπακωνσταντίνου, Επ. Καθ. Πανεπιστηµίου Αθηνών, Κ. Π θα. Επ. Καθ. Πανεπιστηµίου Πατρών, |. υ; γιωτακης, Εκ. Καθ. Πανεπιστηµίου Κρήτης, |". τω…"… Καθ. Πανεπιστηµίου Bamako. νίκης, Μ. Μπολ Ντι Μπαλ, Καθ. ε…… 'γΠανιπιστηµίω Βρυξελλών, Α. Κια-πάω, ΄!- ΗΕΣΚΟ, .. Η" τον"… Καθ. Πανεπιστηµί- ου Φλωρεντίας, Μ. ατομικοί, Πανεπιστηµίου Παρισίων, Π. "πρ, Καθ. Πανεπιστηµίου Γ .… πι'πκ, Χ. Κάµπο, Με… Ευρωπαικής Β- ……'Σψκατακ……ς n. Amu- ' p ΟυΣΑ, Γκυ … Καθ. Παπ… pica πασών '- “wow, A. Μάλια, αθ. Ελώθερο Πανικιστήµιο Βρυξελλών. Το … Συ… θα γι… στο TEE '- Τµήµα Μπας.

KN ΜΕ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΜΜΜ ΜΜΜ…" .: &… ΄ΦΜτηµοΜκή ΕΜ… αι # θέµα .Το Θεσσαλικό Πο- νωιοτήµιο κο! 6 ρόλος του Βο- λου-υ διοργανώνεται σήµερα Πο- ροοκιυη και αύριο Σάθα… στο ΔηµοφχιΙο του Βόλου. (…ο το Δηµου… Κεντρο 'Ερι:υνών ~— Μελετών Βολου σέ συνεργασια µέ το Τιχνιιο ΄Εηιμιλητήριο "Ελλαδος (τμημα Μαγνιτ=!ος) και µε ονοµατα?! έπιστηψν… Με… του Βόλου 'Η Μιστηµονιιή εκδήλωση. ol tpyoalzc: τής οποίος ορχ|ζουν οή µια: το απόγευµα στις 6, % ...-.. -. ...ο..- .--... ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ έχει τους ονομα: «αν… ως ρόλος του Πα…-. -'Ακώηω|κή οργάνου… και το Μ…… και -Π…τψνο «ο! δυτικός Ιστός… . ' Τήν "δή… "… Με! v6 παρακολουθήσουν οι mupyol κ. κ. ΠιτσιώΜς κα παθεµωής. ο! γενικα! να"; τοις του Φουρνά… Παιδι!" κ Ρόκκος (αν) ειναι «ο! 6 n96- εδω: 100 'EOVMOO Συ… 'Ανωτοτης Παιδείας) ιο! Γεωρ- γιος κ ΠπποΘονσο|ουι ol …ο να: τών Θεοσολ…ων Νοµών. οι δήμο"… των Θεσσαλικό" πολι αν, ol cum. τών κοµµο- ων στο ΕΣΑΠ. ol ορύτσνεις των 'Ανώτοτων 'ΕκΜιδουτων '|δρυµοτων και €…ιΜωποι τών ωιστηµονικών φορέων, ol 6- no.'o: και 031 έχουν την…… τητσ παραδόσεων "Νά την ο… νο…υξη τών Θεµάτων. 'Enionc µπορουν τις έργα": νο φρα- κολουΘήωυν κο! Μι Μ'…- pawn: για το θέµα… τοΟ 0… «Μια… ΠονΜιστιγτΞου, χωρΙς όμως δυνατό…" νο η…ν κατά την συζήτηση Σω… µέ το φάρο…» του έχει καταρτιστεί, µετά τους χοιριτιουούς του "ναού vow των… του ύπουογι:|ου Πο&ιψ 'κ. Δ Η"… κα! του Βόλου. "| προέδρου τού Δ να…) Κέντρου Μίλιτών Κ. λ ιΚΜΜΜ. Ο όκοΜΜιι ‘ ΙΤ… Μο'δρίσ του καθηνΜώ& ΠονΞτ*ιοτηυιου &. ΠΝ Λαξ % ονοπτυξη τών θεά…" η |πρώτης ενότητας µε … το ιαπωνικό ρολο τοι] Π……" Μου. Κατα τήν ανάπτυξη της πως ένότητας (στις 9 οδοι- ιτο πριν!) 86 τιοοιδΜύσετ 6 Kl Μινωτής Πονε…στηυίου κ. Π(. "ΤΖώνος κο! τής τρίτης (στις.… Μι Ν μω . ώμο το Μον…) 6 «Om-emit "1 Με τοΟ Πανεπιστημιου δε…… :. … "- τουρος. Μεταξύ τών και»… ΜΜΕ" "Ματ Με"… ol vowel vacuums}: του … γείου Παιδείας κ. Δ. Ρόκκος. που ' Η"… το Με: ιΣυµδολή των Πανεπιστηµίων της |… -ριΦιρςισς στην ονοπτυΕη. ": Μιας …- ιις συνάπτει και 100 …να… Γ…: :. Παπαθανασίου µα "να πω…»… τ…. κο! €Μτηµον…0ς οχιδισΜς€- "Επίσης µετά!) τών ομιλητών …οτοΜοντοι κο! 0 τι.… Ν. Σβορώνος. Δ. Μπα. Κ. Τ…ο.Ψς. Ν. "& νορηο, Χ. Φράγκος. Ν. ΠοΜυ|χος. &". Στον! Νονός. 'Αρ. των…… A. Κοροµ…, ΄.Μον Συλλοο. Θ. ΠοπονιΜς,Α …. Κω"… "σώος. όµως Δ…Θ (Δ. Ν…!) "| & πω…… 'Οταν: ιΙνοι γνωστό. την οργονΜική "να τροπή αποτελούν 6 δήµοαχος «. Μιχ. Κουντου- one. προεδρος, *ΑΜΕ. ω…ωγι…. µετώ- λειολόγος - ΜΜΜ". 'Ανοοτ Κ……" Με. "πιάτων Μι. "αιωνας Α.Π.Ο.. 'Η…" ΙφοιιΦς. …. µηχανικός "µια… ΤΕ! Mo- vvncloc no! "Αρης Τω…οο µου… ' ηλεκτρολόγος. "που το (Βράδυ % και … τον Μι χο κ. Κουντουρη δεξίωση προς τους ο… m σε… &… ΜοΜΜήοιο &…" Στόχος του … είναι ή ο… Μ Βολου στη διερεύνηση των θεµάτων γιο τήν ιι- λύ… οργιά… λειτουργία και Μάη τα) "του ΠΜΜττΜου #4 J ..

… ""…… ……… ΜΡΑΣΚΕΥΗΚΝΣΑΒΒΆΤ0 ΄ …. ' ; ΜΜΜ… ι =ιιιικο εγινι Iozio …. ΔΗΜΑΡΧΕιο:τογ ΒοΛογ ' το ΕΝΑΝ… ………΄ ‘ . Διήµερο ωιστιμον…ο συµ- γός … ό ύφωουργδς Παιδιίσ ανα. νδ προταθούν άπό …… οι πώ…. µε Θέµα (’16 0ιοοολιιώ ας και Μ δικαίωμα παρω6α- Τήν ύµνων… Μιτου… "…ο) τρείς "Με γιά το lluvuwfl'wto ml 6 ρόλος τού ση; έ…ρόσωποι τών "µιλά… Μπλα… 0 Μ!" Μα- Μ Ιδρυση ΜΜΜ "|"… Βόλο…. διοργανώνι…ι γαι ως, ΕΣΑ". οι γονέα"; και Κοννωψη;. πΜσ;. "…. ΜΜΜ 6166530001… 6…" την προσεχή ”gamma Ml οι "για"… τών θισσσλ…ών Καραγωψγίου, 'Ανω". Κω- ι" Μ…0…6 ιο Σο.Μαιο.Χιι…πο…ώ Δηµου.- π…… & προιόν" τών A Μιά… … άριιταιων, !…… 0) M ι : …? Κηπος). ΄Ερυυνωγ . MIL!» & ! Φ;αώσωπο τα; &"… καθηγητης Α΄." ." …. 3" β Χ…… … "µια: αν… και … τα… πω…… ' .. " ……;. …. µια…- ποδι ) …!…- " W ..… ι 4 + τη…» '!'.Μάδος (Μαιν-νησι… ). µονο…" φορα"? ο. , όρος TEE “GYM“ και ΄Λ- "…ι 'ψ]"Μι καθώς και µε συµμετοχή III’w 1… 110000…" " 6066" 6 στις Τσ…άια;,µ µηχανολόγος Υ) Παλαι"; τεχνολογίας. έπιο(τµονικών φορέων του δήµαρχος Θα δώσει δεξίωση - Μτσο…ος. κά Μπληςψιτικη ή τη; Βόλου. και τα Σάδδατο το βράδυ θα Οπω; … στη πονά κοινωνιολογία; … να…" Σιόχος τοι"… συµποσίου .ι… Μι… άποχαιρπωτήµο δώ twin Τοπ…. ΄ι΄μι "σηκωθεί ας." ναι ή ουµόο).ή IoI'I Βόλου …ή ……....…",.. ρεµι΄…µ1η τών Θιτιάτων γιοί … '"…'…-ι ' ιν καλο"… οργάνωση. Μπι ιιυργια και ι΄ινά.τνυξη τού Um υαλ…υυ Παν…ιοτι.µίου. ..'€ χθεσινή συνέντευξη Τι"- που. () πρόεδρο," τή; οργανω- II-III'I; Φπιτρυ.τι'ι;, δήµαρχο." . Μιχ. Κ(ιυνωι΄'ρης, δήλωσε. πα- ρουσία και τών δλλων µου]… τής έπηρο.τΐ;;. Μι όπως είναι γνωστό. ώ ΛΗΚΕΜΗ «…'» πρόσφατο κυριλθι΄ιν Εχιι Μπο- νί…" αντιιό; μέ «» 0…σα).ι- κό Πανιπιοιήµιο µαλάκες. τις οπού; είχε ι΄'.'τινδά΄Μ'ι …ο 'Ε- 0ν…ι΄» Σιμ6υι΄λ… "Δασιά…" Παιονίας και πωα.ι΄ψ…ι ότι οι µελέτη …'".- Επαιξαν III.- IIIII'IIILI'I pm." …ή διαµόρφωση το; πρόταση; τ…", "ΕΣΑ" γιό ή) ποιές «που; Οι! "φιλη η…»… «…', ιν… µη…… πιιν.πι- κ . σάπιο. ΄Οπως πρόσθιο: το μέλος τής δω…-ΜΜΜ ι΄'πιιρο.τΐ.; 'Α- ΜΗ- Καραγιωργίου, µε…)..- ..ι΄'ιιφω»ιι … ιο Υ!΄νικο που" ΄|..ειο)&Υο: κοινωνιολόγος. … πω…… .… διψιρο "…!"… απιστιι…νιιω σιγή"… θα έχει …… συμπόσιο .100 00 “GUY- ?" …Φν…η"-ς: ' 0- "0",΄""΄'΄Γ ιιαωπυιη0ει΄ …'» Δψαρχιιο BO "΄΄; ρολο; ".… πιιπ.:τωιιιαιοιτ'. &… θα πριζα" mi. 0 µ.µ If} …Λγ.υι)ιγ…ιω;ιη οργανα…) "οι… Ηαρυυ,α…ι µε !ι|΄΄ι':ι Η…... . ΄ζ΄΄΄ΐ΄΄΄΄΄-΄η-΄΄΄΄΄ ΄΄… ΄΄,΄΄΄΄΄επ΄΄σ΄η΄ \IHIIIu προ……» I)! τις ΥΕ… …" …' "mm": !…"?- η: οι'ζι΄μιση δια "να: 6 γα ', Σι κάθε ι΄:τ΄ι μέρους Μάυτα Οι η" ll ' Λ .) ' ι . ζ? υπι΄ιωοι:ν 'Ανω… όµιΛητέ' ΄ " ΄: αν ΄΄=΄΄ρ΄ ΄΄' ! …. ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ ή…… …. --…ψ µ.… οµαδα… πού έχουν προσ Θ΄ "Η." ψ.΄…΄.…"΄ ΄΄" ." να.πι1θοιιν απ Ion; άυλη"; .ιλιι')ι'ί ναι πυςιέ.ιιδοιν ο… οι» mi: 9 .1+ι.1ιιι΄ι5µ.µ. I00 Σαδ- ||'ηοη- Πάτον, µδ προέδρου; τών οι» ζητήσει.… τον; καθηγητές ll. Τζών… γιά τήν πρώτη …). Δ. Ψωοι'ιρο γιά τη όπως… Μεταξύ τών "κυρίων ό…"…- των είναι: Ν. Σδοριϊινιι…;, Δ. '1ΗιτΟύ…1.'. Κ. ΄Γ…»υ;'.α΄Μί,, Ν.ζ '΄΄΄΄΄ογ΄΄ρ΄"΄' ). ΄΄΄υ…"Υ΄΄…'΄' ,…" To awm’mm HI} yqurriaovv ,Ηαπαμιχιι;. ξ.υαγ. Σται'ριανο;. () γιν. γραψω"; :"… Μουρ" Αα… Το΄΄Μ…΄΄΄΄΄έΐ Α' Κ'αοανε- [γω]… Παιδια… Λ. µονα"; και ΜΟΥ")... Α0…" "΄΄λλα;',΄τ)' ΄΄… ' ΄ ΄ δήµων); Πύλου Μα… Κυα- .…γιανγη:, Α. Κυ)ισιιι:ιιιιι).ο;.'ι η…" οµάδα ΔΗΚΕΜΒ (Λ. Νι'Μλά0υ ' ΄ ΄΄΄΄ … Χ. Παντυζίδη;).4 & |