% T—XNK 3E|_|||\/|E/\ T 3l ΕΛΛΑΔΟΣ Όμηρο µογνησιος Προκπικο Πρ©Θωνεδριου για Er] ΕΞΠ©ΜΠΠΧΛΝΠΛ OUnv ελλαδα βολος 1981 TEXN KC) El—IIIVI-A—ITHDIC) ΞΛΛΑΔΟΣ ΒµηµΟ µογνησιος ΠρΟκΠκΟ Προσυνεδρ[κ1 γκππη ΠΒΠ©ΜΠ=ΠΧΑΝΠΑ σΒην ελλαδα βολος 1981 Στό τεύχος card περιλαµβάνονται 0L είσηνήσεις έ- κείνες de τό Προσυνέδρι.ο πού προτάθηκαν νά περι- ληφθούν στό Συνέδριο τοι"; Τ.Ε.Ε. γιά τή Βιομηχανία. ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ - ΔΙΛΛΗΜΑ Η ΨΕΥΤΟΔΙΛΗΜΜΑ . . . Θ. Παπαγιάννης. 'Αρχιτέκτων ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΜΕΤΑΠΟΙΗΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ . . Η. Ξηρακιάς. Πολιτικός Μηχ/κός Κ. Καραγιάννης n . Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΚΑΙ Η ΕΝΤΑΞΗ ΣΤΗΝ Ε.Ο.Κ. Κ. Βανέζης, Γεν. Γραμ. Συνδέσμου Βιομηχάνων θεσσαλίας ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ Χ. "Αντωνίου, Μηχανολόνος-"Ηλεκτρολόγος, 'Αντιπρόεδρος ΤΕΕ Μαγνησίας Ν. Δεμίρη, 'Αρχιτέκτων, Βοηθός Α.Π.Ο. Τ. Κωτσιόπουλος. 'Αρχιτέκτων, 'Επιμελητής A.n.e. . ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΣΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ Γ. Πισχίνας, Μηχανολόνος - Μηχανικός Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΣΤΗ ΜΑΓΝΗΣΙΑ . . Μ. Μοδινός. Προϊστάμενος Υ.Π.Α. Θεσσαλίας Γ. 'Ανγελόπουλος. Μηχανολόνος - *Ηλεκτολόγος Σελίδα 11 21 27 49 63 (Ξ!) 1. ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ - Δ|ΛΗΜΜΑ "Η ΨΕΥΤΟΔ|ΛΗΜΜΑ Θύµιος Παπαγιόννης, ,Αρχιτέκτων Περίληψη 'Εξετάζονται τά πλεονεκτήματα καί μειονεκτήματαπού προ- έρχονται άπό τή Βιομηχανική "Ανάπτυξη καί άν ή ανάπτυξη αύ- τή μπορεί νά συμβαδίζει με προαγωγή η τουλάχιστον όχι μείωση τής ποιότητας ζωής. Στό καθαρά προσωπικό έπίπεδο, ή ποιότητα ζωής είναι μιά πολύπλοκη έννοια. πού συνδυάζει στοιχεία άντικειμενικάκαίύ- ποκειμενικά καί πού προυποθέτει συνθήκες μέ μεγάλες διαφορές άπό άτομο σέ άτομο. Στό κοινωνικό όμως έπίπεδο ή ποιότηταζω- ής είναι μιά έννοια πού σχετίζεται μέ τήν ίκανοποιητική άπα- σχόληση. τήν παροχή κοινωνικών έξυπηρετήσεων (παιδεία ύγεία. πολιτισμός, αναψυχή. πρόνοια) τή διαβίωση σέ ένα κατάλληλο περιβάλλον. μέ δυνατότητες εύκολης προσπέλασης τού γύρω φυ- σικού χώρου. Είναι έπομένως έννοια κατανοητή, προσδιορίσιμη, καί άμεσα σχετισμένη μέ τήν πολεοδομική Θεώρηση. Μιά καί ή ίκανοποιητική άπασχόληση είναιθετικόστοιχείο τής ποιότητας ζωής, ή βιομηχανία ως κύρια πηγή παραγωγής ά- πασχόλησης. άποτελεί έπιθυµητή δραστηριότητα. Είναι δε διπλά έπιΘυµητή γιατί δημιουργεί είσόδημα άπαλλαγμένο από τόν πα- ρασιτισμό καί γιατί µέσα άπό τήν τεχνολογική πρόοδο, μπορεί να συντελέσει στήν παγίωση τής εθνικής άνεξαρτησίας καί κυ- ριαρχίας. 'Από τήν άλλη πλευρά. ή βιομηχανία χρησιμοποιεί γή γιά τήν άνάπτυξη των εγκαταστάσεων της. 'Η γή αύτή"άναλίσκεται". άλλάζει δηλαδή χαρακτήρα, συνήθως ανεπανόρθωτα.Αύτόείναι ά- κόμα πιό έντονο όταν συνδυάζονται µέ τή βιομηχανία καί δρα- -8- στηριότητες λατόμευσης η χρήσης µετώπου θαλάσσης. όπου οί έ- πιπτώσεις στό φυσικό τοπίο είναι σοβαρότατες καί άνέκκλητες. Παράλληλα, ή βιομηχανία παράγει ύποπρο[όντα (άέρια, ύ- γρά καί στερεά), πού έάν δέν συλλεγούν στήν πηγή, καί διατε- θούν άκίνδυνα, μπορούν νά ρυπάνουν ή καί νά µολύνουν τό γύρω χώρο. "Υπάρχει λοιπόν δίλημμα μεταξύ βιομηχανικής άνάπτυξης καί τής διατήρησης ποιότητας ζωής; Δύο είναι οί πιθανές άπαντήσεις: Σύμφωνα µέ τήν πρώτη. ή βιομηχανία. ώς δραστηριότητα οί- κονοµική μέσα σέ μιά έλεύθερη κοινωνία, έπιλέγει τή χωροθέ- τησή της µέ κριτήρια συμφέροντος. 'Η προσπάθεια δέ έπιβολής περιορισμών στό χώρο έγκατάστασης καί στή διαδικασία προστα- σίας τού περιβάλλοντος άπλώς δημιουργεί δυσχερέστερες συνθή- κες έπιβίωσης καί μάλιστα σέ μιά περίοδο κρίσης καί διεθνούς άνταγωνισμού. Σάν άποτέλεσμα τούσυλλογισµούαύτού, δύο άντί- θετες στάσεις. Είτε "όχι βιομηχανία γιά νά διατηρήσουμε τήν ποιότητα ζωής",είτε"μήν παιδευόμαστε άδικα. ή βιομηχανία μέ τό δυναμισμό της θά έπικρατήσει". Τό αντίθετο υποστηρίζει ή δεύτερη άπάντηοη. 'Οχι μόνο δέ ύπάρχει δίληµμα ανάμεσα στή βιομηχανία καί στήν ποιότητα ζω- ής, αλλά θετική σχέση. 'Η βιομηχανία έπομένως είναι έπιθυµη- τή [έκτός άπό λιγοστές περιοχές παραδοσιακών οίκισµών, ίδι- αίτερου φυσικού κάλλους. τουρισµού). μπορεί δέ νά χωροΘετεί- ται στόν ευρύτερο άστικό χώρο, γιά τόν περιορισμότών μεγάλων µετακινήσεων τών έργαζομένων, ύπό όρισμένες προύποθέσεις. Πρώτη: Τήν προσεκτική τοποθέτηση τών βιομηχανικών συγ- κεντρώσεων. Οί μή όχλούσες μεταποιητικές δραστηριότητες καί µάλιστα οί μικρής κλίμακας καί έντονης άπασχόλησης είναι προ- τιμότερο νά τοποθετούνται σέ έπαωή καί μέσα στήν πόλη, ώστε νά έλαχιστοποιείται ή άπόσταση έργασίας-κατοικίας. Οί μεγα- λύτερες βιομηχανίες. άνάλογα µέ τή φύση τους καί τό βαθμό ό- χλησης πρέπει νά χωροθετούνται σέ είδικές ζώνες, σέ ίκανή ά- πόσταση καί μέ παρεμβολή χώρων πρασίνου ή γεωργικής γής μέ- χρι τίς περιοχές κατοικίας. Δεύτερη: 'Ο περιορισμός τής ρύπανσης καί µόλυνσης.1)πε- -9- ριορισμός αύτός σέ διεθνώς άνεκτά όρια είναι καί τεχνικά δυ- νατός καί στό άμεσο μέλλον άναπόφευκτος. Γιατί καί θα μας έ- πιβληθεί άπό τούς διεθνείς μας έταίρους καί θά καταστεί φυ- σιολογικός άπό τή χρήση σύγχρονων μηχανημάτων καί τήν άποφυ- γή σπατάλης ένέργειας καί ύλης. Λόγοι δέ σχετιζόµενοι μέ τήν καλή ύγεία τών έργατών θά έπιβάλλουν τή διατήρηση καλών συν- θηκών στό περιβάλλον έργασίας. Βεβαίως, ή Πολιτεία πρέπει νά παρέμβει καί νά διευκολύνει τήν οίκονομική προσαρμογή τών πα- λαιοτέρων βιομηχανικών μονάδων στίς νέες περιβαλλοντολογικές συνθήκες. 'Από τίς δύο αύτές άπαντήσεις, ποιά είναι ή όρθότερη; "Ισως ένα συγκεκριμένο παράδειγμα θά είναι χρήσιμο: "Η βιο- μηχανική άνάπτυξη στήν εύρύτερη περιοχή Βόλοα. Σύμφωνα µέ τή δεύτερη άποψη. ή βιομηχανική άνάπτυξη τής περιοχής είναι έπιθυμητή καί μπορεί νά πραγματοποιηθεί χωρίς νά ύποβιβάζει τήν ποιότητα ζωής τών κατοίκων. Βασικό έργα- λείο γιά τήν άρµονική συνύπαρξη είναι τό ρυθμιστικό σχέδιο, πού έχει έπεξεργαστεί ή τοπική αύτοδιοίκηση καί οί κοινωνι- κοί φορείς τής περιοχής καί έχουν έγκρίνει άπό τό 1977 τάδη- μοτικά συμβούλια Βόλου καί Νέας ΄Ιωνίας. Τό σχέδιο ρυθμίσεων τού εύρύτερου χώρου προβλέπει σέ πρώτη φάση 50.500.000 στρέμ γιά βιομηχανικές περιοχές σέ κατάλληλες θέσεις. Είναι δέ πο- λύ θετικό ότι ή ΕΤΒΑ έχει ήδη προγραμματίσει δύο βιοµηχανι- κές ζώνες καί προχωρεί τήν τρίτη στήν περιοχή Βελεστίνου. 'Αλλα όπως ύποστηρίζει ή πρώτη άποψη΄ ότιδηλαδήή βιο- μηχανική άνάπτυξη τού Βόλου είναι γεγονός καί ότι τίποτα δέν μπορεί νά τήν περιορίσει. 'Ο Βόλος έπομένως θά γίνειστό μέλ- λον "Ελευσίνα, μέ βαθύτατα ύποβαθμισμένο περιβάλλον καί μέ χαµηλότατες συνθήκες ποιότητας διαβίωσης. Σάν έπιχείοημα γιά τήν άπαισιόδοξη αύτή άποψη θά µπο- ρούσε νά άναφέρει κανείς τίς τροποποιήσεις πού έπέφερε τόάρ- μόδιο ΄Υπουργείο στό ρυθμιστικό σχέδιο, ύποβάλλοντάς το γιά έγκριση στό 'ΕΘνικό Συµβούλιο Χωροταξίας καί Περιβάλλοντος στίς 11 'Οκτωβρίου 1980 [Τό σχέδιο, σέ συνδυασμό καί μέ τή Λάρισα. δέν έγκρίθηκε άκόμα). Προβλέπεται λοιπόν άπό τό "Υπουργείο, ή καθιέρωση βιο- μηχανικής χρήσης άνατολικά τής Γορίτσας. Τό ρυθμιστικό σχέ- διο, άναγνωρίζοντας τήν οίκονομική σηµασία τού εργοστασίου -1Ο- τσιμέντων, προέβλεπε σέ πρώτη φάση τόν περιορισμό τών λατο- μεύσεων καί τής ρύπανσης καί τή βαθμιαία άποκατάστασητού το- πίου. Στή δεύτερη φάση τήν έναρξη τής διαδικασίας μετάθεσης τού έργοστασίου μέσα στόν εύρύχωρο χώρο τής Μαγνησίαςμέ στό- χο τό έτος 2000. Σήμερα ή θέση τού έργοστασίου παγιώνεται. Είναι δέ φυσικό, ότι ή ύπαρξη θεσµοθετημένης βιομηχανικήςπε- ριοχής, θά περιορίσει τίς δυνατότηες άρνησης καί σέ άλλες άν- τίστοιχες έγκαταστάσεις, (όπως οί δεξαμενές καυσίμων), πού θά θελήσουν νά κτιστούν έκεί. Δεύτερο. τροποποιείται τό ρυθμιστικό πού πρόβλεπε δια- τήρηση τής νεωονιΚής γής στό χώρο μεταξύ βιομηχανικτ'1ς ζώνης καί λιμανιού (Σαμπάν ΄Αγά), χωρίς βεβαίως νά θίγονται οί ση- μερινοί αγρότες, κάτοικοι τής περιοχής. Τό 'Υπουργείο προ- τείνει τή δηµιουργία μιάς μικρής οίκιστικής περιοχής. Τόάπό- λεσμα είναι προφανές: ΟΕκοπεδοποίηση τού συνόλου τής έκτασης μέσα σέ δέκα χρόνια. καί δημιουργία έργατικού γκέτο σέ βάρος καί τής πόλης καί τών μελλοντικών κατοίκων τής περιοχής. Πέρα άπό αύτά διατυπώνεται ή γνώµη δημιουργίας μεγάλης βιομηχανικής ζώνης μετώπου θαλάσσης στόν "Αλμυρό. Κατά τό ρυ- θµιστικό καµιά έγκατάσταση. πού µπορεί νά μολύνει τόν Παγα- σητικό δέν πρέπει νά δηµιουργηθεί πρωτού όλοκληρωθεί ή μελέ- τη τού κόλπου, πού έπονεί τό Ι.Ω.Κ.Α.Ε. καί ύλοποιηθεί πρό- γραμμα καθαρισμού του.Γιά τό λιμάνι. τέλος΄ πρέπει νά έξετα- σθεί μέ προσοχή ή άνάπτυξή του' ώστε νά μή διογκωθεί ύπέρμε- τρα καί άποβεί σέ βάρος τής πόλης. Γιατί ύπάρχουν περιορι- σμοί τού θαλάσσιου καί χερσαίου χώρου, πού δέν μπορείκαί δέν πρέπει νά ξεπεραστούν. Κρίνοντας αίσιόδοξα τίς δύο αύτές άπόψεις, δηλαδή, τής άρμονικής συνύπαρξης ή τής άντίφασης άνάμεσα στή βιομηχανία καί τή διατήρηση τής ποιότητας ζωής. πιστεύω ότι στά χέρια τών κατοίκων τής περιοχής καί τών έκπροσώπων τους είναι νά έ- πιλέξουν καί νά δηµιουργήσουν γιά τήν πόλη τους τίς συνθήκες πού αύτοί έπιθυμούν. 2. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΜΕΤΑΠΟΙΗΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ Η. Ξηρακι6ς, Πολιτικός Μηχανικός Κ. Καραγιάννης, Πολιτικός Μηχανικός Περίληψη 'Εξετάζεται τό ίστορικό τής Βιομηχανικής άνάπτυξης τού Νομού Μαγνησίας πού είναι ένας άπό τούς πιό παραδοσιακά βιο- μηχανικούς Νομούς τής Χώρας. Γιά νά μελετήσει κανείς τίς προοπτικές βιομηχανικής ά- νάπτυξης σέ μία περιοχή, νομίζω ότι έκτός τών άλλων,είναιά- παραίτητο νά έρευνήσει καί τήν ίστορία τής περιοχής. γιά νά δεί κατά πόσο ύπήρχε βιομηχανική δραστηριότητα στό παρελθόν στόν τόπο του, άρα καί κατά πόσο ύπάρχει έξοικειωμένο ή εί- δικευμένο προσωπικό γωάνά έπανδρώσει τίς σημερινέςμελλοντικές βιομηχανικές μονάδες. Μ'αύτή μου. λοιπόν τήν είσήγηση θά προσπαθήσω νά κάνω μιά σύντομη ίστορική άναδρομή στήν έξέλιξη τού µεταποιητικού τομέα στήν περιοχή τού Ν.Μαγνησίας. Γιά νά κάνω δέ τήν άνα- σκόπηση αύτή, θά άναφερθώ σέ τέσσερες (4) διαδοχικές χρονι- κές περιόδους, χωρισμένες μέ κριτήριο τίς κοινωνικές, οίκο- νομικές καί πολιτικές συνθήκες πού έπικρατούσαν στή καθεμία άπ'αύτές. "Ετσι, ή πρώτη περίοδος θά είναι αύτή τής τουρκο- κρατίας. ή δεύτερη άπό τήν προσάρτηση τής θεσσαλίας στό νεο- σύστατο έλληνικό κράτος 1881-1920, ή τρίτη θά είναι ή περίο- δος τού μεσοπολέµου 1920-1940 καί ή τετάρτη ή μεταπολεμική περίοδος μέχρι σήμερα. -12- 1. ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ "Η θεσσαλία καί ή περιοχή μας έπεσαν στόν τουρκικό ζυγό 30 χρόνια νωρίτερα άπό τήν Κων/πολη, δηλαδή τό 1423. Τήν έπο- χή αύτή ό σηµερινός Βόλος ήταν ένα κάστρο μέ λίγους κατοί- κους. στήν περιοχή πού είναι σήμερα ή συνοικία "Παλαιά" καί όνομαζόταν Γόλος ή Κάστρο. Τά χωριά τού Πηλίου καί τής γύρω περιοχής είχαν άναπτυνμένη τή γεωργία. τήν κτηνοτροφία καί είχαν καί µία παράδοση στήν ύφαντουργία καί τή µεταξουργία. 'O Μπέης πού έγκαταστάθηκε στήν περιοχή. οίκειοποιήθηκε πολυάριθμα άκίνητα καί έκτεταμένες γαίες. βοήθησε όμως, καί στήν οίκονοµική έξέλιξη τού τόπου. 'Από τότε άρχίζεικαίδρα- στηριοποιείται ή βιοτεχνία μετάξης. ή παραγωγή βαμβακιού καί μαλλιού, πού άποτελούν καί τίς βάσεις γιά τήν βιοτεχνική καί έµπορική άνθιση τής Θεσσαλίας κατά τούς έπομένους αίώνεςή θά μπορούσαμε νά πούμε καλύτερα ότι ούσιαστικά συνέβαλαν στήν διατήρηση καί προαγωγή τών άλλοτε άκμαίων βιοτεχνιών τού τό- που. Στίς άρχές τού 17ου αίώνα άρχίζει νά ύποχωρεί τό φεου- δαρχικό σύστημα καί παραχωρεί τή θέση του στόν άστισμό, γε- γονός πού δημιούργησε καινούργιες σχέσεις σέ εύρύτερη κλίµα- κα. Τά πηλιορείτικα χωριά, πού είχαν πάρει άπό καιρότό προ- νόμιο νά είναι αύτοδιοίκητα άρχίζουν σιγά-σιγά, έκτόςάπό τήν γεωργική καί κτηνοτροφική τους άπασχόληση, νά έπιδίδονταικαί στό έμπόριο. τήν ναυτιλία καί τήν βιοτεχνία. Κατά τόν 18ον αίώνα ίδρύθηκαν καί λειτούργησαν στά χω- ριά τού Πηλίου, Μακρυνίτσα, Πορταριά, Ζαγορά, Κατηχώρι διά- φορες βιοτεχνίες. Οί κάπες τής Ζαγοράς είναι όνοµαστές τήν έποχή αύτή σέ όλα τά λιμάνια τής Μεσογείου. Είναι καμωμένες άπό χονδρό χνουδωτό ύφασμα πού κατασκευάζεται στά χωριά τής Ζαγοράς. Είναι δέ τόσο καλά ύφασμένο πού είναιάδιάβροχο.'Α- πό τή Ζαγορά οί κάπες περνούν στό Βόλο ή τή θεσσαλονίκη άπ' όπου τίς στέλνουν στόν προορισμό τους. 'Από στοιχείατού Γάλ- λου Προξένου στή Θεσσαλονίκη, μαθαίνουμε ότι πέντε χιλιάδες άπ'αύτές περνούν άπό τά λιµάνια τού 'Αρχιπελάγους, τής Συρίας καί τής Αίγύπτου, δύο χιλιάδες άπό τά λιμάνια τής ΄Αδριατι- κής καί άλλες τόσες άπό τά λιμάνια τής Μεσογείου. -13- "Ενα άλλο σημαντικό προϊόν τής περιοχής ήταν τό μετάξι. πού τό μεγαλύτερο μέρος του τό άπορροφούσε ή άνορά τής θεσ- σαλονίκης. 'Η έτησία παραγωγή μόνο τών χωριών τής Ζαγοράς ήταν 25.000 όκάδες, άπό τίς όποίες 5.000 χιλιάδες χρησιμοποιούν- ταν στόν τόπο γιά τήν κατασκευή μαντηλιών. 6.000 φορτώνονταν γιά τά ύφαντουργεία τής Χίου, ένώ τά ύπόλοιπα στέλνονταν στή Γερμανία καί τή Βενετία. Τό 1779, από πληροφορίες πού ύπάρχουν, έξάγονταν 30 - 35.000 όκάδες μετάξι στήν "Ολλανδία, 'Αγγλία, Γένοβα,Λιβόρνο καθώς καί στή Γαλλία πού άγόραζε έκλεκτότερεςποιότητες. Πε- ρίφημα ήταν τά μεταξωτά μανδήλια τής Πορταριάς πού συναγωνι- ζόταν έκείνα τής Λυώνας. Είσάγονται δέ νήματα άπό τή Σμύρνη καί άλλού γιά βαφή στά γνωστά στήν Εύρώπη βαφεία Ζαγοράς-Κα- τηχωρίου. Τό λιμάνι τού Βόλου είναι ή σκάλα όλης τής Θεσσα- λίας. Παρ'όλο όμως πού ήταν πολυσύχναστο λιμάνι. ή πόλη δέν παρουσίαζε άνάλογη αύξηση πληθυσμού, πού κυµαινότανγύρω(ττίς 3.000, ένώ ή Λάρισα είχε 20.000, τά Φάρσαλα καί ό Τύρναβος 6.000 κλπ. Μεγάλη έπίδοση παρουσιάζει στή θάλασσα τήν έποχή αύτή τό Τρίκερι. "Η χρησιμοποίηση τού άτμού γιά μηχανική κί- νηση μέ τήν όποία άρχισε ή βιομηχανική έπανάσταση τής'Αγγλί- ας. ήταν ένα μεγάλο κτύπημα γιά τήν άναπτυγμένηβιοτεχνίατής περιοχής. "Ετσι ή οίκονομία τής Θεσσαλίας καί τής περιοχής βρίσκεται σέ κρίση καί μαρασμό άπό τίς άρχές τού 1800 έως τή λήξη τής "Ελληνικής "Επανάστασης. Σύντομα όμως άρχισενάι&να- λαμβάνει. Στά χωριά τού Πηλίου ή βιοτεχνική παραγωγή ήταν µι- κρότερη βέβαια άπ"ότι κατά τήν προεπαναστατική περίοδο, ση- μαντική όμως μέχρι τού 1800. όπότε ή βαθμιαία άνάπτυξη πιά τού Βόλου συντέλεσε στή βαθμιαία παρακμή τους. ΄Ετσι τήν έποχή πρίν άπό τήν προσάρτηση τής Θεσσαλίας τό 1881, λειτουργούσαν μερικά, πρωτόγονα βέβαια,έργοστάσιαστήν περιοχή. "Υπήρχε μεγάλη σαπωνοποιία στό Βόλο πού τροφοδοτού- σε όλη τή Θεσσαλία, καθώς έπίσης καί ένα ταπητουργείο. Στά Λεχώνια λειτουργούσε έργοστάσιο μετάξης τών "Αδελφών Κοκωσλή Μεταξουργείο καί μακαρονοποιείο ίδρύθηκε στήν 'Αφησσοτό 1872 άπό 'Ελβετικό οίκο. ή βελτίωση δέ τής άγροτικής κυρίως παρα- γωγής έπέτρεψε τήν άνάπτυξη τού έξαγωγικού έμπορίου. Τό 1852 -14- τό έξαγωγικό έμπόριο έφτασε τά 3.000.000 φράγκα. "Υπήρχαν δέ στό Βόλο έγκατεστημένοι ύποπρόξενοι τής Γαλλίας καί τής Αύ- στρίας. καθώς καί πρακτορείο τών αύστριακών άτμοπλοίων L10- yd. Γιά πολλά χρόνια τό έμπόριο τού Βόλου ήταν στενά συνδε- δεμένο µέ τήν Αύστρία. 2. ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1881-1920) 'Η προσάρτηση τής Θεσσαλίας στήν έλεύθερη "Ελλάδα, έπη- ρέασε σημαντικά τίς οίκονομικές, κοινωνικές καί πολιτικές έ- ξελίξεις τής χώρας. Τό 1881 βρίσκει τό έμπόριο τού Βόλου σέ μεγάλη άνθιση. Οί έµποροι πού έγκαταστάθηκαν στήν πόλη αύξή- θηκαν σημαντικά, έτσι ώστε ό Βόλος νά χαρακτηριστεί "άποθή- κη τού έμπορίου στή Θεσσαλία μετά τής 'Ελλάδος καί τής "Ανα- τολής". "Η βαθμιαία έμφάνιση τών βιομηχάνων καί χρηματιστών γί- νεται μαζίμέ τήν έμφάνιση τών µεγαλοτσιφλικάδων. 'Η πτώχευση τού 1893. τά έξοδα τού πολέμου τού 1897 καί ό διεθνής οίκο- νομικός έλεγχος πού έπακολούθησε, προκάλεσαν τήν ύποτίμηση τής δραχμής. Παρ'όλα αύτά ή βιομηχανική άνάπτυξη στή περίοδο αύτή ήταν άργή, άλλά σταθερή. Στήν άνάπτυξη τού Βόλου, αύτή τήν έποχή, βοηθούνπολύ ή σιδηροδρομική σύνδεσή του µέ τή Λάρισα καί άργότερα µέ Καρ- δίτσα, Τρίκαλα, όπως έπίσης καί ή κατασκευή προβλήτα 220 μ. τό 1903. Παράλληλα μέ τήν άνάπτυξη τού έμπορίου άρχισε καί ή άνάπτυξη τής βολιώτικης βιομηχανίας. Κατά τήν περίοδο 1900- 1919 ίδρύονται στό Βόλο δύο μεγάλα ύφαντουργεία, ένας άλευ- ρόμυλος καί πολλές άλλες μικρότερες βιοµηχανίες. "Η βιομηχα- νία όμως πού πήρε τήν έποχή αύτή μεγάλη άνάπτυξη είναι έκεί- νη τού καπνού (κατασκευή σιγαρέττων καί συσκευασία καπνού). "Ιδρύονται στό Βόλο τρείς, µικρές βέβαια, καπνοβιοµηχανίες , ένώ οί άποθήκες καπνού είναι πάμπολλες καί άπασχολούν χιλιά- δες έργάτες. 'Ο πληθυσμός τής πόλης τό 1907 ήταν 23.500" ένώ τό 1896 16.700, αύξηση δηλαδή 40%. Τό 1920 είναι 6 χρόνος τής σχετικά μεγαλύτερηςάκμήςτού Βόλου. Τό έξωτερικό μονάχα έμπόριό του φτάνει τά 112 έκατομ. χρυσές δρχ. μέ είσαγωγή 53 έκατ. καί έξαγωγή 59 έκατ. Γενικά τήν περίοδο 1881-1920 ίδρύονται ή άρχίζουν νά έμφανίζονταιώς -15- βιοτεχνίες, οί βιομηχανίες πού θά παίξουν σηµαντικόρόλο στήν άνάπτυξη τής περιοχής στήν περίοδο τού μεσοπολέμου καί μετα- πολεμικά. Τό 1883 ίδρύεται ή σιδηροβιοµηχανία Σταματόπουλου πού κατασκευάζει κάθε είδους γεωργικά μηχανήματα καίέργαλεία καί έχει χυτήρια άτσαλιού, χυτοσιδήρου, όρειχάλκου καί άλου- μινίου. Πρώτες ύλες γιά τήν κατασκευή τών κάθε είδους γεωρ- γικών έργαλείων. μηχανημάτων καί έξαρτημάτων χρησιμοποιείπα- λιά έλάσματα ναυαγίων, παλιά χυτοσίδερα, μαντέμιακαίγιά εί- δικές κατασκευές σίδηρο πού είσάγεται άπό τό έξωτερικό. Τό μηχανοτεχνικό του προσωπικό έφτασε πρίν τόν β΄ παγκόσµιο πό- λεμο τά 400 άτομα. "Εφτασε δέ ή προπολεμική του έτήσια παρα- γωγή τά 11.000.000 δρχ. Τό 1886 ίδρύθηκε τό μηχανουργείο Ρο- δίτη. Στήν άρχή δούλεψε σάν μηχανουργείο. άργότερα παράγει πετρελαιομηχανές Σεμί-Ντήζελ πού είναι καλής ποιότηταςκαίά- πορροφούνται στήν έλληνική άγορά καί στήν Κύπρο. Τό 1895 ίδρύεται άπό τρείς Ζαγοριανούς άδελφούςή άρχαι- ότερη σιδηροβιομηχανία Βόλου ή Α.Ε.Ε. Γκλαβάνης. Γιά μεγάλο χρονικό διάστημα ή βιομηχανία ήταν ή μεγαλύτερη τού Βόλου καί τής χώρας καί έπαιξε σηµαντικό ρόλο στήν οίκονομία τής περι- οχής. Τό 1890 ίδρύθηκε ή καπνοβιοµηχανία Ματσάγγου πού έγινε άργότερα ή σπουδαιότερη βιομηχανία τού Βόλου καί ήταν γιά πολλά χρόνια ό κυριώτερος οίκονομικός παράγοντας τής περιο- χής. Τό 1889 ίδρύεται ή βιομηχανία Παπαρρήγα. Στήν άρχή ξε- κίνησε σάν μία βιοτεχνία. στήν περίοδο όμως τού μεσοπολέµου βελτιώνεται καί άναπτύσσεται σηµαντικά. Παράγει όρειχάλκινα είδη οίκοδοµών, ύδραυλικά είδη, γκαζιέρες καί θερμάστρες πε- τρελαίου. Τά προϊόντα προτιμούνται γιά τήν έξαιρετική ποιό- τητά τους καί έξάγονται στήν Τουρκία, Κύπρο, Αίγυπτο, Λίβα- νο, Συρία, "Ιράν καί ΄Ιράκ. Μία άπό τίς σημαντικές έπίσης βιομηχανίες τού Βόλου πού βρίσκονταν σέ μεγάλη άκμή καί πρόσφερε πολύτιµες ύπηρεσίας, είναι ή ύφαντουργία άδελφών Στυλιανού Παπαγεωργίου. 'Αλλες κλωστοβιοµηχανίες είναι τό έργοστάσιο 'Αδαμοπούλου -Χατζηνι- κολάου καί ή θεσσαλική βιομηχανία Η ΠΡΩΤΗ τών Πέτσιου- Μιχα- λόπουλου καί Σία. -16- 3. ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1920-1940 'Η περίοδος αύτή χαρακτηρίζεται σάν περίοδος κατάλυσης τών φεουδαρχικών σχέσεων τής άγροτικής οίκονοµίας στό θεσσα- λικό χώρο. Μέ τήν μεταβολή τού συστήματος τό 1911 άνοιξε ό δρόμος γιά τή λύση τού άγροτικού ζητήματος. 'Η άγροτική µεταρρύθμι- ση, πού συνεχίστηκε ώς τό 1938, είχε σάν συνέπεια νάέμπορευ- ματοποιηθεί ό γεωργικός τομέας τής οίκονομίας πού στήν περί- οδο τού μεσοπολέμου γνώρισε μιά θεαματική άνάπτυξη. Πολύ βο- ήθησε σ'αύτή καί ό πληθυσμός πού έγκαταστάθηκε στήν περιοχή άπό τήν προσφυγιά τής Μ. 'Ασίας. Τό χάσιµο τής Μ. "Ασίας καί τής Α. Θράκης ήταν σοβαρό πλήγμα γιά τήν έλληνική κεφαλαιο- κρατία. Αύτό είχε έπίδραση καί στό έµπόριο τού Βόλου. Διότι τά έμπόρια τής 'Αθήνας. Θεσσαλονίκης. Πειραιά έπειδή χάθηκε μεγάλο μέρος τής άνατολικής Μεσογείου. όπου άπλωνόταν οίδου- λειές τους. στράφηκαν άναγκαστικά στήν έσωτερική άγορά καί συναγωνιστήκανε µέ τό έμπόριο τού Βόλου. ΄Ετσι ένώ τό 1920 τό έξωτερικό έµπόριο ήταν 112έκατ. τό1923 ήταν μόνο 25 έκατ. χρυσές δρχ. Τό βιομηχανικό κεφάλαιο άντίθεταάναπτύσσεταιτήν έποχή αύτή στό Βόλο πάρα πολύ. Τά παλιά έργοστάσια μεγαλώ- νουν καί ίδρύονται καινούργια. Τό 1921 ίδρύθηκε άπό τό Στυ- λιανό Καπουρνιώτη καί "Αλέξ. Παντή ή σημαντική καί άξιόλογη βιοµηχανία τού Βόλου ""Αλευροβιομηχανία Καπουρνιώτη- Παντή" Παρόμοια είναι καί ή "Αλευροβιομηχανία "'Αδελφών Λούλη" πού ίδρύθηκε τό 1914. Βιομηχανίες πού συµβάλλουν έπίσης άρκετά στήν τόνωση τής οίκονομικής ζωής τής πόλης είναι καίτά έργο- στάσια ζυμαρικών τών Γεωρ. Σκαρίμπα. Σοφιάδη, Σταμάτη καί Βούλγαρη. Τό 1923 κάνει έναρξη ή κεραµοποιία Τσαλαπάτα πού κατα- σκευάζει κεραμίδια βυζαντινού καί γαλλικού τύπου καί τούβλα κάθε είδους. Τό 1924 ίδρύεται τό έργοστάσιο τσιμέντων "ΟΛΥ- ΜΠΟΣ" πού έξελίχθηκε σήμερα σ΄ένα άπό τά μεγαλύτερα καί πιό σύγχρονα έργοστάσια τής Εύρώπης σέ παραγωγή τσιμέντου. "Επί- σης ίδρύονται ένα έργοστάσιο οίνοπνευµατοποιίας, δύο ταπητο- ποιίας καί ένα μεταξουργείο. Τό τραπεζικό κεφάλαιο έπίσης ά- ναπτύσσεται. 'Εκτός άπό τήν Τράπεζα Κοσµαδόπουλου καί τά ύ- ποκαταστήματα µεγάλων Τραπεζών στήν πόλη μας ίδρύονται δύο -17- καθαρά βολιώτικες καί πηλιορίτικες Τράπεζες, ή Τράπεζα Θεσ- σαλίας καί ή Τράπεζα "Εμπορίου καί Βιομηχανίας Βόλου. 'Η οί- κονομική κρίση όμως τού 29-32 ταρακούνησε καί τή βολιώτικη οίκονομία. Οί Τράπεζες πτώχευσαν, μερικά έργοστάσια ύπολει- τούρνησαν ή έκλεισαν. Γρήγορα ήρθε όμως ή άνάκαμψη. Τό 1933 μέ στοιχεία τού "Εμποροβιομηχανικού 'Επιμελητηρίου ύπάρχουν 30 έργοστάσια καί άπασχολούν 5.000 έργοτούπαλλήλους καί χρη- σιμοποιούν συνολικά κινητήρια ύποδύναμη 4.000 ίππων. Τα δύο μεταλύτερα ύφαντουργεία τής πόλης είναι τού Πα- παγεωργίου-Μουρτζούκου σέ παραγωγή μάλλινων καί μαλλινοβάμ- βακων. Είναι δέ τέτοια ή ζήτησή τους στήν έλληνική άγορά πού δέν έπαρκεί ή παραγωγή γιά έξαγωγή. Τό έργοστάσιο "Αξελού παράγει πετρελαιομηχανέςμέχρικαί 200 ίππων καί θεωρείται άπό τίς σπουδαιότερες βιομηχανίεςτών Βαλκανίων. Γίνεται δέ καί έξαγωγή τών προϊόντων στήν Τουρκία. Κύπρο, Αίγυπτο. Μαρόκο καί γενικότερα τήν περίοδο τού μεσο- πολέμου μέ έξαίρεση μιά έλαφριά κάμψη κατά τήν περίοδο 1931- 32, ή έλληνική βιομηχανία δέν έπαυσε νά αύξάνεται καί νά ά- ναπτύσσεται. Είναι βέβαιο ότι ή άνάπτυξη βασίσθηκε κατά κύ- ριο λόγο στήν έκμετάλλευση τών δυνατοτήτων τής έγχώριας άγο- ράς. "Η βιομηχανία άναπτύχθηκε έκτοπίζοντας τήν εύρωπαϊκή ά- πό τήν έγχώρια άγορά. Αύτό έπιβεβαιώνεται άπό τά έξής στοι- χεία: Τό 1928 ή έλληνική βιομηχανία κάλυπτε τό 58% τής έγ- χώριας άγοράς, ένώ τό 1938 τό 79%. "Επίσης ή χρησιμοποίηση πρώτων ύλών είναι 43% καί 25% άντίστοιχα. Αύτόύποδηλώνειμιά έντατικοποίηση στίς διακλαδικές σχέσεις τής έλληνικής οίκο- νομίας καί ίδίως μεταξύ πρωτογενούς καί δευτερογενούς τομέα. 4. ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 'Ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος καί στή συνέχεια ή έμφύ- λια διαμάχη ήταν φυσικό νά όπισθοδρομήσουν τόβιομηχανικότο- μέα ό όποίος μαράζωσε γιά άρκετά χρόνια. 'Η άνάπτυξη ξαναρχίζει κυρίως μετά τό 1960 καί μέ άλμα- τώδη πιά τρόπο άπό τό 1970. Αύτό είχε σάν άποτέλεσμα: - Τήν αύξηση σέ άπόλυτους άριθμούς τού συνολικού μεγέ- θους έπενδύσεων. -18- - Τήν έξειδίκευσή της σέ τομείς προχωρημένης παραγωγι- κότητας καί τώρα στούς κλάδους μετάλλου, οίκοδομικά ύλικά, ένδυσης κ.ά. - Τήν όργάνωση καί λειτουργία τής βιομηχανικής ζώνης. - Τήν όλοένα καί µεγαλύτερη άπασχόληση έργατούπαλληλι- κού προσωπικού. Παράλληλα ό εύρύτερος τομέας τής μεταποίησης πέραν άπό τήν κατηγορία τών μεγάλων μονάδων ύψηλού ποσοστού άπασχολου- μένου προσωπικού διευρύνεται καί συμπληρώνεται άπό μεγάλο ά- ριθμό βιοτεχνιών πού είτε λειτουργούν συμπληρωματικά τών με- γάλων βιομηχανιών (όπως χαρακτηριστικά μπορεί νά άναφερθή 6 κλάδος τού μετάλλου) είτε μονάδων αύτοτελών μέ μέσο όρο άπα- σχολούμένου προσωπικού 2-5 άτομα πού καλύπτουν τήν παραγωγή άγαθών στούς κλάδους ξύλου, έτοίμων ένδυμάτων, ποτών, τροφί- μων κ.ά. Οί βιομηχανίες πού είναι έγκατεστημένες στήνπεριοχή μας σήμερα συγκεντρώνονται σέ πέντε κυρίως κλάδους: 1) Στόν κλάδο τών ύφαντικών είδών: Κυριαρχεί ένα μεγάλο κλωστήριο 100.000 άδραχτιών καί έ- λέγχεται άπό ξένους κεφαλαιούχους, έξάγει τό σύνολο τής πα- ραγωγής του καί άπασχολεί 1000 έργατούπαλλήλους κυρίως γυ- ναίκες. Μεταπολεμικά ό Βόλος διέθετε δύο μεγάλες μονάδες ύ- φανσης οί όποίες όμως χρεωκόπησαν γιά νά δώσουν τή θέση τους σέ άπλά κλωστήρια. Ζ) Στόν κλάδο τής ένδυσης: Κυριαρχεί μιά γερμανική έταιρία έτοίμων ένδυμάτων καθα- ρά έξαγωγική πού άπλώς μεταποιεί είσαγόμενα ύφάσματα καί ά- πασχολεί 600 έργατούπαλλήλους κυρίως γυναίκες. 3) Στόν κλάδο παραγωγής προϊόντων μή μεταλλικών δουκ- "Εδώ κυριαρχεί ένα άπό τά μεγαλύτερα καί πιό σύγχρονα έργοστάσια τής Εύρώπης τσιμέντου μέ κυρίως έξαγωγικό προσα- νατολισμό καί άπασχολεί 700 περίπου άτομα. 4) Στόν κλάδο μεταλλουργικών βιομηχανιών: Διακρίνονται δύο χαλυβουργεία παραγωγής χάλυβος οίκοδο- µής καί στενών χαλυβδοταινιών άπό τήξη πλοιοσιδήρου συνολι- κής δυναμικότητας 500 χιλ. τόννων πού τροφοδοτούν έλληνικές άγορές καί άπασχολούν 1000 έργαζοµένους. -19- 5) Στόν κλάδο κατασκευής προϊόντων έκ μετάλλου: Κυριαρχεί ένα συγκρότημα χαλύβδινων κατασκευών καί χυ- τοχαλύβων έλληνικώνσυμφερόντων μέδυναμικότητα έπεξεργασίας20 χιλ. τόν χάλυβα σέ άπλές καί σύνθετες κατασκευές. Συνολικά 6 τομέας τής μείζονος βιομηχανίας περιλαμβάνει 140 μονάδες μέ έγκατεστημένη ίσχύ 20.000 ίππων συνολικής ά- πασχόλησης 12.000 έργατούπαλλήλων. Φαίνεται λοιπόν ότι γιά μιά οίκονομική δυναμική καί έ- ξελισσόμενη κατηγορία βιομηχανιών τό μεγαλύτερο μέγεθος τών άγαθών προορίζεται γιά έξαγωγή είτε στήν έλληνική είτε στήν ξένη ζήτηση. "Επίλογος Βλέπουμε γενικά ότι 6 N. Μαγνησίας έχει μιά μεγάλη βιο- μηχανική παράδοση. "Ο δευτερογενής τομέας έπαιξε σημαντικό ρόλο στήν άνάπτυξη τής περιοχής καί 6 ρόλος του μέ τά σημε- ρινά δεδομένα θά είναι γιά τό μέλλον καθοριστικός γιάτήν πε- ριοχή μας. 'Η βασική έπιφύλαξη πού μπορεί νά διαπιστωθεί ά- φορά τήν έλλειψη ένός όρθολογικού σχεδιασμού. πού νά χω- ροθετεί καί νά όρίζει μέ προύποθέσεις τήν λειτουργία τών βι- ομηχανικών μονάδων, έτσι ώστε άνισορροπίες πού έχουν προκύ- ψει σήμερακαίκύρια προβάλλονταισάνβασικάστοιχείατού περι- βάλλοντος τής περιοχής, νά περιοριστούν ή τουλάχιστον νά μή έμφανιστούν στό μέλλον μέ πιό έπικίνδυνη μορφή. 3. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΚΑΙ Η ΕΝΤΑΞΗ ΣΤΗΝ Ε.Ο.Κ. Κ. Βανέζης, Γεν. Γραμ. Συνδέσμου Βιομηχάνων Θεσσαλίας Περίληψη "Εξετάζονται τα προβλήματα τής έλληνικής βιομηχανίας μέ τήν ένταξη τής χώρας μας στήν Εύρωπαϊκή Οίκονομική Κοινότητα 'Η ένταξη τής χώρας μας στήν Ε.Ο.Κ. τήν 1-1-80, έχειθέ- σει διάφορα έρωτήματα΄ μεταξύ τών όποίων καί τό έρώτημα τής καταστάσεως στήν όποία βρίσκεται σήμερα ή έλληνική βιομηχα- νία΄ τών άδυναμιών της καί τών τυχόν δυσχερειών πού θά άντί- μετωπίσει έξ αίτίας τής έντάξεώς της στήν Κοινότητα. Δυσχε- ρειών πού θά προκύψουν τόσον άπό άποψη παραπέρα άναπτύξεώς της, όσο καί προσαρμογών στίς νέες οίκονομικές συνθήκες πού θά δημιουργηθούν σάν συνέπεια τής έκθέσεώς της στίς έντονες ανταγωνιστικές δυνάμεις μιάς εύρύτερης αγοράς - γιά προϊόντα καί συντελεστές παραγωγής - καί τής ύπαγωγής της σένέουςθε- σμούς καί όργανωτικά πλαίσια, μέσα στά όποία οί έπί μέρους έπιχειρήσεις της κληθούν νά δράσουν καί νά άναπτυχθούν στό μέλλον, σάν μέλη μιάς εύρύτερης "Εύρωπαϊκής Βιομηχανικής Κοι- νότητας". Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ Μέ πολλή συντομία θά μπορούσε νά λεχθεί. ότι ή έλληνική βιομηχανία. στή σημερινή της μορφή, είναι στήν πραγματικότη- τα τό άναπτυξιακό προϊόν τής τελευταίας 30ετίας. Αύτό δέ ση- μαίνει βέβαια ότι ύποτιμούμε τήν προσπάθεια πού έθεσε τή βά- ση τής έκκινήσεως στά προπολεμικά χρόνια. Σήμερα ή έλληνική βιομηχανία άποτελείται άπό ένα ίκανο- -22- ποιητικό άριθμό μικρών άλλά τεχνολογικά έκσυγχρονισμένων έ- πιχειρήσεων. ίδίως σέ νεο-άναπτυχθέντες κλάδους. Παράλληλα όμως ύπάρχει καί μεγάλος άριθμός έπιχειρήσεων χαμηλής άποδοτικότητας. ίδίως στούς παραδοσιακούς κλάδουςπα- ραγωγής καταναλωτικών άγαθών. Οί περισσότερες άπό τίς μονά- δες αύτές είναι βιοτεχνικής μορφής καί έξυπηρετούν τοπικές κυρίως άγορές. "Η πρόοδος πού έπιτεύχθη κατά τήν τελευταία είκοσαετία είναι πράγματι ίκανοποιητική. "Αποδεικτικά στοιχείατού ίσχυ- ρισμού αύτού θά μπορούσαν νά είναι: 1. Τό 1958 ή έλληνική βιομηχανία διέθετε 390 περίπου έ- πιχειρηματικές μονάδες μετοχικής μορφής, πού παρήγαν τό ένα τρίτο τού συνολικού βιομηχανικού προϊόντος, ένώ τό 1977 ό άριθμός τής κατηγορίας αύτής άνήλθε σέ 1673 μέ παραγωγή πάνω άπό τό 80% τού συνολικού βιομηχανικού προϊόντος. Τό στοιχείο αύτό άποδεικνύει τήν έκταση τής διαρθωτικής μεταβολής. πού έ- πήλθε άπό όργανωτικής πλευράς. 2. "Ο ρυθμός αύξήσεως τού προϊόντος κατά τήν περίοδο 1950-1978, σέ σταθερές τιμές άνήλθε σέ 80% περίπου έτησίως. 3. Στή σύνθεση τού προϊόντος παρατηρούμε. ότι ένώ, τό 1950 συνίστατο κατά 74% άπό προϊόντα τελικής καταναλωτικής χρήσεως τό 1979 ή κατηγορία αύτή κατήλθε στό μισό περίπου τού συνόλου, μέ άντίστοιχη αύξηση τής παραγωγής τών ένδιαμέσων καί κεφαλαιουχικών είδών καί τών προϊόντων τής βασικής με- ταλλουργίας. 4. Τά βιομηχανοποιημένα είδη άντιπροσωπεύουν σήμερα τά δύο τρίτα τών έξαγωγών τής χώρας έναντι 14% τό 1961. 5. 'Η παραγωγικότητα κατά τήν περίοδο 1951-1979, αύξά- νονταν μέ μέσο όρο 7% περίπου. Γίνεται λοιπόν προφανές ότι μεγάλο μέρος τήςπροόδου πού έπιτεύχθηκε όφείλεται στήν αύξουσα παραγωγικότητα τών νέων μονάδων. πού είναι κυρίως αποτέλεσμα οίκονομιών κλίμακος πα- ραγωγής. τεχνολογικού έκσυγχρονισμού καί ένδοκλαδικής έξει- δικεύσεως. 'Η πρόοδος αύτή τής έλληνικής βιομηχανίας, σέβρα- χύ σχετικά χρονικό διάστημα' ύπήρξε κατά κύριο λόγο άποτέ- λεσμα δραστηριοποιήσεως τής γηγενούς έπιχειρηματικότητας. έ- πενδύσεων ξένου κεφαλαίου καί συνεργασίας τών έλλήνων βιομη- -23- χάνων μέ ξένες έπιχειρήσεις σέ θέματα τεχνολογίας, πατέντων παραγωγής. management, κοινών συμμετοχικών έπιχειρήσεων κλπ. "Η έπιδειχθείσα κατά τό διάστημα αύτά εύκαμψία προσαρμογής , καί συνεργασίας άπό μέρους τών έλληνικών έπιχειρήσεων, παρέ- χουν τήν πεποίθηση στούς φορείς τής έλληνικήςβιομηχανίας.ό- τι είναι σέ θέση ν"άντιμετωπίσουν μέ έπιτυχία,τουλάχιστονά- πό δικής τους πλευράς, τίς άπαιτήσεις τής έντάξεώς μας, στήν εύρωπαϊκή οίκογένεια. ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ 'Η πίστη αύτή πού βασίζεται στά μέχρι σήμεραθετικάάπο- τελέσματα, δέν σημαίνει βέβαια ότι δέν ύπάρχει καί έπίγνωση τών ύφισταμένων άδυναμιών καί σοβαρών δυσίερειώνκαίτών προ- βλημάτων πού θά άντιμετωπισθούν, άπό τίς περισσότερες έλλη- νικές βιομηχανικές μονάδες. Διότι ή όλη παραγωγική διάρθρωση τής έλληνικής βιομηχα- νίας έξακολουθεί νά έχει όρατά άκόμη, τά χαρακτηριστικά μιάς βιομηχανίας πού άναπτύχθηκε, στό μεγαλύτερο μέρος της, κάτω άπό ένα ίσχυρό προστατευτικό καθεστώς καί μέ βασικό προσανα- τολισμό τήν ίκανοποίηση τής περιωρισμένης έθνικήςάγοράς.Εί- ναι συνεπώς έπόμενο, οί έργοστασιακές μονάδες. άκόμη καί οί μεγαλύτερες, νά είναι μικρού σχετικού μεγέθους σέσύγκρισημέ τίς εύρωπαϊκές. Χαρακτηριστικά άναφέρεται ότι τό 1973 οί μο- νάδες πού άπασχολούσαν μέχρι 50 άτομα, άντιπροσώπευαν τό 99% τών καταστημάτων καί άπασχολούσαν τό 63% τών έργαζομένων στό μεταποιητικό κλάδο. Είδικότερα οί μικρές μονάδες πού άπασχο- λούν μέχρι 9 άτομα άντιπροσωπεύουν τά 93% τού άριθμού τών κα- ταστημάτων1«1ίτά 42% τού άριθμού τών έργαζομένων.Τάάντίστοι- χα στοιχεία γιά τή μεσαία βιομηχανία (μέχρι 50 άτομα) είναι 5.5% γιά τά καταστήματα καί 21% γιά τούς άπασχολουμένους.Στή Γερμανία οί έπιχειρήσεις πού άπασχολούν μέχρι 10 άτομα άντι- στοιχούν στά 13%. στήν "Ιταλία τά 28% καί στήν 'Ολλανδία τά 8%. Αύτό σημαίνει ότι σέ πολλούς κλάδους ύπάρχει μεγάλος ά- ριθμός όριακών έπιχειρήσεων, άπό άπόψεως άποδοτικότητας. ή δέ ποιότητα τής διοικήσεώς των νά μήν είναι ίκανοποιητικής στάθμης. 'Εξ άλλου ή παραγωγικότητα. παρά τήν προαναφερθείσα πρόοδο, έξακολουθεί νά είναι καί κατά μέσο όρο, συγκριτικά -24- χαμηλή. Αύτό είναι άποτέλεσμα πολλών παραγόντων, όπως είναι ή άνεπαρκής άκόμη ένδοκλαδική καί ένδοβιομηχανική έξειδίκευ- ση, τό άντιοικονομικό μέγεθος πολλών έξ αύτών καί ή ύποαπα- σχόληση τού έργοστασιακού των έξοπλισμού. 'Επίσης ή έπίδρα- ση τής περιορισμένης άγοράς γιά τά προϊόντα είναι έμφανής, κυρίως δέ στούς παραδοσιακούς κλάδους καταναλωτικών είδών. Δέν ύπάρχει καμμιά άμφιβολία, ότι όρισμένα άπό τά έμπό- δια, γιά τήν άνταγωνιστική άνάπτυξη τής έλληνικής βιομηχανί- ας, βρίσκονται στήν καθηστέρηση άλλων τομέων τής έθνικής µας οίκονομίας ή τήν έλλειψη έκσυγχρονισμού σέ όρισμένους βασι- κούς θεσμούς όπως είναι π.χ. τό φορολογικό σύστημα, οί γρα- φειοκρατικές διαδικασίες διοικήσεως, ή τεχνική έκπαίδευση κ. ο.κ. "Ολες οί άτέλειες καί καθηστερήσεις στούς τομείς αύ- τούς δημιουργούν σοβαρές έμμεσες έπιβαρύνσεις κόστουςγιάκά- θε βιομηχανία, καί ή έλληνική δέν μπορεί νά άποτελεί έξαίρε- ση. "Η ένταξή μας στήν Κοινότητα έλπίζουμε θά δώσειτήκ|άφορ- μή καί θά άποτελέσει τήν καταλυτική δύναμη γιά τήν έπιτάχυν- ση τών άναγκαίων μεταρρυθµίσεων στούς τομείς αύτούς. ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΤΑΞΗ Παρά τίς άναμφισβήτητες δυσχέρειες, οί όποίες είναι φυ- σικό νά έμφανιστούν κατά τή μεταβατική περίοδο καί οί όποίες είναι άλλωστε άναπόφευκτες σέ κάθε άναπτυξιακή προσπάθεια, ή ένσωμάτωση στόν οίκονομικό χώρο τής Εύρωπαϊκής Κοινότηταςδέν είναι δυνατό παρά νά άποβεί εύεργετική γιά τήν έλληνική βιο- μηχανία, δεδομένου ότι άπέδειξε κατά τήν περίοδο τής συνδέ- σεως, ότι καί εύκαμψία προσαρμογής διαθέτει καί σχετική έ- μπειρία έχει άναπτύξει. _ T6 έπιχείρημα έξ άλλου ότι ή έξαγωγική έπίδοση στηρίχθη- κε κατά κύριο λόγο στήν κρατική βοήθεια δέν στηρίζεται, δε- δομένου ότι ή παρεχομένη βοήθεια, μέρος μόνο άντισταθμίζει τήν δημιουργηµένη έπιβάρυνση, άπό τό έλαττωματικό σύστημα έμ- μεσης φορολογίας καί τούς δασμούς πού ύπεισέρχονται στό κό- στος τής βιομηχανικής παραγωγής. Μελέτη πού έγινε μέστοιχεία τού 1975 άπέδειξε ότι ένώ ή βοήθεια στό σύνολό της, άνέρχε- ται στό 10.8% τής άξίας τών έξαγωγών, κατά μέσο όρο, ή μέση έπιβάρυνση άπό τούς προαναφερθέντες λόγους, άνέρχεται σέ 22% -25- περίπου, μέ ποσοστά πού κυμαίνονται βεβαίως άπό κλάδο σέκλά- δο. Τό γεγονός ότι οί έλληνικές βιομηχανικέςέπιχειρήσειςθά έκτεθούν στόν άνταγωνισμό τών βιομηχανιών τής Κοινότητας,δέν ύπάρχει άμφιβολία ότι θά δημιουργήσει γι'αύτές πιέσειςκαίθά φέρει σέ δύσκολη θέση πολλές άπ'αύτές. Τελικά όμως πιστεύου- με ότι οί πιέσεις αύτές θά είναι εύεργετικές διότι θά έξυγι- άνουν καί ύποβοηθήσουν τήν παραπέρα άνάπτυξη καί µάλιστα σέ ύγιέστερη τής σημερινής βάση. Κάτω άπό τήν πίεση τών δυνάμε- ων τού άνταγωνισμού, πολλές μικρές χαμηλήςάποδοτικότηταςβι- ομηχανικές μονάδες θά άναγκασθούν είτε νά έκσυγχρονισθούν ά- νασυγκροτούμενες, είτε νά συγχωνευθούν μέ άλλες, είτε νά έ- ξειδίκευΘούν σέ όρισμένα μόνο είδη, είτε τέλος νά έγκαταλεί- ψουν τό πεδίο. Τό τελευταίο δέν νομίζουμε ότι θά συμβεί σέ έκταση μεγαλύτερη έκείνης, ή όποία συνήθως συμβαίνει καί κά- τω άπό τίς σημερινές συνθήκες. ΄Εξ άλλου, βιομηχανικές έπιχειρήσεις, πού ύπόκεινται ί- διαίτερα σέ οίκονομίες κλίμακος παραγωγής καί έξειδίκεύσεως, όπως είναι οί περισσότεροι κλάδοι τής έλαφράςβιομηχανίαςκα- ταναλωτικών είδών ή άλλων τελικών προϊόντων ή πολλές μηχα- νουργικές βιομηχανίες, θά ύποφέρουν μόνο ύπό μορφή διαρθρω- τικών προσαρμογών, οί όποίες Θά καταστούν άπαραίτητες μέ τήν ένταξη καί όχι λόγω άντιοικονομικής των άναπτύξεως σάν άπο- τέλεσμα τής δασµολογικής προστασίας τού παρελθόντος. Στή κα- τηγορία αύτή συμβαίνει νά περιλαμβάνεται τό μεγάλο μέρος τής έλληνικής βιομηχανίας. Θά πρέπει νά σημειωθεί έξ άλλου ότι, τό μέγεθος τής έλ- ληνικής οίκονομίας καί ή σύνθεση τών οίκονομικών της πόρων, είναι τέτοια, ώστε νά προσδίδουν σέ πολλούς κλάδους τής έλ- ληνικής βιομηχανίας ρόλο συμπληρωματικότητας έναντι τών βιο- μηχανιών τής Κοινότητας καί όχι άνταγωνισμού. "Ο συχνά διατυπούμενος φόβος, ότι οί τεράστιεςπολυεθνι- κές εύρωπαϊκές βιομηχανίες θά θέσουν έκ ποδών πολλές άπό τίς έλληνικές βιομηχανικές έπιχειρήσεις, νομίζουμε ότι είναι υ- περβολικός. "Η μέχρι τώρα έμπειρία όδηγεί στήν πεποίθηση οτι ύπάρχουν, όπως αναφέραμε, σοβαρές συμπληρωματικότητες, ή έκ- μετάλλευση τών όποίων θά άποβεί σέ όφελος όλων. -26- 'Η ένσωμάτωση στόν οίκονομικό χώρο τής Κοινότητας Θάδη- μιουργήσει άσφαλώς τίς άναγκαίες πιέσεις γιά τόν έκσυγχρονι- σμό τών Θεσμών, όπως π.χ. είναι τό φορολογικό σύστημα, πάνο- μικά πλαίσια όργανώσεως καί διεξαγωγής τής παραγωγής καί τών συναλλαγών. οί διαδικασίες τής δημόσιας διοικήσεως. τό χρη- ματοδοτικό καί έκπαιδευτικό σύστημα κ.ο.κ. οίάνεπάρκειες τών όποίων συνιστούν. όπως άναφέρθηκε. έµπόδια γιά μιά ταχύτερη άνάπτυξη τής έλληνικής βιομηχανίας. Δέν θά ήταν έπίσης σκόπιμο νά παραγνωρισθεί καί ή συµ- βολή τών χρηματικών πόρων. πού θά προέρθουν άπό τό Εύρωπαϊ- κό Ταμείο Περιφερειακής 'Αναπτύξεως (ΕΤΠΑ). όπως έπίσης καί άπό τήν Εύρωπαϊκή Τράπεζα "Επενδύσεων (ΕΤΕ). Δέν ύπάρχει άμ- φιβολία ότι οί πηγές αύτές χρηματοδοτήσεων, μαζί μέ τή χρη- ματοδοτική βοήθεια τής Εύρωπαϊκής Κοινοπραξίας "Ανθρακος καί Χάλυβος σέ είδικές περιπτώσεις. θά συμβάλουν άποφασιστικά. άφ"ένός στή δημιουργία προγραμμάτων έργων ύποδομής, άφ" έτέ- ρου στήν έξεύρεση κεφαλαίων πού άπαιτούνται γιά τήν ίσόρροπη καί ταχύρρυθμη άνάπτυξη τής έλληνικής βιομηχανίας. Τό κύριο άναπτυξιακό πρόβλημα τής έλληνικής βιομηχανίας συγκεντρώνεται στήν προσαρμογή τών θεσμικών πλαισίων καί τήν ύποβοήθηση τής άναδιαρΘρώσεως τών οίκονομικών δραστηριοτήτων. Κάτω άπό τίς ύφιστάμενες συνθήκες, ή άντιμετώπιση καί ή σύν- τομη καί έπιτυχής έπίλυση προβλημάτων τού είδους αύτού είναι δυσχερής έξ αίτίας τών συνήθων άντιδράσεων έκ μέρους συμφε- ρόντων ή προκαταλήψεων. 'Η ένταξή μας νομίζουμε ότι θά έπενεργήσει σάν έξωτερι- κή δύναμη πιέσεως καί σάν καταλύτης γιά τήν σύντομη ύπερνί- κηση τής άντιστάσεως γιά τίς άναγκαίες μεταβολές. Μ"αύτό τό πνεύμα καί μέ τά δεδομένα τού 18ετούς έμπειρί- ας συνδέσεως, πιστεύουμε ότι θά μπορέσουμε νά άντιμετωπίσου- με μέ έπιτυχία τά μεταβατικά προβλήματα τής έντάξεως. 4. ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ - Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ Χ. 'Αντωνίου, Μηχανολόγος - 'Ηλεκτρολόγος, 'Αντιπρόεδρος ΤΕΕ Μαγνησίας Ν. Δεµίρη, ,Αρχιτέκτων, Βοηθός Α.Π.Θ. Τ. Κωτσιόπουλος, 'Αρχιτέκτων, Δρ. Μηχ|κός (ΑΠΘ), Ph.D. (Edim- burgh), Έπιµελητής Α.Π.Θ. Περίληψη Στήν είσήγηση έξετάζεται καταρχήν ή σχέση άνάμεσα στή βιομηχανία καί τό πανεπιστήμιο στή Δυτική Εύρώπη άπότόνόψι- μο μεσαίωνα μέχρι σήμερα. Τονίζεται ότι ή σχέση αύτή όδήγησε σέ μία άλληλεξάρτηση πού είχε έπιπτώσεις στήν έρευνα καί τή διδασκαλία τών πανεπιστημίων καί έκφράστηκε μέ σαφήνεια στή χωροθέτηση τόσο τής βιομηχανίας όσο καί τού πανεπιστήμιου. 'Εξετάζεται έπίσης άναλυτικότερα τό ίδιο ζήτημαστή΄Ελ- λάδα. Διαπιστώνεται ότι ή χωροθέτηση τής βιομηχανίας άκολού- θησε τό στρεβλό μοντέλο άνάπτυξης τού έλλαδικού χώρου μέ τίς περιφερειακές άνισότητες καί τόν ύδροκεφαλικό όγκο τής πρω- τεύουσας. Διαπιστώνεται άκόμη ότι ή θέση τών νέων πανεπιστη- μίων έπιλέχτηκε έτσι ώστε νά παίξουν ένα άντισταΘμιστικό ρό- λο ένισχύοντας τήν άποκέντρωση χωρίς όμως ένδείξεις έπιτυχί- ας µέχρι σήμερα. Τό πανεπιστήμιο σήμερα έχει νά παίξει ένα πολλαπλό ρόλο πού τό κάνει άναντικατάστατο. 'Εκτός άπό τήν παραγωγή τεχνι- κά έκμεταλλεύσιμης γνώσης καί στελεχών συμβάλλει στήν άνά- δειξη καί καλλιέργεια τής πολιτιστικής κληρονομιάς τής περι- -28- οχής όπου έντάσσεται καί. άκόμη. στήν άνάπτυξη τής πολιτικής συνείδησης τόσο τών μελών του όσο καί τού κοινωνικού του πε- ριβάλλοντος. Στήν περίπτωση τού Βόλου. τρίτου βιομηχανικού κέντρου στήν 'Ελλάδα σήμερα. είναι αύταπόδεικτη ή άνάγκη άμεσης δη- μιουργίας πανεπιστήμιου πού θά συμβάλει στήν προώθηση τής έ- ρευνας καί πού θά είναι στενά συσχετισμένο μέ τήν βιομηχανία τής περιοχής. Παράλληλα. όμως γιά νά παίξει τόν πολλαπλό του ρόλο ένα τέτοιο πανεπιστήμιο πρέπει νά έχει πολυκεντρικήμορ- φή καί νά συσχετίζεται μέ τόν πολεοδομικό ίστό τής πόλης. Στήν άνακοίνωση παρουσιάζεται συνοπτικά μιά πρόταση ρυ- θμιστικού σχέδιου ένός πανεπιστήμιου πού χρησιμοποιεί καί ύ- πάρχοντα κτίρια τής πόλης. πρόταση πού έκπονήθηκε στά πλαί- σια έρευνητικού προγράμματος τού "Εργαστηρίου Είδικής Κτιρι- ολογίας τού Α.Π.θ. Ι. "Η δημιουργία τών πρώτων πανεπιστημίων τοποθετείται γύρω στά τέλη τού 1Ζου αίώνα στήν "Ιταλία. τή Γαλλία.τή Βρε- τανία καί λίγο άργότερα στή Γερμανία. Τά πρώτα πανεπιστήμια. τά λεγόμενα "πρότυπα", όπως αύτά τής Bologna, τού Παρισιού. τής "Οξφόρδης καί τού Καίμπριτζ ήταν σχολές μέ έπαγγελματικό προσανατολισμό-στοχεύοντας στήν έκπαίδευση άξιωματούχων τής έκκλησίας καί τού κράτους - παρ'όλες τίς διαφορές τουςισέθέ- " ματα έσωτερικής δημοκρατίας καί αύτονοµίας (πχ. φοιτητικά πανεπιστήμια" τού Νότου σέ άντίθεση μέ τά "πανεπιστήμια τών δασκάλων" τού Βορρά). Τά πανεπιστήμια αύτά κληροδότησαν μέ- χρι τίς μέρες μας μία σειρά άπό πρωτοποριακούς, γιά τήν έπο- χή τους, θεσμούς καί παράλληλα μετασχηματίσθηκαν σέ μεγάλο βαθμό. περνώντας άπό τήν αύτονομία στήν έξάρτηση καί άπό τήν κινητικότητα στήν ίδρυματοποίηση. Στή μεταβατική περίοδο πρός τόν καπιταλισμό, μέ τή γε- νίκευση τού έμπορίου μέ τή δημιουργία μυάς ίσχυρής έμπορευ- ματικής τάξης καί μέ τήν άποσύνθεση τών φεουδαρχικών δοµών, στήν άνώτατη έκπαίδευση παρατηρούνται σημαντικές έξελίξεις. Παράλληλα μέ τήν άνάπτυξη τών κλασσικών έπιστημών άνα- πτύσσεται ή ίατρική, οί φυσικές έπιστήμες καί τά μαθηματικά. Τά πανεπιστήμια περνούν σέ μιά φάση άμεσης έξάρτησης άπό τό -29- κράτος καί έκφράζονται σαφέστερα στό χώρο. "Επίσης, έμφανί- ζονται καί τά πρώτα δείγματα άνεξαρτητοποίησης τήςέρευναςά- πό τή διδασκαλία μέ τήν δημιουργία τών άκαδημιών ένώ άργότε- ρα θεσπίζεται καί συνειδητοποιείται τό δόγμα τής "άκαδημαϊ- κής έλευΘερίας". Στά τέλη τού 18ου αίώνα ή βιομηχανική έπανάσταση στήν Βρετανία καί τό πέρασμα στόν καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής συμπίπτουν μέ τή διαμάχη μεταξύ νεοουμανισμούκαί διαφωτισμού, τή διαμάχη μεταξύ τού ίδεώδους τής κοινωνικής άνάπτυξης μέσα άπό τήν αύτονομία τής έπιστήμης καί τού ίδεώδους τήςέπαγγελ- ματικής έκπαίδευσης. Στό πλαίσιο αύτής τής διαμάχης δημιουρ- γούνται στά μέσα τού 190υ αίώνα, στήν "Αγγλία, τά civic uni- versities μέ τή χρηματοδότηση τής βιομηχανίας. Τά πανεπιστή- μια αύτά καθιέρωσαν γιά πρώτη φορά μιά έκπαίδευση προσανατο- λισμένη στούς σκοπούς τής βιομηχανίας, μέ έμφαση στίς θετι- κές έπιστήμες καί τήν τεχνολογία. Τό γεγονός αύτά μπορεί νά χαρακτηριστεί σάν ή πρώτη προσέγγιση τών πανεπιστημίων μέ τή βιομηχανία. "Η προσέγγιση αύτή έγινε μέ άρκετή καθυστέρηση, μισό περίπου αίώνα μετά τό ξεκίνημα τής βιομηχανικής έπανά- στάσης καί τής άνάπτυξης τής μηχανοκίνητης βιομηχανίας. "Από τήν έποχή αύτή μέχρι σήμερα τό πλησίασµα τού πανε- πιστήμιου καί τής βιομηχανίας πήρε διάφορες μορφές σάν άπο- τέλεσμα κάθε φορά τών κοινωνικο-οίκονομικών δεδομένων. Μετά άπό τήν φάση τής μή συσχέτισης … τήν έποχή, δηλαδή, τής άνε- ξάρτητης ατομικής έρευνας καί τών έφεύρεσεων- καί τήφάσητής πρώτης έμφάνισης τής χρηματοδοτούμενης άπό τή βιομηχανία πα- νεπιστημιακής έρευνας, έμφανίζεται γιά πρώτη φορά ή αύτόνομη έρευνα σέ έργαστήρια πού άνήκουν σέ βιομηχανικές έπιχειρή- σεις. 'Η έρευνα αύτή είναι έφαρμοσμένη, είναι μέ άλλα λόγια παραγωγή τεχνολογίας καί μάλιστα άνεξάρτητης άπό τά πανεπι- στήμια. 'Από τότε καί μετά ή παραγωγή τεχνολογίας γίνεταιέν- δογενής μεταβλητή τού οίκονομικού συστήματος, αίτία άλλά καί άποτέλεσμα τής συγκέντρωσης τού κεφαλαίου πού πραγματοποιεί- ται μέσα στόν 200 αίώνα. Σημαντικές, άκόμη, έξελίξεις μέσα στόν 200 αίώνα είναι: 6 παρεμβατικός ή καί κυρίαρχος ρόλος τού κράτους ώς πρός τόν -30- συντονισμό ή καί τήν αύτόνομη διεξαγωγή τής έρευναςστόπλαί- σιο τής κρατικο-μονοπωλιακής μορφής τού καπιταλισμού, είναι άκόμη 6 συντονισμός τής έρευνας σέ διακρατικό έπίπεδο ή σέ έπίπεδο πολυεθνικών έταιρειών. Τέτοια φαινόμενα εύρύτερου συντονισμού παρατηρούνται ίδιαίτερα σέ τομείς βασικής ή καί έφαρμοσμένης έρευνας πού άπαιτούν έγκαταστάσεις μέ πολύ ύψη- λό κόστος. "Ενα κεντρικό χαρακτηριστικό τής έρευνας στόν 200 αίώνα είναι ότι ή άνάπτυξή της συνδέεται όλο καί περισσότερο μέ τή χρήση προηγμένης τεχνολογίας. "Ετσι, φαινόμενα πού παρατη- ρούνται στήν άνάπτυξη καί τή μεταφορά τεχνολογίας συνδέονται όλο καί περισσότερο μέ τήν άνάπτυξη καί κατανομή τής έρευνας. "Ενα τέτοιο σημαντικό φαινόμενο είναι ή έμπορευματοποίηση τής τεχνολογίας, πού γίνεται άντικείμενο άγοραπωλησίας. 'H έμπο- ρευματοποίηση αύτή δέν είναι άσχετη μέ τό φαινόμενοτής έμπο- ρευματοποίησης τής ίδιας τής έρευνας καί μέ ένα άπό τά κύρια χαρακτηριστικά τής λεγόμενης έπιστημονικοτεχνικής έπανάστα- σης δηλαδή τήν μετατροπή τής έπιστήμης σέ παραγωγική δύναμη. * "Η δεκαετία τού '60 είναι έποχή-τομή στίς πανεπιστημια- κές έξελίξεις καί κυρίως στή σχέση πανεπιστήμιού-βιομηχανίας. Τά πανεπιστήμια στηριγμένα στήν ίδεολογία τού 19ου(1ίώνα βρέ- θηκαν σέ άντίθεση μέ τό εύρύτερο κοινωνικό καί οίκονομικό πε- ριβάλλον. Τό κράτος έπεμβαίνει γιά πρώτη φορά δυναμικά σέ|Ιιά σειρά μεταρρυθμίσεων. Οί μεταρρυθμίσεις αύτές είναι άποτέλε- σμα δύο παραγόντων: 1. τών αίτημάτων τών κρατικών φορέων καί κυρίως τών έκπροσώπων τής βιομηχανίας γιά ένα έκπαιδευτικό σύστημα κατάλληλο γιά τήν παραγωγή τεχνολογίας καί είδικών τεχνικών, γιά ένα έκπαιδευτικό σύστημα βασικό μοχλό τής οί- κονομικής άνάπτυξης στά πλαίσια τού διεθνούς άνταγωνισμού, & 2. τών διεκδικητικών πιέσεων τών πανεπιστημιακών φορέων γιά περισσότερη δημοκρατία καί κοινωνικό περιεχόμενο στίς σπου- δές. Αύτοί οί δύο παράγοντες μέσα στά πλαίσια πού καθόριζαν ή ίστορία, ή παράδοση, οί κοινωνικές. οί οίκονομικές καί οί πολιτικές συνθήκες κάθε χώρας όδήγησαν στήν πολυμορφία, τών δυτικοευρωπαϊκών συστημάτων άνώτατης παιδείας. Παρ"όλητή πο- λυμορφία, κοινά χαρακτηριστικά σέ όλες τίς χώρες ήταν: ή αύ- -31- ξηση τών ανώτατων σχολών καί τών φοιτητών, ή έξασθένηση πα- ραδοσιακών θεσμών. ή έμφαση στίς μεταπτυχιακές σπουδέςκαίτή έρευνα καί ή δημιουργία συστημάτων μετεκπαίδευσης πτυχιούχων καί έκπαίδευσης έργαζομένων. Οί νέες άνάγκες οίκονομικής άνάπτυξης καί 6 νέος παρεμ- βατικός ρόλος τού κράτους όδήγησαν σέ μία προσέγγιση βιομη- χανίας καί πανεπιστημίου πού ύλοποιείται τόσο στόέπίπεδοτής έρευνας, γιά τήν παραγωγή τεχνικά έκμεταλλεύσιμης γνώσης, ό- σο καί στό έπίπεδο τής διδασκαλίας γιά τήν παραγωγή στελεχών 'Η προσέγγιση αύτή έπηρεάζει σημαντικά τρία κύρια χαρακτηρι- στικά τών πανεπιστηµίων: τό μέγεθος. τόν έκπαιδευτικό προσα- νατολισμό καί τή χωροθέτησή τους τόσο σέ έπίπεδο χώρας, όσο καί σέ σχέση μέ τήν πόλη. "Ο έπηρεασμός αύτός, βέβαια, δέν είναι άπόλυτα καθοριστικός γιά τά χαρακτηριστικά αύτά, καθώς τά πανεπιστήμια έξακολουθούν νά κρατούν ένα σημαντικό βαθμό άνεξαρτησίας, στηριγμένα στήν παράδοση τής άκαδημαίκής αύτο- νομίας. "Αν προσπαθήσει κανείς νά δεί άναλυτικώτερα ποιά είναι τά χαρακτηριστικά τής προσέγγισης βιομηχανίας καί πανεπιστη- μίου, όπως αύτά έκφράζονται στήν πανεπιστημιακή έρευνα καί διδασκαλία, θά διαπιστώσει καταρχήν ότι τό πανεπιστήμιο άρ- χίζει νά χάνει τήν άποκλειστικότητα του στήν παραγωγή γνώσης καί τεχνολογίας. Θά διαπιστώσει άκόμη, ότισυμβαίνουνπράγμα- τα σάν τά παρακάτω: - Χρηματοδοτείται τό πανεπιστήμιο γιά είδικά έρευνητικά προγράμματα - κυρίως έφαρμοσμένης έρευνας … από βιομηχανικές έπιχειρήσεις ή κλάδους τής βιομηχανίας. - Προσανατολίζονται πανεπιστημιακά έρευνητικά προγράμ- ματα στίς άνάγκες τών βιομηχανιών τής εύρύτερης περιοχής τού πανεπιστημίου. - Προσανατολίζονται πανεπιστημιακά έρευνητικά προγράμ- ματα στή μελέτη προβλημάτων πού άφορούν στίς συνθήκες έργα- σίας μέσα στούς χώρους παραγωγής. - Συμμετέχουν έκπρόσωποι τού πανεπιστημίου καί τής βιο- μηχανίας σέ άνώτατα όργανα τής πανεπιστημιακής διοίκησης καί σέ κεντρικά όργανα προγραμματισμού τής έρευνας. - "Απασχολούνται μεταπτυχιακοί φοιτητές-έρευνητές στήν βιομηχανία. ...3Ζ- -Τοποθετούνται, μέ προηγούμενη έξουσιοδότηση άπό τό κρά- τος, έκπρόσωποι τής βιομηχανίας στά πανεπιστήμια. "Εργο τους είναι ή πληροφόρηση γιά τήν πορεία τής έρευνας καί ή παροχή συμβουλών γιά τεχνικά προβλήματα στίς έπιχειρήσεις τής εύρύ- τερης περιοχής τού πανεπιστημίου. 'Υπάρχουν, άκόμη, καί έπιπτώσεις στή διδασκαλία όπως οί παρακάτω: . — Τά πανεπιστημιακά προγράμματα βασίζονται στήν άντίλη- ψη τής μικτής δραστηριότητας τού φοιτητή στόν. έκπαιδευτικό χώρο καί στό χώρο τής παραγωγής. - "Απασχολούνται έπιστήμονες άπό τή βιομηχανία στά πα- νεπιστήμια μέ έργο τήν παρουσίαση διαλέξεων ή τήν καθοδήγηση φοιτητών. - Θεσμοθετούνται διαδικασίες έκπαίδευσης ή μετεκπαίδευ- σης τού έργατικού καί τού έπιστημονικού δυναμικού τής βιομη- χανίας στά πανεπιστήμια (δικαίωμα κατοχυρωμένο στήν "Ιταλία μέ τό θεσμό τών 150 ώρών καί στή Γαλλία μέ τό θεσμό τής δι- αρκούς έκπαίδευσης). Αύτές οί μορφές συνεργασίας, παρ'όλες τίς διαφοροποιή- σεις τους άπό χώρα σέ χώρα, όδήγησαν σέ χωροθετικές άλληλε- ξάρτήσεις τών βιομηχανιών καί τών πανεπιστημίων. "Ετσι, ΄άν παρακολουθήσει κανείς τήν πορεία τής έξέλιξης τής βιομηχανί- ας, θά διαπιστώσει ότι οί παράγοντες πού παίζουν σημαντικό ρόλο στήν έπιλογή τού τόπου έγκατάστασης τών βιομηχανιών έ- χουν άλλάξει. "Οπως τονίζει ό Π. Λουκάκης (Τεύχος 3-4/76 τού περιοδικού Ο ΠΟΛΙΤΗΣ), ό άριστος τόπος έγκατάστασης τών βιο- μηχανιών μέχρι πρόσφατα προσδιοριζόταν άπό παράγοντες όπως τά τεχνικά στοιχεία λειτουργίας τών βιομηχανικών έγκαταστά- σεων, οί πηγές πρώτων ύλών, ή άνάγκη μεγάλου άριθμού άνειδί- κευτων έργατών, τά διαθέσιμα μεταφορικά μέσα, οί διαθέσιμες πηγές ένέργειας, ή έλάχιστη άπόσταση μεταξύ τόπου παραγωγής καί άγοράς. Οί παράγοντες αύτοί σήμερα έχουν διαφοροποιηθεί σάν άποτέλεσμα τής τεχνικής προόδου καί τής έξέλιξης τής δο- μής τής βιομηχανίας… Οί βιομηχανίες άποδεσμεύονταιάπόπεριο- ρισμούς τού φυσικού περιβάλλοντος. Προσανατολίζονται γιά τήν …έγκατάστασή τους σέ περιοχές μέ συγκεκριμένα τεχνολογικά, οί- κονομικά καί κοινωνικά πλεονεκτήματα, όπως ή ύπαρξη ύπηρεσί- -33- ών. ή ύπαρξη έξειδικευμένου έργατικού δυναμικού, ή ύπαρξη κοινωνικών ύπηρεσιών, ή ύπαρξη πολιτιστικο-ψυχαγωγικών δρα- στηριοτήτων καί, αύτό πού μάς ένδιαφέρει έδώ περισσότερο, ή ύπαρξη πανεπιστημίων καί έρευνητικών κέντρων δηλαδή πηγών έ- πιστημονικού δυναμικού καί τεχνικά έκμεταλλεύσιμης γνώσης. "Αντίστοιχη λογική χωροθέτησης-λογική πού συσχετίζει τή βιομηχανία μέ τό πανεπιστήμιο- έφαρμόζεται καί στή χωροθέτη- ση τών πανεπιστημίων τουλάχιστο όσον άφορά στά νέα πανεπι- στήμια. Τό μέγεθος, ή θέση. καί ό έκπαιδευτικός προσανατολι- σμός είναι άμεσα έπηρεασμένα άπό τά χαρακτηριστικάτής βιομη- χανίας. Είναι φανερό ότι τό πανεπιστήμιο αναζητεί πιά τό ί- διο τή σχέση του μέ τήν παραγωγή. προσεγγίζει καί προσανατο- λίζεται στή βιομηχανία καί έγκαταλείπει σταδιακά τόδόγματής αύτόνομης άνεξάρτητης έπιστήμης. ένα δόγμα άλλωστε χωρίς πε- ριεχόμενο μιά καί άκόμα καί τέτοιου είδους έπιστήμη δέν μπο- ρεί πιά μόνο του νά άσκήσει. "Ετσι, άν προσπαθούσαμε νά συνοψίσουμε σήμερα τό ρόλο τού πανεπιστημίου σ'ένα εύρύτερο κοινωνικό πλαίσιο θά λέγα- με, άντινράφοντας τόν JUrgen Habermas, ότι είναι ένας ρόλος σύμπλοκος πού κύριο χαρακτηριστικό του είναι ή παραγωγή τε- χνικά έκμεταλλεύσιμης γνώσης. ή παραγωγή στελεχών καί. άκό- μη.ή αναπαραγωγή του ίδιου τού πανεπιστήμιου καί τού προσω- πικού του. Είναι σημαντικό όμως νά θυμόμαστε πάντοτε ότι τό πανεπιστήμιο έχει άναπτύξει ίστορικά καί ένα βαθμό αύτονομί- ας θεσμικής, άκαδημαίκής καί, σ΄ένα βαθμό, οίκονομικής, έτσι ώστε νά μπορεί νά παίζει μιά σειρά άπό ρόλους πούμοιάζουννά είναι συμπληρωματικοί είναι όμως ούσιαστικοί καί άναπόσπαστα δεμένοι μέ τήν ταυτότητά του. Τέτοιοι ρόλοι -ή "παραλειτουρ- νίες" - τού πανεπιστήμιου είναι, όπως σημειώνει 6 Hebermas, πρώτα. ή παροχή στούς φοιτητές του ένός έλάχιστου άπό τούς νόμους τής έπαγγελματικής έμπειρίας, δεύτερο, ή συντήρηση.έ- ξέλιξη ή καί ό μετασχηματισμός τής πολιτιστικής κληρονομιάς, τής περιοχής όπου έντάσσεται τό πανεπιστήμιο καί, τρίτο,ή ά- νάπτυξη τής πολιτιστικής συνείδησης τών μελών του… μιά άνά- πτυξη πού δέν συνεπάγεται άπαραίτητα τήν άμεση πολιτικοποίη- ση τού πανεπιστήμιου άλλά μπορεί νά έρθει σάν άποτέλεσμαμιάς βαθύτερης συνειδητοποίησης τής γνώσης καί τής κοινωνικής της σημασίας. -34- '0 σύμπλοκος αύτός ρόλος είναι άπαραίτητο νά λογαριάζε- ται κάθε φορά πού μπαίνει ένα πρόβλημα συσχέτισης τού πανε- πιστημίου μέ τή βιομηχανία καί, είδικότερα. χωρικής έκφρασης αύτής τής συσχέτισης. Είναι φανερό ότι 6 κύριος ρόλος τού πα- νεπιστημίου γιά τήν παραγωγή τεχνικά έκμεταλλεύσιμης γνώσης. είναι πρωταρχικός γιά τέτοιες άποφάσεις χωροθέτησης.ι)ίάλλοι όμως ρόλοι δίνουν στίς άποφάσεις αύτές ένα πλουοιώτερο κοι- νωνικό περιεχόμενο άποτρέποντας τήν τεχνοκρατικοποίησή τους. 2. Μιά προσπάθεια γιά καταγραφή τής έξέλιξης τής σχέσης πανεπιστήμιου καί βιομηχανίας στήν έλληνική πραγματικότητα, θά περιοριζόταν σέ χρονικό διάστημα τό πολύ μισούαίώνα Παρ" όλη τήν ήλικία τών 150 έτών τού άνεξάρτητου έλληνικού κρά- τους, τή δημιουργία τού πρώτου πανεπιστήμιου τό 1837 καί τή θέσπιση τού πρώτου νόμου γιά τήν ένίσχυση τής έθνικής βιομη- χανίας τόν ίδιο χρόνο. ή είσοδος τού κεφάλαιου στή σφαίρα τής παραγωγής άρχισε νά συντελείται μετά τό 1922. "Από τό 1922 καί μετά άρχίζει σταδιακά νά λειτουργεί ό βιομηχανικός τομέας σάν δυναμικός άξονας τής έλληνικής οίκο- νομίας. άλλά μόνο μετά τό 1960 θά πετύχει μεγάλο ρυθμό άνά- πτυξης καί θά όδηγήσει στήν άλλαγή τού παλιού συσχετισμού ά- νάμεσα στούς κλάδους τής έθνικής οίκονοµίας. Γιά πρώτη φορά τό 1962 ή συμβολή τού βιομηχανικού τομέα στόν άκαθάριστο έθ- νικό προϊόν ήταν μεγαλύτερη τής γεωργίας. Τό διάστημα 1880-1922 μιά σειρά άλλαγών όδήγησαν στή δη- μιουργία τών άναγκαίων προύποθέσεων γιά τήν άνάπτυξη τής βι- ομηχανίας μετά τό 1922. Οί άλλαγές αύτές ήταν: ή αύξηση τού πληθυσμού, ή αύξηση τού έργατικού δυναμικού, ή είσροήτού ξέ- νου κεφάλαιου. ή είοροή τού περιπλανόμενου στό έξωτερικό έλ- ληνικού κεφάλαιου. ή άνάπτυξη συστήματος μεταφορών, ή ύπαρξη ένιαίας έσωτερικής άνοράς καί τέλος ή ύπαρξη ένός Θεσμικού πλαίσιου πού διευκόλυνε τόν κρατικό παρεμβατισμό στήν οίκο- νομία. * Σήμερα. τά κύρια χαρακτηριστικά τής έλληνικής βιομηχα- νίας είναι τά έξής (όπως τά συνοψίζει ό Τ. Φωτόπουλος: " έ- ξαρτημένη άνάπτυξη καί έκβιομηχάνιση", "Οίκονομικός Ταχυδρό- -35- μας" 10/7/75. 17/7/75, 24/7/75): a) Οί δυναμικοί κλάδοι τής μεταποίησης είναι οί έξαγω- γικοί ή έκείνοι πού έλέγχονται (ή τουλάχιστο έπηρεάζονται ά- ποφασιστικά) άπό τό ξένο κεφάλαιο. Τά χαρακτηριστικά τώνκλά- δων αύτών είναι τά έξής: 1. Είναι συνήθως τομείς-κλειδιά 2. Είναι χαμηλής άπορροφητικότητας έργασίας 3. Χρησιμοποιούν κυρίως τεχνολογία έντασης κεφαλαίου 4. Παρουσιάζουν ύψηλή παραγωγικότητα καί . 5. "Εχουν μεγάλο βαθμό μονοπωλιοποίησης-συγκέντρωσης. β) Οί παραδοσιακοί κλάδοι άναπτύσσονται άπό τό έγχώριο κεφάλαιο κάτω άπό είδικές ίστορικές συνθήκες. Τά χαρακτηρι- στικά τών κλάδων αύτών είναι τά έξής: 1. 'Ανήκουν στήν έλαφρά καταναλωτική βιομηχανία καί τα- ξινομούνται σέ τομείς-κλειδιά 2. 'Exouv χαμηλό ρυθμό άνάπτυξης Παρουσιάζουν σχετικά ύψηλή άπορροφητικότητα έργασίας 4. Χρησιμοποιούν τεχνολογία περισσότερο έντασης έργασί- ας παρά κεφαλαίου. 5. "Εχουν σχετικά χημηλή παραγωγικότητα καί 6. "Εχουν χαμηλό βαθμό συγκέντρωσης. Είδικά γιά τό ζήτημα τής τεχνολογίας, μπορούμε νά συνο- ψίσουμε ότι ό βαθμός παραγωγικής χρησιμοποίησης άναπτυγμένης τεχνολογίας στίς έλληνικές έπιχειρήσεις δέν είναι ύψηλός άλ- λά παρατηρείται αύξηση τών έπιχειρήσεων μέ ύψηλή τεχνολογία. Οί έπιχειρήσεις αύτές όμως παρουσιάζουν χαμηλή τεχνολογική δυναμική δηλαδή δέν συνδέεται ή παραγωγική δραστηριότητά τους μέ έγχώρια έπιστημονική - τεχνολογική έρευνα. Σάνάποτέλεσμα, ή άνάπτυξή τους συμβαδίζει μέ μία ποικιλόμορφη μεταφορά τε- χνολογίας άπό τίς προηγμένες χώρες. μέ τή μορφή συμβάσεων μέ πολυεθνικές έταιρείες ή είσαγωγής μηχανημάτων. "Από τή δια- δικασία αύτή όπως είναι πολύ φυσικό. άπορρέουν ποικίλες τε- χνολογικές έξαρτήσεις γιά τόν άγοραστή τεχνολογίας μέ σοβα- ρές κοινωνικοπολιτικές έπιπτώσεις γιά τή χώρα του. Τά προ- βλήματα πού άναπτύσσονται άπό τήν πλευρά τού άγοραστή τεχνο- λογίας συνδέονται μέ τήν τεχνολογική καί έπιστημονική ύποδο- μή τής χώρας του καί μέ τό είδος τής κυβερνητικής πολιτικής πάνω σέ σχετικά θέματα. -36- "Ας δούμε, τώρα. τί συμβαίνει μέ τά έλληνικά πανεπιστή- μια: ποιός είναι 6 ρόλος τους, ποιός είναι ό χαρακτήρας τής έρευνας στίς θετικές καί έφαρμοσμένες έπιστήμες στήν "Ελλάδα καί ποιά είναι ή κρατική πολιτική πρός τήν κατεύθυνση αύτή. 'Αν προσπαθήσουμε νά σκιαγραφήσουμε τήν κατάσταση τών έλληνικών πανεπιστημίων σήμερα καί τής γενικά διαπιστωμένης κρίσης πού περνούν, θά λέγαμε ότι καί στήν 'Ελλάδα τό πανε- πιστήμιο έχει νά παίξει - καί συνήθως παίζει λιγότερο ή πε- ρισσότερο άποτελεσματικά - τούς τρείς ρόλους πού άναφέραμε προηγούμενα. δηλαδή τήν παραγωγή τεχνικά έκμεταλλεύσιμηςγνώ- σης, τήν συμβολή στό μετασχηματισμό τής πολιτιστικής κληρο- νομιάς τής περιοχής όπου έντάσσεται καί τήν άνάπτυξη τής πο- λιτικής συνείδησης τών μελών του. Είναι προφανές ότι ό πρώ- τος ρόλος είναι καθοριστικός. όπως διαμορφώνεται όμως τό συ- νολικό μοντέλο στήν ΄Ελλάδα καί οί άλλοι ρόλοι είναι σημαν- τικοί θετικά ή άρνητικά. *** Πρίν έξετάσουμε τούς ρόλους, θά πρέπει νά δούμε περι- γραφικά τήν κατάσταση στή διδασκαλία καί τήν έρευνα."Ως πρός τή διδασκαλία. οί περισσότερες πανεπιστημιακές σχολές παρέ- χουν έπαγγελματικά διπλώματα περιορισμένης χρησιμότητας έ- φαρμογής. 'O ρόλος τους περιορίζεται στή μετάδοση ένός κλει- στού κύκλου γνώσεων στούς φοιτητές στούς όποίουςπροσφέρουν έ- λάχιστες εύκαιρίες γιά νά άποκτήσουν έμπειρίες στή μεθοδολο- γία τής έρευνας στόν τομέα τους. "Η είκόνα συμπληρώνεται καί άπό τήν άνυπαρξία μεταπτυχιακών σπουδών έμβάθυνσης ή έξειδί- κευσης. 'Ετσι τά πανεπιστήμια δέν μπορούν παρά νά παράγουν, μόνο μέχρι μεσαία στελέχη γιά τόν κρατικό µηχανισμό ή τόν ί- διωτικό τομέα. "Ακόμη. δέν μπορούν νά άναπαράγουν τό έπιστη- μονικό δυναμικό τους χωρίς τό βάπτισμα τών σπουδών τού έξω- τερικού. Στόν τομέα τής έρευνας ή είκόνα είναι χειρότερη. Κύ- ριο χαρακτηριστικό είναι ή ύπαρξη μεμονωμένων έρευνητικών έ- στιών. πού συνήθως ξεκινούν άπό τήν προσωπική έμπειρία ή με- τεκπαίδευση τών διδασκόντων καί σέ πολύ λίγεςπεριπτώσειςεί- ναι ένταγμένες σέ μιά γενικότερη πολιτική τής έρευνας. Δημιουργείται έτσι ένα άνισόρροπο πολυκεντικό σύστημα πού συμπτωματικά συμπίπτει ή όχι μέ τίς ένδεχόμενες έπιταγές -37- είτε ένός κρατικού προγραμματισμού - ούσιαστικά άνύπαρκτου άλλωστε- είτε μιάς πολιτικής συσχέτισης μέ τή βιομηχανία. 'Η σημερινή κρίση τών πανεπιστημίων, κρίση θεσμών. πού έχει ύποβιβάσει τήν λειτουργία τους καί παράλληλα έχει άπο- δείξει τήν χρεωκοπία τών φεουδαρχικών δομών τους. έχειέντεί- νει τά παραπάνω προβλήματα. Τά ίδια τά πανεπιστήμια, είτε έξ αίτίας τής άδυναμίας τους νά λειτουργήσουν είτε έξαιτίας μιάς ίδιόμορφης άντίληψης τής άκαδημαϊκής αύτονομίας, δέν εί- ναι σέ θέση νά όργανώσουν τήν έρευνα τους καί πολύ περισσό- τερο δέν είναι σέ θέση νά ίκανοποιήσουν τίς ένδεχόμενες κρα- τικές άνάγκες ή τίς άνάγκες τής βιομηχανίας. "Ετσι τό φαινό- μενο τής άπώλειας τού ρόλου τής παραγωγής τεχνικά έκμεταλ- εύσιμης γνώσης καί τής μετατροπής τών πανεπιστημίων σέλέσχες συζητήσεων έντείνεται. μέ έπιπτώσεις στήν έγκατάλειψη τών πα- νεπιστημίων καί τή μεταφορά τής έρευνας κάτω άπό κρατική ή άλλη διαχείριση. ΄Υπάρχει. λοιπόν, στήν 'Ελλάδα καί ή έκτός τών πανεπι- στημίων έρευνα, πού ή σημασία της έντείνεται έξ αίτίας άκρι- βώς τού ύποβιβασμού τού ρόλου τών πανεπιστημίων. 'Η έρευνα αύτή είναι είτε κρατική είτε ίδιωτική άπό τήν πλευράτόσοτών έλεγχόμενων άπό τίς πολυεθνικές έπιχειρήσεις όσο καί άπό τήν πλευρά τών έπιχειρήσεων πού στηρίζονται στό έγχώριοκεφάλαιο. Είδικά γιά τήν κρατική έρευνα, αύτή γίνεται κύρια άπό ίνστι- τούτα πού έλέγχονται άπό τό κράτος καί ή λειτουργία τους εί- ναι σ΄ένα σημαντικό βαθμό άνταγωνιστική μέ τή λειτουργία τής έρευνας στά πανεπιστήμια. "Οπως τονίζει ή Βάσω Παπανδρέου, (Συνέδριο τού ΤΕΕ γιά τήν Εύρωπαϊκή Κοινότητα καί τούς "Ελ- ληνες Μηχανικούς, Φεβρουάριος 1978). τά ίνστιτούτα αύτά τεί- νουν νά ύποκαταστήσουν τά πανεπιστήμια ένισχυόμενα καί άπό τήν άνυπαρξία μεταπτυχιακών σπουδών σ"αύτά. Παράλληλα, όμως. άντιπροσωπεύουν φορείς έρευνας ξεκομμένης άπό τή δραστηριό- τητα καί τήν όργανωτική μορφή τού πανεπιστήμιου καί τείνουν νά δημιουργήσουν μονοπωλιακές καταστάσεις στόν τομέα τους έ- νώ δέν μπορούν σέ καμμία περίπτωση νά παίξουν τόν πολλαπλό κοινωνικό ρόλο τού πανεπιστήμιου. 'Ακόμη, ή μή πανεπιστημιακή έρευνα στήν "Ελλάδαχαρακτη- ρίζεται καί άπό μιάν άνισόμερη άνάπτυξη στούς διάφορους το- -38- μείς τής παραγωγής. "Ετσι. ένώ π.χ. στήν πρωτογενή παραγωγή ύπάρχει μιά άξιοσημείωτη δραστηριότητα, είναι πολύ χαμηλό τό έπίπεδο καί τό μέγεθος τής βιομηχανικής έρευνας πού γίνεται κατά κανόνα σέ περιορισμένους τομείς. κυρίως τούς παραδοσια- κούς τής οίκονομίας. Κύριος προσανατολισμός της είναι ή βελ- τίωση μεθόδων παραγωγής μέ στόχο τήν κάλυψηβραχυπρόθεσμωνά- ναγκών τής παραγωγής. Στό πλαίσιο αύτό. ή έλλειψη σύνδεσης πανεπιστημίων καί βιομηχανίας είναι προφανής. ίδιαίτερα όπως αύτή έκφράζεται στόν όργανωτικό καί στόν χωροθετικό τομέα. Στόν όργανωτικό τομέα. ή γραφειοκρατία τού πανεπιστημί- ου καί, κύρια, ή έλλειψη νομοθετικής κάλυψης γιά τήν άνάληψη χρηματοδοτούμενης έρευνας άπό τά πανεπιστήμια έχει όδηγήσει τίς μέν θυγατρικές πολυεθνικών στήν αποκλειστική είσαγωγή τό- σο έτοιμης έρευνας όσο καί τεχνολογίας. καί τίς έγχώριες βι- ομηχανίες είτε στό ύποβιβασμένο έπίπεδο έρευνας καί στήν ά- γορά έτοιμης τεχνολογίας είτε στήν κάλυψη τών έρευνητικών τους άναγκών μέσω τών έλεγχόμενων άπό τό κράτος έρευνητικών ίνστιτούτων. 'Εκεί όμως πού ή είκόνα τής μή σύνδεσης είναι σαφέστερη είναι στόν τομέα τής χωροθέτησης. "Η λογική τής χωροθέτησης τής βιομηχανίας σήμερα στήν "Ελλάδα είναι έντελώς άνεξάρτητη άπό τή λογική τής χωροθέτησης τών πανεπιστημίων, είτε θεωρή- σουμε αύτές τίς λογικές στό γενικό χωροταξικό έπίπεδο είτε στό έπίπεδο τής σχέσης μέ τήν πόλη. "Η χωροθέτηση τής βιομη- χανίας στήν ΄Ελλάδα ύπακούει στήν άναζήτηση τής άγοράς. στά ζητήματα διακίνησης πρώτων ύλών, στήν άναζήτηση έργατικού δυ- ναμικού καί, άκόμη, στίς ένδεχόμενες φορολογικές έλαφρύνσεις ή άλλα κίνητρα όπως καί στή σχέση μέ τά κέντρα διοίκησης καί λήψης άποφάσεων. "Ετσι τό στρεβλό μοντέλο άνάπτυξης τού 'Ελλαδικούχώρου, μέ τίς έντονες περιφερειακές άνισότητες. μέ τόν ύδροκεφαλικό όγκο τής πρωτεύουσας, μέ τήν ύπαρξη όρισμένων περιφερειακών κέντρων πού λειτουργούν περισσότερο σάν κέντρα ύπηρεσιών καί μέ τήν έξαφάνιση τού πλέγματος τών μικρών οίκισμών. έκφράζε- ται καί στή βιομηχανία. -39- Μέσα σ'αύτά τα πλαίσια, ή περισσότερη βιομηχανική δρα- στηριότητα έχει συγκεντρωθεί κυρίως στήν περιοχή "Αθηνών - Πειραιά, κατά δεύτερο λόγο στή Θεσσαλονίκη καί σέ μερικέςάλ- λες περιφερειακές πόλεις. Είναι χαρακτηριστικό όμως ότι τό 45% τού άπασχολούμενου έργατικού δυναμικού στήν βιομηχα- νία άπορροφάται στήν περιφέρεια "Αθηνών-Πειραιά, όπου πα- ράγεται, τό 44% τού συνολικού βιομηχανικού προϊόντος τής χώρας, καί άπορροφάται τό 50% τών έπενδύσεων πού γίνο- νται στή βιομηχανία. "Οσον άφορά στή χωροθέτηση τών πανεπιστημίων, μετά τό 1960 ίδρύθηκαν νέα πανεπιστήμια σέ όρισμένες περιφερειακές πόλεις, δηλαδή Πάτρα, Γιάννινα, Κομοτηνή Ξάνθη. Κρήτη.Τάκρι- τήρια μέ βάση τά όποία έγινε ή έπιλογή τών συγκεκριμένων πό- λεων δέν ανακοινώθηκαν. Πιθανότατα σάν κριτήρια λειτούργησαν ή όμοιόμορφη νεωγραφική κατανομή καί οί τοπικές συνθήκες σέ συνδυασμό μέ τίς οχετικές πιέσεις τών τοπικών παραγόντων καί σέ όρισμένες περιπτώσεις τούς λόγους έθνικών σκοπιμοτήτων.Τό όλο μοντέλο χωροθέτησης προσπαθεί άπεγνωσμένα νά παίξει ένα άντισταθμιστικό ρόλο στή στρεβλή άνάπτυξη τού "Ελλαδικού χώ- ρου χωρίς νά τό πετυχαίνει άπόλυτα. Κι αύτό γιατί, πρώτο, τά νέα πανεπιστήμια δέν λειτούργησαν, τουλάχιστο μέχρι τώρα σάν πειραματικά, άνανεωτικά πανεπιστήμια όπως συνήθως γίνεται μέ τά νέα πανεπιστήμια στίς άλλες χώρες καί δέν διαφέρουνάπότά παλιά ίδρύματα ώς πρός τήν έσωτερική δομή καί όργάνωσή τους καί ώς πρός τίς σχέσεις τους μέ τό κοινωνικο-οίκονομικό πε- ριβάλλον τής πόλης τους. Καί. δεύτερο, γιατί δέν κατώρθωσαν νά άποκαταστήσουν μιά στενή σχέση μέ τή βιομηχανία τής περι- οχής τους, όπου βέβαια ύπάρχουν τέτοιες προυποθέσεις. Στήν πράξη ή μή σύνδεση, στό χώρο, πανεπιστήμιου καί βιομηχανίας καί ή μή συσχέτισή τους μέ τίς τοπικές άνάγκες έκφράζεται είτε μέ τίς συνεχείς μετακινήσεις άπό τόν τόπο κα- τοικίας στόν τόπο σπουδών καί άπό τόν τόπο σπουδών στό τόπο έργασίας, είτε μέ τήν ύποαπασχόληση ή τήν μή σύνδεση τού έ- παγγέλματος μέ τίς πανεπιστημιακές σπουδές. * Τά προβλήματα λοιπόν, είναι γνωστά τόσο ώς πρός τήν όρ- γάνωση τής πανεπιστημιακής ή μή έρευνας όσο καί ώς πρός τήν -4ο- σχέση πανεπιστημίου καί βιομηχανίας στήν "Ελλάδα. "Επιχειρείται μιά σειρά άπό λύσεις-μπαλώματα μέ τήν δη- μιουργία άνεξάρτητων σχολών έδώ κι έκεί καί, παράλληλα, μέ τήν συγκέντρωση τής όποιας έρευνας σέ έλεγχόμενα κρατικά ίν- στιτούτα'1ςιόλα αύτά χωρίς ένα ένιαίο πρόγραμμα …συντονισμού τής έρευνας καί άποκατάστασης τής σχέσης της μέ-τή …βιομηχα- νία. "Αναζητώντας λύσεις στά σημερινά προβλήματα θά πρέπει καταρχήν νά ξεκαθαρίσουμε τούς ρόλους πού παίζει τό ίδιο τό πανεπιστήμιο καί νά έπιμείνουμε άσφαλώς στόν κύριο ρόλο του, δηλαδή τήν παραγωγή τεχνικά έκμεταλλεύσιμης΄γνώσης καί στε- λεχών. Κάτι τέτοιο θά είχε σάν άποτέλεσμα τήν άμεση έπιταγή γιά ένδυνάμωση τής πανεπιστημιακής έρευνας μέ: πρώτο, τήν κατάργηση τών γραφειοκρατικών καί. νομοθετι- κών έμποδίων, δεύτερο, τή χωροθετική συσχέτιση πανεπιστήμιου καί βιο- μηχανίας στό πλαίσιο συντονισμού τής έρευνας καί ίσόρρο- πης περιφερειακής άνάπτυξης τού 'Ελλαδικού χώρου, καί τρίτο, τή ρύθμιση τού καθεστώτος μεταφοράς τεχνολογίας ώστε νά ύποβοηθήσει τήν άνάπτυξη αύτόνομης έρευνας καί, στή συνέχεια, παραγωγής τεχνολογίας στήν "Ελλάδα. "Ολα αύτά είναι γνωστά καί έχουν ύποστηριχθεί πολλές(ρο- ρές μέχρι τώρα. "Εκεί πού Θα θέλαμε νά δώσουμε μιά ίδιαίτερη έμφαση είναι ότι τό πανεπιστήμιο δέν παίζει καί δέν μπορείά- πό τή φύση του νά παίξει μόνον αύτό τό ρόλο τής παραγωγής τε- χνικά έκμεταλλεύσιμης γνώσης κι αύτό είναι πού τό κάνειάναν- τικατάστατο. "Εχει πρωταρχική σημασία νά συνειδητοποιήσουμε, δύο πράγματα. Πρώτα, ότι οί δύο άλλοι ρόλοι τού πανεπιστημί- ου, δηλαδή ή άνάδειξη καί ό μετασχηματισμός τής πολιτιστικής κληρονομιάς τής περιοχής όπου έντάσσεται καί ή άνάπτυξη τής κοινωνικής καί πολιτικής συνείδησης τών μελών του άλλά καί τού εύρύτερου κοινωνικού του συνόλου, είναι ρόλοι έξ"ίσου ση- μαντικοί. Καί, δεύτερο, ότι κανείς άπό τούς τρείς αύτούς ρό- λους τού πανεπιστημίου δέν μπορεί νά παιχθεί άπομονωμένα καί άνεξάρτητα άπό τούς άλλους. Μόνη ή παραγωγή γνώσης καί τε- χνολογίας κινδυνεύει νά όδηγήσει στήν τεχνοκρατικοποίησή τού πανεπιστήμιου ένώ ή έλλειψή της στήν άποδυνάμωση καί τήν ά- -4]- πώλεια τής ταυτότητάς του. Αύτή ή πολλαπλότητα τού πανεπιστήμιου έχει σοβαρές έπι- πτώσεις όχι μόνο στή χωροθέτηση τού πανεπιστημίου καίτή σύν- δεσή του μέ τή βιομηχανία άλλά καί στή σχέση του μέ τήν πό- λη. "Επιβάλλει μιά σύνδεση μέ τόν πολεοδομικό ίστό τής πόλης μέσα σ'ένα πολυκεντρικό μοντέλο πού μπορεί παράλληλα νά άγ- καλιάζει καί τή βιομηχανία. Τά ζητήματα αύτά έχουν είδικά ένδιαφέρον γιά τήν περί- πτωση τού Βόλου καί τής Μαγνησίας όπου καί θά τά δούμε στήν συνέχεια. :3. Στό πρόσφατο Διεθνές Συμπόσιο πού διοργανώθηκε στόν Βόλο τόν 'Ιούνιο τού "80 άπό τό Τεχνικό "Επιμελητήριο καί τό "Εργαστήριό-ΕίδτξήΞ-ΚΐΐΞΐόλόγίάΞ τού πανεπιστημίου Θεσσαλο- νίκης μέ θέμα "'Ο ρόλος τού πανεπιστημίου στό μετασχηματισμό τών περιφερειακών πόλεων" έντοπίσθηκαν άπό δύο είσηγητέςτούς κ. Πιτσιώρη καί Παπαγιάννη τά ίδιαίτερα χαρακτηριστικά τού πολεοδομικού συγκροτήματος Βόλου-Ν."Ιωνίας καί τής Μαγνησί- ας σάν πόλου συγκέντρωσης βιομηχανικών έπιχειρήσεων. Χωρίς νά έπαναλάβουμε όλα τά σημαντικά στοιχεία πού παρουσιάστηκαν,θά κάνουμε έδώ μιά πολύ σύντομη σύνοψη λέγοντας τά έξής: "Ο Βόλος έχει σημαντικές μεταποιητικές μονάδες στόνκλά- δο τών ύφαντικών είδών, στόν κλάδο ένδύσεως, στόν κλάδο προ- ϊόντων άπό μή μεταλλικά όρυκτά, στόν κλάδο τών βασικών με- ταλλουργικών βιομηχανιών καί στόν κλάδο κατασκευής προϊόντων άπό μέταλλο. Κύρια χαρακτηριστικά τής βιομηχανίας τής εύρύτερης πε- ριοχής τού Βόλου είναι: α) 'Η άνάπτυξη μεγάλων μονάδων παραγωγής πρώτων ύλών μέ μεγάλη έξάρτηση άπό τήν ένέργεια. β) 6 έλάχιστος βαθμός καθετοποίησης καί όριζόντιας δια- σύνδεσης τών μονάδων, γ) τό ότι ή πλειονότητα τών έπιχειρήσεων είναι έντάσεως έργασίας, 6) ή έλλειψη τών βιομηχανιών αίχμής-ήλεκτρονικών συστη- μάτων, έργαλειομηχανών. προϊόντων ύψηλής τεχνολογίας, ε) τό ότι ό κεφαλαιουχικός έξοπλισμός καίΐ:άντιστοιχού- σα τεχνολογία είσάγονται, ; -42- στ) τό ότι ή έκπαίδευση τού προσωπικού γίνεται κατά κα- νόνα στό έργοστάσιο καί ζ) ή έγκατάσταση τής κεντρικής διοίκησης τών μεγάλων μονάδων στήν "Αθήνα. Τά περισσότερα άπό τά χαρακτηριστικά αύτά είναι τυπικά στήν βιομηχανία τών έλληνικών περιφερειακών πόλεων. ΄Εκείνο. όμως πού είναι άξιοσημείωτο στήν περίπτωση τού Βόλου είναι ό- τι 6 όγκος τής βιομηχανίας είναι συνολικά πολύ σημαντικός. Τό συγκρότημα Βόλου-Ν."Ιωνίας είναι τό τέταρτο ή πέμπτο σέ πληθυσμό πολεοδομικό συγκρότημα στήν ΄Ελλάδα, είναι όμως τό τρίτο βιομηχανικό κέντρο μέ μεγάλη παράδοση, μέ τήν περισσό- τερο άναπτυγμένη όργανωμένη βιομηχανική περιοχή καί, παράλ- ληλα. άναπτύσσεται καί σέ μεγάλο διαμετακομιστικό κέντρο τής ΄Ανατολικής Μεσογείου. "Ετσι κάθε προσπάθεια περιφερειακής άνάπτυξης τόσο στόν τομέα τής βιομηχανίας όσο. καί κυρίως, στόν τομέα τής διασύν- δεσης βιομηχανίας καί πανεπιστήμιου θά πρέπει προφανώς. χω- ρίς τήν παραμικρή σκιά άμφιβολίας. νά βάζει τό Βόλο σέ πρώτη προτεραιότητα. Ποιές είναι οί προτάσεις μέχρι σήμερα. μέ βάση τό παρα- πάνω αύταπόδεικτο έπιχείρημα: Κατ"άρχήν άπό τήν πλευρά τού κράτους: μόνον ένα παράρτημα "Ιατρικής Σχολής έξαρτημένο άπό τά Γιάννινα. Φαίνεται ότι τό κράτος μέχρι σήμερα έχει δόσει κύρια σημασία στίς πολιτιστικές καί πολιτικές δραστηριότητες τών πανεπιστημίων στήν περιοχή τους καί μέ βάση αύτές στα- θμίζει κατ΄άρχήν τά κριτήρια γιά τή χωροθέτησή τους βάζοντας σέ δεύτερη μοίρα τόν κύριο ρόλο τού πανεπιστημίου. ΄Υπάρχουν όμως κι"άλλες προτάσεις: "Υπάρχει ή πρόταση τού Ρυθμιστικού Σχεδίου τού Βόλου, όπως καί οί προτάσεις τής όμάδας πού έπεξεργάστηκε αύτό τό ζήτημα σέ συνεργασίατού Τε- χνικού ΄Επιμελητηρίου καί τού "Εργαστηρίου Είδικής Κτιριολο- γίας τού Α.Π.θ. Καί οί δύο προτάσεις άποβλέπουν σ'ένα πλήρες πανεπιστημιακό συγκρότημα συνδεδεμένο τόσο μέ τή βιομηχανία όσο καί μέ ένα εύρύτερο πανεπιστημιακό πλέγμα τής Θεσσαλίας. "Αποβλέπουν άκόμη. δίνοντας ίδιαίτερη σημασία στόν πολλαπλό ρόλο τού πανεπιστημίου, καί στήν ένταξη τού πανεπιστημίου -43- στόν πολεοδομικό ίστό τής πόλης, παράλληλα μέ τή σύνδεσή του μέ τή βιομηχανία. 'Η πρόταση τού κ. Παπαγιάννη, όπως έξειδικεύτηκε καί στό πρόσφατο Συμπόσιο, άποβλέπει σ΄ένα Δημοτικό Πανεπιστήμιο μέ ίσχυροποιημένη τοπική συμμετοχή καί μέ προγράμματα μετεκπαί- δευσης άνώτερων στελεχών τής τοπικής αύτοδιοίκησης, προγράμ- ματα ύδροβιολογίας καί οίκολογίας. προγράμματα έρευνας στόν τομέα τής μηχανολογίας καί τής τεχνολογίας τών μετάλλων, καί άκόμη προγράμματα μελέτης καί άναβίωσης τής άρχιτεκτονικής κληρονομιάς, άρχαιολογικής έρευνας ίδιαίτερα τής νεολιθικής περιόδου καί ίατρικής έξειδίκευσης καί μετεκπαίδευσης.Παράλ- ληλα προτείνει, γιά τήν έγκατάσταση τού πανεπιστημίου. τήν χρησιμοποίηση σέ πρώτη φάση ύπαρχόντων κτισμάτων μέ προοπτι- κή κατασκευής νέων μονάδων μέ πυρήνα τό σημερινό στρατόπεδο Ν. "Ιωνίας όπως έξ άλλου όρίζει καί τό Ρυθμιστικό Σχέδιο. ΄Η δεύτερη πρόταση γιά μιά πανεπιστημιακή μονά&χστό Βό- λο προέκυψε μετά άπό συνεργασία τού Τμήματος Μαγνησίας τού Τ.Ε.Ε. καί τού ΄Εργαστηρίου Είδικής Κτηριολογίας τού Α.Π.Ο. "Η πρόταση αύτή άναπροσδιορίστηκε καί έξειδικεύτηκει3έσημαν- τικό βαθμό άπό όμάδα συνεδέλφων άρχιτεκτόνων στό πλαίσιο τής διπλωματικής τους έργασίας (Μ.Βασιλοπούλου, Ε. Γιαννουρή, Ν. Δικέφαλος, Γ. Καρνερέ, Μ. Μανωλά, Δ. Νικολάου, Χ.Πανταζίδης, Ξ. Πενταφρονίμου, Μ. Τζάρας, Α. Τσίγκα) πού καί τήν παρουσί- ασαν στό πρόσφατο Διεθνές Συμπόσιο τού Βόλου ("Ιούνιος1980). "Η πρόταση άφορά σ'ένα διπολικό σύστημα δύο πανεπιστη- μιακών ίδρυμάτων πού συγκροτούν τό ΘεσσαλικόΠανεπιστήμιο."Ο πόλος τής Λάρισας σχετίζεται περισσότερο μέ τήνπρωτογενήπα- ραγωγή ένώ 6 πόλος τού Βόλου μέ τή βιομηχανική. Είδικότερα. γιά τό Βόλο, προτείνονται Σχολές Βασικών "Επιστημών, 'Ανθρω- πιστικών 'Επιστημών. "Αρχιτεκτονικής. "Ιατρικής καί Μηχανι- κών Βιομηχανίας, μέσα άπό ένα σκεπτικό πού στηρίζεται στόν τριπλό ρόλο τού πανεπιστημίου όπως περιγράφηκε στά προηγού- μενα, δηλαδή τήν παραγωγή τεχνικά έκμεταλλεύσιμης γνώσης καί στελεχών, τήν άνάπτυξη τής πολιτιστικής κληρονομιάς τής πε- ριοχής καί τήν άνάπτυξη τής πολιτικής συνείδησης τών μελών τού πανεπιστημίου καί τού κοινωνικού του περιβάλλοντος. Τό ένδιαφέρον στήν πρόταση αύτή είναι ότι προτείνει ένα -44- πολυκεντρικό πανεπιστήμιο πού άπό τή μιά μεριά σχετίζεται μέ τήν βιομηχανία τής περιοχής ένώ, άπό τήν άλλη, χρησιμοποιεί, γιά μιά σειρά άπό κύριες δραστηριότητες, κτίσματα καί οίκό- πεδα πού σήμερα άνήκουν στόν ίστό τής πόλης τού Βόλου καί βρίσκονται κάτω από κρατική ή δημοτική διαχείριση. Τά κύρια χαρακτηριστικά τής πρότασης παρουσιάζονται στούς πίνακες 1 (χάρτης χρήσης γής), 2 (χάρτης διαθέσιμων κτισμάτων καί οίκοπέδων) καί 3 (πρόταση ρυθμιστικού γιά τό τμήμα τού πανεπιστήμιου πού έντάσσεται στήν πόλη τού Βόλου). "Αναδημοσιεύονται έδώ άπό τόν τόμο τών πρακτικών τής Τέταρ- της Συνάντησης τού Διεθνούς Συμποσίου τού Βόλου 1980. "Η πρόταση αύτή δείχνει ότι είναι δυνατή ή άμεση έγκα- τάσταση ένός πανεπιστημιακού πλέγματος στό Βόλο πού θά έχει στενή σχέση μέ τήν τοπική βιομηχανία καί. παράλληλα δέν θά είναι άποκομμένο άπό τίς δραστηριότητες τής πόλης χωρίς νάύ- ποβιβάζεται ή λειτουργικότητά του. μιά λειτουργικότητα πού έχει λανθασμένα ύπερτονιστεί στίς προτάσεις γιά τή δημιουρ- γίααύτόνομωνκαίδαπανηρώνς8…ρμ565 σέάλλεςέλληνικές πόλεις. 4π Συνοψίζοντας μερικά κεντρικά σημεία αύτής τής είσή- γησης, πιστεύουμε ότι πρέπει νά τονίσουμε. πρώτα, τήν πολλα- πλότητα τού πανεπιστήμιου καί τό άναντικατάστατό του στή πα- ραγωγή γνώσης καί στελεχών τής παραγωγής καί στήν άνάπτυξη τής πολιτικής κληρονομιάς καί τής πολιτικής συνείδησης τού κοινωνικού του περιβάλλοντος. Δεύτερο, στόν στρεβλό τρόπο μέ τόν όποίο τό μοντέλο αύτό λειτουργεί - ή καλύτερα, ύπολει- τουργεί - στήν "Ελλάδα καί στή σημασία πού έχει ή περιφερει- ακή άνάπτυξη πόλεων σάν τόν Βόλο. Τέλος. τρίτο στήν σημασία ένταξης τού πανεπιστημίου στόν ίστό τής πόλης, κρατώντας ό- μως, στά πλαίσια ένός πολυκεντρικού συστήματος, τή στενή συ- νάφεια μέ τήν τοπική βιομηχανία. ? ,; πιΜκΔι 1 !…"! ΧΡΗΣΗΣ Γ Η! και: απ… ι…Φ ια…" µα…"… "- - …… *… ,1 [Wu—“Cd gum m'I'HHIIM ||ΠΙΙΠ'Ν .… . will” ι… arming-nun οι ιιαιτιιΙνι … Η|Μι|ιΙΙ Ι"ΝΝΜΝ|& . |… ται. …ΙΙ|ΙΝ αν". ΙΙ.… . Μιας"! nun-“nun- urn :…Δ. πιο mini-Ali" PAULA"! µια"… …ΒΙΝΙΙΙΙ. now-u & Ο…" & … | … ΔΙΑΘΕΣ|ΜΩΝ ΚΠΣ…Τ… KAI σα…… / Ο ) nmAKA: 2 Ώ? ωΝ|Θ…ΆωΝ-' Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν N N .. .. - . - .… .. .. .. . u: co κι ο … > ο". Ν .. o 1.0 co \1 o ω & … Ν _. c: ιο 30. ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΠΙΝΑΚΑ 2 Ξενώνας Στ. Στούρνα στήν ΄Αλλη Μεριά Κτίσμα Γαλλίας καί Τοπάλη 'Αποθήκη Δ.Ε.Η. 'Εργοστάσιο καπνού Ματσάγγου Οίκόπεδο Καρτάλη καί Κοραή Καπναποθήκη Σπίρερ Τεχνικές σχολές στήν Νέα "Ιωνία Καπναποθήκη Νέας 'Ιωνίας Ματσάγγου Οίκόπεδο 'Ανθ. Γαζή καί Κ. Καρτάλη Κτίσμα στήν όδό "Ιωλκού 48-50 Κτίσμα Γ. Καρτάλη καί Σαρακηνού Κίτρινη "Αποθήκη "Εργοστάσιο ζημαρικών στήν Γ. Καρτάλη Καφενεία "Συνάντησις" καί Ακρόπολις" Οίκόπεδο στήν όδό Κασσαβέτη Οίκόπεδο στήν όδό Πολυμέρη Σχολή Μαθητευομένων μουσικών-ΚΤΕΥΛ-καταστ. έπίπλων Οίκόπεδο Τ.Ε.Ε. Καπναποθήκη Παπαστράτου Οίκόπεδο στήν όδό Λαρίσης Οίκόπεδο στήν όδό πρός τήν 'Αλλη Μεριά Οίκόπεδο στήν όδό 2ας Νοεμβρίου 'Εργοστάσιο ζημαρικών Παπαδιαμάντη-Βερνιδάκη Γαλλική Σχολή 'Εργοστ. πλακοποιίας στήν όδό Πολυμέρη Λαχαναγορά Οίκόπεδο στήν όδό Ρήγα Φεραίου Οίκόπεδο στό παλιό γήπεδο 'Ολυμπιακού Οίκόπεδο Δημητριάδος καί Φιλελλήνων Στρατόπεδο συν/χου Γεωργούλα .: Ψ:= ξ…€%&%%ΐΨΌ© Ο % ο & ο©άΟ θα? &… ..............…τ ΕΦΕΕ όπ%ά ) Ο Φ© άο©όΛν Φάσο 0%οΟ Ο & ΌΝΟΟ%&0 ΟΟΟΌΟΛνθ%Λν©ΛνΟ .? ένας & Ο» Μ2)>>)Κ4.ΧΣ >(Μ: :- 1<°22N4=n° MXmD-O . … | Β)"... 3.22::- ω 5. ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΣΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ Γ. Πίσχινας, Μηχανολόγος - Μηχανικός Περίληψη Στήν άρχή έξετάζονται καί άξιοποιούνται στατιστικάστοι- χεία άτυχημάτων. Στή συνέχεια άναπτύσσονται οί οίκονομικές έ- πιπτώσεις τών ατυχημάτων καί τέλος έξετάζονται ή έπιστημονι- κή πρόληψη τού άτυχήματος καί ό ρόλος τού μηχανικού. 1) ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τό πρόβλημα τής άσφαλείας τών έργαζομένων στή βιομηχα- νία είναι ένα άπό τά προβλήματα πού συνόδευσαν τήν ταχύτατη τεχνολογική καί βιομηχανική άνάπτυξη στήν έποχή μας. "Εχει ώστόσο άπασχολήσει κράτη καί κυβερνήσεις από πα- λαιότερα, άπό τήν έποχή τής βιομηχανικής έπανάστασης στή "Αγ- γλία καί έντεύθεν. Μέ τήν αύξηση τής μηχανοποίησης άρχισαν βαθμιαίανά πολ- λαπλασιάζονται καί τά έργατικά άτυχήματα. Στήν άρχήάπόπλευ- ράς κράτους καθιερώθηκαν όρισμένοι νόμοι καί κανόνες γιά τόν περιορισμό τών ώρών έργασίας καί τήν προστασία τών παιδιών. "Ετσι στήν 'Αγγλία τήν πλέον βιομηχανική τότε χώρα. έχουμε: Τό 1802 τήν άπαγόρευση τής νυχτερινής έργασίας καί τής ύπερβά- σεως τής 12ώρου έργασίας τών παιδιών. Τό 1819 τήν άπαγόρευ- ση άπασχολήσεως παιδιώνκάτωτών 9 έτώνκαίτήν καθιέρωση 12ώ- ρου έργασίας μεταξύ 9-16 έτών στή βιομηχανία βάμβακος. Στή Γερμανία: Τό 1833 τήν άσφάλιση άσθενείας, τό 1884 7ιι1.ιΠΗ I νωµι| α σπιση τ ς έβδομαδιαίας άναπαύσεως. Στήν "Ελλάδα: Τό 1911 καθιέρωση τής Κυριακής ώς άργίας, -50- τό 1915 τό νόμο περί έργατικών άτυχημάτων. "Ετσι περίπου ξε- κίνησε ή έργατική νομοθεσία καί παράλληλα άρχισαν νά τίθεν- ται καί οί κανόνες γιά τήν πρόληψη άτυχημάτων. Παρόλα αύτά καί μέχρι τού τέλους τού περασμένου αίώνα τό πρόβλημα τών άτυχημάτων καί τής σχέσεως γενικά τού άνθρώ- που μέ τήν μηχανή δέν είχε άντιμετωπισθεί έπιστημονικά. "Η σκέψις ήταν στραμμένη άποκλειστικά σχεδόν στήν μηχανή, ό δέ άνθρωπος έπρεπε νά προσαρμοσθή σ'αύτήν πολλώ μάλλον αύξανο- μένου τού κατασκευαστικού κόστους καί τής πολυπλοκότητος τών μηχανών καί τών άπαιτήσεων γιά άπόδοση. ΄Ετσι συνέβαινε συ- χνά, ένα σφάλμα,παράλειψη,άμέλειακλπ. προερχόμενες άπό τόν άνθρωπο νά έχει σάν άμεσο άποτέλεσμα τό άτύχημα. "Η διαπίστωση αύτή έθεσε τούς ύπεύΘυνουςένώπιοντών εύ- θυνών των καί ύποχρεώσεών των. 'Από τα πρώτα μέτρα πού έφαρ- μόσθηκαν άναφέρομε τόν έπαγγελματικό προσανατολισμό. τήν έπι- λογή τού πάσης φύσεως προσωπικού, τή δημιουργία κέντρων έκ- παιδεύσεως κλπ. Στην έποχή μας ή άνάπτυξη τής τεχνικής είναι τόσο άλμα- τώδης, ώστε βάζει καινούργιους όρους στή ζωή τού ανθρώπου καί γενικά προβλήματα προσαρμογής τών έργαζομένων μέ τά μηχανή- ματα, άλλά καί τών μηχανημάτων μέ τούς άνθρώπους. Συνεχώς περισσότεροι άνθρωποι άπασχολούνται στή βιομη- χανία καί συνεχώς καινούργια μέτωπα κινδύνων άνοίγονται π.χ. άκτινοβολία στίς έφαρμογές τής πυρηνικής ένέργειας. ΨΙάπό- τομή αύτή πρόοδος τού 200υ αίώνα θά είχε σάν συνέπεια τήν ταχύτατη φθορά τού έργατικού δυναμικού άπό τήκ|αύξηση τών συ- νεπειών τού έπαγγελματικού κινδύνου άν δέν λαμβάνονταν άπό τίς τεχνολογικά προηγμένες χώρες μέτρα προσαρμογής. Συνεχώς έκδίδονται καί κυκλοφορούν όδηγίες γιά τό άσφα- λώς ζήν, άσφαλώς κυκλοφορείν καί έργάζεσθαι. Καμμιά παραγωγική διαδικασία δέν θεωρείται πλήρης. άν δέν συνοδεύεται άπό όδηγίες σωστής χρήσεως μηχανημάτων πού έμ ii * i“ ει.μµιιι.ικ,ιι σφαλείας. Θά παραθέσουμε τώρα όρισμένα στοιχεία πού δείχνουν τό μέγεθος τού προβλήματος. -51- ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 'Αντλούµε άπό μιά μελέτη τού ΙΚΑ γιά τα έργατικά άτυχή- ματα μεταλλείων τής ΄Ελλάδος κατά τή διετία 77 - 78. Τέτοιες μελέτες γίνονται έδώ καί 12 χρόνια άπό τό ΙΚΑ. Τα δεδομένα είναι ταξινομημένα κατά δύο τρόπους. 1. Κατανομή καθ'όμάδες ήλικιών: Στά χρόνια 1974-78 έμ- φανίζεται μέγιστο στή πενταετία 25-29 άπό μετατόπιση κατάμία πενταετία πρός νεώτερες ήλικίες έν σχέσει μέ τήν τριετία 1971-73. Τούτο πιθανώς όφείλεται στήν αύξηση τής μεταλλευτι- κής δραστηριότητας καί στήν τροπή τών νεωτέρων έργαζομένων στή μεταλλευτική δραστηριότητα. Τα 3/4 τών έργατικών άτυχημάτων παρατηρούνται στήν ήλι- κία 20-49 γιά τό 77 καί 78. 2. Τριμηνιαία κατανομή: Τά περισσότερα άριθμητικώς άτυ- χήματα παρατηρήθηκαν στό AZ τρίμηνο τού 1977 καί ΔΣ τρίμηνο 1978. 'O δέ άριθμός τών ήμεραργιών έμφανίζει τό μέγιστο κατ" έτος στά άντίστοιχα τρίμηνα πού παρατηρούνται καί τά περισ- σότερα άτυχήματα. 3. Κατανομή κατά βάρδια: Τά περισσότερα άτυχήματα παρα- τηρούνται στήν πρωϊνή βάρδια μέ ποσοστό 74,70% γιά τό 77 καί 74,22% γιά τό 78. Καί τά λιγότερα στή βραδυνή βάρδια μέ άν- τίστοιχα ποσοστά 2,12% καί 2,61%. Τούτο όχι γιατί τό πιό έπικίνδυνο ώράριο είναι τό πρωί- νό, άλλά κυρίως γιατί τό ποσοστό τών έπιχειρήσεων πού έχουν δύο βάρδιες είναι μικρό καί αύτών πού έχουν 3, άκόμη μικρό- τερο. 4. Κατανομή κατ"αίτιο: Στό αίτιο πτώσεως όφείλεταιό με- γαλύτερος άριθμός άτυχημάτων μέ ποσοστό 60% γιά τό 1977 καί 67% γιά τό 1978, καί πιό συγκεκριμένα: α) Πτώση άντικειμένων: πρώτο μέ συχνότητα 32,74% καί 35,63% γιά τό 1977 καί 78 άντίστοιχα. β) Πτώση ατόμων: δεύτερο μέ ποσοστό 18,19% καί 20,12%. γ) Πτώση πετρώματος ή μεταλλεύματος: πέμπτο μέ ποσοστά 8,12% καί 11.41% γιά τά δύο χρόνια. "Η πτώση αύτή παρουσιά- ζει ίδιαίτερο ένδιαφέρον σάν αίτιο, πρώτο λόγω τής σοβαρότη- τάς της, καί δεύτερο διότι άποτελεί κατ"έξοχήπροληπτόαίτιο. -52- δ) Τά "έργαλεία" π.χ. κρουστικά άερόσφυρα: τρίτο αίτιο σέ ποσοστό τό 77 μέ 15.50 % καί τέταρτο τό 78 μέ 11,67%. ε) "Μεταφορές" όπως κλωβοί. σαγόνια. συρματόσχοινα,ένα- έριοι σιδηρόδρομοι: τέταρτο αίτιο τό 77 μέ 13,71% καί τρίτο μέ 13,07% τό 78. στ) "Μηχανήματα" όπως π.χ. γεωτρύπανα. βαρούλκα: έκτο μέ ποσοστό 6,77% καί 6.01% γιά τά δύο χρόνια. ζ) ""Εκρήξεις'Η τελευταία θέση όπως καί κατά τήν προηγού- μενη έξαετία μέ ποσοστό 1.5% γιά τό 1977 καί 0,96 % γιά τό 1978. η) Τά "πολλαπλά" περιστατικά μέ συνδυασμούς περισσοτέ- ρων αίτίων καλύπτουν ποσοστό 3.45% γιά τό 77 καί 0.96%τό 76. 5. Κατανομή κατά τρσυμστισθεϊσσ μοίρα: Τα άκρα άποτε- λούν όπως καί κατά έξαετία 1971-76 τήν συχνότερη έντόπιση μέ ποσοστό γύρω άπό 70% γιά τό 1977 καί 1978. Στά άνω άκρα δέ έντοπίζεται ποσοστό πάνω άπό 40% τούσυ- νόλου τών άτυχημάτων. ΄Η διαπίστωση αύτή άποτελεί τόσο θετι- κή ένδειξη πού πλησιάζει τά όρια τής άποδείξεως ότιπεριφρο- νούνται τά στοιχειώδη μέτρα άτομικής προστασίας. Τά άτυχήματα πού έντοπίζονται στήν κεφαλή καί στά μάτια άντιστοιχούν μέ ποσοστό 8.88% καί 6.94% γιά τό 1977 καί σέ ηύξημένα ποσοστά 11,24% καί 7,06% τό 1978. Καί αύτή ή διαπί- στωση είναι άνησυχητική γιατί άποτελεί σχεδόν άπόδειξη, ότι περιφρονούνται τά στοιχειώδη μέτρα άτομικής προστασίας. 'Ο πίνακας πού άκολουθεί δίδει μιά σαφή είκόναβάσειοί- κονομικών κριτηρίων τού πόσο στοίχισαν τά άτυχήματα στήν δε- καετία 1956-1965. Στίς Η.Π.Α. τό 1ο έξάμηνο τού 1971: "Ατυχήματα καί έπαγγελματικές άσθένεις 3.100.000 Θάνατοι 4.300 Ποσοστό έργατών άνίκανων γιά δουλειά 12,1% "Εργάσιμες μέρες πού χάθηκαν 12.200.000 "Εργάσιμα χρόνια πού χάθηκαν 50.000 50.000 χρόνια έργάσιμα χάθηκαν σ'ένα ήμερολογιακό έξάμηνο. "Ενα μέγεθος πού πρέπει νά άντιμετωπισθεί μέ πολύ με- γάλη σοβαρότητα, καί δέν άφήνει περιθώρια γιά παρερμηνείες. -53- 'Ατυχήματα 1956-1965 "Ετος 'Απώλειες 'Ερνατο- Δαπάνες έπιδοτή- "Αριθµός θάνατοι ημερών τήσεως άτυχημ. 1956 729.448 18.092.967 32.331 9 1957 797.190 21.216.144 33.219 21 1958 791.151 22.300.345 34.382 26 1959 778.490 22.524.803 32.358 6 1960 835.370 22.248.357 36.768 - 1961 —950:U96 37.005.110 42.422 27 1962 1.054.865 45.870.746 42.469 71 1964 1.183.276 51.705.344 47.824 52 1969 1.234.113 59.532.084 50.477 53 ΙΙ)'Επιπτώσεις Σ"αύτό τό σημείο είναι σκόπιμη μιά σύντομη άνάλυση τών έπιπτώσεων τού έργατικού ατυχήματος ώστε νάφανεί πιό καθαρά τό μέγεθος τού προβλήματος πού αύτό δημιουργεί. Τά έργατικά άτυχήματα έχουν οίκονομικές έπιπτώσεις καί προσβάλλουν τήν έννοια καί άξία "άνθρωπος", μέ κύρια δυσμενή άποτελέσματα ά- πό τήν δεύτερη πλευρά ψυχολογικής καί κοινωνικής φύσεως. Κατά μέσο όρο τό άμεσο κόστος τού κάθε άτυχήματος (μέ τιμές ήμερομισθίου 1978) άνέρχεται σέ 30.000 δρχ. περίπου μέ άπώλεια χρόνου έργασίας 12 ώρών. ΄Αλλά δέν είναι μόνον αύτό. ΄Αν ύπολογίσουμε καί τό έμ- μεσο κόστος τότε άνεβαίνουμε πολύ πιό ψηλά. Νά καί οί παρά- γοντες τού έμμεσου κόστους. Διακοπή έργασίας άλλων έργαζομέ- νων (περιέργεια. συμπάθεια, προσπάθεια παροχής πρώτων βοη- θειών κλπ), άπώλεια χρόνου διευθυντών, προϊσταμένων κλπ. έμ- μεσο κόστος λόγω τής έργασίας πού δέν μπόρεσε νά φέρει είς πέρας 6 τραυματίας. μερική διαρκής άναπηρία τού έργαζομένου, κόστος γιά τήν έλαττωματική παραγωγή λόγω τώνψυχολογικώνσυ- νεπειών πού έπέφερε τό άτύχημα, έπιπτώσεις στίς δημόσιες σχέ- σεις τής έταιρείας. "Η πρόληψη τού άτυχήματος λοιπόν, έκτός τού ότι είναι μιά προσπάθεια νομικά καί ήθικά έπιβεβλημένη, είναι άναμφισ- βήτητο ότι συμφέρει οίκονομικά τόν έργοδότη καί τόν έργαζό- ΕΡΓΑΤΙΚΑ ΗΛΕΚΤΡΙΚΑ ΑΤΥΧΗΜΑΤΑ ΕΤΩΝ 1970 - 1978 ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΣΥΝΟΛΙΚ0 ΑΡΙΘΜΟ ΑΤΥΧΗΜΑΤΩΝ ΣΥΝΟΛΙΚ0Σ Α Ι Τ 1 A ΣΧΕΣΗ ΗΛΛΕΚΤΡΙΚΩΝ ATYXHM- ΑΡΙΘΜΟΣ πΡΟΣ τΑ ATYXHMATA ATYXHMATQN ΔΙΑΦΟΡΑ ΗΛΕΚΤΡΙΚΑ Ano ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΑΙτΙΕΣ ΠΡΟΣΚΑΙΡ0Υ ΚΑΙ ΔΙΑΡκ0γΣ 5.270 5.231 39 0,74 % ANIKANOTHTOZ 0ΑΝΑΤΗ00ΡΑ 99 76 23 23 % Σ γ Ν ο Α ο N 5.369 5.307 62 1 z ΑΝΑΛΥΣΗ ΗΛΕΚΤΡΙΚΩΝ A T Y X11M A Τ 0 N ΑΡΙΘΜΟΣ ΠΛΗΓΕΝΤΕΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΜΗΜΑΤΑ ΕΓΚ/ΣΕΩΝ ΤΡΟΠΟΣ ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑ ΗΛΕΚΤΡΙ- οπογ ΣγΝΕΒΗΣΑΝ πΔΗ=ΕρΣ ΑΠΑΣΧ0Λ0ΥΜ. ΚΛΑΔΟΣ κΩΝ ATY- ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚ. ΘΑΝΑ- ΠΡΟΣΚ. XHMATQN ΤΗ00ΡΑ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΕΣ MHXANH- ENAEP. Ano ΡΟΗ Απο HAEK- EPrA- AIAPK. ΑΣΟΑΛ0- ΜΑΤΑ ΑΤΟΤ0Ι PEYMAT. BOATA- TPO- TOTE— ANIKAN. ΔΙΑΚΟΠΤ. IKO 1030 fEXN. XNIK. ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ , ΕΡΤ0ΣτΑΣΙΑκΕΣ 35 35 10 25 17 16 2 16 19 19 16 0Ικ0Δ0ΜΕΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ 27 27 13 14 6 6 15 23 4 8 19 SYNOAON 62 62 23 39 23 22 17 39 23 27 35 -55- μενο. ΙΙΙ) Πρόληψη 1. Κατ'άρχήν άντιμετώπιση τού θέματος Μιά σωστή έκστρατεία κατά τών άτυχημάτων πρέπει νά ξε- κινήσειάπότόνόρισμότού τίείναιάτύχημα,νά προχωρήσει σέ ά- νάλυση τών αίτίωνκαίτώνοίκονομικών,κοινωνικών κλπ. έπιπτώ- σεων τών άτυχημάτων γιά νάκαταλήξειστίς σωστές ένέργειεςάν- τιμετωπίσεως αύτών. Σάν συμβολή σ'αύτό θά άναλύσωμε στή συνέχεια τόν όρο ά- τύχημα. τίς αίτίες του καί τό ρόλο τής προλήψεως. Σύμφωνα μέ τό άρθρο 8 παρ. 4 τού Α.Ν. 1846/1951, "Περί κοινωνικών άσφαλίσεων" ώς άτύχημα νοέίται τό έν τή έργασίαή έξ άφορμής ταύτης βίαιον συμβάν καί τήν έπαγγελµατικήν άσθέ- νειαν. Τά άτυχήματα τής έργασίας είναι άπόρροιατριώνπαραγόν- των. Τού παράγοντος άνθρωπος, τού παράγοντος ύλικόν καί τού παράγοντος τυχαίο συμβάν. Μέ τόν παράγοντα άνθρωπος νοείται άμέλεια κατά τήν έργασία, μέ τόν παράγοντα ύλικόννοείταικα- κή συντήρηση ύλικού ή έλλείψεις προερχόμενες άπό άρχική πλημ- μελή έγκατάσταση οί όποίες έπιδρούν άμεσα στή σωματική άκε- ραιότητα καί ύγεία τού άπασχολουμένου προσωπικού. ΄Η διάτα- ξη τού φωτισμού, τών διαδρόμων, τών κλιμάκων στό σύστημα με- τάδοσης κινητήριας δύναμης, ό άερισμός, ή άπαγωγή καί πολλοί άλλοι παράγοντες τής άρχικής έγκατάστασης ένός βιομηχανικού καταστήματος είναι αίτίες πού έπιδρούν καλά ή άσχημα στούς όρους έργασίας τού άπασχολούμενου προσωπικού, άνάλογα μέ τήν τελειότητά τους. Γι"αύτό έπιβάλλεται στούς τεχνικούς διευ- θυντές τών έπιχειρήσεων να τηρούν τούς όρους αύτούς κατά τήν άρχική έγκατάσταση σύμφωνα μέ τίς διατάξεις τών νόμων γιατί έκ τών ύστέρων δέν είναι εύκολη ή τροποποίηση. "Εδώ καί δεκάδες χρόνια στίς τεχνολογικά προηγμένες χώ- ρες γίνεται λεπτομερής καί έξονυχιστική στατιστική άνάλυση τών αίτίων τών άτυχημάτων. Τά άποτελέσματα είναι έντυπωσια- κά. - Τό 88% περίπου τών άτυχημάτων στη βιομηχανία όφείλε- ται σέ άπερίσκεπτες ένέργειες τού έργαζόμενου. -56- - Τό 10% περίπου σέ άνασφαλείς συνθήκες έργασίας καί - Τό 2% μόνο σέ συνθήκες πού δέν είναι δυνατόν νά προ- βλεφθούν. Τό 88% λοιπόν τών άτυχημάτων όφείλεται στήν άνθρώπινη συμπεριφορά. Καί τό πιό σημαντικό: Μόνο τό 2% όφείλεται σέ παράγοντες πού δέν είναι δυνατόν νά προβλεφθούν. Πράγματι είναι πολύ άπίθανο νά συμβή άτύχημα έντελώς ά- προσδόκητα, όπως πολλοί ίσχυρίζονται γιά πολλά συμβάντα. Μό- νο καθυστερημένα, ύπανάπτυκτα καί μή ίκανά στή δουλειά τους άτομα πού δέχονται μοιρολατρικά τό κάθε άπρόοπτο συμβάν μπο- ρούν νά έπικαλούνται τή δικαιολογία τής κακιάς ώρας. Συμβάν- τα πού πραγματικά είναι αδύνατο νά προβλεφθούν από τόν άνθρω- πο είναι οί σεισμοί, οί κεραυνοί, οί πλημμύρες καί τά παρό- μοια. Είναι φανερός λοιπόν άπό τά πιό πάνω. ό ρόλος καί ή ση- μασία τής προλήψεως. ΙΙΙ. 2. "Επιστημονική πρόληψη. "Ερνονομία. 'Ο ρόλος τού μη- χσνικού. Στό καθαρά τεχνικό μέρος τής προλήψεως, πρωτοστατεί ό μηχανικός. Θέματα όπως τα τής μεταφοράς διά μηχανοκινήτων μέ- σων. άνυψώσεως βαρών μέ βαρούλκα, γερανούς κλπ. τής έκμεταλ- λεύσεως τών δυνατοτήτων τού ήλεκτρικού ρεύματος. τών συγκολ- λήσεων, έφαρμογών πυρηνικής ένέργειας. παρασκευών διακινήσε- ων καί χρήσεων χημικών ούσιών. δοκιμών έργων μηχανολογικών καί ήλεκτρολογικών έργασιών σέ βιομηχανίες έκρηκτικών ύλών, καί ύγραερίων μέχρι ύαλουργείων καί κλωστούφαντουργείων κα- λούν τόν μηχανικό νά τά διαχειρισΘή μέ τόν πλέον άσφαλή τρό- πο. Τό σλόγκαν ”6 σωστός τρόπος έργασίας είναι καί ό άσφα- λής" άποκτά σ"αύτή τήν πλευρά τού θέματος βασική σημασία.Εί- ναι κάτι πού κανείς δέν πρέπει νά ξεχνά καί πρώτος-πρώτος ό : ι..." ,… unv- ." 'Η έπιστήμη όμως ή όποία μέ κέντρο κατ"έξοχήντόκ1άνθρω- πο,άσχολείταιμέ πάπροβλήματατής έργασίας, μέάναφορά σέ άνα- τομικούς,φυσιολονικούς,ψυχολογικούςκαίκοινωνικούς παράγον- -57- τες είναι ή έργονομία. Είναι αύτή πού έρευνά τό θέματήςάρ- μονικής προσαρμογής τού άνθρώπου στό περιβάλλον τής έργασίας του. … . Θέ περιγράψουμε κατωτέρω τή δομή τής έργονομίας σάν έ- πιστήμης μέ ίδιαίτερη άναφορά σέ ότι έχει σχέση μέ τά άτυχή- ματα. α) 'Εργονομία.καί φυσιολογία ΄Ο σχεδιασμός τών μηχανημάτων καί τών τρόπων πού Θάχρη- σιμοποιεί τό σώμα του ό έργάτης γιά τήν έκτέλεση τών διαφό- ρων έργασιών γίνεται μέ βάση τίςάρχές τής φυσιολογίας. Γιά διευκόλυνση ή έργονομία μάς παρέχει σέ πίνακες τήν κατανάλω- ση ένέργειας σέ θερμίδες/ώρα σέ σχέση μέ τή θέση τού σώματος ή τό είδος τής έργασίας. β) Τό σύστημα άνθρώπου-μηχανής ΄Ο άνθρωπος καί ή μηχανή άποτελούν ένα σύστημα καί άν- ταλλάσουν πληροφορίες έτσι: 81) Στόν τομέα λήψεως πληροφοριών ύπό τού άνθρώπου1)έρ- γονομία μάς παρέχει κανόνες σχετικά μέ τό χρώμα, τήν λαμπρό- τητα καί τή θέση σέ σχέση μέ τό μάτι τού χειριστή τών φωτει- νών σημάτων. "Οσον άφορά τίς ποσοτικές ένδείξεις μέ δείκτες έχει σημασία ή μορφή τής κλίμακος ένδείξεως, τό πλήθος τών ύποδιαιρέσεων, ή τοποθέτηση καί διαρύθμιση τών ποσοτικών με- τρητών. β2) "Οσον άφορά τήν άπάντηση τού χειριστή (έπέμβαση έπί τής μηχανής). "Η μελέτη έδώ συνίσταται στή μελέτη τών μοχλών πενταλί- ων,διακοπτώνκλπ., μέ τά όποία γίνεται ή απάντηση τού χειρι- στή, βάσει τών άπαιτήσεων τής έργασίας καί τών βιολογικών ί- κανοτήτων τού άνθρώπινου σώματος. ΄Υπάρχουν πίνακες πού βα- θμολογούν τούς διάφορους τύπους συστημάτων έπεμβάσεως (στρό- φαλοι, πηδάλια, πόμολα, μοχλοί κλπ) ώς πρός τήν ταχύτητα, ά- κρίβεια καί δύναμη τής έπεμβάσεως καί τής κινήσεως."Επίσηςή Θέση τής έργασίας διαρύθμίζεται ώστε ή σχέση τού άνθρώπινου σώματος νά μήν είναι ούτε πολύ άναπαυτική, ούτε πολύ κουρα- στική, καί τά άντικείμενα νά βρίσκονται γύρω άπό μιά εύνοί- 1 ι 1 ΚΠ αποσταση. 'Εάν δέν τηρηθούν οί κανόνες τής σχέσεως τούάνθρώπουμέ -58- τή μηχανή, τότε μπορεί άπό μία καί άνάγνωση ένδείξεως ή άπό μία λανθασμένη ή άργή έπέμβαση στή μηχανή, ή άπό σωματική κό- πωση τού χειριστή νά έχουμε βαρειές συνέπειες. γ) 'Η έργονομία έξετάζει έπίσης καί τό περιβάλλον τής έργασίας διότι τούτο έπιδρά έπί τού συστήματος άνθρώπου-μη- χανής καί κυρίως μέ τρείς παράγοντες: 1. θερμοκρασία, 2 φω- τισμός, 3. θόρυβος καί δονήσεις. γ1) Θερμοκρασία. Στή χώρα μας είναι πιό έντονο τό πρό- βλημα άπό ύψηλή θερμοκρασία παρά ένα έντονο ψύχος. "Εχει ά- ποδειχθή ότι όσο πιό ύψηλή είναι ή θερμοκρασία τόσο πιό με- γάλος είναι 6 άριθμός τών έργατικών άτυχημάτων. Γι΄ αύτούς τούς λόγους ή βελτίωση τής θερμοκρασίας μέσα στό έργοστάσιο πρέπει νά είναι μιά από τίς βασικότερες έπιδιώξεις μας. "Η έργονομία μάς παρέχει μεθόδους εύρέσεως τής έπιδρά- σεως τής θερμοκρασίας τού περιβάλλοντος στόν έργαζόμενο. "Ε- να βασικό μέγεθος είναι ή δραστική θερμοκρασία πού περιλαμ- βάνει θερμοκρασία ξηρού θερμομέτρου, ύγρασία καί ταχύτητα ά- έρος καί βρίσκεται άπό είδικά νομογραφήματα συναρτήσει τών τριών αύτών μεγεθών. "Από τή δραστική θερμοκρασίακαί τήν κα- τανάλωση ένέργειας βρίσκεται άπό άλλα γραφήματα ήποσότηταί- δρώτα σέ 1/4ωρο. Τούτη δέν πρέπει νά ύπερβαίνει ένα μέγιστο 2.51/4ωρο, διότι έχει όλέθριες συνέπειες στήν ύγεία καί τήν παραγωγικότητα τού έργαζομένου. γ2) Φωτισμός. 'Ο καλός φωτισμός βοηθά στήν γρήγορη άν- τίληψη καί εύρεση τών άντικειμένων κατά τήν έργασία άλλά καί έλαττώνει σημαντικά τόν άριθμό τών άτυχημάτων. "Εχει άποδει- χθή ότι τά έργατικά άτυχήματα ένός έργοστασίου κατασκευής μη- χανών έλαττώνονται κατά 20% όταν ό φωτισμός αύξάνεται άπό 65 σέ 170 LUX. ME μιά μικρή προσπάθεια στό θέμα τού φωτισμού, μπορεί νά βελτιώσει σημαντικά μιά άσχημη κατάσταση. 'Ο φωτισμός συνίσταται στόν φυσικό πού είναι ό ίδανικός καί στό τεχνητό πού πρέπει …άσυμπληρώνει τόν φυσικό μέ φάσμα χρωμάτων παραπλήσιο τού φυσικού, μέ ένταση άνάλογη μέ τή φύ- ση τής έργασίας καί τή λαμπρότητα άντικειμένων έντός τού πε- δίου όράσεως όσο τό δυνατόν όμοιόμορφη. γ3) θόρυβος καί δονήσεις Οί σύγχρονες βιομηχανίες έχουν 20% περισσότεροθόρυβοά- -5g_ πό έκείνες τού παλαιού τύπου λόγω τών συγχρόνων μηχανών τών μεγάλων ταχυτήτων καί άποδόσεων. Θόρυβοι πάνω άπό 90 DB 6n- μιουργούν ένοχλήσεις πού έκτείνονται άνάλογα μέ τήνέντασηά- πό δυσφορία μέχρι πόνο. "Επί πλέον ή έπί πολλά έτη έργασία σέ θορυβώδες περιβάλλον μπορεί νά δημιουργήσει σέ εύαίσθητα άτομα ύποακουσία ή καί κόπωση λόγω βλάβης τού άκουστικού νεύ- ρου. Μόνο θόρυβοι κάτω άπό 70 DB unopofiv*wi0&wpneofiv άνετοι. "Αλλες έπιδράσεις τού θορύβου είναι στήν συνεννόηση δύο άνθρώπων διά όμιλίας, στήν άκουστική διάγνωση μιάς μηχανής, στή δυνατότητα έπαγρυπνήσεως καί προσοχής. Είναι δέ φανερή ή σημασία όλων αύτών τών παραγόντων γιά τήν άσφαλή λειτουργία καί έργασία. "Εχει έπομένως μεγάλη ση- μασία ή μείωση τού θορύβου στά έργοστάσια άκόμα καί μέ μεγά- λη δαπάνη. Τό ίδιο ίσχύει καί γιά τίς δονήσεις στίς όποίες έπίσης είναι πολύ εύαίσθητος 6 άνθρώπινος όργανισμός μέ μυα- λγίες, ύπέρταση, έλάττωση όράσεως κλπ. 6) ΄Ωράρια καί βάρδιες έργασίας "Η δυνατότητα γιά άπόδοση ένός άνθρώπου μεταβάλλεταικα- τά τή διάρκεια τής ήμέρας έπηρεαζόμενη άπό άντίστοιχη μετα- βολή διαφόρων βιολογικών σταθερών όπως θερμοκρασία σώματος, άρτηριακή πίεση, σίδηρος τού αίματος κ.ά. τών όποίων ή αίτία είναι άγνωστη. Οί παρατηρήσεις έδειξαν ότι τό χειρότερο ώράριο γιά έρ- γασία είναι τό νυκτερινό. "Επειδή όμως πολλές έπιχειρήσεις δουλεύουν νύκτα-μέρα γιά νά άποσβέσουν γρήγορα τίςμεγάλεςέ- πενδύσεις άναγκαστικά θά ύπάρχει νυκτερινή βάρδια. ΄Υπάρχουν συστήματα άλλανής βάρδιας άνά έβδομάδα, άνά 150ήμερο, άνά έ- τος. 'Η έβδομαδιαία άλλαγή είναι γρήγορη καίταλαιπωρείται 6 όργανισμός γιά νά προσαρμόζεται συνεχώς. 'Η μηνιαία βλάπτει τήν οίκογενειακή καί κοινωνική ζωή τού έργαζόμενου."Ετσι κα- λύτερη φαίνεται νά είναι ή άνά 15θήμερο άλλαγή βάρδιας. Αύτάείναιτάβασικότεραπροβλήματαπούδιερευνείήέργονο- μία. "Υπάρχουν καί πολλά άλλα πού άπαιτούν συνεργασία βιολόγων, κοινωνιολόγων, ψυχολόγων. Δώσαμε μιά ίδέα τού πόσο πολύτιμο έρ- γαλείο1&ποτελεί γιά τόν μηχανικό όργανωτή τής έργασίας1€έργονο- μία,γιά*…&καταστήσει'τΜ;συνθήκες έργασίας άνθρωπινότερες ά- σφαλέστερες, παραγωγικότερες. -60- Ιν. 'Ανασκόπηση σημερινής καταστάσεως, προτάσεις Στά προηγούμενα θέσαμε τό πρόβλημα: έργατικά άτύχημαστή έποχή μας, μέ άναφορά στό ίστορικό του, περιγράψαμε, τίς οίκο- νομικοκοινωνικές έπιπτώσεις, διερευνήσαμε τό θέμα "πρόληψη". Τίθεται τώρα τό θέμα τής λήψεως συγκεκριμένων μέτρων. Στή χώρα μας καταβάλλεται άξιόλογη προσπάθεια γιά τή μείωση τών άτυχημάτων άπό διάφορα ύπουργεία π.χ. "Εργασίας, Βιομη- χανίας, Δημοσίων "Εργων, "Εμπορικής Ναυτιλίας."Υγιεινήςκλπ. Δημόσιες ΄Επιχειρήσεις π.χ. ΔΕΗ. 'Οργανισμούς π.χ. ΟΛΠ, καί "Επιμελητήρια π.χ. ΤΕΕ, προσπάθεια πού άντικατοπτρίζεται στούς διάφορους κανονισμούς καί νομοσχέδια πού έκδίδονται. 'Επίσης καί φορείς ίδιωτικής πρωτοβουλίας έργάζονται πα- ράλληλα γιά τήν καταπολέμηση τών άτυχημάτων. ΄Ο "Οργανισμός Προλήψεως 'Ατυχημάτων. οί Σύλλογοι τών τεχνικών, τό Ε Α Κ Ε- Π Α, οί βιομηχανίες με ύπομνήματα, ύποδείξεις, σεμινάρια έπι- τελούν σημαντικό έργο. "Υπάρχουν δελτία άτυχημάτων τού ΙΚΑ πού συμπληρώνονται βάσει πληροφοριών άπό άντίστοιχα δελτία τών έταιριών. 'Οργανώνεται κάθε χρόνο στή Θεσσαλονίκη συμπόσιο γιά τή πρόληψη τών άτυχημάτων καί τήν πυρασφάλεια στή βιομηχανία, ύ- πό τήν αίγίδα τού Συνδέσμου Βιομηχάνων Βορείου "Ελλάδος. Πέ- ρυσι έγινε τόν 'Ιούνιο 1979. Στίς όμιλίες συμπεριλαμβάνονταν τά θέματα: Σύγχρονη Τεχνική Πυρανιχνεύσεως. "Ο Ε.Κ.ΠΥ. καίτά συμβαίνοντα στήν πράξη. Πρόληψη πυρκαίών καί πυρασφάλεια στίς βιομηχανικές έγκαταστάσεις.'Οργάνωση πυροπροστασίας στή βιομηχανία. Συμπεράσματα έκ τής έφαρμογής τού Ε.Κ.ΠΥ καί πι- θανές έπιδιώξεις σ"αύτόν έκ τής έντάξεως τής 'Ελλάδος στήν Ε.Ο.Κ. Στό έργοστάσιο τσιμέντων "ΟΛΥΜΠΟΣ" Βόλου έχεικαθιερωΘεί ύπεύθυνος άσφαλείας ό όποίος συντονίζει τίς προσπάθειες τών ύπευΘύνων μηχανικών τών τμημάτων μέ όργάνωση καί παρακολού- θηση έφαρμογής μέτρων άσφαλείας. ύποδείξεις έλλείψεων καί σφαλμάτων, έπισήμανση άτυχών περιστατικών. 'Ο είδικός κανονισμός πυρασφάλείας τού ΟΛΥΜΠΟΥ μέ βάση άμερικανικά πρότυπα περιλαμβάνει: 1) Κατάλογο κτιρίων καί μηχανημάτων της κάθε ύπο προστα- σία έγκαταστάσεως. -6]- 2) Πίνακες τοποθετημένων πυροσβεστήρων άνά θέση καί μη- χάνημα. 3) 'Ομάδα πυρασφάλείας 4) Καθήκοντα καί έκπαίδευση προσωπικού. Βασικές άρχές γιά τήν πυρασφάλεια είναι ότιπρέπειΙ1πυρ- καϊά νά προλαμβάνεται στήν άρχή της, καί όλο τό προσωπικόνά είναι έκπαιδευμένο στή χρήση τών πυροσβεστικών μέσων, πράγµα- τα πού άλληλοεξαρτώνται. Πέρα άπό όλα αύτά τό πρόβλημα "άτυχήματα" στήν "Ελλάδα παραμένει σέ τόση ένταση πού πρέπει νά ληφθή σειρά όλόκληρη άπό μέτρα άντιμετωπίσεως. 'Αναφέρομε ένδεικτικά όρισμένα άπό αύτά. 1. Γενίκευση καί βελτίωση τών δελτίων άτυχημάτωνώστενά περιλαμβάνουν όλες τίς άπαραίτητες πληροφορίες γιά τό άτύχη- μα, σύνταξη όδηγιών γιά την όρθή συμπλήρωσή τους καί σχεδία- ση δελτίων καταλλήλων γιά μηχανογραφική έπεξεργασία. 2. 'Υπολογισμόςδιαφόρωνδεικτώνόπως δείκτηςσοβαρότητας συχνότητας κλπ. Δείκτης συχνότητας ΔΣ= Αριθμ. ατυχ. χ 106 Πραγμ. ΩΡ."Εργασίας Δείκτης σοβαρότητας Δ B : άπολ. μέρες έργασίας Χ 1000 πραγμ. ΩΡ έργασίας 3. Λεπτομερειακή μελέτη κατόπιν έπιλογής όρισμένων άτυ- χημάτων. 4. "Αναλογισμός κόστους μέ διάφορα στοιχεία τής παραγω- γικής διαδικασίας όπως π.χ. όγκος ή βάρος προϊόντος, δαπάνη ένέργειας κλπ. 5. "Υπολογισμός άμέσου ή έμμέσου κόστους άτυχήματος 6. Διαμόρφωση κυμαινομένων άσφαλίστρων 7. 'Ορισμός έννοιολογικού περιεχομένου έργασιολογικών είδικοτήτων σύμφωνα μέ διεθνείς προδιαγραφές 8. Καθιέρωση θεσμού ίατρού έργασίας καί μηχανικού άσφα- λείας σέ αύτόνομη ή γεωγραφική βάση. 9. Δημιουργία έπιτροπών ύγιεινής καί άσφαλείας. 10. "Ενημέρωση ή διαπαιδαγώγηση έργοδοτών καί έργατικού δυναμικού γύρω άπό τά αίτια καί τίς έπιπτώσεις τού έργατικού άτυχήματος. .ΙΣ- * -62- 11. Δημιουργία βιβλιοθήκης ύγιεινής καί άσφαλείας τής έργασίας. 12. Διδασκαλία μαθήματος προλήψεως άτυχημάτων στίς τε- χνικές τουλάχιστον σχολές όλων τών βαθμίδων. 13. "Αναθεώρηση καί έκσυγχρονισμός τής έργατικής νομο- θεσίας. "Η σχετική νομοθεσία θά περιλαμβάνει πλήρεις καί σα- φείς προδιαγραφές άσφαλείας σύμφωνα μέ τά σύγχρονα δεδομένα, γιά έκδοση άδείας λειτουργίας βιομηχανικών έγκαταστάσεων μέ δίκαιο μοιρασμό εύθύνης στούς έργοδότες καί μηχανικούς γιά τή τήρησή των. 14. Καί σάν κατακλείδα καί έπιστέγασμα, συντονισμένες προσπάθειες στίς βιομηχανίες ώστε νά άποκτήσουν οί έργαζόμε- νοι τή λεγόμενη "νοοτροπία άσφάλειας" πού είναι τό πιό άπο- τελεσματικό μέσο γιά τήν άντιμετώπιση τών άτυχημάτων. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Τεχνικά Χρονικά. Μηνιαίαέκδοσις,Μάρτιος-"Απρίλιος -Μάίος 1975. 'Εργονομία: ΄Ο άνθρώπινος παράγων είςτήτ/σχεδία- σιν συστημάτων άνθρώπου μηχανής. 2. ""Η πρόληψη τού έργατικού άτυχήματος". "Αριθμ. 2 Κωνσταν- τινίδης Θεσσαλονίκη 1980. 3. "'Η πρόληψις τών άτυχημάτων έργασίας". 'Ιωάννου Α. "Ανα- πλιώτου "Αθήνα 1935. 4. 'Ελληνικόν Κέντρον Παραγωγικότητος "Είσαγωγή είς τήν "Εργονομία ύπό Προδρόμου Ι. "Ιορδανίδη "Αθήναι. 5. ΕΛΚΕΠΑ. "Στοιχεία ΄Εργονομίας" ύπό ΞΕΝ. ΚΟΝΔΑΚΗ, "Ιατρού τής 'Εργασίας 6. ""Η συμβολή τού μηχανικού είς τήν πρόληψιντ6Ά/άτυχημάτων" "Αλεξάνδρου Ι. Κώνστα Τεχνικά Χρονικά Νοέμβριος 1958. 7. Δελτίο ΙΚΑ 1/80. 8. Πληροφοριακό ύλικό άπό τό τμήμα άσφαλείας τού έργοστασίου ΟΛΥΜΠΟΣ. 6. H BIOMHXANIA ΣΤΗ ΜΑΓΝΗΣΙΑ Μ. Μοδινός, Προϊστάμενος της Υ.Π.Α. Θεσσαλίας Περίληψη Παρουσιάζονται καί άξιολογούνται στατιστικά στοιχείαβι- ομηχανικής άναπτύξεως τής περιοχής καί έξάγονταιχρήσιμασυμ- περάσματα. 'Η όποιαδήποτε προσέγγιση τών προβλημάτων τής βιομηχα- νίας σέ μίά περιφέρεια δέν μπορεί παρά νά συνδέεται μέ τό λεγόμενο "περιφερειακό πρόβλημα" τής χώρας πού δέ θάήτανύ- περβολή άν ήδη χαρακτηριζόταν σάν μείζον έθνικό. ΄Ετσι ή άνά- λυση πού θά γίνει στό κύριο μέρος τής είσήγησης κινδυνεύει νά χαρακτηρισθεί σάν έντονα τεχνοκρατική άν διαφεύγειστόνά- κροατή ή περιφερειακή διάσταση τού προβλήματος. Παρ'όλα αυτά ύποθέτω πώς δέν θά πρέπει νά έπεκταθώ στά θέματα τής περιφε- ρειακής άνάπτυξης μιά καί στό ήδη προγραμματισμένο συνέδριο γιά τήν "΄Ανάπτυξη τής Θεσσαλίας" είναι μοιραίο νά θιγούν τά σχετικά προβλήματα. 'Η είσήγηση πάντως αύτή ξεκινά άπό δύοάπλοποιημένεςθέ- σεις: 1) ΄Η όποια άνάπτυξη τής περιοχής συνδέεται άμεσα μέ τή διόγκωση τής συμμετοχής στό άκαθάριστο προϊόν τού δευτερογε- νούς τομέα τής οίκονομίας σέ βάρος κυρίως τού πρωτογενούς. "Η θέση αύτή Θά τεκμηριωθεί στή συνέχεια μέ βάση τά ύπάρχοντα στοιχεία γιά τήν περιφέρεια τής Θεσσαλίας. 2) T6 περιφερειακό πρόβλημα μιάς χώρας βρίσκει τήν άνά- γλυφη έκφρασή του στήν άνισομερή άνάπτυξη τού δευτερογενούς τομέα ένδοπεριφερειακά καί διαπεριφερειακά. ΄Η δεύτερη αύτή θέση έχει ίδιαίτερη ίσχύ γιά τή φάση -64- στήν όποία σήμερα βρίσκεται ή άνάπτυξη τής έλληνικής οίκο- νομίας. Καί έξηγούμαστε: "Ανάλογα μέ τίς πολιτιστικές, γεωγρα- φικές, ίστορικές καί άλλες ίδιομορφίες της. ή άνάπτυξη κάθε χώρας έχει περάσει μέσα άπό μιά διαδικασία, στή διάρκεια τής όποίας ξεπεράστηκαν τα φυσικά, κοινωνικά, διοικητικά καί δι- αρθρωτικά έμπόδια πού είχαν δημιουργηθεί σέ προγενέστερες φά- σεις τής παραγωγής. "Ετσι κατά τούς τελευταίους δύο αίώνες έ- ξασφαλίστηκε στίς θεωρούμενες σήμερα άναπτυγμένες χώρες ή έ- λεύθερη διακίνηση τών συντελεστών τής παραγωγής δηλ. τού έρ- γατικού δυναμικού, τού κεφαλαίου, τών προϊόντων καίάκόμητών ίδεών καί έπιτεύχθηκε αύτό πού στήν κλασσική πολιτική οίκο- νομία λέγεται έθνική άγορά. Παρ'όλα αύτά ή μετάβαση πρός τήν έθνική άγορά δέν ύπήρξε κατά καμμία έννοια γραμμική ήέσταΙό- μαλή καί συνοδεύτηκε όπως άποδεικνύεται στήν πράξη άπό έντο- νες διαπεριφερειακές άνισότητες όπου ή ύπαρξη ύπερανεπτυγμέ- νων περιοχών προύπέθετε καί συχνά διαιώνιζε τήν ύπαρξη τών ύπαναπτύκτων."Η'άνισηάνταλλαγή"μεταξύ άνεπτυγμένωνκαίύπα- ναπτύκτων περιφερειών ή χωρών βρήκε τή θεωρητική της δικαίω- ση στό σχετικό πολυζητημένο βιβλίο τού Α. 'Εμμανουήλ άν καί θά πρέπει ν΄άνατρέξουμε στόν Rigardo καί στούς κλασσικούς πού ήδη είχαν άντιληφθεί τόν πραγματικό ρόλο τού διεθνούς έμπο- ρίου καί τήν όπωσδήποτε μή έξισωτική τάση του. "Ετσιείτε μι- λάμε γιά τή σχέση Νότιας καί Βόρειας "Ιταλίας ή "Ηπείρου καί άναπτυξιακού άξονα 'Αθήνας-Θεσσαλονίκης ή μεταξύ Rio De Jane- iro καί ζούγκλας τού "Αμαζονίου, ή περιφερειακή άνάπτυξη πα- ραμένει ένα διεθνές φαινόμενο. Μέσα σ"αύτά τά πλαίσια(3ίθε- ωρίες τού Νομπελίστα καθηγητή κ. Α. Lewis καί τών άλλων ύπα- ναπτυξιολόγων γιά τήν κρίσιμη minimum έπενδυτική προσπάθεια πού άπαιτείται γιά μιά άπογείωση τής οίκονομίας, έχουν ίσως τή σημασία τους μόνο όταν άναφερόμαστε στό έθνικό έπίπεδο. 'Αντίστοιχα οί πολύ διαδεδομένες θεωρίες περιφερειακής άνά- πτυξηςΤκπ)άνδρώθηκαν μετά τόν B1 παγκόσμιο πόλεμο, διατηρούν βέβαια τή θεωρητική τους άξία άλλά δέ στάθηκαν άπόλυτα ίκα- νές νά έρμηνεύσουν τή χωρική διάσταση τών πολύπλοκων άνα- πτυξιακών φαινομένων. "Ετσι ή διάχυση τής άνάπτυξης στό χώ- ρο πού ύπαινίσσονται οί "πόλοι άνάπτυξης" τού Perroux ήή θε- ωρία τών κεντρικών θέσεων τών Christaller καί Losgh. συχνά -65- δέ βρήκαν'Π5άντίστοιχό τουςστόνπραγματικό φυσικό χώρο. Κι" αύτό γιατί όχι σπάνια ξεχνιέται ένα σημαντικό στοιχείο ότι ούτε οί περιφέρειες μιάς χώρας, ούτε οί ίδιες οί χώρες είναι αύτοτελείς μονάδες πού μπορούν νά άποτελέσουν τό άντικείμε- νο μιάς ίδιαίτερης άνάλυσης καί τών άντίστοιχων άναπτυξιακών προγραμμάτων. "Αντίθετα ύπάρχουν άλληλοσυσχετίσεις πού δέν μπορούν ν' άγνοηθούν κι'άκόμη ή μετάδοση τής άνάπτυξης μέσα στόχώροκαί μεταξύ κοινωνικών όμάδων άποτελεί ούσιαστικά μιά άδιαίρετη διαδικασία. 'Ετσι ή ύπαρξη ένός έθνικού χωροταξικού προγραμ- ματισμού μέ έντονο κρατικό παρεμβατισμό είναι άπαραίτητη γιά τήν κατά τό δυνατόν ίσόρροπη άνάπτυξη τών περιφερειών μιάς χώρας. Οί θεωρίες γιά τήν έγκατάσταση τής βιομηχανίας θά μπο- ρούσαν ίσως ν'άποτελέσουν τό άντικείμενο μιάς ξωχωριστής έρ- γασίας. Τό σχετικό βάρος τών διάφορων κριτηρίων πού τελικά καθορίζουν τήν έπιλογή τού τόπου έγκατάστασης έχει άποτελέ- σει τό άντικείμενο έκτεταμένων συζητήσεων μεγαξύ οίκονομολό- γων καί χωροτακτών. Κριτήρια όπως, τό κόστος μεταφοράς τών πρώτων ύλών. ή άπόσταση τής άγοράς. ή ύπαρξη ύποδομής, ή πα- ράδοση, ή ύπαρξη φτηνού καί είδικευμένου έργατικού δυναμικού παίζουν συχνά καθοριστικό ρόλο στίς έναλλακτικέςέπιλογέςτού έπενδυτού άλλά συχνά τά πιό πάνω κριτήρια ώχριούν μπροστάτήν έπιλογή πού - όπως έλεγε κάποιος καθηγητής μου στή Σκωτία - θά κάνει ή γυναίκα τού βιομηχάνου. Στήν περίπτωση πάντως τής έλληνικής περιφέρειας. πρωταρχική σημασία στήν άνάλυση τού χώρου έχει ή διαρκής συσσώρευση αίτίων καί προύποθέσεων άνά- πτυξης στίς ήδη άναπτυγμένες περιοχές τής "Αθήνας καί κατά δεύτερο λόγο τής Θεσ/νίκης, γεγονός πού διαρκώςδιευρύνειτίς ήδη ύφιστάμενες άνισότητες. "Ετσι έκτός άπό τίς ίδιωτικές έ- πενδύσεις, όπληθυσμός,ή κατανάλωση, οί πολιτιστικές καί οί άναψυχιακές δραστηριότητες έχουν σήμεραύπερσυγκεντρωθείστήν πρωτεύουσα μέσα σέ μιά κυκλική καί έπιταχυνόμενη διαδικασία πού δέ φαίνεται νά πλησιάζει τό σημείο καμπής της. ΄Ο Σουη- δός Mydral έπεξεργάστηκε ένα παρόμοιο μοντέλο πού άναφερό- ταν σέ βιομηχανικές περιοχές, βασιζόμενες στίς έσωτερικές καί έξωτερικές οίκονομίες τής βιομηχανικής παραγωγής, φτάνοντας, -66- σ"αύτό πού ό ίδιος όνόμασε "διαδικασία άπομύζησης" τής περι- φέρεισς άπό τό κέντρο, φαινόμενο πού λίγα χρόνια άργότερα οί νοτιοαμερικάνοι F. Gardoso καί Ε. Casanova αποκάλεσαν δια- δικασία " έσωτερικής άποικιοπσίησης'Ή Τό γεγονός ότι σέ κάποια φάση τής οίκονομίας λειτουργεί παράλληλα μέ τήνάπομύζηση καί ή "διάδοση τής άνάπτυξης" άπό τό κέντρο πρός τήν περιφέρεια. πολύ λίγο μπορεί νά μάς παρηγορεί στήν ΄Ελλάδα, ένώ καλό θά ήταν νά μάς βάλει σέ σκέψεις ή άποψη - καί πάλι … τού Mydral ότι "στίς άναπτυγμένες οίκονομίες έπικρατούν οί διαδικασίες διάδοσης, ένώ στίς ύπανάπτυκτες οί διαδικασίες άπομύζησης". Τό περιφερειακό πρόβλημα τής χώρας μπορεί εύκολα νάτεκ- μηριωθεί μέ λίγους χαρακτηριστικούς άριθμούς. ΄Ετσι στήν 30- ετία 1950-80 6 πληθυσμός τής "Αθήνας σχεδόν τριπλασιάστηκεό- ταν στό σύνολο τής χώρας αύξή0ηκε κατά 19% μόνο. ΄Ακόμη στό ίδιο διάστημα ό πληθυσμός 59 νομών τής χώρας μειώθηκε. σέάλ- λους 5 έμεινε περίπου στάσιμος καί μόνο στούς ύπόλοιπους 7 παρουσιάστηκε κάποια αύξηση (μεταξύ αύτών καί οί νομοί Λά- ρισας καί Μαγνησίας). "Ας σημειωθεί άκόμη ότι στήν 'Αθήνα έκτός άπό τό 4Ο%τού πληθυσμού τής χώρας, έχει σήμερα συγκεντρωθεί τό 50% περίπου τής μεταποιητικής δραστηριότητας, τό 65% τών ύπηρεσιών, τό 52% τών νοσοκομειακών κλινικών, τό 60% τών γιατρών,τό57% τών πτυχιούχων άνωτάτων σχολών, τό 60% τών φοιτητών καί άκόμη - σημειώστε το αύτό - τό 85% όσων κατέχουν ένα μεταπτυχιακό δίπλωμα. Σέ ότι άφορά τή βιομηχανία, τό 1974 6 νομός "Αττικής συγκέντρωνε τό 48% τού βιομηχανικού προϊόντος, τό 52%τής ά- πασχόλησης στόν τομέα καί τό 40% τών βιομηχανικών καταστημά- των. ~Av δέ στά μεγέθη αύτά προστεθούν τά άντίστοιχα ποσο- στά τού νομού Θεσσαλονίκης, παρατηρούμε. ότι τό 62% τήςπαρα- γωγής, τό 74% τής άπασχόλησης καί τό 50% τών βισμηχανικών καταστημάτων τής χώρας είναι συγκεντρωμένα σέ δύο νομούς πού κατέχουν λιγότερο άπό τό 5% τού έλληνικού έδάφ0υς. Τό μόνο ένθαρρυντικό σημείο, άν προχωρήσουμε στήν παρα- πάνω άνάλυση, είναι ότι στήν περίοδο 1970-74 ή συμμετοχή τού v. 'Αττικής στό έγχώριο βιομηχανικό προϊόν σημείωσε μικρή πτώση (άπό 50,4% σέ 47,8%) μέ άποτέλεσμα ν"αύξηθεί τό μερί- -67- δισ τής Κεντρ.-Δυτ. Μακεδονίας καί τής Θεσσαλίας. "Η τάση δέ αύτή φαίνεται άπό τά άνεπίσημα στοιχεία ότι συνεχίστηκε καί κατά τήν τελευταία 5ετία. Κάτι άκόμη σημαντικότερο πού άπο- τελεί καί βασική θέση τής είσήγησης αύτής είναι ότι 6 v. 'Αττικής έπαψε στό ίδιο διάστημα νά κατέχει τα πρωτεία στόν τομέα τής παραγωγικότητας δηλαδή στό προϊόν άνά άπασχολούμε- νο, όπου ξεπεράστηκε άπό τίς περιφέρειες "Ανατ. Στερεάς. Κεντρ. καί Δυτικής Μακεδονίας, Πελοποννήσου καί θεσσαλίας. Στήν τελευταία περίπτωση πού άλλωστε μάς ένδιαφέρει ίδιαίτε- ρα, σημειώνω ότι τό 1974 τό βιομηχανικό προϊόν άνά άπασχο- λούμενο ήταν στήν περιφέρεια 158.730 δρχ., ένώ στό ν. 'Αττι- κής 155.184 δρχ. (στοιχεία τής Γεν. Δ/νσεως 'Εθνικών Λογαρι- ασμών τού 'Υπουργείου Συντονισμού). ΄Η έξέλιξη αύτή δίνει μιά συντριπτική άπάντηση σέ όσους ύποστηρίζουν ότι ή άπομάκρυνση τής βιομηχανίας άπό τήν πρω- τεύουσα θά συνοδευτεί άπό μείωση της άνταγωνιστικής της θέ- σης. Καί αύτό χωρίς νά ληφθεί ύπόψη καί τό τεράστιο κοινω- νικό κόστος πού συνεπάγεται σήμερα ή ύπερσυγκέντρωση δραστη- ριοτήτων στήν 'Αθήνα, τά διαρκώς διογκούμενα περιβαλλοντικά προβλήματα,τό κατακόρυφα αύξημένο κόστος τών έπενδύσεων(3έύ- ποδομή καί τούς άλλους σχετικούς λόγους. "Αν δέ στά πιό πά- νω προσθέσουμε ότι σ"όλες σχεδόν τίς περιφέρειες ό άριθμός τών άπασχολουμένων άνά κατάστημα αύξήθηκε μέ ρυθμό ταχύτερο, άπ'αύτόν τού ν. 'Αττικής, φθάνουμε στό άβίαστο συμπέρασμα ό- τι ή άποκέντρωση πρέπει νά γίνει έκτός τών άλλων καί γιά λό- γους καθαρά οίκονομικούς. Καί περνώ τώρα στήν καθαυτό άνάλυση τής έξέλιξης τών βα- σικών βιομηχανικών μεγεθών στό θεσσαλικό χώρο. Βασικοί έξελικτικοί δείκτες γιά τή βιομηχανία στό χώρο τής Θεσσαλίας 'Η βιομηχανική δραστηριότητα στή Θεσσαλία είναι βασικά συγκεντρωμένη στίς τέσσερεις πρωτεύουσες τών νομών καί στήν έ- παρχία "Αλμυρού τού νομού Μαγνησίας. Μέ έξαίρεση τόΒόλο,πού ύπήρξε βιομηχανικό κέντρο καί πρίν άπό τόν Β΄ παγκόσμιο πό- λεμο, ή βιομηχανική άνάπτυξη στούς ύπόλοιπους νομούς άρχισε νά πραγματοποιείται γύρω στά μέσα τής δεκαετίας τού '60. 'A- -68- πεναντίας μικρές βιοτεχνικές μονάδες ύπήρξαν ανέκαθεν σέ ό- λους τούς νομούς καί έξακολουθούν νά κυριαρχούν στά έλάσσονα άστικά 6 ημιαστικά κέντρα ("Ελασσόνα, Σοφάδες, Παλαμάς, Φάρ- σαλα κλπ). Λόγω τού γεωργικού χαρακτήρα τής Θεσσαλίας κυριαρχούν σ' γενικά μεταποιητικές δραστηριότητες πού συνδέονται άμε- :. αύτ σα έμμεσα μέ τόν πρωτογενή τομέα (τροφίμων. βάμβακος. χάρ- J: 106, μαρμάρων, ύφαντουργίας, έτοιμων ένδυμάτων). Στό Βόλο πα- ράλληλα μέ τίς βιομηχανίες όπως οί πιό πάνω, άναπτύχθηκαν ά- πό παράδοση καί οί μηχανολογικοί-μηχανουργικοί κλάδοι, λόγω κυρίως τής μαζικής συρροής προσφύγων μετά τή Μικρασιατική καταστροφή καί τής ύπαρξης έτσι είδικευμένου φθηνού έργατι- κού δυναμικού. 'Η μεταποίηση τής Θεσσαλίας πέτυχε άπό τούς ψηλότερους ρυθμούς αύξήσεως τού προϊόντος σέ σχέση μέ τίς άλλες περιφέ- ρειες. Κατά τήν περίοδο 1970-77, τό προϊόν τού δευτερογενή τομέα σημείωσε (σέ τρέχ. τιμές) μέση έτήσια αύξηση 21,55% έ- ναντι 18,49% συνόλου χώρας, ένώ τής μεταποιήσεως 21,90% έναν- 18,9Ο% συνόλου χώρας. 'Εδώ θά πρέπει νά σημειώσουμε ίσως ό- ρισμένα στοιχεία πού δίνουν σ΄ένα βαθμό τήν οίκονομική σημα- σία τού θεσσαλικού χώρου σέ σχέση μέ τό σύνολο τής χώρας. Συγκεκριμένα τό άκαθάριστο έγχώριο προϊόν (ΑΕΠ) τής περιφέ- ρειας αύξήθηκε άπό 14.786 έκατ. δρχ. τό 1970 σέ 21.020 τόΙ977 (σέ τιμές 1970). "Ετσι ή μέση έτήσια αύξηση κατά τήν άνωτέρω περίοδο ήταν 5,2% έναντι 5,3% τής χώρας καί ή συμβολή τήςπε- ριφέρειας στό ΑΕΠ τής χώρας τό 1977 ήταν 5,7%. Πρέπει νά ση- μειώσουμε έδώ ότι ή μέση έτήσια αύξηση τού ΑΕΠ τής χώρας, έ- ξαιρουμένων τών νομών ΄Αττικής καίΘεσσαλονίκης ήταν 4,5 % ή δέ συμμετοχή τής Θεσσαλίας στό ΑΕΠ τής χώρας, (όπως όρίζεται πιό πάνω) τό 1977 ήταν 16,4 % δηλαδή ύπερείχε αίσθητά άπό τούς σχετικούς δείκτες έκτασης καί πληθυσμού. "Η συμβολή τών τριών βασικών τομέων στό σχηματισμό τού ΑΕΠ τής περιφέρειας ήταν γιά τό 1970 36,7%, 26,0%, 37,4% καί γιά τό 1977 28,5%, 33,4% καί 38,1%. Βλέπουμε δηλαδή, ότιστήν περίοδο 1970-77 ή ποσοστιαία συμμετοχή τού δευτερογενούς (κυ- ρίως) τομέα αύξήθηκε σέ βάρος έκείνης τού πρωτογενούς. -69- Κατά τήν περίοδο 1970-77 το κατά κεφαλή ΑΕΠ τής περιφέ- ρειας σέ σταθερές τιμές 1970 αύξήθηκε μέ μέσο έτήσιο ρυθμό 5,3% έναντι 4,5% τής χώρας. Σέ ποσοστό συμμετοχής τής περι- φέρειας στή χώρα, τό κατά κεφαλή ΑΕΠ αντιπροσώπευε τό 76,2% τό 1970 καί τό 80.3% 16 1977. "Av. όπως κάναµε καί προηγου- μένως, εξαιρέσουµε τούς νοµούς ΄Αττικής καί Θεσσαλονίκης άπό τό σύνολο χώρας, τότε ό μέσος έτήσιος ρυθμός τού κατά κεφα- λή ΑΕΠ τής χώρας γίνεται 4.9% ενώ σάν ποσοστό συμμετοχής τής περιφέρειας στή χώρα, τό κατά κεφαλή ΑΕΠ αντιπροσώπευε τό 93,1% 16 1970 καί το 95,3% τό 1977. 'Εξετάζοντας 16 στοιχεία τής περιόδου 1963-77,διαπιστώ- νουµε ότι ένώ ό άριθμός τών μεταποιητικών μονάδων παρέμεινε σχεδόν σταθερός (1963: 8266, 1973: 8304 καί 1977:8236) ή αύ- ξηση τής άπασχολήσεως στή μεταποίηση σηµείωσε μέσο ρυθμό 2.9% 16 χρόνο καί τής έγκαταστημένης ίπποδυνάμεως 13%. ΄Π άπασχό- ληση στή μεταποίηση αποτελούσε τό 1973 16 13.6% τού ένεργού πληθυσμού τής περιφέρειας καί οί άκαθάριοτες επενδύσεις πα- γίου κεφαλαίου στή μεταποίηση στήν περίοδο 1970-77 αύξήθηκαν (σέ τρέχ. τιμές) μέ μέσο ρυθμό 36% 16 χρόνο, έναντι 29% ου- νόλου χώρας, καί αποτελούσαν 16 6.1% τών συνολικών βιοµηχα- νικών έπενδύσεων πού πραγµατοποιήθηκαν σ΄όλόκληρη τή χώρα.Θά πρέπει νά σημειωθεί τέλος. ότι το 1978 ή συμμετοχή τών νοµών Λάρισας καί Μαγνησίας στόν άριθμό µεταποιητικών μονάδων ήταν 65,8% 016v άπασχόληση 78,5% καί στήν έγκατεστημένη ίπποδύνα- μη 85% περίπου. ΄Αναλύοντας παραπέρα τά ύπάρχοντα στοιχεία θα ήταν έν- διαφέρον v6 δεί κανείς τή συµμετοχή τών 4 νομών στά πιό πάνω βασικά μεγέθη: 'Ανεπίσημα στοιχεία ΥΠΑΘ 1978. Σημειώνεται ότι ή φαινοµενικά μεγάλη συμμετοχή τού νο- μού Καρδίτσας στήν ίπποδύναμη τής περιφέρειας όφείλεται βα- σικά στόν κλάδο 4.1. ('Ηλεκτρισµός-Φωταέρια-'Ατµός) καί συγ- κεκριμένα στό ύδροηλεκτρικό έργοστάσιο τού Ταυρωπού. ΄Αντί- θετα άν δέν ληφθεί ύπόψη ή ίπποδύναμη τού έργοστασίου (176800 Ρ5)ιήσυμμετοχή τού νομού 016v δείκτη αύτόν πέφτει.άρκετά κάτω 6— πό τό 10 %όπωςάλλωστε συμβαίνει καίιά:τόνοµό Τρικάλων. Βα- σική παρατήρηση επίσης είναι ότι ο νομός Μαγνησίας διαθέτει -70.. ΝΟΜΟΙ Συμμετοχή 016 Συμμετοχή στήν Συµµετοχή στήν ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ καταστήματα % 'Απασχόληση 'Ιπποδύναµη ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ 15,9 8,4 30,1 ΄Εχει Περι- 35,2 39,3 ληΨΘ€ΐ= τό ΛΑΡΙΣΑΣ 1… Y/H Εργο- ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ 30,6 39,2 46,9 OIGOLO Tau- TPIKAAQN 18,3 13,1 5,3 — Ο…" ΣΥΝΟΛΟ 100 100 100 σχεδόν 3πλάσια έγκαταστηµένη ίσχύ από 16 νοµό Λαρίσης παράτό ότι υστερεί έλαφρά σέ άριθμό καταστηµάτων καί βρίσκεται 016 αύτά έπίπεδα σ΄ότι άφορά τήν άπασχόληση. 'Εδώ φαίνεται ό αύ- ξηµένος ρόλος τού νοµού αύτού στή µεταποίηση τής περιφέρειας έΦ΄δσον ή πιό πάνω συλλογιστική όδηγεί στό έπιπρόσθετο συµ- πέρασμα ότι ή µέση άνά µονάδα ίσχύς είναι συντρηπτικά μεγα- λύτερη από αύτήν τών άλλων νοµών τής Θεσσαλίας. Σύμφωνα μέ στοιχεία τής απογραφής τού 1973, οί σηµαντι- κότεροι κλάδοι μέ βάση τό προϊόν, τήν άπασχόληση καί τήν ίπ- ποδύναμη ήσαν: τά είδη διατροφής, ένδυση-ύπόδηση, μεταλλικά προϊόντα, κλωστούφαντουργίά καί τσιμέντα. Κατά τήν τελευταία είκοσαετία µεγαλύτερους ρυθµούς άναπτύξεως παρουσίασαν από μέν τούς κλάδους πού έχουν κάποια βιομηχανική παράδοση ή ά- ξιοποιούν πρώτες ύλες τής περιοχής, οί κλάδοι χάρτου, κλω- στούφαντουργίας, ποτοποιίας, μεταλλικών προϊόντων,είδώνδια- τροφής, μή µεταλλικών όρυκτών καί τσιμέντων ένώ άπό τίς µο- νάδες πού έγκαταστάθηκαν πρόσφατα, διακρίνονται σάν δυναµι- κότερες κατά σειρά: χαλυβουργία, µονάδες πλαστικών - έλαστι- κού καί οί μονάδες ήλεκτρολογικού ύλικού. ΄Αντίθετα, σημαν- τική κάμψη παρουσίασαν οί κλάδοι καπνού καί έπεξεργασίας δέρ- ματος ένώ σταμάτησε τελείως ή κατασκευή µηχανών έσωτερικής καύσεως. Γενικά, ή μεγέθυνση τών µονάδων στούς παραδοσιακούς κλά- δους προήλθε άπό έπεκτάσεις καί άπό συγχωνεύσεις. Ξένο κεφά- λαιο συναντάται σέ μονάδες τής Λάρισας καί τού Εόλου κι' οί κλάδοι στούς όποίους έχει σημαντική συμµετοχή είναι: χάρτης, κονσέρβοποιία, καλώδια, έτοιµα ένδύµατα, γυαλί, συρματόσχοι- να, έλαστικά καί γεωργικά μηχανήματα. Σημαντικές έξαγωγές -71- πραγµατοποιούν κυρίως οί κλάδοι τσιμέντων, έτοίμων ένδυμάτων, ύφαντών, µαρμάρων, νημάτων, άκατέργαστων δερµάτων, κονσερβο- ποιίας, οίνων, μεταλλικών κατασκευών καί έκκοκκιστηρίων βάµ- βακος. Είδίκευση κατά Ηομό 'Ενδιαφέρον θά ήταν νά έξετάσουμε στό σημείο αύτότή κα- τά νοµό είδίκευση σέ µεταποιητικούς κλάδους διψηφίου κωδι- κού. Σάν κριτήριο έχει χρησιμοποιηθεί τό ποσοστό συμμετοχής, τής άπασχολήσεως στόν κλάδο ώς πρός τό σύνολο τής βιομηχανι- κής άπασχολήσεως κάθε νοµού. Στή συνέχεια νίνεται μα&σύγκρι- ση τών ποσοστών τού συνόλου χώρας µέ τά άντίστοιχα πο- σοστά γιά κάθε νομό τής Θεσσαλίας. "Αν τάποσοστάτού νο- µού ύπερβαίνουν σέ κάποιο κλάδο τά άντίστοιχατού συνόλου τής χώρας θεωρούμε ότι στό συγκεκριμένο νομό ύπάρχει είδί- κευση. "Οταν δέ τό ποσοστό στό νομό είναι µεγαλύτερο ά- πό τό διπλάσιο τού άντίστοιχου ποσοστού στή χώρα λέγου- µε ότι ύπάρχει μεγάλη είδίκευση. "Ετσι έχουμε κατά νο- μό μέ βάση τίς έπίσημες άπογραφές τής ΕΣΥΕ γιά 16 έτη 1963, 1973: ΄Ο Νομός Καρδίτσας, παρουσίαζε κατά τό 1963 µικρές μόνο είδικεύσεις στούς κλάδους διατροφής (21,8% έναντι 16,2%),ξύ- λου καί φελλού (|0,3% έναντι 6,0%) ένώ κατά τό 1973 έμφάνισε μεγάλη είδίκευση στόν τελευταίο κλάδο (12,2% έναντι 5,7%)καί ο κλάδος διατροφής παρέμεινε στά έπίπεδα τής µικρής είδίκευ- σης (23.4% έναντι 14.8%). Χαρακτηριστική είναι έπίσης ή έξα- φάνιση τής είδικεύσεως στόν κλάδο ποτών καί ένδύσεως- ύποδή- σεως καί ή έμφάνιση κατά τό 1973 μιας νέας είδίκευσης στόν κλάδο έπίπλων καί είδών έπιπλώσεως. Τέλος παρατηρήθηκε μιά πτώση είδικεύσεως στόν κλάδο προϊόντων έκ μή μεταλλικών όρυ- κτών (7,2% έναντι 10,8%) αύξηση 016v κλάδο κατασκευής τελι- κών προϊόντων έκ μετάλλου καί έξαφάνιση τής είδικεύσεως στόν κλάδο κατασκευής μεταφορικών μέσων. ΄Ο Νομός Λαρίσης, ένώ κατά τό 1963 παρσυσίαζεμικρέςµό- νο είδικεύσεις στούς κλάδους ξύλου καί φελλού (9,0 % έναντι 6,0%) καί μεταφορικών μέσων (11,6% έναντι 7,3%), 16 1973 πα- ρουσίασε μεγάλη είδίκευση στόν κλάδο χάρτου (3,2%έναντι1,3%) ..7Ζ- 'Ακόμη µέσα στήν 1Οετία αύτή σημειώθηκαν αύξήσεις στούς κλά- δους διατροφής (21,0% έναντι 19,3%), ποτών (2,7%έναντι2,5%λ καί κατασκευής μηχανών-συσκευών (5,2% έναντι 4.0%). ένώ έµ- φανίστηκε καί μια νέα είδίκευση αύτή τών ύφαντουργικών βιο- μηχανιών. ΄Ας σηµειωθεί άκόµη ή πτώση τής είδικεύσεως στούς κλάδους ένδύσεως-ύποδήσεως (14,5 % έναντι 17,0%) ξύλου -φελ- 0 λού (7,0% έναντι 9,0%) καί µεταφορικών μέσων (10,7 % έναντι 11,6%) καί ή έξαφάνιση είδικεύσεως στούς κλάδουςπροϊόντωνέκ μετάλλου. ΄Ο Νομός Μαγνησίας παρουσίασε τό 1963 μεγάλη είδίκευση στόνκλάδοκαπνού(14,3%έναντι3,6%)καίκατασκευής μηχανών - κατασκευών(6,5%έναντι3,3%).΄Λντίθετατό 1973 ή μεγάλη εί- δίκευση έμφανιζόταν στόν κλάδο κατασκευής τελικών προϊόντων, έκ μετάλλου καί μεταφορικών ύλικών (15,3% έναντι 7,9%). Αύ- ξηση είδικεύσεως παρουσιάσθηκε άκόµη στούς κλάδους διατροφής '19,7% έναντι 18,0%). ξύλου-φελλού (6.1% έναντι 6,0%) προϊ- όντων έκ μή μεταλλικών όρυκτών (10,5% έναντι 10.1%), κατα- σκευής τελικών προϊόντων έκ μετάλλου (15,3% έναντι 9,0%) καί µηχανών-συσκευών (6.7% έναντι 6,5%). Τέλος πτώση είδικεύσεως έμφάνισαν οί κλάδοι ποτών (2.3% έναντι 2,6%) καί καπνού (1,7% έναντι 14,3%). ΄Ο Νοµός Τρικάλων παρουσίαζε τό 1963 μεγάλη είδίκευση στόν κλάδο ξύλου καί φελλού (19.4% έναντι 6,0%), είδίκευση πού έξακολούθησε νά ύφίσταται καί τό 1973 άν καί μέ έλαφρά πτωτική τάση (17,0% έναντι 5,7%), ένώ αύξηση παρατηρήθηκε στό κλάδο ύφαντικών βιομηχανιών (20.5% έναντι 12,3%). ΄Εξαφάνιση είδικεύσεως παρατηρήθηκε στούς κλάδους είδών ένδύσεως-ύποδή- σεως, κατασκευής τελικών προϊόντων έκ μετάλλου καί μεταφορι- κών μέσων καί έλαφρά μείωση στόν κλάδο προϊόντων έκ μή με- ταλλικών όρυκτών. Δέν θά ήταν πρός τό παρόν σκόπιµο νά προχωρήσουµε στά θέματα είδικεύσεως κατά τριψήφιο κωδικό άν καί τά σχετικά στοιχεία κατά νοµό ύπάρχουν. Μέγεθος Βιομηχανικών κοί Βιοτεχνικών Καταστημάτων "Ενα βασικό στοιχείο πού δέν θά έπρεπε νά μάς διαφεύγει άφορά στό μέσο μέγεθος βιομηχανικών καταστημάτων στήν περι- -73- φέρεια σ'ότι άφορά τήν άπασχόληση καί πού έχει ώς έξής: ΝΟΜΟΙ 1963 1973 1978 Ποσοστιαίσ αύξηση 1963 — 1978 Καρδίτσας 1,9 2,3 2,6 37% Λόρισος 2,8 4,4 5,2 86% "ήΞννήΒϊ8ξ , ΄…΄3,9 4,4 6,Τ-'΄΄-" 56% -"-…- -Τςικόλων 2,4 ΄ 3,1 3,4 42% Είναι έμφανές λοιπόν τό μικρό µέσο μέγεθος τών καταστη- μάτων πού παρά τήν σηµαντική αύξηση τού μέσου μεγέθους κατά τήν τελευταία 15ετία, έξακολουθούσε νά βρίσκεται τό 1978 στό έπίπεδο τών 4,7 άπασχολουμένων άνά κατάστηµα στό σύνολο τής Θεσσαλίας. Τό φαινόµενο άλλωστε αύτό έξηγεί σέ μεγάλο βαθµό καί γιά εύνόητους λόγους τήν σχετικά χαμηλή παραγωγικότητα τής μεταποιητικής δραστηριότητας στήν περιφέρεια.΄Ας σημειω- θεί πάντως ότι καί σέ σύνολο χώρας παρατηρείται ή ίδια διαρ- 1 θρωτική αδυναµία μια καί ό µέσος δείκτης άπασχολουμένων 6va κατάστημα ήταν µόλις 3,8 το 1963 γιά νά περάσει στό 4,8, τό 1973 καί νά ξεπεράσει τό 5 μόλις πρόσφατα. "Ag σημειωθεί ά- κόμη ότι άπό τούς 54 νοµούς τής χώρας μόνο 4 τό 1963 καί 7τό 1973 είχαν μέσο κατάστημα µεγαλύτερο τών 5 άπασχολουµένων. Βασικό προβλήµατα Στήν άνάπτυξη τού δευτερογενούς τομέα στήν Θεσσαλία πα- ρουσιάζονται δύο άκόµη βασικά προβλήµατα: ΄Η κατανομήτώνβι- οµηχανικών µονάδων µέσα στό χώρο καί ή διάθεση τών βιοµηχα- νικών άποβλήτων. Οί μεγάλες βιομηχανικές μονάδες συγκεντρώ- νονται κατά πρώτο λόγο στόν Βόλο καί κατά δεύτερο λόγο στή Λάρισα ένώ τα Τρίκαλα, ή Καρδίτσα καί οί άλλες µεγάλες κωμο- πόλεις δέν συμµετέχουν. Παράλληλα, ο Παγασητικός κόλπος καί 6 Πηνειός ποταµός έχουν έξαντλήσει τίς δυνατότητες τους γιά ύποδοχή άλλων αποβλήτων καί συνεπώς τίθεται περιορισµός γιά τήν έγκατάσταση άλλων ρυπαινουσών βιομηχανικών μονάδων, έφό- σον άστικά, βιομηχανικά καί άλλα απόβλητα παροχετεύονται χω- ρίς έπαρκή καθαρισμό. Είδικά δέ άπό τίς ύδροβόρες βιοµηχανίες τής Λάρισας(ζα- -74_ χάρεως, τοµατοπολτού, χαρτοµάζης κλπ) απορρίπτονται ίδιαίτε- ρα ρυπαντικά λύματα, πού σέ συνδυασμό μέ τά διαρκώς αύξανό- μενα άστικά λύµατα, τήν άπόπλυση µεγάλων ποσοτήτων λιπασμά- των καί φυτοφαρµάκων καί τήν διαρκή έλάττωση τών ρεόντων ύ- δάτων τού Πηνειού δημιουργούν μιά συνεχή αύξηση τού BOD καί κατά συνέπεια ένα οίκολογικό πρόβλημα πρώτης τάξεως. 'Επί- σης τρείς τουχάχιστον μεγάλες βιοµηχανίες στό νομό Μαγνησίας σκορπίζουν στόν άέρα µεγάλες ποσότητες σιδηροσκουριάς καί τσιµεντόσκονης μέ δυσμενέστατες έπιπτώσεις στό περιβάλλοντής περιοχής ένώ καί αύτή άκόμη ή ίδρυση τής βιοµηχανικής περιο- χής δέν συνοδεύθηκε άπό βιολογικό καθαρισμό τών λυμάτων. "Ε- σι καί ή ίδρυση τής άντίστοιχης περιοχής στά όρια τής κοινό- τητας Μακρυχωρίου τού ν. Λαρίσης δημιουργεί εύλογα έρωτημα- τικά σ΄ότι άφορά τήν άντιμετώπιση τού προβλήµατοξ τής ρυπάν- σεως τού Θεσσαλικού πεδίου. ΄Η μεταποιητική δραστηριότητα στίς προβληματικές περιοχέςτής Θεσσαλίας Σύµφωνα µέ έκτίμηση τής ΥΠΛΘ οί προβληματικές περιοχές τής Θεσσαλίας έχουν έκταση 8 έκατ. περίπου στρεµµάτωνκαί κα- ταλαμβάνουν τό 55.3% τής συνολικής έκτάσεως τής περιφερείας έναντι 50.5% τού μέσου όρου τής χώρας. Δέν θα ήθελα νά έπεκταθώ στά βασικά χαρακτηριστικά πού ύπαγορεύουν τόν προβληματικό χαρακτήρα τών όρεινώναύτώνπε- ριοχών µιά καί αύτό θά ξέφευγε άπό τόν συνοπτικό χαρακτήρα αύτής τής είσηγήσεως. Πρέπει πάντως νά τονισθεί ότι είναι ή έλλειψη σοβαρής µεταποιητικής δραστηριότητας στίς περιοχές αύτές πού δημιούργησε τά σοβαρότατα πληθυσμιακά προβλήματα πού άντιµετωπίζονται σήμερα. ΄Ετσι ή έξορυκτική δραστηριότη- τα τών προβληματικών περιοχών είναι ούσιαστικά άνύπαρκτη καί ή βιοµηχανική έξαιρετικά περιορισµένη. Στό σύνολο τών προβλη- ματικών περιοχών βρίσκονταν τό 1973, 1900 περίπου βιομηχανι- κά καί βιοτεχνικά καταστήµατα (23% τού συνόλου Θεσσαλίας) πού άπασχολούσαν 3.600 περίπου άτομα (14,8% τής Θεσσαλίας) άντι- στοιχσύσαν δηλαδή λιγότερα άπό 2 άτομα άνά κατάστημα. Οί πιό πάνω δείκτες καθιστούν άνάγλυφη τήν προβληματικότητα τών πε- ριοχών αύτών. Είδικότερα στήν περιοχή 1τής 'Αργιθέας τού ν. -75- Καρδίτσας πού άποτελεί τόπροβληματικότερο ίσωςτμήµα τής Θεσ- σαλίας ύπήρχαν πρό 2ετίας 260 περίπου βιοτεχνικά καί βιομη- χανικά καταστήµατα μέ 320 άπασχολουμένους. Στήν προβληματική περιοχή τού νομού Τρικάλων πού κατέ- χει σημαντικά µεγαλύτερη έκταση (τά 2/3 περίπου τής έκτάσεως ι τού νοµού) λειτουργούσαν τήν ίδια έποχή περί τά 380 καταστή- ματα μέ 750 περίπου άπασχολουμένους. Τέλος στήν έπαρχία 'Ε- λασσόνας τού νομού Λαρίσης,πού τό μεγαλύτερο μέρος της είναι έντονα προβληµατικό,λειτουργούσαν τό 1978 561 καταστήματα µέ 1000 περίπου άπασχολουμένους. Χαρακτηριστικό γιά τήν τελευ- ταία περίπτωση είναι ότι ή έγκατεστημένη ίσχύς στό σύνολο τής έπαρχίας (πού σηµειωτέον έχει έκταση μεγαλύτερη άπό 12 νο- μούς τής χώρας) ήταν τό ίδιο έτος µόνο 2843 18 καί ή συνο- λική άξία τού έπενδυµένου κεφαλαίου δέν ξεπερνούσε τά 220έκ. δρχ. 'Ας σημειωθεί άκόµη ότι καµμία άπό τίς πιό πάνω έπιχει- ρήσεις δέν άπασχολούσε περισσότερα άπό 30 άτομα ένώ μία καί μοναδική μονάδα άπασχολούσε 25 άτομα. Τέλος τό 61% τών μονά- δων τής έπαρχίας ήταν τής τάξεως τών 0,1-5 PS καί διέθετε λιγότερο άπό τό 10% τής έγκατεστηµένης ίσχύος. ΄Η 'Αναπτυξιακή Πολιτική καί 16 όποτελέσµατό της 'Η βιοµηχανική άνάπτυξη στήν θεσσαλία μέχρι τό 1971 ύ- ποστηριζόταν άπό τα κίνητρα άναπτύξεως τής έπαρχιακής βιομη- χανίας πού ίσχυαν άδιαφοροποίητα γιά όλη τή χώρα πλήν 'Αθή- νών. 'Από τό έτος 1971, πού τίθεται σέ έφαρμογή τό Ν.Δ.1Ο78/ 1971, ή θεσσαλία ύπάγεται στήν Γ΄περιοχή κινήτρων. Μέ τό νό- μο δέ 849 οί νοµοί Λάρισας καί Μαγνησίας ύπάγονται στήν ύπο- περιοχή Γα καί οί νομοί Τρικάλων-Καρδίτσας στήν ύποπεριοχή PB. "Av καί, άλλος είσηγητής θά άναπτύξει τό θέµα τής νοµο- θεσίας γιά τά κίνητρα βιομηχανικής άποκέντρώσεως έκτενέστε- ρα, έδώ 06 µπορούσε νά άναφερθεί ότι µόνο έν µέρει 11άνάπτυ- nil-r" ιιιιι Ώ… # .µ τ στήν ΄Αθήνα δέν έπέτρεψαν τήν έφαρμογή άποτελεσματικής πολι- τικής γιά τήν άποκέντρωση τών ίδιωτικών έπενδύσεων. Δέν θα πρέπει πάντως νά άγνοηΘεί ή συμαντική άνάπτυξη τής περιφέ- ρειας σέ σχετικούς δείκτες πού άλλωστε έχει ήδη τονισθεί."Ε- µ.…- -76- 101. 16 βιοµηχανικά καταστήματα 10 άπασχολουμένων καίάνωστή Θεσσαλία, άπό 264 τό 1963 αύξήθηκαν σέ 381 τό 1973 ένώ άντί- στοιχα ή άπασχόληση άπό 9.483 άτομα αύξήθηκε σέ 15.518. Εί- δικότερα ή συμμετοχή τών νομών Λάρισας καί Μαγνησίας έπί τού συνόλου θεσσαλίας όσον άφορά στά καταστήματα, άπό 75,4% τό 1963 αύξήθηκε σέ 76.1% 16 1973 ένώ άντίστοιχα όσοκ/άφορά στήν άπασχόληση, από 86.2% 16 1963 μειώθηκε σέ 85,7% τό 1973. ΄Ε- πίδραση στήν πιό πάνω άνάπτυξη είχαν καί οί άκόλουθοι παρά- γοντες: ΄Η γεωγραφική θέση τής περιφέρειας καί οί διαπεριφε- ρειακές καί έθνικές συνδέσεις της, ή συνεχής διεύρυνση, καί μεγέθυνση τού τοµέα γεωργίας καί συνακόλουθα, τών τοµέων κα- τοικίας καί κατασκευών στήν περιφέρεια. ΄Επί πλέον γιά τή Λάρισα καί τό Βόλο έπίδραση είχαν ή άµεση σύνδεση μέ έθνικά δίκτυα µεταφορών, ή μεγάλη σχετικά συγκέντρωση πληθυσµού καί άστικής ύποδομής, καί είδικότερα γιά τόν Βόλο, ή βιομηχανική παράδοση και είδίκευση καί, άπό τού 1970 ή λειτουργία βιομηχανικής περιοχής. Τά έπίπλέοναύ- τά πλεονεκτήματα έξηγούν καί τήν άσύμμετρη κατανομή τής βιο- μηχανικής άναπτύξεως μέσα στήν περιφέρεια. Προοπτικές καί Δυνατότητες Στήν περιφέρεια Θεσσαλίας έκτιμάται ότι ύπάρχει έργατι- κό δυναμικό πού είτε ύποαπασχολείται στόν πρωτογενήτομέαεί- τε απασχολείται σέ κλάδους χαμηλής παραγωγικότητας στόν δευ- τερογενή καί τριτογενή τοµέα καί κατά συνέπεια προσφέρεται γιά τήν έφαρμογή προγραμµάτων έντατικοποιήσεως τού πρωτογενούς τομέα καί προγραμµάτων έπενδύσεων στό δευτερογενή καί τρι- τογενή. Είδικότερα στόν πρωτογενή τομέα έκτιµάται ότι ύπάρχουν 19,7 χιλ. άτομα ήλικίας 15 έως 64 έτών τά όποία πραγματοποι- ούν κάτω από 140 ήμερομίσθια κατά μέσον όρο έτησίως. 'Από τα άτομα αύτά 16.7 χιλ. άνήκουν σέ αγροτικά νοικοκυριά µέ µέ- γεθος κλήρου 1 έως 29 στρέμµατα καί άπό αύτά 11,3 χιλ. πρα- γματοποιούν 115 ώς 140 ήµερομίσθια ένώ 5,4 χιλ. πραγµατοποι- ούν µόνο 70 ώς 114. ΄Υπολογίζεται ότι ένα σημαντικό μέρος τού έργατικού δυ- ναµικού τών παραπάνω κατηγοριών πού δέν είναι άπόλυταάπαραί- -77- τητο γιά τήν άντιμετώπιση τής ζητήσεως αίχμής τού πρωτογενούς τομέα θά µπορούσε νά αξιοποιηθεί στά πλαίσια τών προγραμµά- των δηµιουργίας.νέων άπασχολήσεων στόν δευτερογενήκυρίωςτο- μέα. 'Εννοείται ότι ή άνελαστικότητα στή ζήτηση έργατικώνχε- ριών είναι ένας άκόµη παράγοντας πού ένισχύει τή ίδέα τής ί- δρυσης µονάδων καθετοποιήσεως τής πλεονάζουσας παραγωγής τού γεωργικού τοµέα, µέ φορείς τούς συνεταιρισµούς καί σέ άµεση σύνδεση μέ όμαδικές άγροτικές έκµεταλλεύσεις. 'Η κεντρική γεωγραφική θέση τής Θεσσαλίας, ή προοπτική παραπέρα αύξήσεως τού όγκου καί τής ποικιλίας τών παραγωμέ- νων γεωργικών προϊόντων, ή παράδοση τού Βόλου σέ µηχανολογι- κούς κλάδους, ή προοπτική παραπέρα άναπτύξεως τών µεταφορών Βόλου-Μ. 'Ανατολής, καί τέλος, ή ύπό ϊδρυση βιοµηχανίκή πε- ριοχή Λάρισας, άποτελούν στοιχεία πού προδικάζουνεύνοϊκάτήν παραπέρα βιοµηχανική άνάπτυξη τής περιφέρειας. Καλές προοπτικές άναπτύξεως παρουσιάζουν γεγικά οί κλά- δοι πού έχουν σχέση μέ τήν έπεξεργασία προϊόντων τού πρωτο- γενούς τομέα, καί είδικότερα ή επεξεργασία γάλακτος ή παρα- γωγή ζωοκοµικών προϊόντων, ή έπεξεργασία, συντήρηση καί συ- σκευασία όπωροκηπευτικών, ή έπεξεργασία βάμβακος, έλαιών καί ξύλου. ΄Ικανοποιητικές προοπτικές μπορεί έπίσης νά έχει καί ή κλωστούφαντουργία, µέ τήν προυπόθεση όµως, ότι θα δηµιουρ- γηθούν σύγχρονες-µεγάλες µονάδες καί θά έξειδικευθούκ'στή πα- ραγωγή ύψηλής ποιότητας προϊόντων. Δυνατότητες άναπτύξεως ύ- πάρχουν έπίσης γιά τίς βιοµηχανίες γεωργικών έργαλείων, μη- χανημάτων καί έγκαταστάσεων, µεταλλικών κατασκευών καί μηχα- νολογικού έξοπλισµού. Σ'ότι άφορά τίς προβληματικές περιοχές τά πράγματα εί- ναι όπωσδήποτε λιγότερο ένθαρρυντικά. Μέ τό νέο νομοσχέδιο γιά τά κίνητρα πού έξαλείφει μεγάλο µέρος τών άδυναµιών τής μέχρι σήμερα σχετικής νοµοθεσίας, έπιτυγχάνεται άνάµεσα στά άλλα καί ή διαφοροποίηση τού ύψους τών ένισχύσεων μέσα στόν ίδιο νοµό, όπως π.χ. μέ τήν περίπτωση τής έπαρχίας 'Ελασσό- νας καί ή παραπέρα ένίσχυση τών περιοχών όπου έφαρµόζονται είδικά προγράµµατα µε ένα έπί πλέον ποσοστό τής τάξεως τού 10%. "Ετσι ένθαρρύνεται ή έγκατάσταση μονάδων στίς παρυφές τών όρεινών περιοχών καί άς σημειωθεί έδώ ότι πολλές άπό τίς -78- βιομηχανίες καί βιοτεχνίες πού σήμερα έγκαθίστανταιστήΛάρι- σα καί το Βόλο είναι δυνατό νά σταθούν σέ µικρότερα άστικά κέντρα καί κάτω άπό όρισµένες προύποθέσεις σ'όλα τά κεφαλο- χώρια τής περιφέρειας καί άκόμη σέ χωριά (Μουζάκι-Πύλη-Φαρ- καδώνα-Νεοχώρι-Σοφάδες-'Αργαλαστή κλπ). 'Επιγραμματικά θα λέγαµε ότι στή βιομηχανία θάπρέπεινά ένθαρρυνθεί ή έγκατάσταση βιομηχανικών μονάδων πού: α) δέν είναι δυνατή ή λειτουργία τους σέ λιγότερο άναπτυγμένες πε- ριφέρειες β) συνδέονται µέ τόν γεωργικό τομέα, τούς ήδη άνα- πτυγμένους βιομηχανικούς κλάδους καί τούς τοµείς κατοικίας καί κατασκευών τής Θεσσαλίας καί, γ) δέν έχουν ρυπαίνοντα ά- πόβλητα ή στίς όποίες έχει έξασφαλιστεί ή διάθεση τών άπο- βλήτων. Ηαράλληλα θα έπιδιωχθεί ή όλοκλήρωση τής βιοµηχανικής περιοχής Λάρισας, ή δημιουργία βιομηχανικής περιοχής στίς πό- λεις Τρίκαλα-Καρδίτσα καί ό ορισμός βιομηχανικών ζωνών, στά μικρότερα βασικά κέντρα. Το 1933 είχε πραγµατοποιηθεί στό Σικάγο μιά παγκόσµια έκθεση πού άναφερόταν στή συμβολή τής τεχνολογίας καί τήςέκ- βιομηχανίσεως στήν ανθρώπινη εύημερία. "Όπως ήταν τότε τής μόδας καί όπως συνέχισε νά είναι γιά πολλές δεκαετίες, οίόρ- γανωτές πίστευαν ότι ή πρόοδος είναι συνώνυμη μέ τή βιομη- χανική άνάπτυξη ύποστηρίζοντας ένα ίδιότυπο ούµανισµό μέ τό σλόγκαν "ή έπιστήμη βρίσκει, ή βιομηχανία έφαρµόζει, ό άν- θρωπος συµμορφώνεται, 16 άτομα, φυλές όλόκληρες εύθυγραμμί- ζονται μέ τήν έπιστήμη καί τήν βιομηχανία". ΄Λνεξάρτητα άπό τήν ίστορική σημασία τού άπλοϊκού αύτού "πιστεύω" µπορούμε, έτσι νά έξασφαλίσουµε ένα σημείο άναφοράς άπ΄όπου θά δούμε ξεκάθαρα τίς διαφορές πού έχουν έπέλθει στή νοοτροπία µας µέ- σα στίς πέντε τελευταίες δεκαετίες. Τώρα πιά τό κράτος πρό- γοιας φαίνεται όλο καί λιγότερο ίκανό νά ύπερασπισθεί τον έ- περχόμενο παράδεισο τόν βασισμένο στήν διαρκώς έντεινοµένη βιομηχανική ύπερπαραγωγή που ύπόοχονταν οί διοργανωτές τής έκθέσεως μιά καί ή ένεργειακή καί ή περιβαλλοντική κρίση ό ύπερπληθυσμός καί ή ανεργία σέ παγκόσµιο έπίπεδο θέτουν σέ σκληρή δοκιμασία τήν έννοια τής προόδου πού κυριαρχούσε στή σκέψη μας άπό τή Γαλλική ΄Επανάσταση μέχρι πρόσφατα. "Ετσι ό -79- έξανθρωπισμός τής τεχνολογίας καί τής όλης διαδικασίας παρα- γωγής άπασχολεί ένα συνεχώς διευρυνόμενο κύκλο άνθρώπων πού έχουν συνειδοποιήσει τούς κινδύνους πού κλείνει μέσα της ή ύπερβολική, αλόγιστη καί άπειθάρχητη βιομηχανική άνάπτυξηκαί ή σπατάλη τών φυσικών πόρων. ~Av καί δέν μού άρέσουν οί γενικολογίες καί οί άφορι- σµοί, πιστεύω ότι στή Θεσσαλία θα πρέπει νά συνεχίσει τόδρό- µο της πρός μιά έκβιοµηχάνιση πού θα είναι σέ άρµονία μέ τόν ντόπιο τρόπο ζωής, τίς παραδόσεις της καί - κυρίως -τίς πρώ- τες ύλες της. ΄Η κατεύθυνση πού πρόσφατα άκολουθείταιάπότήν Πολιτεία σ'ότι άφορά τήν περιφερειοποίηση τής βιομηχανικής δραστηριότητας είναι βασικά σωστή μόνο πού όλοι μας συνειδο- ποιήσαμε αύτή τήν αναγκαιότητα κάπως άργά. Πάντωςείναιάκό- μη καιρός νά άγωνισθούµε ώστε οί μηχανισμοί διαχύσεως τήςά- νάπτυξης άπό τό κέντρο πρός τήν περιφέρεια νά πάρουν πιά μιά ούσιαστική ύπόσταση. ΄Ο νέος νόμος για 16 κίνητρα, ή έπιδό- τηση γεωργικών βιομηχανιών άπό τό Π.Δ. ΄Επενδύσεων καί τάΕύ- ρωπαϊκά Ταμεία. ή προσπάθεια γιά τήν δηµιουργία όμαδικών ά- γροτικών έκμεταλλεύσεων πού θά είναι σύντομα σέ θέση νά κα- θετοποιούν 16 προϊόντα τής πρωτογενούς παραγωγής. άποτελούν κατ΄άρχήν βήματα πρός τήν σωστή κατεύθυνση. "Ετσι ή Θεσσαλία µέ τόν όγκο καί τήν ποικιλία τής παραγωγής της, τήν θέση της πάνω στόν άξονα άναπτύξεως τής χώρας, την ήδη κεκτημένη της ταχύτητα στόν τομέα τής έκβιομηχάνισης, μπορεί ν' άποτελέσει τήν ύγιέστερη περιφέρεια τής χώρας μέ άναπτυξιακά ή μή κρι- τήρια. ΄Η πρόκληση είναι µπροστά μας άλλά δέν είναι άκόµη καιρός ν΄άσχοληθούµε μέ θέματα πού θ'άπασχολήσουν τόσυνέδριο γιά τήν ΄Ανάπτυξη. 7. Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ Π'Αγγελόπουλος,Μηχανολόγος-*Ηλεκτρολόγος Περίληψη ΄Η έργασία πού άκολουθεί χωρίζεται σέ δύο µέρη: 1) Τό πρώτο μέρος άναφέρεται στην τεχνολογία, πού άπο- τελεί μιά τίς πιό σημαντικές μεταβλητές τής άνάπτυξης μιάς χώρας, καί ταυτόχρονα άποτελεί τό συνδετικό κρίκο άνάμεσα στή Βιομηχανία καί τήν 'Εκπαίδευση. 2) T6 δεύτερο μέρος άναφέρεται στίς τάσεις πού έπικρα- τούν στά ΄Ανώτατα 'Εκπαιδευτικά 'Ιδρύματα σάν άποτέλεσμα τών έπιδράσεων πού άσκεί ή βιομηχανική άνάπτυξη στίς άναπτυγμέ- νες χώρες τής Δύσης. Καί τέλος στίς βασικές κατευθύνσεις τής στρατηγικής πού κατά τή γνώμη µας θά πρέπει νά άκολουθήσουν τά έλληνικά Πολυτεχνεία καί Πολυτεχνικές Σχολές, ώστε νά μπορέσει νά συνδεθεί ή έκπαίδευση μέ τίς πραγματικές άνάγκες τής βιομηχανικής παραγωγής στή βάση τών συµφερόντων τής χώ- σας µας - ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 1. ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ KAI EKBIOMHXANIEH ΤΩΝ ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΜΕΝΩΝ ΧΩΡΩΝ 1.1. Τεχνολογία καί οίκονομική όνάπτυξη Είναι γενικά άποδεκτό ότι ή τεχνολογία είναι ένας άπό τούς πιό σημαντικούς συντελεστές γιά τήν άνάπτυξη μιάς χώρας. 'Ιδιαίτερα για τίς άναπτυσσόμενες χώρες, ό ρόλος τής μετα- βλητής "τεχνολογία" είναι άπόλυτα καθοριστικός γιά τή διαδι- κασία τής οίκονομικής τους άνάπτυξης. Στίς χώρες αύτές ήτε- χνολογία γίνεται ή νέα βάση έξάρτηοής τους άπό τίς άναπτυ- -82- γμένες χώρες. Στήν οίκονομική σκέψη. ή οίκονομική άνάπτυξη έχει ταυ- τιστεί μέ τήν έκβιομηχάνιση καί τόν έκσυγχρονισµό τών μεθό- δων παραγωγής. Κι αύτό γιά τίς άναπτυσσόμενες χώρες συνδέε- ται φυσικά μέ τήν είσαγωγή άπό τό έξωτερικό σύγχρονου κεφα- λαιουχικού έξοπλισμού καί μεθόδων παραγωγής. δηλαδή τεχνολο- γίας. ΄ Οί διάφορες δραστηριότητες πού παράγουν καί συµπληρώ- νουν τήν τεχνολογική πρόοδο περιλαμβάνουν βασικά τρείς τύ- πους έρευνας καί άνάπτυξης. α) Βασική έρευνα: 'Εργασία πού στόχο της έχει κυρίως τήν προώθηση τής έπιστημονικής γνώσης καί ανακάλυψης χωρίς τήνά- μεση σκοπιμότητα έφαρμογής της. β) ΄Εφαρμοσμένη έρευνα: ΄Εργασία πού άναλαμράνεται γιά τήν προώθηση τής έπιστημονικής γνώσης, άλλά μέ ένα συγκεκρι- μένο πρακτικό στόχο καί γ) ΄Αναπτυξιακή: ΄Π χρησιμοποίηση τών άποτελεσµάτων τής βασικής καί έφαρμοσμένης έρευνας γιά τήν είσαγωγή ύλών τεχνά- σμάτων, προϊόντων, συστηµάτων καί μεθόδων ή τή βελτίωση αύ- τών πού ύπάρχουν. ΄Π γνώση μπορεί νά είναι ίδιοκτησία ή όχι. Μπορεί νά εί- ναι ή άποκλειστική περιουσία ένός ίνστιτούτου ή μπορεί νάεί- ναι έλεύθερα διαθέσιμη. Μπορεί νά µεταδοθεί µέσω έπιστημονι- κών περιοδικών ή έκδόσεων µέσω μίμησηςή παραδείγµατος, άλλά είναι κυρίως ή δυνατότητα τών πολυεθνικών έταιριών νά παρά- γουν καί νά έφαρμόζουν τεχνολογία πού είναι ύπεύθυνη γιά τήν ταχεία άνάπτυξή τους κατά τίς τελευταίες δεκαετίες. Οί πολυεθνικές εταιρίες είναι ή κύρια πηγή προσφοράςτε- χνολογίας, είτε μέσω τής άμεσης έπένδυσης, είτε μέσω άλλων τρόπων. "Ενα από τά κύρια πλεονεκτήματα τών πολυεθνικών έ- ταιριών είναι ή ίκανότητά τους νά έκµεταλλεύονται τά άποτέ- σματατής έρευνας πού διεξάγεται πολλές φορές άπό άλλους φο- ρείς μέ τήν άνάπτυξη προϊόντων ή μεθόδων παρανωνής. 'Η συν- κέντρωση τών πολυεθνικών έταιριών στίς άναπτυγμένες βιομηχα- νικά χώρες καί ή συνκέντρωση τής έρευνητικής δραστηριότητας τών πολυεθνικών έταιριών στίς άναπτυγμένες βιομηχανικά χώρες καί ή συγκέντρωση τής έρευνητικής δραστηριότητας τών πολυε- -83- Θνικών στή χώρα τής μητέρας έταιρίας, καθώς καί ή μονοπωλια- κή τους θέση στήν παγκόσμια οίκονοµία συμβάλλει άποφασιστικά στήν έξάρτηση τών χωρών ύποδοχής καί ίδιαίτερα τών άναπτυσ- σόμενων άπό τίς άναπτυγμένες χώρες. 1.2. Τρόποι μεταφοράς τεχνολογίας 'Η τεχνολογία μεταφέρεται άπό μία χώρα στήν άλλη μέδιά- φορους τρόπους καί μορφές. Οί βασικότεροι είναι: α) Μέσω είσαγωγών κεφαλαιουχικών άγαθών στά όποία είναι ένσωμάτωμένη ή τεχνολογία. β) Μέσω άγοράς δικαιωμάτων έκμετάλλευσης άδειών εύρεσι- τεχνίας καί γενικότερα τού know-how. γ) Μέσω μετακίνησης άπό χώρα σέ χώρα πληροφόρησης είτε τεχνικής είτε έμπορικής µορφής. άνταλλαγής πληροφοριών καί προσωπικού στά πλαίσια διεθνών προγραμμάτων καί δ) Μέσω τών άμεσων έπενδύσεων, τής έπέκτασης μιάς έπιχεί- ρησης πού κατέχει ή έλέγχει τεχνολογία σέ νέες παραγωγικές δραστηριότητες καί άμεσης μεταφοράς τεχνολογίας στίς θυγατρι- κές έταιρίες. Βασικά δηλαδή ή μεταφορά τεχνολογίας γίνεται μέ δύοτρό- πους. 'Ο ένας είναι.άµεσος, έπένδυση, καί ό άλλος έµμεσος, σύμ- φωνίες καί συμβόλαια γιά χρησιμοποίηση τής τεχνολογίας(Κηοω- how) καί παίρνει δύο μορφές, ή μία είναι φυσική µορφή μηχα- νήματα, έργαλεία, πατέντες καί ή άλλη ή προσωπική έπαφή όπου ή τεχνολογία είναι ένσωμάτωμένη στήν έπιδεξιότητα τώνάτόμωγ Οί πολυεθνικές έταιρίες συνήθως προτιμούν τόνάμεσοτρό- πο μεταφοράς τεχνολογίας μέσω θυγατρικών έταιριών, κυρίως γιατί έτσι έξασφαλίζεται ή συγκράτηση τής τεχνολογίας μέσα στήν έταιρία. 'Επιπρόσθετοι λόγοι είναι: ό έλεγχος τής άγο- ράς ίδιαίτερα όταν πρόκειται γιά παραγωγικές διαδικασίες καί προϊόντα πού έχουν ένα σχετικό μακρύ κύκλο ζωής. ΄Π έπιχεί- ρήση φοβάται άνταγωνισμό άπό τίς έταιρίες στίς όποίες παρα- χωρεί δικαίωμα έκμετάλλευσης τής τεχνολογίας της. ΄Π μεταφο- ρά τεχνολογία, άποτελεί ένα ένσωμάτωμένο μέρος στήν όλη παρα- γωγική διαδικασία. ΄Υπάρχει έπιθυμία προστασίας τής ποιότη- τας τών προϊόντων. 'Π μεταφορά τεχνολογίας μέσω συμφωνιών γιά άδειες έκμε- -84- τάλλευσης δικαιωμάτων εύρεσιτεχνίας γίνεται κυρίως, όταν ή άγορά είναι πολύ μικρή ή ή χρονική διάρκεια τού τεχνολογικού πλεονεκτήματος τού προϊόντος ή τής µεθόδου παραγωγής είναι µικρή. "Οταν ή έπιχείρηση πού κατέχει τήν τεχνολογία δέν έ- χει τή δυνατότητα γιά άμεση έπένδυση όταν ύπάρχει άπαγορευ- τική ή περιοριστική νομοθεσία γιά ξένες έπενδύσεις στίς χώ- ρες ύποδοχής ή ύπάρχει κλίμα αβεβαιότητας, λόγω πολιτικών καί οίκονομικών λόγων. 1.3. Πολυεθνικές έταιρείες καί ή μεταφορά τής τεχνολογίας Οί πολυεθνικές έταιρείες είναι ή κύρια πηγή γιά όρισμέ- νους τύπους τεχνολογίας. Γεννιούνται έδώ δύο έρωτήματα: α) Γίνεται πραγματικά µεταφορά τεχνολογίας στίς άναπτυσ- σόµενες χώρες μέ τήν έγκατάσταση πολυεθνικών έταιρειών καί β) άν ναί, τί είδους τεχνολογία; 'Αναμφίβολα όχι. 'Υπάρχει πραγματική μεταφορά τεχνολο- γίας όταν άφομοιώνεται, προσαρµόζεται καί δηµιουργεί τεχνο- λογικά πολλαπλασιαστικά φαινόμενα στή χώρα ύποδοχής. Δυστυχώς όμως μόνο ένα μικρό τμήμα τής μεταφερόμενηςτε- χνολογίας άνταποκρίνεται στά χαρακτηριστικά τής πραγματικής αύτής μεταφοράς. ΄Η µικρή ίκανότητάτεχνολογικήςάπορρόφησης τών ύπό άνάπτυξη χώρων καί ή στρατηγική τών πολυεθνικών έ- ταιρειών είναι οί κύριοι ύπεύθυνοι τής κατάστασης αύτής. Σχεδόν το σύνολο τών δαπανών γιά έρευνα καί άνάπτυξη συγκεντρώνεται στή χώρα τής μητέρας έταιρείας. Τό σύνολο τής βασικής καί έφαρµοσμένης έρευνας γίνεται στά έρευνητικά κέν- τρα τών πολυεθνικών έταιρειώνκαί μόνο ένα πολύ μικρό τμήμα τής άνάπτυξης καί τής προσαρμογής τής τεχνολογίαςγίνεταιστά ύποκαταστήματά της. Καί ό λόγος είναι ότι ή μητέρα έταιρεία έχει καλύτερες συνθήκες δοκιμής νέων μεθόδων καί προϊόντων λόγω τής μεγάλης άγοράς πού διαθέτει καί τό πλέον είδικευµέ- νο προσωπικό βρίσκεται στίς άναπτυγμένες χώρες καί οί συνθή- κες έρευνας καί άνταγωνισμού έξασφαλίζουν τήν έπιτυχία. Στά πλαίσια λοιπόν τής πολυεθνικής έταιρείας άκολουθεί- ται μία διαδικασία όπου τά καινούργια προϊόντα καί οί μέθο- δοι παραγωγής είσάγονται πρώτα στή χώρα τής μητέρας έταιρείας -85- καί μόνο άρνότερα, συνήθως μετά άπό άρκετά χρόνια, διοχετεύ- ονται στίς θυγατρικές έταιρείες. Οί πολυεθνικές έταιρείεςπροωθούν στό κέντρο στίςάναπτυ- γμένες βιομηχανικά χώρες όλες τίς στρατηγικές δραστηριότη- τες. ΄Ερευνα καί άνάπτυξη τεχνολογίας καθώς καί τήν παραγωγή τών πιό πολύπλοκων έξοπλισμών πού άπαιτούν έργατικό δυναμικό μέ ύψηλή στάθµη καί είδίκευση. Στήν περιφέρειαάπομένειή πα- ραγωγή προϊόντων πού µέ τή βοήθεια τών είσαγόμενων μηχανη- μάτων καί προϊόντων άπαιτεί έργατικό δυναμικό χαμηλής είδί- κευσης. 'Αποτέλεσμα της παραπάνω διαδικασίας πού άκολουθούν οί πολυεθνικές έταιρείεςείναι ή οίκονομία νά τείνει νά χωριστεί σέ τρείς ζώνες. 'Η πρώτη μέ χώρες πού έχουν ύψηλή τεχνολογι- κή άνάπτυξη καί είναι ύπεύθυνες γιά νέες άνακαλύψεις, κυρίως Η.Π.Α. 'Η δεύτερη μέ τίς βιομηχανικά άναπτυγμένες χώρες τής Εύρώπης πού παράγουν τίς άνακαλύψεις καί ή τρίτη πού άποτε- λείται άπό τίς άναπτυσσόμενες χώρες πού προμηθεύουνπρώτεςύ- λες καί απλά βιομηχανικά προϊόντα. ΄Ετσι στίς περισσότερες περιπτώσεις όχι μόνο δέν έπέρ- χεται μιά σμίκρυνση στό χάσμα μεταξύ τών άναπτυγμένων καί ά- ναπτυσσόμενων χωρών, άλλά άντίθετα ή έκβιομηχάνισή τους μέσω τών πολυεθνικών έταιρειώνάναπαράγει καί έπεκτείνει τίς δοµές έξάρτησής τους. "ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟΣ" ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ 'Η συγκέντρωση τής παραγωγής τής τεχνολογίας στίς βιο- μηχανικές χώρες προσδίδει στήν άγορά τής τεχνολογίας ολιγο- πωλιακό χαρακτήρα. ΄Ετσι ό καθορισμός τής τιµής τής τεχνολο- γίας δέ γίνεται μέ τόν "μηχανισµό τών τιµών" άλλά μέ βάση τό μηχανισμό τών διαπραγματεύσεων. Τό όχι πάντοτεύψηλόµορ- φωτικό έπίπεδο καί ή έλλειψη έμπειρίας τών άγοραστών τής τε- χνολογίας σέ συνδυασμό µέ τίς άνεπαρκείς πληροφορίες πού δια- θέτουν αύτοί οί τελευταίοι γύρω άπό τήν τεχνολογίαπούΘέλουν ν'άποκτήσουν κάνουν τή διαπραγμάτευση άνιση. 'Αποτέλεσμααύ- τής τής διαπραγμάτευσης πού σέ μερικές περιπτώσειςείναιπρο- τιµότερο νά μιλάµε γιά έπιβολή όρων τού πωλητού πάνω στόν ά- -80- γοραστή είναι ό καθορισµός ύψηλών τιμών στή μεταφερόμενη τε- χνολογία. ΄Εδώ θά πρέπει νά γίνει μιά διάκριση άνάµεσα στήν άμεση ή φανερή τιμή γιά τήν έμμεση ή καλυμμένη τιμή πού πληρώνουν οί άναπτυσσόμενες χώρες γιά είσαγωγή τεχνολογίας. Πρώτο ή ά- μεση ή φανερή τιμή έκφράζεται άπό τήν καταβολή δικαιωμάτων έκμετάλλευσης (royalties) είτε μέ τήν πληρωμή ένός έφ΄άπαξ πο- σού είτε μέ τή μορφή ποσοστού στήν παραγωγή, στό κέρδος, ή στή προστιθέμενη άξία.Δεύτεροή έµμεσηΙ1καλυμμένη τιμή πού άπορ- ρέειάπότίςπεριοριστικέςρήτρεςπούσυνοδεύουν συχνά τά συμ- βόλαια μεταφοράς τεχνολογίας. 'Ενδεικτικά αναφέρονται οί ρή- τρες ύποχρέωσης προμήθειας ύλικών (πρώτων ύλών . ένδιάμεσων προϊόντων, βιομηχανικών έξοπλισµών) άπό τίς όποίες άπορρέουν οί ύπέρ καί ύποκοστολογήσεις µ'όλες τίς γνωστές συνέπειες γιά τούς άγοραστές τής τεχνολογίας" τούς διάφορους περιορισμούς στήν παραγωγή καί έξαγωγή πού έμποδίζουν τούς άγοραστές νά βελτιώσουν ή νά άποκτήσουν δική τους τεχνολογία, νά έφαρμό- σουν οίκονομίες κλίμακος, νά έξοικονομήσουν συνάλλαγμα, νά έντείνουν τίς μεταξύ τους συναλλαγές. ΄Αναβίωση ή άπλώς καθιέρωση άποικιακού έλέγχου παρεµπό- διση τής άνάπτυξης τοπικών έκσυγχρονιστικών προσπαθειών καί τής ένσωμάτωσης τών οίκονοµιών τών ύπό άνάπτυξη χωρών είναι λοιπόν μερικές άπό τίς πλευρές τού έµμεσου ή "καλυμμένου"αύ- τού τμήματος πού στίς περισσότερες περιπτώσεις δέν είναι δυ- νατό νά έφαρμοστεί σέ νομισµατικές µονάδες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι μελέτη τής φαρμακοβιο- μηχανίας τής Κολομβίας άπό τόν συμπατριώτη κ. Βαίτσο.()ίδια- πιστώσεις είναι ότι τό πραγματικό είσόδημα τώνπσλιεθνικώνέ- ταιριών πού έλέγχουν πλήρως τόν κλάδο αύτό προέρχεται : 3.4% άπό δηλωμένα κέρδη. 14% άπόδικαιώµατα(τογαΙτ165)χρησιμοποί- ησης τής τεχνολογίας (άμεση) καί 82.6% άπό ύπερτιμολογήσεις (έμμεση τιμή). ΄Επσµένως ή σχέση άµεσης πρός έμμεση τιμή εί- ναι 1 πρός 6 ή δέ σχέση κέρδους πρός είσόδημα άπό πώληση τε- χνολογίας 1 πρός 25. ΄Λκόμα παρατηρήθηκε ότι σέ μερικές πε- ριπτώσεις αδυναμίας έξόφλησης τής ύψηλής τιμής (άμεσης καί έμμεσης μεταφοράς τεχνολογίας π.χ. ΄Λργεντινή, Καμερούν κλπ) ή έξόφληση γίνεται µέ παράδοση, προοδευτική, τού έλέγχου τών -87- έπιχειρήσεων πού αδυνατούν νά έξοφλήσουν ή καί μέ τήν πώλησή τους, σέ έξευτελιστική τιµή στήν πωλήτρια τής τεχνολογίας έ- ταιρία. 2. ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 2.1. 'Η δομή τής έλληνικής βιομηχανίας ΄Π έκβιομηχάνιση στήν ΄Ελλάδα χρονολογείται άπό τή δε- καετία τού 1920 αλλά ούσιαστικά μόνο στήν περίοδο τών τελευ- ταίων 20 χρόνων παρατηρείται μιά ποσοτική καί ποιοτική άλλα- γή στήν έλληνική οίκονομία. Στά άρχικά στάδια ή έκβιομηχάνιση στηρίχτηκε βασικά στή έσωτερική άγορά πού μέ τή βοήθεια τής οίκονομικής πολιτικής δημιούργησε σειρά όλόκληρη δασμοβίωτων ελαφρών βιοµηχανιών, κάτι πού έπηρέασε τήν διάρθρωση τής παραγωγικής διαδικασίας. ΄Π ανικανότητα τού ντόπιου κεφαλαίου καί ήάνυπαρξίαοί- κονοµικής πολιτικής πού θά έπηρέαζε τήν όργάνωση καί τήν κα- τεύθυνση δράσης τών έπιχειρήσεων "αντισταθμίστηκε" μέ προ- σέλκυση ξένου κεφαλαίου μέ κίνητρα σκανδαλώδεις παραχωρήσεις άπό τό κράτος πού όδήγησε στή συνύπαρξη μοντέρνων δυναμικών κλάδων μ'ένα πλήθος μικρών παραδοσιακών μονάδων. ΄Π έντυπωσιακή αύξηση τού προϊόντος τής μεταποίησης καί τών έξαγωγών πού παρατηρείται τά τελευταία χρόνια όσο καί ή ποιοτική άλλαγή στή σύνθεση τής βιομηχανικής παραγωγής καίέ- ξαγωγών δέν άποτελούν απόδειξη ότι ή έκβιομηχάνιση άκολούθη- σε μιά πορεία δημιουργίας τών δομών έκείνων πού είναιάπαραί- τητες για μιά αύτόνομη άναπτυξιακή διαδικασία. ΄Αντίθετα, ή έκβιοµηχάνιση στή χώρα μας δέν βασίστηκε μέ μιά όλοκληρωµένη βιομηχανική βάση άλλά όπως έχει γίνει, έχει αύξήσει τό βαθμό έξάρτησης τής οίκονοµίας µας. 'Η οίκονομική άνάπτυξη µιάς χώρας έχει ταυτιστεί μέ τήν έκβιομηχάνιση. ΄Επειδή ή έκβιομηχάνιση έχει έν συσσωρευτικό άποτέλεσμα στήν άνάπτυξη καί διαδικασία λόγω τού ύψηλού βα- θμού άλληλεξάρτησης µεταξύ τών διάφορων τοµέων τής βιομηχα- νίας. ή έπέκταση δηλαδή όρισµένων τομέων όδηγεί στήνέπέκτα- ση πολλών άλλωγ τομέων τής οίκονομίας. -88.. Χαρακτηριστικό τής έλληνικής βιομηχανίας … τυπικό παρά- δειγμα αναπτυσσόµενης χώρας - είναι ότι άποτελείται άπό κλά- δους πού έπεξεργάζονται πρώτες ύλες στά πρώτα στάδια έπεξερ- γασίας καί άπό κλάδους έπεξεργασίας καταναλωτικών προϊόντων καί συναρμολόγησης προϊόντων τών όποίων τα µέρη παράγονται στό έξωτερικό. 'Η κύρια βιομηχανική δραστηριότητα συγκεντρώνεται στήν έπεξεργασία όρισμένων μεταλευμάτων 016 όποία ή χώρα μαςδια- θέτει άρκετά αποθέματα καί στήν συναρμολόγηση καί τελική έ- πεξεργασία προϊόντων πού είσάγονται άπό τό έξωτερικό. Τά κύρια χαρακτηριστικά τής έξάρτησης τής έλληνικής βι- ομηχανίας είναι ό έξαγωγικός της προσανατολισμός κι όέλεγχος τών πιό δυναμικών τομέων άπό τό ξένο κεφάλαιο. 'Επί πλέον οί περισσότεροι δυναµικοί κλάδοι τής οίκονομίας μας είναι ταυ- τόχρονα οί κλάδοι μέ τή μεγαλύτερη έξαγωγική δυναμικότητα, κάτι πού έχει σάν συνέπεια ότι ή άνάπτυξή μας συνεχώς έξαρ- τάται περισσότερο άπό τήν ξένη κι'όχι άπό τήν έσωτερική άγο- ρά. 'Εκβιοµηχάνιση όμως πού στηρίζεται σέ μεγάλες έξαγωγι- κές μονάδες σημαίνει ότι βοηθάει στη συσσώρευση κεφαλαίουστά μητροπολιτικά κέντρα κι αύτό άνεξάρτητα άπό τό ποιός έλέγχει τήν έξαγωγική έπιχείρηση. Στό βαθμό πού ή άνάπτυξη μιάς βιοµηχανικής έταιρίας βα- σίζεται στήν αύξητική τάση τών έξαγωγικών ήμικατεργασμένων πρώτων ύλών, όπως ό κλάδος τών μετάλλων, ή άνάπτυξη έξαρτά- ται άπό τήν άνάπτυξη τής έξωτερικής άγοράς κι'όχι άπό τήν ά- νάπτυξη τής έσωτερικής άγοράς. "Οταν τό σύνολο σχεδόν τής παραγωγής, περίπτωση άλουμι- νίου,προορίζεταιγιά τήν κάλυψη τών άναγκών τής έξωτερικής άγοράς σημαίνει ότι αύξηση τής παραγωγής άλουμινίου δέ θά έ- χει καµµιά έπιταχυντική ή πολλαπλασιαστική έπίδραση στή βιο- μηχανία. Δέν θά όδηγήσει στήν έπέκταση τών έπενδύσεων άλλων βισµηχανιών, δηλαδή στή δημιουργία νέων μονάδων. Στό βαθμό πού μιά έπιχείρηση έλέγχεται άπό το ξένο κε- φάλαιο, ή έξαγωγή κερδών, τόκων, πληρωμή γιά τεχνολογία καί έξαγωγή κοινωνικού πλεονάσματος πρός τίς άναπτυγμένες χώρες μέσω τής ύπέρ καί ύποκοστολόγησης είσαγωγών καί έξαγωγών,δέν -89- όδηγεί στήν έπέκταση τής έγχώριας κατανάλωσης, όπως θά µπο- ρούσε νά γίνει, άν ό κλάδος, ή έπιχείρηση, δέν έλεγχόταν άπό 16 ξένο κεφάλαιο. 'Η έκβιομηχάνιση πού βασίζεται στήν έξαγωγή τών ήµικα- τεργασµένων προϊόντων δέν όδηγεί παρά στήν συνεχώς αύξανομέ- νη έξάρτηση άπό τό έξωτερικό γιατί έχει σάν συνέπεια τόν πε- ριορισμό τής δυνατότητας δημιουργίας συσσώρευσης κεφαλαίου στό έσωτερικό καί τόν περιορισμό τού μεγέθους τής έσωτερικής άγοράς. ΄Ο ρυθμός καί ή δομή τής έκβιοµηχάνισης καθορίζεται, άπό τό έξωτερικό κι όχι άπό τίς άνάγκες τής έσωτερικής άγο- ράς. Αύτό σημαίνει ότι όχι μόνον ή ποιοτική αλλά καί ποσοτι- κή σύνθεση τής βιομηχανικής παραγωγής καθορίζεται άπό τή δι- εθνή συγκυρία, δηλαδή άπό τήν κατάσταση τής παγκόσμιας άγο- ράς προϊόντων κεφαλαίου. Αύτό σηµαίνει ότι ή έλληνική βιομη- χανία δέν άναπτύσσεται όργανικά σάν ένα ένιαίο σύνολο μέ δι- κή του δομή καί κατεύθυνση, άλλά σάν ένα όργανικά τμήμα τού παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος. 'Ο έλεγχος τών πιό δυναµικών κλάδων τής έλληνικής βιο- μηχανίας άπό τό ξένο κεφάλαιο, ή συγκέντρωση τού κεφαλαίουσέ όρισμένους µόνο κλάδους (τών βασικών μετάλλων, πετρελαίου µε- ταφορικών, ηλεκτρικών συσκευών καί χημικών προϊόντων) μέπαν- τελή έλλειψη σέ άλλους κλάδους καί ό έξαγωγικός προσανατολι- σμός τών πιό δυναμικών έλληνικών βιομηχανικών έταιρειών άπο- δεικνύει τό στρεβλό καί έξαρτημένο χαρακτήρα τής έλληνικής έκβιομηχάνισης. 2.2. "Ερευνα καί ανάπτυξη τεχνολογίας στή χώρα μας 'Η έκβιομηχάνιση στή χώρα μας βασίστηκε κυρίως στήν εί- σαγωγή τεχνολογίας μέσω τών πολυεθνικών έταιριών μέ τήν συµ- μετοχή τους σέ έλληνικές έπιχειρήσεις ή ίδρυση θυγατρικών έ- ταιριών, μέ συμφωνίες καί συμβόλαια έκμετάλλευσης άδειών εύ- ρεσιτεχνίας καί μέ τήν είσαγωγή κεφαλαιουχικού έξοπλισμού. ΄Η έπιστημονική έρευνα, παράγοντας άπαραίτητος γιά τήν οίκονομική έπιβίωση καί άνάπτυξη μιάς χώρας βρίσκεται σέ ύ- ποανάπτυκτη κατάσταση στήν 'Ελλάδα. Οί λόγοι είναι βασικά δύο. 'Ο ένας καί σπουδαιότερος είναι ή έλλειψη προγραμµατι- -9υ- σμού καί άσκησης 'Εθνικής πολιτικής έρευνας κι΄άνάπτυξηςτής τεχνολογίας καί ό άλλος πού μπορεί νά θεωρηθεί καί 06 συνέ- πεια τού πρώτου, ή έλλειψη τού κατάλληλου θεσμικού πλαισίου. ΄Η έρευνα στό βαθµό πού διεξάγεται είναιάποτέλεσµαπρω- τοβουλιακής κυρίως προσπάθειας ή άμεσης άντιµετώπισης άναγκών τής παραγωγικής διαδικασίας. ΄Η έπιστημονική έρευνα διεξάγεται στά πανεπιστήµια, στά ίνστιτούτα έρευνών καί σέ µεγάλες βιομηχανικές µονάδες. ΄Η συμμετοχή τής βιομηχανίας είναι μικρή. Στο μεγαλύτερο μέρος της διεξάγεται στά πανεπιστήμια καί στά ίνστιτούτα έρευνών, καί είναι στήν κατεύθυνση τής βασικής έρευνας. Δένύπάρχειτό θεσμικό πλαίσιο, ή όργανωτική δομή καί ύποδομή γιά τόν προ- γραμματισµό, συντονισμό, όρθολογική κατανοµή, άποτελεσματική καθοδήγηση καί άξιοποίηση τών άποτελεσμάτων τής έρευνητικής προσπάθειας. Είδικότερα: α) Πανεπιστήμια: ΄Η έρευνα έξαρτάται άπό τό προσωπικό ένδιαφέρον καί τήν πρωτοβουλία τού έρευνητή καί ό προγραµµατι- σμόςπεριορίζεταιστάόριατής έδρας.Δένύπάρχειάκόμη καί σέ έπίπεδο 'Ανώτατων 'Εκπαιδευτικών ΄Ιδρυμάτων ένα κεντρικό συντο- νιστικό όργανο γιά τόν καθορισμό έρευνητικώνπρογραμµάτωνκαί τό συντονισµό τής προσπάθειας, μέ άποτέλεσμα νά μήν άξιοποι- είται άποτελεσματικά ούτε τό έπιστημονικό προσωπικό πούάσχο- λείταιστήνέρευναούτε ήύλικοτεχνικήύποδομή. Καί έτσι οί έλ- λείψεις μας καί σέ προσωπικό καί σέ ύλικοτεχνική ύποδομή συµ- πληρώνονται άπό τήν έλλειψη στοιχειώδους όργανωτικής δομής πού θά έλαχιστοποιούσε τή σπατάλη ή άσκοπη χρήση τους. Συνέπεια αύτών είναι ότι τό έρευντικό πρόγραμμα, είναι συνήθως ξεκοµμένοάπό τήν έλληνική πραγματικότητα καί τίς ά- νάγκες τής έλληνικής οίκονομίας, νά ύπάρχει άλληλοεπικάλυψη μεταξύ ΄Ανωτάτων ΄Ιδρυμάτων ή έδρών καί μερικές φορές άκόµη κι'άνταγωνισμός µεταξύ τους νά μήν ύπάρχει ροή πληροφόρησης μεταξύ ΄Ανωτάτων ΄Ιδρυμάτων, άξιόλογος έργαστήριακός έξοπλι- σμός νά μένει άχρηοιμοποίητος. είτε λόγω έλλειψης κατάλληλου είδικευμένου προσωπικού είτε λόγω τής έπανάληψης ίδιου έξο- πλισµού σέ περισσότερα άπό τά άπαραίτητα ή δυνάμενα ν΄ άξιο- ποιηθούν έργαστήρια Διαπιστώνεται παράλληλα ή έλλειπής πλη- ροφόρηση τής διεθνούς βιβλιογραφίας καί διασύνδεσης τής χώρας µας μέ τίς έπιστηµονικές έπιτεύξεις καί τήν έρευνητική δρα- στηριότητα σέ διεθνή κλίμακα. ..91- "Ενας άπό τούς κύριους άνασταλτικούς παράγοντες στή προ- ώθηση τής έρευνας στά 'Ανώτατα 'Εκπαιδευτικά ίδρύματα είναι ή άνυπαρξία µεταπτυχιακών σπουδών. Συνέπεια αύτού είναι τό συναλλαγµατικό κόστος τών σπουδών στό έξωτερικό, άλλά τόσπου- δαιότερο, ένας μεγάλος άριθμός έπιστημόνων νά παραμένουν τε- λικά στό έξωτερικό καί τά άποτελέσµατα τής έρευνάς τους νάτά έκμεταλλεύονται οί χώρες ύποδοχής τους. β) ΄Ινστιτούτα ΄Ερευνώνξ 'Εκτός άπό τό Κέντρο Πυρηνικών 'Ερευνών "΄Ο Δημόκριτος", λειτουργούν ώς Νομικά πρόσωπα Δη- μοσίου ή '1διωτικού Δικαίου. Σ'αύτά διεξάγεται τό μεγαλύτερο μέρος τής έπιστημονικής έρευνας στην ΄Ελλάδα. ΄Η δραστηριό- τητά τους άντανακλά καί ένισχύει τίς διαρθρωτικές άδυναμί- ες πού ύπάρχουν 016v τομέα τής οίκονομίας καί τής έκπαίδευ- σης γενικότερα. Τό βασικό χαρακτηριστικό τής λειτουργίας τους είναι ή άνταγωνιστική σχέση τους μέ τά 'Ανώτατα ΄Ιδρύματα1(ιαύτό εί- ναι άποτέλεσμα τού τρόπου δημιουργίας τους' μιά πρωτοβουλία, γιάτήδημιουργίαένόςφορέαέρευναςξεκομµένηςάπότήδραστηριό- τητα καί όργανωτική μορφή τού πανεπιστημιακού τομέα μέ συνέπεια τήν έλλειψη κινητικότητας τού έπιστημονικού καί έρευνητικού προ- σωπικού μεταξύ τών δύο φορέων, δηµιουργίας μονοπωλιακών κατα- στάσεων στόν τομέα τους καί προσπάθεια μίμησης έρευνητικών προ- γραμμάτων πού δέν είναι πάντα κατάλληλα γιά τόν έλληνικό χώρο. Τά ΄Ινστιτούτα 'Ερευνών σέ μεγάλο βαθμό έχουν ύποκατα- στήσει τά 'Λνώτατα ΄Εκπαιδευτικά ΄Ιδρύματα στή διεξαγωγή έ- πιστημονικής έρευνας. ΄Π άνυπαρξία μεταπτυχιακών σπουδών στά Α.Ε.Ι. έχει ύποχρεώσει όρισμένα ΄Ινστιτούτα ΄Ερευνών νά δη- μιουργήσουν δικά τους μεταπτυχιακά προγράμματα, κάτι πού έ- χει έπιτείνει τήν έλλειψη όργανωτικής έπικοινωνίας μεταξύ τών Ι.Ε. καί τών Α.Ε.Ι. ΄Αποτέλεσμα τών παραπάνω είναι τό προσωπικό στοιχείο νά ύπερισχύει τόσο στήν κατάρτιση όσο καί στήν άξιολόγηση καί ά- ξιοποίηση τού έρευνητικού προσωπικού. Αύτό δημιουργεί κλίμα άμφισβήτησης ώς πρός τη δυνατότητα άξιολόγησης καί άξιοποίη- σης τού έρευνητικού έργου καί άνασφάλεια στό δυναμικό τών έ- ρευνητών. 'Η όργανωτική δηλαδή ύποδομή στά Τ.Ε. δέ δημιουργεί πάν- -92- τα τίς άπαραίτητες έκείνες συνθήκες έργασίας καί σχέσεων με- ταξύ τού προσωπικού πού συμβάλλουν σημαντικά στήν έπιστημο- νική έρευνα. γ) 'Η έρευνα στή Βιομηχανία: Τό ποσοστό τής έρευνας πού διεξάγεται στίς βιομηχανικές μονάδες είναι έξαιρετικά χαμη- λό. Κατά τά τελευταία χρόνια άρχίζουν οί ίδιωτικές έπιχειρή- σεις νά συνειδητοποιούν τήν άνάγκη γιά έρευνα καί άνάπτυξη τεχνολογίας. Βασικός προσανατολισμός τής έρευνας πού γίνεται άπόέπιχειρήσειςείναι ή βεβαίωση τών µεθόδων παραγωγής καίύ- παρχόντων προϊόντων μέ κύριο στόχο νά καλύψουν βραχυπρόθεσμες άνάγκες τής παραγωγής. ΄Η έρευνα γίνεται σέ περιορισμένους τομείς κυρίως στούς παραδοσιακούςτομείςτήςοίκονομίας, κλωστούφαντουργίας καί στούς τομείς πού βασίζονται στήν έπεξεργασία όρισμένων πρώτων ύλών, όρυκτός πλούτος καί μεταλλουργία. θά πρέπειόµωςνά το- νισθεί ότι όταν μιλάμε γιά έρευνα στήν βιομηχανία άναφερόμα- στε στίς έλληνικές έπιχειρήσεις, γιατί οί θυγατρικές µονάδες τών πολυεθνικών έταιρειών αγοράζουν έτοιμητήν'τεχνολογία άπό τίς μητρικές έταιρείες μέ όλες τίς γνωστές συνέπειες πού έ- χουν άναπτυχθεί παρά πάνω. Γενικό χαρακτηριστικό τής έρευνητικής προσπάθειας εί- ναι ότι έχει άφεθεί στή πρωτοβουλία όρισμένων φορέων χωρίς τή δημιουργία κάποιου οργάνου συντονισμού έστω τής δραστηριότη- τάς τους. 'Αποτέλεσμα είναι νά δημιουργούνται στεγανά στούς διάφορους τομείς καί κετακερµατισμός τής έρευνητικής προσπά- θειας. 2.3 Δαπάνη γιά έρευνα 'Από τή μελέτη τών στατιστικών στοιχείων τού Ο.Ο.Σ.Α., άποδεικνύεται ή έλλειψη µιάς έθνικής πολιτικής έπιστηµονικής έρευνας καί άνάπτυξης τεχνολογίας καθώς καί ή έλλειψη μιάς σωστής όργανωτικής δομής καί ύποδοµής. Αύτό γίνεταιφανερόά- πό ένα σηµαντικό παράγοντα:τό ύψος καί τήν κατανομή τής δα- πάνης γιά έρευνα. Οί άδυναµίες μας γίνονται άκόμα πιό έµφα- νείς στόν τομέα τής έρευνητικής δραστηριότητας γιά άνάπτυξη τεχνολογίας όταν κάνουμε τη σύγκριση μέ άλλες χώρες. 'Ετσι στήν 'Ελλάδα ή βιομηχανία το 1965 χρηματοδότησε το 16% τής -93- έρευνας καί το 1971 τό 26% καί έκτέλεσε τά [δια ποσά στά άν- τίστοιχα χρόνια. Σέ άντίθεση μέ άλλες χώρες όπου τό ποσοστό πού χρηματοδοτεί ή βιομηχανία είναι μεγαλύτερο καί άκόμη με- γαλύτερο είναι τό ποσοστό πού έκτελεί (π.χ. ΄Αγγλία, ΗΠΑ). ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ 1.1. Χαρακτηριστικό καίτάσεις 016 έκπαιδευτικό συστήματα τών άναπτυγμένων χωρών τής Δύσης ΄Η διαφορετική οίκονομική, κοινωνική καί πολιτιστική πραγματικότητα κάθε κράτους δημιούργησε πολύμορφα συστήματα, άνώτατης έκπαίδευσης όχι μόνο άνάμεσα στά διάφορα κράτη, άλ- λά καί μέσα στό χώρο κάθε κράτους. Σέ γενικό πλαίσιο μπορού- με νά διακρίνουμε άπό τή μιά μεριά μιά τάση γιά ύπερεξειδί- κευση καί ύποβιβασμό τών βασικών γνώσεων, από τήν άλλη, µιά κίνηση γιά v6 μπορέσει νά συνδεθεί ή έκπαίδευση μέ τίς πρα- γματικές άνάγκες τής παραγωγής στή βάση τών συμφερόντων τών λαών. 1.2. 'Εκπαίδευση στήν ύπηρεσία τού κεφαλαίου Κοινό φαινόμενο τών άναπτυγμένων βιοµηχανικών άστικών κοινωνιών, φαινόμενο πού έντείνεται ίδιαίτερα μέσα στή δεκα- ετία 60-70, είναι ή πίεση τών κρατών γιά όλο καί άποτελεσμα- τικότερη μετατροπή τού έκπαιδευτικού συστήματος σέ μοχλό οί- κονομικής άνάπτυξης. Τίς γενικές κατευθύνσεις γιά τίς κοινωνίες αύτές τίς δείχνει ό Διεθνής ΄Οργανισμός Οίκονομικής Συνεργασίας καί'Α- νάπτυξης (Ο.Ο.Σ.Α.) 'Η γενική αύτή τάση τής συνεχούς προσαρμογής τού έκπαι- δευτικού συστήματος στίς άπαιτήσεις τής οίκονοµικής άνάπτυ- ξης γεννάει-μιά σειρά τεχνοκρατικές μεθοδεύσεις καί τεχνο- κρατικές άντιλήψεις γιά τήν άντιμετώπιση τού φαινομένου παι- δεία. Τεχνοκρατικές μέ τήν έννοια ότι τείνουν στόν παραμερι- σμό τού γενικού παιδευτικού χαρακτήρα τού σχολείου καί πα- ράλληλα στήν όλο καί μεγαλύτερη έπαγγελματοποίηση τών γνώσε- µ -94- ων στήν άνώτατη έκπαίδευση. Τό αίτηµα γιά τήμεταρρύθµισητής 'Ανώτατης Παιδείας όπως έκφράστηκε στίς διάφορες χώρες, άπό τήν πλευρά τού κεφαλαίου ήταν έτσι καθαρά τεχνοκρατικό.΄Ανα- µόρφωση τών προγραμμάτων πρός τήν κατεύθυνσητώντεχνικώνπρα- κτικών μαθημάτων, αύξηση τών σχολών παραγωγής τεχνικών, πε- ριορισμός συνήθως τών σπουδών σέ 3-4 χρόνια καθώς καί τού ά- ριθµού τών νεοεισερχομένων στά πανεπιστήμια, προτίμηση καί πρόταξη της έπαγγελματικής έκπαίδευσης. Μετά το 1960 κάτω άπό τήν άνάγκη είσαγωγής νέαςτεχνολο- γίας πού είναι άπαραίτητος όρος γιά τήν πάρα πέρα άξιοποίη- ση τού κεφαλαίου, παρουσιάζεται µιά στροφή τού χαρακτήρα τής έκπαίδευσης τών τεχνικών πρός τήν κατεύθυνση τών "πρακτικών γνώσεων" καίτής'δποτελεσματικής έκπαίδευσης". Μέ άλλα λό- για οι διαρθρωτικές άλλαγές τού μεταπολεµικούκαπιταλισμούί- διαίτερα μετά τό 1960, άπαιτούν τήν προσβολή καί τόν περιο- ρισμό τού κύκλου παιδείας πού άντιστοιχεί στίς έπιστήμες βά- σεως πρός όφελος τού τεχνολογικού κύκλου. Οί γνώσεις βάσεως, τουλάχιστο στό γενικό χαρακτήρα γε- μίζουν τα τρία πρώτα χρόνια σπουδών τών δικών µας πολυτεχνεί- ων, αναφέρονται στίς έπιστήμες τών µαθηµατικών, τής φυσικής, τής χημείας κλπ. άκόµα τούς είδικότερους κλάδους όπωςτής μη- χανικής, τής θεωρείας έλαστικότητας καί άλλες. Είναι έκείνες οί γνώσεις πού χαρακτηρίζονται άπό μικρή φθορά καί παλαίωση στό πέρασµα τού χρόνου. ΄Λκόμα άποτελούν τήν ούσία τής έπι- στηµονικής ίδιότητας, γιατί βρίσκονται στή ρίζα όχι μόνο τής ύπάρχουσας καί έφαρμοζόμενης τεχνολογίας, άλλά καί κάθε άλλης πού πρόκειται νά παραχθεί στό μέλλον. Είναι οί γνώσεις έκεί- νες πού παράγουν τεχνολογία αλλά καί αντιστέκονται στή γνω- στή "Παλαίωση τών Μηχανικών". 'Αντίθετα οί τεχνολογικές γνώ- σεις (πού αντιστοιχούν χονδρικά µέ τό περιεχόμενο σπουδών τών 2 τελευταίων χρόνων τών έλληνικών πολυτεχνείων) άφορούν τήν έφαρμοζόμενη τεχνολογία καί χαρακτηρίζονται άπό τήν άµε- ση προσφορά τους στό παραγωγικό κύκλωμα, άλλά καί τή γρήγορη παλαιώσή τους. Κι'αύτό έχει ίδιαίτερη σημασία γιατί τό κύριο χαρακτηριστικό τής έποχής µας είναι ή ταχύτατη µεταβολή τής τεχνολογίας. 'Εδώ θα πρέπει νά ξεκαθαρίσουμε ότι ή τόσο σαφής διά- -95- κριση άνάμεσα στίς δύο κατηγορίες είναι πολύ σχηματική καίό- τι στήν πραγματικότητα έχουν μία κοινή περιοχή. "Ομως κάνει λιγότερο κακό αύτή ή σχηματοποίηση από τήν σκόπιμη ίσως σύγ- χιση τών δύο κύκλων σέ σχέση μέ τόν έκσυγχρονισμό τής παι- δείας. ΄Λν "έκσυγχρονισμός" σημαίνει ύπερτροφία τού τεχνολο- γικού κύκλου σέ βάρος τών γνώσεων βάσεως καί όχι προσαρμογή καί τών δύο κατηγοριών, τότε τό προιόν τής έκπαίδευσης άκο- λουθεί άπλά τίς γενικές τάσεις, είναι προιόν "μιάς χρήσεως". Ηαράλληλα οί άνάγκες γιά περιορισμένο άριθμόστελεχώνύ- φηλής έπιστημονικής στάθμης πού θά έπανδρώσουν καί διευθύ- νουν τούς τομείς αίχμής στήν έρευνα καί τίς τεχνολογικές έ- φαρμογές, εύνόησαν τή διατήρηση έκλεκτών σχολών'γιά μηχανι- κούς. ΄Εκεί τό προηγούμενο φαινόμενο δέν έμφανίζεται φυσικά καθόλου καί οί σπουδές είναι ίδιαίτερα άναπτυγμένες στά μα- θήματα βάσεως. Μιά σαφώς άριστοκρατική διάρθρωση τής έκπαίδευσης τών τεχνικών άναπτύσσεται καί είναι χαρακτηριστικό ότι ήδιάρθρω- ση αύτή άπαντιέται χωρίς έξαίρεση στίς άγαπτυγμένες βιομηχα- νικά χώρες τής δύσης πού όδηγεί στήν ύποτίμηση καί τόν ύπο- βιβασμό τού μεγάλου μέρους τών τεχνικών έπιστημόνων. 1.3. 'H άντίδραση ΄Η τάση αύτή ύποτίμησης καί ύποβιβασμού τών έπιστημόνων στό όνομα τής εξειδίκευσης καί άποτελεσματικότητας΄ δέ δια- μορφώθηκε χωρίς αντιδράσεις ούτε πέρασε χωρίς διαφοροποιή- σεις άπό χώρα σέ χώρα. ΄Λντίβαρο στήν προηγούμενη τεχνοκρατική τάση άποτέλεσαν ίστορία καί παράδοση τών πανεπιστημίων κάθε χώρας πού άποτε- λούν τό ύπόβαθρο τής γνωστής άνελαστικότητας τών πανεπιστη- μίων σέ πολύ γρήγορες μεταβολές, ή συμμετοχή τού φοιτητικού κινήματος στό γενικό προβληματισμό γιά τήν παιδεία καί οί κοινωνικοί άγώνες, γενικό φαινόμενο στίς κυριότερες χώρες τής Εύρωπα[κής Κριγότητας παρά τίς διαφορές πού έμφανίζειάπό χώ- an“: ή… τλτ,ιτκ«-νπ;ρΐ,…ι " LUJV ν|ι.ιιιλνιιων ν ζλ πης προκάλεσε μεθοδεύσεις τών κρατών πού άρχίζο σκολίες στήν αναγνώριση τών διπλωμάτων (π.χ. στή Γαλλία) καί -96- προχωρούν στήν έκλεκτική χρηματοδότηση καί φθάνουν μέχρι τήν δημιουργία έρευνητικών κέντρων έξω άπό τίς ανώτατες σχολές (διαχωρίζοντας τήν έρευνα άπό τή διδασκαλία (π.χ. Γερμανία). Αύτή ή τακτική άνάγκασε τή Σύνοδο τών Πρυτάνεων τής Δυτικής Γερμανίας νά λάβει στήν117η συνεδρίασή της (17-Ζ-1976), έγ- γραφη Θέση σέ έντονο ύφος πάνω στό θέμα τής έξασφάλισης τής έρευνας στά άνώτατα εκπαιδευτικά ίδρύματα καί μάλιστα, άνε- ξάρτητα άπό τήν κάθε φορά γενική οίκονομική κατάσταση. Οί κοινωνικοί άγώνες καί τό φοιτητικό κίνημα άποτέλεσαν σημαντικούς παράγοντες γιά τήν τελική διαμόρφωση τού χαρα- κτήρα τής έκπαίδευσης σέ κάθε χώρα τής Κοινότητας. "Έκφραση τού συσχετισμού τών πολιτικών δυνάμεων,οί άγώνες αύτοί δια- φοροποίησαν σέ μικρό ή μεγάλο βαθμό τίς εξελίξεις. "Ετσι έ- πιβάλλονται άπαιτήσεις καί έπί μέρους λύσεις όπως ή συνεχι- ζόμενη έκπαίδευσηκαί()ίμετεκπαιδευτικοίκύκλοι πούπροσφέρουν δυνατότητες γιά τήν ύλοποίηση τού δικαιώματος κάθε έργαζομέ- νου επιστήμονα ή όχι γιά μόρφωση καί άνανέωση. Οί λύσεις αύτές συμβάλλουν 016v περιορισμό τής σπατάλης τού επιστημονικού καί παραγωγικού δυναμικού. 'Επίσης μέσα στήν πανεπιστημιακή κοινότητα οίάγώνεςτών φοιτητών συντελούν στόν έκδημοκρατισμό τής πανεπιστημιακής ζωής καί τής λειτουργίας τών σχολών καί ίδρυμάτων, στήν είσα- γωγή νέων γενικών μαθημάτων στήν κατάκτηση τού δικαιώματοςέ- πιλογής μαθημάτων κλπ. 1.4. Τό γκρέμισμα τού μύθου ΄Η έξειδίκευσή καί πρακτικοποίηση τών σπουδών στηρίχτη- κε στό μύθο τής τεράστιας αύξησης τών γνώσεων καί τής περιο- ρισμένης χωρητικότητας τού άνθρώπινου έγκεφάλου καθώς καί τής ίκανότητας γιά μάθηση. ΄Ο μύθος αύτός πού είναι προκάλυμμα µιάς έμπορικής έκτίμησης γιά τήν παραγωγή καί τό είδος τού "προιόντος τήςέκπαίδευσης",γκρεμίστηκεμέσαάπότήνέπιστημο- νική όπτική τών θεμάτων πού σχετίζονται τόσο μέ τήν όργάνω- ση τών γνώσεων καί τίς άνθρώπινες δυνατότητες όσο καί μέτίς λειτουργείαςτήςέκπαίδευσης μέσα στά συγκεκριμένα κράτη. ΄Ετσι σήμερα μπορούμε νά πούμε ότι οί άνθρώπινες γνώ- σεις δέν αύξάνονται σέ όγκο άδιάκοπα. άλλά ή αύξηση τού όν- -97- κου τους όδηγεί στήν έπανοργάνωσή τους σέ ύψηλότερα ποιοτι- κά επίπεδα μέ περιεκτικότερες, γενικότερες έννοιες καί σχέ- σεις. ΄Η νέα κάθε φορά όργάνωση άκολουθείται άπό περιορισμό τού όγκου. ΄Ακόμα οί εξελίξεις στόν τομέα τής παραγωγικότητας τής έκπαίδευσης δέν άφήνουν άμφιβολίες γιά τίς άπεριόριστες σχε- δόν δυνατότητες τού άνθρώπου γιά μάθηση σέ συνδυασμό μέ τίς έπιστημονικές γνώσεις μας γιά τίς δυνατότητες καίτή χωριτικό- τητα τού άνθρώπινου έγκεφάλου. 1.5 Συμπερασματικά μπορούμε νά πούμε ότι: Διαγράφεται φανερά μιά τάση γιά άριστοκρατικοποίηση τής έκπαίδευσης τών μηχανικών μέ τή διατήρηση ή δημιουργία "έκλεκτών" έκπαιδευτι- κών ίδρυμάτωνγιά'π&άπαραίτηταύψηλήςστάθμης στελέχη πού έ- χουν σοβαρές θεωρητικές γνώσεις καί τήν παράλληλη στροφή τής έκ- παίδευσης τού μεγάλου πλήθους τών μηχανικών πρός "πρακτικές" ή "άποτελεσματικές"σπουδές πού κάθειρορά προσαρμόζονται στίς ά- νάγκες τής παραγωγής. '111606 αύτή κατά π5πρώτο σκέλος της έμ- ρανίζεται έντονότερη στίς ίσχυρότερες βιομηχανικά άναπτυγμέ- νες χώρες τής Εύρώπης καί κατά τό δεύτερο σκέλος άσθενέστερη όκεί όπου βρίσκει σοβαρές άντιδράσεις. 2. TO ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 'Αβίαστα, νομίζουμε, μπορούμε νά καταλήξουμε στό συμπέ- ρασμα ότι ό πανεπιστημιακός θεσμός στήν 'Ελλάδα, γέννημα καί θρέμα τής σημερινής νεοελληνικής κοινωνίας, βρίσκεται σέ βα- θιά κρίση καί ή άναμόρφωσή του είναι ένα ίστορικόκαθήκονπού γίνεται όλο καί πιό έπιτακτικό. "Αν προσπαθήσουμε v6 σκια- γραφήσουμε τόν τομέα τής έκπαίδευσης τών μηχανικών καί είδι- κά σχετικά μέ 16 περιεχόμενο τών σπουδών πρώτη θά διακρίνου- με τήν κατηγορία τών γνώσεων καί επιστημών βάσεως, πού καλύ- πτει χοντρικά 16 τρία πρώτα χρόνια σπουδών καί τή δεύτερη, τών τεχνολογικών, πού καλύπτει τά δύο τελευταία χρόνια. Παρατηρούμε σχετικά μέ τήν πρώτη πού άποτελεί καί τήαί- τία μιάς καλής φήμης γιά 16 έλληνικά πολυτεχνέία, ότιένώδι- ατηρεί τόν χαρακτήρατης, πάσχει άπό βαθιά νηοατειά. Κι'αύτό -98- γιατί δέν προσαρμόστηκε ούτε στό έπαυξημένο περιεχόμενο τών έπιστημών βάσεως, αλλά ούτε στή σημερινή άνακατάταξη τού πε- ριεχομένου τους. πού χαρακτηρίζεται άπό όργάνωση σέ ψηλότερο έπίπεδο μέ γενικότερη καί περιεκτικότερη διατύπωση. Στή δεύτερη κατηγορία ή κατάσταση είναι άκόμη πιό κρί- σιμη. ΄Η έλλειψη μέσων, τό γεγονός ότι ή χώρα μας είσάγει τεχνολογία άπό τό έξωτερικό καί ή έρευνα είναι ύποτυπώδης, κά- νουν ώστε νά μήν μπορεί στήν πραγματικότητα νά έχει ή κατη- γορία αύτή τό χαρακτήρα της. ΄Η τεχνολογία άναφέρεται σέ έφαρμογές καί ή διδασκαλία τους άπαιτεί έργαστήρια, μέσα αλλά καί κατάλληλη όργάνωση. 'Η μικρή πρακτική γνώση καί ή έλλειψη άμεσης σύνδεσης τού τομέα αύτού τής έκπαίδευσης μέ τήν παραγωγική πραγματικότητα τής χώρας, δέν είναι μόνο μιά άσυνέπεια πρός τόν ίδιο τό στόχο τών τεχνολογικών μαθηµάτων, άλλά δηλητηριάζει τή στάση τού έλληνα σπουδαστή άπέναντι στήν ίδια τήν έπιστημονική γνώση καί τίς βασικές έπιστήμες. "Εχουμε άντιληφθεί άρκετές φορές στούς σπουδαστές μιά σύγχιση άνάμεσα στίς γνώσεις βάσεως καί σέ μια μεταφυσική άντίληψη πού άπορρίπτουν. ΄Ετσι άντιμετωπίζσυμε τόν μεγάλο κίνδυνο νά μετατραπεί το αίτημα γιά τόν έκσυγχρονισμό τής έκπαίδευσης σέ μιά τεχνο… κρατική παγίδα γιά τήν παραγωγή τεχνικών μικρής έπιστημονικής έμβέλειας. στενά έξειδικευμένων κυρίως 016v τόπο δουλειάς. μή ένοχλητικών γιά 16 κέντρα άπό τά οποία είσάγουμε τεχνολογία. ΄Η σύγχιση άνάμεσα στήν άνάγκη γιά έκσυγχρονισμό όλων τών γνώσεων καί στήν άποστροφή γιά τίς έπιστημονικές γνώσεις βάσεως είναι ήδη μεγάλη. Θά ήταν μεγάλη παράλειψη νά μήν άναφερθεί κανείς στήν έ- πίδραση πού άσκείστάπολυτεχνείαμαςή άκατάλληλη γιά τήν έ- ποχή μας δοµή καί λειτουργία τους, ή οποία βρίσκεται σέ μι- κρό ή μεγάλο βαθμό στή ρίζα κάθε προβλήματος τής άνώτατης έκ- παίδευσής μας. ΄Ο έκδημοκρατισμός τής πανεπιστημιακής δομής καί λει- τουργείας,κύριοαίτημα τού φοιτητικού Κινήματος καί δλης τής κοινωνίας μας, είναι βέβαιο ότι θα έπιδράσει άμεσα τόσο στό περιεχόμενο τής έκπαίδευσης πού θά παρέχει όσο καί στήν ίκα- νότητά τού πολυτεχνείου νά έξελιχθεί δίπλα στό λαό βοηθώντας -99- στό μεγαλύτερο δυνατό βαθμό γιά ένα καλύτερο μέλλον. 3. Η ΘΕΣΗ ΜΑΣ ΄Π γνώμη μας είναι ότι δέν θά πρέπει νά ένδιαφερόμαστε γιά τήν έκπαίδευση άνθρώπων πού θά έπανδρώσουν άποτελεσματι- κότερα τήν ύπάρχουσα παραγωγή καί τίποτε άλλο' άλλά νά έν- διαφερόμαστε σταθερά γιά τήν έκπαίδευση άνθρώπων, πού έκτός άπό τήν άποτελεσματικότητά τους στήν παραγωγή θά μπορούν νά όραματιστούν καί νά συμβάλλουν στήν κοινωνική πρόοδο.Νά συμ- βάλλουν γιά μιά αύριανή πιό άνθρώπινη κοινωνία. Στό συγκεκρι- μένο λοιπόν πρόβλημα τής ΄Ανώτατης Τεχνικής 'Εκπαίδευσης άν- τιμετωπίζουμε άπό τήν άρχή τήν άνάγκη θεμελιακήςέπιλογής.Θά έκπαιδεύονται άνθρωποι έξειδικευμένοι σέ στενούς τομείς τής σημερινής τεχνολογίας μέ μαθήματα πού έχουν άμεση καί φανερή σχέση μέ τήν "καθημερινή πρακτική καί δουλειά" τούτεχνικούή θά πρέπει νά έκπαιδεύονται άνθρωποι μέ σοβαρές θεωρητικές γνώσεις καί μέ παράλληλη αύξηση όχι σέ διάρκεια. άλλά σέ ά- ποτελεσματικότητα καί έκσυγχρονισμό, τού περιεχομένου τών τε- νολογικών μαθημάτων. ΄Εξετάζοντας εύρύτερα τό παρά πάνω πρόβλημα μπορούμε νά παρατηρήσουμε ότι: ΄Π πρώτη έκλογή περιέχει μιά κοντόφθαλμη άντίληψη, άκό- μα καί γιά τόν περιορισμένο στόχο τής οίκονομικής άποτελε- σματικότητας, γιατί άγνοεί τή σοβαρότερη παράμετρο τού προ- βλήματος, πού είναι ή ταχύτατα μεταβαλλόμενη τεχνολογία. "Ε- να δαπανηρό σύστημα άνανέωσης γνώσεων ή καί άλλαγής είδικό- τητας γι΄αύτούς - τούς στενούς είδικούς τομείς - δέ θά άπο- τελούσε παρά ένα άναγκαίο "μπάλωμα". Τό πιό σταθερό επακό- λουθο όμως είναι ή ούσιαστική ύποβάθμιση τού τεχνικού έπιστη- μονικού δύναμικού τής χώρας, μέ όλες τίς συνέπειες, στό βα- σικό πρόβλημα τής άνεξάρτητης άνάπτυξής μας.'ΈΙδεύτερη έπι- λογή πιστεύουμε ότι έξασφαλίζει στόν τεχνικό έπιστήμονα τήν σφαίρα έκείνη τών γνώσεων; πού τού έπιτρέπουν νά άντιλαμβά- νεται σέ βάθος, τήν τεχνολογία πού είσάγεται κατ'άνάγκη καί νά δημιουργεί τεχνολογία στούς τομείς, πού έκλέγονται, προ- σαρμοσμένη στίς δικές μας συνθήκες [όπως προηγουμένως τονί- στηκε). Στήν περίπτωση αύτή άρκεί ένα λιγότερο δαπανηρό σύ- -100- στημα "συνεχιζόμενης έκπαίδευσης" γιά τή διατήρηση ίκανοποι- ητικού έπιπέδου γνώσεων στό τεχνικό - έπιστημονικό δυναμικό τής χώρας, καθώς καί ένα σύστημα πτυχιακών σπουδών κυρίως σέ έπιθυμητούς τομείς γιά τήν έπίτευξη τών έθνικών άναπτυξιακών στόχων. Οί παρά πάνω θέσεις κατά τήν γνώμη μας περιέχουν όλα τα κύρια στοιχεία μιάς άναγκαίας στρατηγικής τής άνώτατης τεχνι- κής έκπαίδευσης τής χώρας μας, τόσο σέ σχέση μέ τά άξιολογι- κά κριτήρια, πού έχουμε ήδη θέσει όσο καί μέ τήν πραγματικό- τητα. τών άντικειμενικών σχέσεων καί έξαρτήσεών μας στό χώ- ρο αύτό. 4. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΄Η προσπάθεια γιά τή δημιουργία ένός καινούργιου μοντέ- λου έκπαίδευσης γιά τά πολυτεχνεία μας προβάλλει σάν έπιτα- κτική άνάγκη καί ή προσπάθεια αύτή πρέπει νά παίρνει συγκε- κριμένο χαρακτήρα μέ τήν προώθηση συγκεκριμένων μέτρων. 'Εκδημοκροτισμός καί συγχρονισμός *Ο έκδημοκρατισμός καί ό έκσυγχρονισμός τής έκπαίδευσης στά πολυτεχνεία είναι ένα αίτημα καθολικό πού άναφέρεται τό- σο στούς θεσμούς όσο καί στό περιεχόμενο. Γιά τούς θεσμούς είμαστε τής γνώμης πώς ένα θεσμικό πλαίσιο γιά τήν ΄Λνώτατη Παιδεία άνοικτό στίς έξελίξεις καί τήν προοπτική τού έκδημοκρατισμού, μέ κατοχυρωμένη πραγματι- κά τήν αύτοδιοίκηση τών Α.Ε.Ι. καί τή δυνατότητα ρύθμισης τών γενικών ζητημάτων διάρθρωσης άπό τούς πανεπιστημιακούς καί κοινωνικούς φορείς θά συντελέσει άποφασιστικά: 1. Στή συμβολή τών πανεπιστημίων στήν καθολική άνάπτυξη τής χώρας, μέ τήν άναζήτηση τών πιό κατάλληλων μορφών έπι- κοινωνίας άνάμεσα 016v έκπαίδευση τών μηχανικών καί τήν πα- οαγωνή. Ζ. Στήν διακίνηση τών ίδεών 016v πανεπιστημιακό χώρο καί 16 δημοκρατικό διάλογο πού είναι τόσο άπαράίτητα στοιχεία σέ έποχές σοβαρών έπιλογών. 3. Στήν ίσότιμη συμμετοχή στή ζωή καί λειτουργία τών Α. Ε.Ι.,διδασκόντωνκαίδιδασκομένων.πού έκτός τώνάλλωνθά συμ- -1Ο1- βάλλει στή σοβαρή αύξηση τής παραγωγικότητας τής έκπαίδευσης. 'Ως πρός τό περιεχόμενο τών σπουδών ή έκπαίδευση πρέπει νά έφαρμόσει σέ κάθε κλάδο τίς νέες κατακτήσεις τής έπιστή- μης. α) νά άπαλλαγεί άπό τά βάρος άχρήστωνάπαρχαιομένωνγνώ- σεων, β) νά συνδέεται μέ τίς πρακτικές άνάγκες τού έπαγγέλ- ματος, γ) νά συνδέεται μέ τή δυνατότητα έπιστημονικής έρευ- νας, δ)νά συνδέεταιμέ τίςάνάγκες τήςοίκονομίαςτού τόπου ε) νά περιλαμβάνει στοιχεία τής προοδευτικής κοινωνικής σκέψης τών ίστορικών μας παραδόσεων καί τού λαϊκού μας πολιτισμού, σ0νά έκφράζει σωστά τό συνδυασμό τής έπιστημονικής έξειδίκευσης, καί τής πλατιάς έπιστημονικής γνώσης. Πρέπει νά πείΟωνται οί οπουδαστές γιά τόπεριεχόμενοτής έκπαίδευσής τους. Καί ό άσφαλέστερος γιά κάτι τέτοιοείναινά συμμετέχουν όλοι οί ένδιαφερόμενοι σέ άποφάσεις σχετικά μέτό περιεχόμενο αύτό. ΄Ετσι Θά άντιμετωπιστούν ριζικά οί κίνδυ- νοι σάν αύτόν τής ύποτίμησης τής άξίας τώνέπιστημονικώνγνώ- σεων πού έκδηλώνονται σάν ύποβιβασμός τους στό έπίπεδοτού έ- φοδιασμού μέ ένα τυπικό προσόν γιά τό έπάγγελμα. σάν έπιθυμία ούσιαστικής έγκατάλειψης τών σπουδών, σάν άπαίτηση γιά τέ- τειες "διευκολύνσεις" στίς σπουδές πού ρίχνουν τήν έπιστημο- νική ποιότητα τής έκπαίδευσης. ΄Λκόμη πιστεύουμε ότι θά πρέπει όλο τόέκπαιδευτικόπρο- σωπικό άπό καθηγητές, ύφηγητές ή έπιμελητές νά στραφεί στήν κατανόηση καί μελέτη τών προβλημάτων 1τού έλληνικού χώρου. Πρέπει νά γίνει άντιληπτό ότι ή γοητεία τών σπουδών καί συ- στημάτων σέ ξένα πολυτεχνεία είναι άνθρώπινη γι΄ αύτούς πού τίς είχαν, άλλά γίνεται έπικίνδυνη όταν άπό θέση διδασκόντων έξακολουθούν νά είναι γοητευμένοι. Τό πρόβλημα είναι ή σύν- θεση τής δικιάς μας λύσης, τού δικού μας προβλήματος παιδεί- ας. Τή σημασία μιάς τέτοιας παρατήρησης θά έκτιμήσει κανείς σωστά άν άναλογιστεί τό μεγάλο κόστος πού άπαιτεί ή έμπειρία άπό τήν έφαρμογή έκπαιδευτικών συστημάτων, ίδιαίτερα όταν ή έμπειρία είναι άρνητική. Γιατί άπαιτούνται πολλά χρόνια. γιά τήν άποκάλυψη τών άποτελεσμάτων καί οί έπιπτώσεις τους, κοι- νωνικές, πολιτιστικές καί οίκονομικές είναι ίδιαίτερα σοβα- ρές. -102- ΄Η έρευνα καί οί μεταπτυχιακές σπουδές Μέ τόν όρο "μεταπτυχιακές σπουδές" έννοούμετήν έμβάθυν- ση καί συμπλήρωση μιάς ήδη όλοκληρωμένης έπιστημονικής σπου- δής ή όποία συντελείται μέ έντατική έρευνητική έργασία. Μέ τίς μεταπτυχιακές σπουδές έπιδιώκεται ή άπόκτηση έκ μέρους τών μετεκπαιδευόμενωντής ίκανότητας γιά μιά αύτοτελή έπιστημονική έργασία καθώς καί ή έπιμόρφωση τού μελλοντικού έπιστημονικού δυναμικού τών 'Ανώτατων ΄Εκπαιδευτικών ΄Ιδρυ- μάτων. ΄Ακόμα συντελείται ή βασική λειτουργία τής παραγωγής καινούργιων γνώσεων. Μέ άλλα λόγια ή κατανόηση, έφαρμογή καί άνάπτυξη τής τεχνολογίας έχει σάν άπαραίτητη προυπόθεση τίς σωστά όργανωμένες μεταπτυχιακές σπουδές καί τήν έρευνα. Δέν μπορούμε βέβαια νά ίσχυριστούμε ότι είναι δυνατό άπό τή μιά μέσα στήν άλλη νά φθάσουμε στήν παραγωγή δικής μας τεχνολο- γίας. 'Εκείνο όμως πού μπορούμε καί πρέπει νά έπιδιώΞουμε εί- ναι ή σταδιακή άλλά συστηματική κατάκτηση (καί σέ συνέχεια άνάπτυξη) όρισμένων τομέων τεχνολογίας. ΄Η παράδοση, οί πραγματικές μας άνάγκες. οί δυνατότητές μας θά είναι κριτήρια γιά τήν έπιλογή αύτών τών τομέων. Τέλος θά πρέπει νά κατανοήσουμε ότι μιά έρευνα, μιά άνάπτυξη τεχνολογίας δέν άρχίζει άπό τό μηδέν. Χρειάζεται ή συνεργασία τών κατόχων τής τεχνολογίας γιά τή μεταφορά καί άνάπτυξή της. Μένει τό πρόβλημα νά προσδιορίσουμετούς τομείς πού θα ζητήσουμε νά αναπτύξουμε καί τή μεθοδολογία γι' αύτή τήν άνάπτυξη. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: 1. Οίκονομικός ταχυδρόμος "Είδικό τεύχος άφιέρωμα(3τήν΄Γεχνο- λογία". 2. Τεχνικά Χρονικά. Σεμινάριο: "'Η Ε.Ο.Κ. καί οί "Ελληνες Μηχανικοί" ," πτυιχειοΘί|ηω| - ίκτύιτωση | υΝιγεα5'ιτκ swolo κών. µελετη"… HHS-[0111209537

AH... Κ.Ε. Μ.Β. ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΕΡΕΥΝΩΝ - ΜΕΛΕΤΩΝ ΒΟΛΟΥ Δ | Η Μ Ε Ρ Ο ME ΘΕΜΑ το ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ ΠΑΝεΠιΣτΗΜιο KAI o ΡΟΛΟΣ TOY BOAOY ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΚΑΔΗΜΑ | KH ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΟΤΗΤΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΑΙ ΑΣΤ|ΚΟΣ ΙΣΤΟΣ ΔΗΜΑΡΧΕΙΟ ΒΟΛΟΥ 30 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ —— 1 ΟΚΤΩΒΡΙΟΙ΄ 1983 ΟΡΓΑΝΩΣΗ: ΔΗ Κ E M B ΣΕ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΟ Τ Ε.Ε ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ KAI ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΦΟΡΕΩΝ ΤΟΥ ΒΟΛΟΥ ΟΡΓΑΝΩΤ|ΚΗ ΕΠΙ ΓΡΟΠΗ ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΜΙΧΑΛΗΣ ΚΟΥΝΤΟΥΡΗΣ Δήµαρχος Βολου ΜΕΛΗ ΑΛΕΞΗΣ ΚΑ|1'ΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Μετολλειολογος Κοινωνιολογος Μελος Δ,Σ.)ΔΗ.Κ.Ε,Μ.Β. ΑΝΑΣΤ. ΚΩΤΣΙΟΠΟΥΛΟΣ Αρχ|τεκτων. me. Κοθηγητης Α.Π.Θ. ΗΛΙΑΣ ΞΗΡΑΚΙΑΣ Πολιτ. Μηχανικος… Προεδρος T.E.E Μαγνησίας ΑΡΗΣ |ΣΑΛΑΠΑ ΤΑΣ Μηχανολογος Ηλεκτρολογος Μελος Δ.Σ.)ΔΗ.κ.Ε.Μ.Β. ΓΕΝΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 30.9.83. 6μ.µ. - ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Καθηγ. ΠΑΝΤ. ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ Ο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΣΑΒΒΑΤΟ 1.10.83. 9Π.μ. — ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Καθηγ. ΠΑΝ. ΤΖΩΝΟΣ ΑΚΑΔΗΜΑ Ι'ΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΟΤΗΤΑ ΣΑΒΒΑΤΟ 1.10.83. 5μ.μ. - ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Καθηγ. ΔΗΜ. ΦΑΤΟΥΡΟΣ ΠΡΥΤΑΝ|Σ ΤΟΥ Α.Π.θ. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΑΙ ΑΣΤΙΚΟΣ ΙΣΤΟΣ ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΖΗΤΗΣΗ . Σέ κάθε επιμέρους ενότητα θα υπάρχουν κύριοι οµιλητές κα- Bebe και σύνεδροι που έχουν προσκληθεί να παρέμδουν στη συζήτηση. Μεταξύ των κύριων ομιλητών είναι: Ν. Σδορώνος. Δ. Φοτού…ως, Κ. Τσουκαλάς. Ν. Μόργαρης. Χ. Φράγκος, Ν. Παπσμίχος. Ευόγ. Σταυρινός. Α. Τσαλσπότσς. Α. Καραγεωρ- γίου. Αθ. Σύλλας. Θ, Παπαγιόννης, Α. Κωτσιόπουλο(:΄ Ομάδα ΔΗ.Κ.Ε.Μ.Β. (Δ. Νικολάου. Χ. ΠανταΖίδης). . To διήμερο θα χαιρετήσουν ο Γεν. Γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας Δ. Ρόκκος και ο Δή'ιαρχος Βόλου Μ. Κουντούρης. . ΄Εχουν πρεσκληθεί να παρεμδουν: Οι εκπρόσωποι των κομ- μάτων στο Ε.Σ.Α.Π.. οι εκπρόσωποι της Τοπικής Αυτοδιοίκη- σης των Θεσσαλικών πόλεων. οι πρυτόνεις των A.E.|., εκπρό- σωποι επιστ. φορέων κ.α. . Οι εισηγήσεις θα πρέπει να διαρκούν περίπου 20 λεπτά και οι πα')ε18ασεις να μην είναι µεγαλύτερες από 3 λεπτα. . Η όλη εκδήλωση θα πλαισιωΘεί από δεξίωση του Δημάρχου την Παρασκευή To Βράδυ… καθώς και αποχαιρετιστήριο δείπνο το Βράδυ TOU ΣαδΒατου. .. . . έξι... .. …. .... ί..." ..… . ". ι1.ι Ψ.. . ... . . ». . Ι ...,… Σ……" . ....

Ταχ…8ρ…: ται-?»? άλα …. "|", …ή , …" Με… ΠΑν€Πι5…1Η…0 - W "0 "Ψ…" ΄ ΘεεεΑ…Μ … .…,=για…ω… Πανεπιστήμια.… µ…ΡΟΠΜ€Ώ ευ ΄ ΄… οι πεταει… "Με"… ' ' . … ,το µία… όπου Η…" &: ακινήτων. που απ'…- 1"1 δΞΗη """"… o Μάι: "πριν πηρα" για τις 20 No: θα…» ανιόν μω…ι…..… " _ Διαπόρι! Εκανα-ιζ .!" Μα…-νο. στο οποίο αυγό . ανιπιωψ(ου Μ…… και… κάψιμο … &… Η προήρΜι…[ω. ότι "µία… …(Μού - Μπαντ)… του…" "ο οι αγά"!!! φ…: - ΔΨήτρώδος) Οι τουλάχιστο … …οαγ…αων. δ…ΜΑΨΨώ για … ατονήσει 1η… … να… (ψωµί. ιπ- η 6ι6λιΜιη τον Πω…ιστΈ =Μτφο οιχώψιΜ μπώ…- µία: θα…… . Το μια… να. "κάψας-' …'"… Μ.?- …κρ6τψα ι … mammal“: ενώ… το ακίνητο της Μ…" … Εθνικής" ΤρΜα:&η ζ? Έψαξα. Αντίθετα." " ιων- |" . …. . Μ[α…ιώοιΜωι…π … . one στο ο…γ'ώωµ6' 'πβΜψψ some «MM. για ….ωδ- )" &, µ.μ); 1 ,. [ - %?" --. . ' και… που οποίου (µπαµπά 7… ? : ότι ΜΜΜ ΜΜΜ Ν ( ι 3 ψαράς "Με…!" 0… 6 Ε. Ν.!" , …… (Μιαο"Μ…6µα. που &" amt-6a '… "Μ ? ΕώιέώΜξ ΄- "'Νέα …. διν-.…ψΜ, … ……… τα …… Μιτου… . π………. …… "Η! 166- ml.- cm …! Μια"… , … …για'τπν "Μάϊ… «…. Σ'" ΕΣΣΔΛ| . L! , ω… ." M010 "΄ " : ' ' ' "η"! "ναζί… π……ω… να…" #" ΙΟΥΛ" ΤΟΥ… α. ΣΟΥ"… γω. Από …. outrun-91L Μ. .…ή … … Β…… για … "µε αγορές … το Πιν…- ω…6.Ελ…Π…&;" ,… …ώ& θά… ένα!" Μαώ"… ": Ο θωλ…ς ΜΜΜ: :. Γιωργ. ΜΜΜ"… πάθη.… Η ' ' Σουν-πι ζητά να Μυιώσιι ο υπουρ- Με …… WW“ Υ.?" … Η Βουλή και το λαό της Gnocchi.“ … Ο…" '"… αν… *… "Πικέ ' το "Μ… "ότι "|… am η… το' Παν…. μ' δν & … "Μλ&ιτσι … ** Η …' " …." ΝΜΜ' και σε τί φύλα-ται οι αλλιπάΆλη ι; α- … . … . ' "θολά… … " κά…… νωθιπϊ τα 'ώψιις που δι……αι για µια …… ανάψω… τον πιΒισσµώ για την Μι- που"… τα; Πανεπι…µϊω …και αν &" "να μ… ΜΙΟ"… να …κι για να σακιά και Μπάλα-ια," Με. θα; …. µεταξύ άλλων. στην … τον o x. Σ…)… . πάροδος Τόν πώ… φοιτητών δω και να για… και… το …… επάνοδό (του; Mal—89, «raga-mg "Μιληµµδις &… πέσανε… πιο! τω αντιθέτου. α… η α- … Με» … προβλέπεται να… Μι στις 4 Μπάσι), . πω…… μια από την …ο… παράδο- σης του Μαν πως I µήνα". ……- …ιΉΗ ωάιιαιΡ…ΜΦ … ος "θα. o M w- ¥6 "µε η!" νι …ο… ζαριά αλα" από ινα… … που αµ loam-It τις… ι- =ιλογ για ν έδρα του &…) …"…- πι…µ αν. :… Σχ.… και.Τ…ά…. των τα), µωράκι… ωιωΜΙ Μ &… Η?" µι "ΜιΘιΜις Μι…υς, σε …… "&"… "όπως Μιας. & οµως η: µαθω. … ια … …. σηµασια ΜΜΜ και …. - ινωΜϊα' την "ο… οι …: της ' to: το Μιµπω'ιζΜ. "Η"… 0 :. "Ναός να mum-u m Βουλή κι " Με» … θ…Ια. . , '

έρευνα και µελέτη του λα'ικού µας πολιτισµού δεν µπορεί και δεν πρέπει να είναι µονόπλευρη, να περιορίζεται δηλαδή στην avaZI'IInon και περιγραφή καθώς και στην ΄ τεχνοτροπικι'ι διερεύνηση. Το φαινόµενο της λαϊκής δηµιουργίας παρουσιάζει άπειρες πλευρές που όχι µόνο πρέπει να συνεξετάζονται για την πληρέστερη κατανόηση του αλλά και γιατί προσφέρουν πολύτιµο υλικό σε άλλες επιστήµες, όπως η εθνογραφία, η ιστορία, ακόµα και η βιολογία. Επειδή τελευταία η βιολογία, δείχνει παράταιρη σημειώνουµε, από τα πολλά, δύο µόνο περιπτώ- σεις. Πρώτα αυτή που παρατη- ρείται σε εθνικές ή λαογραφικές γιορτές όπου τα ρούχα της για- γιάς ή του παππού δεν χωρούν στους σηµερινούς νέους ανθρώ- πους κι όταν ακόµα δεν είναι πολύ µε- γαλόσωµοι. Η δεύτερη αφορά στο ύψος της πόρτας σπιτιών και εκκλησιών. Αυτά υποδηλώνουν κάποιαν επίδραση των όρων δια- τροφής, καθαριότητας και ια- τρικής Πρόληψης * περίθαλψης. Ωστόσο η διαπίστωση αυτή µένει ανοιχτή στην έρευνα επειδή στη- ρίζεται σε εµπειρικές και ευκαι- ριακές παρατηρήσεις, χωρίς να έχουν γίνει οι αναγκαίες μετρή- σεις σκελετών, ρούχων, επίπλων κτλ, από ειδικούς. Οι πληροφορίες αυτές είναι άµεσες και έμµεσες. Οι πρώτες, που θα μας απασχολήσουν σή- µερα, προσφέρουν αξιόπιστα στοιχεία για τη φορεσιά, το χορό, τους όρους εργασίας, το φυσικό και ανθρώπινο περιβάλλον πριν από τις πρόσφατες αλλοιώσεις. Οι έµµεσες πληροφορίες, όπως είναι οι αλλαγές στην τεχνοτρο-… πια, οι προσθαφαιρέσεις θεµά- ,..- των, η εισαγωγή ηρώων στο θέα- τρο των σκιών κτλ. σε συνδυασμό µε' άλλες πηγές βοηθούν στην ανίχνευση των κοινωνικών δο- µών, της ιδεολογίας και των σχέ- σεων κατακτητών - κατακτημέ- νων. Βέβαια, ανάµεσα στις δύο αυτές πηγές δεν υπάρχουν στε- γανά. Αυτό θα επιχειρήσουμε σή- µερα και μάλιστα στην αγιογρα- φία, έναν τοµέα που δείχνει πως επικεντρώνεται στο δόγμα, στη µαταιότητα της επίγειας ζωής και στη μεταθανάτια ανταμοιβή ή τι- µωρία και οπωσδήποτε στη συν- τηρητική θεώρηση των κοινωνι- κών φαινοµένων.… ρχίζουμε από τις φορεσιές. Τα διάφορα Λευκώµατα «Εθνικών Ενδυµασιών» δίνουν. κατά κανόνα, την ψευδαίσθηση ότι κατά τόπους επικρατεί παν- τού ενιαία φορεσιά. Εχουμε κάθε λόγο να πιστεύουµε πως οι φο- ρεσιές των διαφόρων κοινωνικών τάξεων ήταν διαφορετικές. Ας έλθουµε πρώτα στις απεικονίσεις αρχόντων, κτητόρων ή δωρητών σε εκκλησίες. Οι ολόσωµες μορφές του Ιωάννη Αλεξίου στον Αγιο Νικόλαο Καπέσοβου (1793), των Κρεμαζόπουλών στον Αγιο Νικόλαο Εράτυρας (1737)… του Γεώργιου Κοεμτσόπουλου στην Ανάληψη Εράτυρας (1736), του Χατζή Μάνθου Γκίνου και του ανεψιού του Πολύχρονου στον Αγιο Γεώργιο Νεγάδων (1725), του Χριστόδουλου Μαρίνου στο μοναστήρι του Ευαγγελισµού Ανω Σουδενών (1809), του Στ… Σταµάτη στην Παναγία (Μούσγες Πηλίου 1819) και άλλες παρουσιάζουν τον ίδιο πε- ρίπου τύπο φορεσιάς αρχόντων με µακρύ τζουµπέ, φουφουλωτή στον αστράγαλο βράκα και ψηλά καπέλο. Αντίθετα o Αγιος Γεώρ- γιος o Νέος, ταπεινός ιππο- κόµος, σε δεκάδες τοιχογραφίες και φορητές εικόνες εμφανίζεται πάντα µε τη φουστανέλα του. Το ίδιο και ο δώρητής των τοιχογρα- φιών στην εκκλησία της Κοί- µησης στο χωριό Αλποχώρι του Μπότσαρη καπετάν Διαμάντης Σπάτουλας (1778), ληστής. Εδώ όµως, για μοναδική φορά στην Ελλάδα, ο αγιογράφος ιερέας Κωνσταντίνος από το Φορτόσι'αι- σθάνεται την ανάγκη να δικαιο- λογηθεί γράφοντας δίπλα «alw- γραφίσθη ούτος στανικός», δη- λαδή µε το στανιό,' µε τη βία. Αλ- λωστε αυτή η φράση του αγιο- γράφου φανερώνει και την αρχι- κή του αντίδραση. .Ο δωρητής, βέβαια, δεν ήταν άρχοντας. Ωστόσο µνημονεύει το όνομά του σε επιγραφή στο νυναικωνίτη. Σηµειώνουµε πως οι γυναίκες του τόπου και της εποχής ήταν στο σύνολό τους αγράµµατες. Ακριβής απεικόνηση αντρικής φορεσιάς υπάρχει και στην «Πο- νηρά Εξοµολόγηση» του Αγίου Νικολάου Κρώμνης Γιαννιτσών. Ενδιαφέρουσες είναι, από αυτή την πλευρά και µερικές απεικονί- σεις νεοµαρτύρων. ' Η διαφορά της αντρικής KU- ρίως φορεσιάς δεν περιορίζεται µόνο στην πολυτέλεια των υφα- σμάτων και στον πλούτο των κεν- τηµάτων. Πρόκειται για άλλο τύπο. Η διαφορά αυτή αποτελεί στοιχείο του εθιµικού δίκαιου, κατοχυρωμένο όµως και από την Εκκλησία. 0 Κοζάνης θεόφιλος, π.χ. σε εγκύκλιο του της 24ης Οκτώβρη 1803 καθορίζει λεπτο- µερειακά τη γυναικεία φορεσιά για τα «confine οπού είναι της πρώτης τάξεως», για τα «οσπήτια της δευτέρας και μεσαίας τά- ξεως, των τεχνιτών δηλαδή» και για τα «οσπήτια της τρίτης και τε- λευταίας τάξεως».2. Δικαιολογία …η αποφυγή σπατάλης. Κι αν κά- ποια κοπελίτσα από νεανική και τόσο κατανοητή φιλαρέοκεια πα- ρέβαινε τις εντολές του αγαθού ποιµενάρχη; «Πατάξαι Κύριος εν πληγαίς και θανάτοις τας οικίας αυτού και ου µη εκλείψωσι δά- . κρυα επί δάκρυα ημέρας και vu- κτός κατηραµένοι και μετά θάνα- τον άλυτοι». Ανατριχιάζεις ανα- γνώστη; Αντίστοιχοι διαχωρισμοί υπάρχουν και για τα προικιά3. Και οι πληρεξούσιοι του Ζαγοριού καθορίζουν τις απαιτήσεις των γαμπρών γιαναλόγως του χωρίου και της τάξεως εις ην ανήκει». Αυτοί όµως εξαιρούν από τη δια… KiraauA Μακρή, Βήµατα. Αθήνα 1979, σελ… 2222. Με" ψ, της Δηµοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης 1676-1 τίµηση τα κορίτσια... δεύτερης διαλογής «τα σακάτικα από µάτι, από χέρι, από ποδαρι»ν(4). Για τη γυναικεία φορεσιά του 190υ αιώνα στην Αλμωπία μας πληρο- φορεί τοιχογραφία που παριστά- νει το μαρτύριο της Αγίας Χρυσής που βρίσκεται στο μονα- στήρι του Αρχαγγέλου Μιχαήλ και έγινε στα 1888 από τον Κρουσο- βίτη ζωγράφο Ευάγγελο Ν. Ανα- στασίου. Ζαλικωµένες µε δεμάια ξύλών και σκυφτές εμφανίζονται οι συντρόφισσες της Χρυσής που, κατά το Συναξάρι της, ήταν απάνω ωραία». Σ ε τμήμα τοιχογραφίας στο λεγόμενο «κρυφό σχολείο» της Μακρυνίτσας (1743) εµφανί- ζεται καθισµένη γυναίκα που γνέθει. Σε εκκλησάκι της Πανο- γιάς στη θέση Μούσγες του Πη- λίου ο ηπειρώτης αγιογράφος Σπυρίδων στο κάτω μέρος της Γέννησης πλάθει μια ολοζώντανη βουκολική σκηνή, ένα γέρο Bo— σκό µε το ραβδί του κι ένα νέο που παίζει τη φλογέρα του καθι- σμένος σταυροπόδι επάνω σε κορµό κοµµένου δέντρου. Το το- γάρια τους κρεµασµένα σε κλα- διά άλλου δέντρου. O I κυκλικοί ελληνικοί χοροί εμφανίζονται συχνά στις αποδόσεις των Ψαλμών του Δα- βίδ, όπως ο Καλαματιανός με τη συνοδεία τύμπανου και πνευστών οργάνων στη Μονή Γρηγο- ρίουν 5, (1739) η τράτα στο Κουτλουμούσι (1774) και o Τσά- µικος στη Μονή Ιβήρων. Το τοπίο καλλιεργήθηκε με ιδιαίτερη επιτυχία από τους λαϊ- κούς αγιογράφους, όπως η άποψη του Αγίου Ορους και η θέα του µοναστηριού στη Μενί- στη Λαύρα, έργο του Ζαχαρία Χρήστου από το Σαµάκοβο (1852) και "πραγματικά ή φαντα- στικά τοπία από τον Παγώνη στην Αγία Μαρίνα Κισσού(6). Δροσιά, ζωντάνια αλλά και διακοσµητική διάθεση έχει η «ΛΙΤΑΝΕ|Α» στο µοναστήρι του Μπάτακσβο, κον- τά στη Στενήμαχο, το σημερινό Ασένοβγκραντ της Βουλγαρίας. Σ' αυτό το ελληνικό έργο, του 1844, πέρα από την χαριτωίιένη απεικόνιση της πομπής με κληρι- κούς και λαϊκούς, εκείνο που του δίνει ιδιαίτερη αξία είναι το εκτε- ταµένο τοπίο µε τα ξωκκλήσια «ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ», «HANAI’IA ΚΑΛΕΣ», «ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ» και άλλα, τους φράχτες, τις βρύσες, τα δέντρα, «TO EN ΣΤΕ- ΝΙΜΑΧΩ METOXION», καβαλά- ρηδες, «T0 ΠΗΓΑΔ|»,όπου o κουβάς ανεβοκατέβαίνει με μα- κρύ ξύλινο µοχλό που στη μια του άκρη έχει αντίβαρο. Παρόμοιο πηγάδι ζωγραφίζει στα 1832 καο ο Παγώνης. Από το μικρό τούτο σταχυολό- γημα φάνηκε πόσες πληροφο- ρίες µπορούε να αντλήσουµε- µαπο τη λαϊκή αγιογραφία. Οι άμ- μεσες πληρφορίες θα μασ απα- σχολήσουν σε επόμενο ση- μείωμα. Κ|ΤΣ0Σ A. ΜΑΚΡΗΣ ΜάήλΑ. Καλινδέρ ρ7,5 Τα Θεσσαλονίκη 95 3. Κ. I. Δυοβουνιώτον, Δελτίο Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρίας, Τόµος A A ναΙ.Ι92 ..Περ Βιζουκι΄δου, ΜΗΈειρωτικών- θεσµι'ων έρευνα, Ηπειρωτικά Χρονικά, τόµος Β'. Ιωάννινα 1927,σελ 5. A ικής Χατζηµιχάλη, L’ ARTPOPULAIRE GREC. A να I937, σελ. 79 6. ι΄τσου A. Μακρή, Δύο λαϊκοί ζωγ…ι. Βόλος 1952, σελ. ιΚΥΡ|ΑΚΑΠΚ0Σ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ)" Φλεβάρη 1988 ...... .. ,. ….….……Μ…

'Εµ6όσματο - ΠορσγγελΔ'ες: !. Βόρλαν (Μπρνο 26 - Άξονας). ο ΑΙΩΝΑΣ MA}: ΓΡΑΦΕΙΑ: ΟΔΟΣ MAPNH 26-ΑΘΗΝΑ Σ υ ν 8 ρ 0 µ έ ς: Έσωτερικοδ : Ετησ[α : δραχ. 36.000 - 'Εξάµηνη : δραχ. 18.000 "Εξωτερικού: ΄Ετησία: Δολλάρια 10, Λίρες 3. Χειρόγραφα: Κόσταν Δαρρίγον . Είκόνες - Σχέδιο; Σπύρον Βόρλαν . 'Δρχιτεκονικδ Όλη: Σόλ. Κυδωνιότην ΛΕΩΝ ΚΟΥΚΟΥΛΑΣ . ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΕΛΙΟΣ ΤΕΛΛΟΣ ΑΓΡΑΣ . JEAN MOREAS . ALBERT THIBAUDET ΚΩΝΣΤΑΝΤ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΗΣ : Π. Ν. ΚΟΥΤΣΗΣ Γ. Μ. ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ. . Δ. Κ. ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ: ΚΙΤΣΟΣ ΜΑΚΡΗΣ G. PAPINI ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΥΚΑΣ . ΑΠΣ ΘΕΡΟΣ . . ΛΕΩΝ ΚΟΥΚΟΥΛΑΣ . ΑΡΗΣ ΔΙΚΤΑΙΟΣ . . ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΣΤΕΡΙΑΔΗΣ ΤΩΝΗΣ ΣΠΗΤΕΡΗΣ . . ΑΛ. ΚΟΝΤΟΠΟΥΛΟΣ. . ΛΑΚΗΣ ΘΡΥΛΟΣ Γ. ΚΟΤΣΙΡΑΣ Α. ΤΑΣΣΟΣ . Α. ΑΣΤΕΡΙΑΔΗΣ . Φ. ΖΑΧΑΡΙΟΥ . ΟΡ. ΚΑΝΕΛΛΗΣ . Β. ΣΕΜΕΡΤΖΙΔΗΣ Κ. ΘΕΤΤΑΛΟΣ . . . ΕΡ. ΦΡΑΤΖΙΣΚΑΚΗΣ . Γ. ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ ΜΠΟΥΖΙΑΝΗΣ . Γ. ΒΑΚΑΛΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Τέσσερα Ποιήματα «Μ' έναν κάποιο τίτλο» (διήγηµα) «"Όνειρο» (ποίηµα ανέκδοτο) 'Από τίς «Στροφές» (Μετ. Γ. Σταυρόπουλος) «'Η 'Εκάτη με τα τρία πρόσωπα» (Μετ. Χρίστος Ρήγας) «'΄Απειρος χώρος» (ποίημα) «'Αγωνία» (ποίηµα) «Στην κοιτίδα τοδ πρώτου πολιτισμοί) τής Οίκουµένης» «Ι. M. Παναγιωτόπουλος, ό Ποιητής» «Παραλλαγές ένος ζωγραφικοδ θέµατος» «'΄Ενας ξοφληµένος άνθρωπος» (Μετ. Κ. Λασσιθιωτάκης) ΑΠΟ ΜΗΝΑ ΣΕ MHNA «'Επικαιρότητες. . .» «"Ενας µεγάλος φίλος μας» Τό Θέατρο: «Τα παιδιά τοι") )Εδουάρδου - «Έγώ καί το κου- νέλι» — «Χρυσό µου» - «Παπαδόπουλος καί Σία» — Τό v00 σου στήν 'Αµέλια»-«Θεατρίνοι» το Βιβλίο: Ι. Μ. Παναγιωτοπούλου: «Σκαραβαϊος ο 'Ιερός» Γ. Θέμελη: «'O "Υμνος είς τήν Έλευθερίαν», Γ. Σταυ- ρόπουλου: «Λάμπρος Πορφύρας». Μουσική: G. Ve‘rdi: «Messo do Requiem». V. Prihodo Ζωγραφική: "Η έκθεση της «Στόθμης» «Salon de Moi» 'Επιστολή στον «Αίώνα µας» » » » Βιβλία καί Περιοδικά Ε I KO N E Σ ΕΚΤΟΣ KEIMENOY «'H λύρα» «Σύνθεση» «Σπίτια στο λιµανάκι» «τό παιδί που σπάζει τό κλαδί» «Χαράδρα 'Αργιθέας» «Θεσσαλικό τοπίο» «Νεκρά φύσις» «Δυο γυναίκες» «Φιγούρα» …το: KEIMENOY «Κόκκιν' άχεϊλι έφίλησα» Δώδεκα είκόνες στη µελέτη «Παραλλαγές ένος ζωγρα- φικοί) έργου» ι ιιιιιιιι uunu ιιιιιι "nun-I ιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιι ιιιιι ιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιι In ”NO'H'RE $§ECLEH REVUE MENSUELLE RUE MARNI 26 - ATHENES GRECE τιμή φύλλου δρχ. 3000 uuunnnnnn MHNIAI ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ Σ΄ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΙ- ς Γ. ΒΑΚΑΛΟ & »»//»»/» "…ο … & "Τ? … 1. PK 0 "Α µ |ΤΕ η ς …..τ , | Ο Α Η I: Σ Ν NNA I M H Φ »» oov .: »%//%» Απο .Λ. Η Χ Α .… Κ κ O …λ ,». /»,. ξ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝ|ΚΟ ΠΕΡιοΔικο KAI »»»/» % Ξ ΚΩΣΤΑΣ ΔΑΡΡ|ΓΟΣ ΣΠΥΡΟΣ ΒΑΡΛΑΣ . . . ΞΗ Γ. ΒΑΚΑΛΟ ΜΗΝΙΑΙΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝ|ΚΟ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΣΥΝΤΑ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝ|ΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ Παραλλαγές ένας ζωγραφικού Θέματος περίπτωση που εξετάζεται, στη μικρή αυτή με- λέτη, φαίνεται σα να είναι πολυ περιωρισμένη. Πρόκειται για μια λιθογραφία, καμωμένη από (| Ε' \ , | 9 Χ \ r I I \ εναν ελληνα στο εξωτερικο, απο την οποια ξεκιναει μια .. … . , . .… μακρια σειρά λαικων καλλιτεχνηματων, με διαφορετικες τεχνικές καί σε ποικίλα υλικά. Αυτή η έπανάληι|ιη του EEK. Α. 174 ίδιου είκαστικοϊι θέματος γεννάει πολλά προβλήματα, κα- θαρά τεχνολογικά. "Από 11‘) σημείο αυτό θα ξεκινήσει καί …ή εργασία αυτή. "Οµως, πέρα &…» το είδικο τεχνο- λογικό ενδιαφέρον, οί περιπέτειες του θέματος θίγουν ένα ουσιαστικό ζήτημα της καλλιτεχνικής δημιουργίας : 1:1‘1 θέση της προσωπικότητας μέσα 011‘1 ζωντανή καλλι- τεχνικη παράδοση, το ρόλο της ατομικής προσφοράς στην εξέλιξη μιάς ομαδικης τέχνης, όπως ειναι 11 λαϊκή. Στην περίπτωση που εξετάζεται εδώ, μας είναι γνωστα όχι μόνο τα ονόματα από τους περισσότερους τεχνίτες αλλά καί πολλά περιστατικά της ζωής τους. "Ετσι μπο- ρουμε πιο σίγουρα να έπισημάνουμε 11‘1 διάθλαση 1101‘) υφίσταται 1(‘) αρχικό θέμα, καθώς περνάει από 11‘) πρί- σμα της προσωπικότητάς τους. Ό,τι, όμως, είναι πιο ουσιαστικό, στην περίπτωση αυτη, ξεκιναει από 11‘1 διαπί- στωση πως όλοι τους έμειναν πιστοί 011‘) πνευμα της λαϊκής μας τέχνης. Νομίζω πως δεν υπάρχει για τον άνθρωπο 1111‘) ψηλό "ιδανικό από 11‘) να είναι μια δλοκλη- ρωμένη προσωπικότητα, συντονισμένη με τον όμαδικο ρυθμό του τόπου του καί της εποχής του. Αυτόν τον ρυθμό που είναι αϊσιΙητος όχι μόνο στην είκαστικη δη- μιουργία, μα καί 011‘1v ποιητική έκφραση και 011‘1 ζων- τανή ίστορικη παράδοση. Οί λαϊκοί τεχνίτες δε νοιάζονται καθόλου για 11‘1v πατρότητα του θέματος 1101‘) δουλεύουι, κι= αγνοούν όσα εμείς πρεσβεύουμε για την πνευματική ίδιοκτησία. Χω- ρίς καθόλου να νομίζουν πως κάνουν κλοπή, παίρνουν Eva θέμα καί το επαναλαμβάνουν, προσαρμόζοντάς το -κά-ι'Ιε (ωρα- στίς δυνατότητες της όλης που μεταχει- ρίζονται. "Οπως πολλές φορές, ως τώρα, σημειώθηκε, δεν πρόκειται και*Ιόλ…ι για δουλικη αντιγραφή. '1‘1‘) 1190— 101111 είναι η αφετηρία. "() καλλιτέχνης ξεκινάει, πολλές φορές, με 11‘1 συγκινητική πρόθεση να κάνει ένα άπλό αντίγραφο. =Εδώ όμως επεμβαίνουν άλλοι παράγοντες (όπτικές συνήθειες, προαπο"|…τημένη τεχνική κτλ.) 11011 κάνουν τήν πρόθεση τοι"! τεχνίτη να λοξοδρομίσει. "Ακρι- βώς στό λοξοδρόμισμα αυτό βρίσκεται ή αξία 101) λαϊκοί… καλλιτεχνήματος γιατί έτσι πραγματώνεται ή προσωπική συμβολή 101) τεχνίτη, 1101) είναι φορέας τών δμαδικών τάσεων. ΄Ενα μεγάλο μέρος τής λαϊκής μας τέχνης ξε- κινάει από πρότυπα της επίσημης τέχνης. Ο υποφαινό- μενος έχει δημοσιέψει μερικες τέτοιες περιπτώσεις, από τίς άπειρες 1101) έχει έπισημάνει. Μέσα στο κείμενο (Είκ. Α καί Β) βλέπει δ αναγνώστης τήν περίφημη «Σφαγή τής Χίου» 100 Ντελακρουά καί τήν ξυλογραφική της παραλλαγή από άγνωστο λαϊκό τεχνίτη. tH ξυλογραφία αυτή δημοσιεύθηκε στό βιβλίο «Οί θρίαμβοι τών ήρώων c13111111011) κατά τόν Γιερόν υπέρ έλευ…θερίας αγώνα» 101) υπολοχαγού Νικολάου Β Βουτυρα, 1101) τυπώθηκε στήν ζΕρμούπολη, στα 1.885 Η μορφή της γυναίκας, 11011 κυττάζει με απόγνωση, αφαιρέθηκε από το πρώτο επί- πεδο, καθώς επίσης καί η ά…… μορφή τοι") σκεπτικοι"ν πολεμιστή. cO Τούρκος, 1101) διακρίνεται πίσω από τα… πρόσωπα τής σύνθεσης, στό έργο τού Ντελακρουά 1190- χωρεί κρατώντας τό τουφέκι του. Ο Έλληνας όμως ξυλογράφος, για να τονίσει την αγριότητα του, τόν παρι- στάνει να πετάει με 11‘] λόγχη του στόν αέρα ένα βρέ- φος. "Επίσης έβγαλε τό φόντο, καί μια σκηνή σφαγής τή μετέθεσε -τροποποιημένη… στήν άκρη τής εικόνας. Αυτό τό έκανε γιατί, με τή τεχνική 1101) έργάζεται, δέ θα μπορούσε να ξεχωρίσει τή σκηνή τοι") φόντου από τή σκηνή τού πρώτου έπιπέδου. Με τή μετάθεση τής πρώ- της στήν άκρη αριστερα αποφεύγει τή σύγχιση. ‘H κατεργασία 1101) παθαίνει τό αρχικό θέμα είναι στό μεγαλύτερο μέρος της ασυνείδητη. "Οταν βλέπουμε τό λαϊκό ζωγράφο, καθώς αντιγράφει ένα κοινό καρτ- ποσταλ 1101) παριστάνει τή γέφυρα της Λάρισας, να σχε- διάζει έντελώς όριζόντια τή λοξή προοπτική γραμμή της κουβέρτας καί να ζωγραφίζει ημικυκλικα τα γοτθικά της τόξα, τότε καταλαβαίνουμε πως οί αλλαγες αυτες είναι αθέλητες. Οταν όμως τόν βλέπουμε να τροπο- ποιεί μια σύνθεση ανάλογα με τήν επιφάνεια 1101‘) δια- κοσμεί, να προσθέτει ή v” αφαιρεί πρόσωπα, ν" αλλάζει τήν προοπτική, δέ μπορούμε παρα ν" αποδώσουμε τίς τροποποιήσεις αυτες σε θεληματική ενέργεια. Τό θέμα που θα μας απασχολήσει σήμερα είναι η σκηνή τής σύλληψης του Αθανασίου Διάκου. Ο λιθο- γράφος Δημίδης τήν έπλασε σύμφωνα με διηγήσεις. "Από τό γεγονός (1821) ώς τή λιθογραφική του αποτύ- πωση (1841) μεσολαβούν μόνο είκοσι χρόνια. Μαρτυρίες από αυτόπτες θα μπορούσαν να βοηθήσουν τόν λιθο- γράφο στή σωστή αποτύπωση τής σκηνής. Καί φαίνεται πως αυτό έγινε σε πολλές λεπτομέρειες. "Οπως πολλες φορες συμβαίνει, χρησιμοποίησε μια σύνθεση 1101) δεν ειναι πρωτότυπη. "‘lI] συναντάμε πολλες φορες στή γαλ- λική τέχνη. Ακριβώς τή χρονια 1101) γίνεται 1°] λιθογρα- φία του Δημίδη, έπισκευάζεται καί τό περίφημο κεντητό χαλί τής Bayeux 1101) έχει μιαν ανάλογη σκηνή (Είκ. Γ). 'Ο Δημίδης προσαρμόζει τή σύνθεση στίς ανάγκες του θέματός του, όπως ότι φανεί πιό καθαρά από τήν περι- γραφή τής λιθογραφίας. Τό Μουσείο Μπενάκη, στή σειρα τών λιθογραφιών του από τήν ]Ξπανάσταση του 1821, διατήρησε (συλ- λογή λιθογραφιών αριθ. 169, φάκελ. 7) τή λιθογραφία τού Ι]. Δημίδη, στα όπου ξεκίνησε ή ωραία σειρα τών λαϊκών καλλιτεχνημάτων. "Εγινε στο Παρίσι 010 1841 στό λιθογραφείο Lemercier Benard & Comp. είναι μονόχρωμη, διαστάσεων 42 X 341/2 έκατοστών του μέ- ΕΙκ. 2. 175 176 6 ΑΙΩΝΑΣ μας τρου (Είκ. 1). Τί] μέ- ση τής σύνθεσης κατέ- χει ]"'] μορφή τοι"; Διά- κου με φουστανέλλα καί >…) μαλλιά. Στό δεξί του χέρι σφίγγει τό σπασμένο του σπα- θί. Τόν κρατούν τρείς Τούρκοι, ένας δεξια καί δυό αριστερά του, ένώ ένας τέταρτος κεί- τεται νεκρός στα πόδια του. Μια πιστόλια εί- ναι πεταγμένη μπρο- στα στα πόδια τού Διά- κου. Στό βάθος δια- κρίνονται τούρκικα στρατει΄ιματα καί μια σκηνή. Είναι καταφα- νερη ή έλλειψη έπαφΓ]ς με την πραγματικότη- τα: ('1 διάκος είναι E- νας ντε/ιικατος Ευρω- παίος με ξανθό μου- στακάκι, φρεσκοξυρι- σμένος καί φοράει μια πεντακάθαρη καί κα- λοσιδερωμένη φουστα- νέλλα. 'Η λιθογραφία είναι λεπτοδουλεμένη με κραγιόνι. Οί δια- βαθμίσεις τών τόνων ΙΙ ΜΑΚΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΕΙΣ ΤΡΕΙΣ ΠΡΑΞΕΙΣ vno AEONTOZ M EAA .. . ... ... ... . ιΟι':δέν τισλυτιμοτερον άµ€πτου συνειδότοςι ιΟύδ' άλλο τι γλυιυτερον πατρίδος ελευθέραςι ΞΙΒΛ|ΟΠΩΛειοΝ ΜΙΧΑΗΛ I. ZAAIBEF’OY οΔοΣ ΣτΑΔιογ 14-ΑΘΗΝΑ| Είκ. & μαλακές. Με "ιδιαίτερη φροντίδα καί αγάπη αποδίδονται οί λεπτομέρειες καί τα κεντίδια της φορεσιας καί τών όπλων. Από τή λιθογραι]ία αυτή 6 Σπύρος Χρηστίδης κά- νει μια δική του τρίχρωμη (μπλε- κίτρινο- κόκκινο) με μελάνι. (Είκ. ?) Εδώ όλα αντιστρέφονται: ό Διάκος κρατάει τό σπασμένο σπαθί με τ" αριστερό του χέρι, οί τούρκοι που τόν κρατουν είναι ένας αριστερά του καί δυό δεξιά του κλπ. Ο λόγος είναι φανερός. Ο Χρηστί- δης αντέγραψε τό έργο στη λιθογραφική πλάκα όπως τό έβλεπε, καί με τό τύπωμα έγινε ή αντιγραφή. Οί" τόνοι είναι σκληρότεροι, συνδυασμοί τών τριών χρωμάτων τί]; έκτύπωσης δημιουργουν κι άλλα πολλά χρώματα. Τα κεντ]΄]δια έχουν απλοποι1]θεί καί γίνεται έπιτυχημένη εκμετάλλευση τών πλεονεκτημάτων πού δίνει ή τρίχρω- ]ιία. Τό πρόσωπο το]? Διάκου προσαρμόζεται στό ίδεώ- δες αντρικης όμορφιας που έχει 6 έλληνικός λαός. τό μάτι ζωηρεύει, τό μουστάκι είναι πλουσιο καί στριμμένο προς τα επάνω, η έκφραση αντρίκια. Οί διαστάσεις τής λιθογραφίας είναι 11 Χ 16 1/2 έκατοστα τοι") μέτρου. nAvrirmro βρίσκεται στή συλλογή Κ. Α. Μακρή, στό Βόλο 'Ο λαϊκός ζωγράφος Θεόφιλος πολλές φορές ζωγρά- φισε αότό τό θέμα. “H είκόνα πού παρουσιάζουμε (Είκ. 3) είναι μια τοιχογραφία στό σπίτι του κ. Λυκιαρδοπού- λου, στήν "Ανακασιά του Πηλίου, διαστάσεων 1. 95Χ85. ΄Εγινε στα 1912. Ο τοίχος που έχει να διακοσµήσει δ >ΟΝΝ(.…. .< "Ανω; Α. ΑΣΤΕΡΙΛΔΗ: ΣΥΝΘΕΣΗ ΦΩΤΗ ΖΑΧΑΡ|ΟΥ: ΣΠΙΤΙΑ ΣΤΟ ΛΙΜΑΝΑΚΙ ΟΡΕΣΤΗ ΚΑΝΕΛΛΗ: ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΠΟΥ ΣΠΑΖΕΙ ΤΟ ΚΛΑΔ| Β. ΣΕΜΕΡΤΖ|ΔΗ: ΧΑΡΑΔΡΑ ΑΡΓΙΘΕΑΣ (Λαδοτέµπερα) "ΣτΑΘΜΗ… Κ ατο) ΚΩΣΤΑ ΘΕΤΤΑΛΟΥ: ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ll Σ T Α Θ Μ Η ΓΙΩΡΓΗ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗ: ΔΥΟ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΠΟΖΑ (Τέμπερα) " Γ. ΦΡΑΤΖΙΣΚΑΚΗ: ΝΑΤΟΥΡ ΜΟΡΤ ΦΙΓΟΥΡΑ ΜΠΟΥΖΙΑΝΗ ι ΦΙΓΟΥΡΑ Είκ. 6. Θεόφιλος είναι στενόμακρος, ανάμεσα 0E δυό πόρτες. Γι! αύτό τα πρόσωπα τής σύνθεσης είναι πιό συμμαζε- μένα, δέν ύπάρχει φόντο στα πλάγια τους καί τό E00— φος μπροστά τους αύξαίνει. 'Ο 5Αθανάσιος Διάκος πα- τάει χαρακτηριστικα πάνω στό πτώμα τού σκοτωμένου Τούρκου. Προστίθεται καί μια γραφική λεπτομέρεια: τό μισό τού σπασμένου σπαθιού κείτεται χάμω, δίπλα στήν πιστόλα. Τό σπαθί ξαναγυρίζει στό δεξί χέρι καί οί τούρκοι στίς αρχικές τους θέσεις. Αύτό δείχνει πως ό Θεόφιλος 0Ev πήρε τό θέμα του από τή λιθογραφία τού Χρηστίδη. ”E061 όλα είναι ζωγραφικα. ' Τό χρώμα τό φώς, η σκιά, οί διαφορές τών τόνων, ]] ατμόσφαιρα αποδίδονται με ζωγραφικα μέσα από τήν "ιδιοσυγκρασία τού Θεόφιλου. Σέ αλλο κλίμα μας μεταφέρει τό ανάγλυφο 0E πέτρα, που βρίσκεται στό κτήμα τού =Αργε΄ντη στή Χίο. (ζΕ"ικ. 4) Τό φόντο είναι έντελώς έπίπεδο χωρίς καθόλου να {1:10- δηλώνεται τοπίο. Διατηρούνται μόνο τα τέσσερα κύρια πρόσωπα τής σύνθεσης. Οί μορφές είναι πιο χοντρε: καί στέρεες καί ξεχωρίζουν έντονα. Τονίζεται ίδιαίτερα 11 πτύχωση -στίς φουστανέλλες κυρίως- ή σχηματοποίηση είναι πιό έντονη. Είναι φανερή ή φροντίδα για τό παι- χνίδι τού φωτός πάνω στήν κυματιστή έπιφάνεια. Τό κό- σμημα πού περιβάλλει τή σύνθεση, καί πού ασφαλώς τό έχει ξαναδουλε΄ψει προηγούμενα 6 τεχνίτης, είναι κάμω- μένο με περισσότερη εύκολία καί έλευθερία. Στήν κάτω πλευρά ύπάρχει απομίμηση στενόμακρης λωρίδας χαρτιού ή μεμβράνης με τίς ακρως γυρισμένες. =Εκεί ασφαλώς θα ύπήρχε γραπτή έπιγραφή, που τήν E06008 δ ήλιος καί ή βροχή. Με μεγαλύτερη έλευθερία δουλεύει τό θέμα 0 ξυλο- γράφος Κ. Χατζηφίλος, όταν κοσμεί τό έξώφυλλο τού βιβλίου τού A. Μελά «"Αθανάσιος Διάκος» (Είκ. 5). "Η ξυλογραφία του χρησιμεύει σαν κόσμημα κι δ τρόπος πού χειρίζεται τό θέμα έξυπηρετεί τό σκοπό αυτό. Φόντο δεν υπάρχει καί οί μορφές ξεχωρίζουν ζωηρά πάνω στό ασπρο τού χαρτιού. Οί Τούρκοι μένουν δυό, ένας τους από κάθε πλευρά τού Διάκου. "Ετσι κρατιέται ή συμμε- τρία τού κοσμήματος. Τά άσπρα κενά, πού σχηματίζον- ται ανάμεσα στό Διάκο καί τους Τούρκους, έχουν περί- που τό σχήμα ρόμβου. ‘H διάταξη τών ποδιών είναι ρυθμική. ΏΑνάμνηση τού Τούρκου, που λείπει, διατη- ρείται με τό τουφέκι του, που βρίσκεται 7.1” 01’110 πε- ταγμένο στό έδαφος. εΥπάρχει κι" έδώ ή λεπτομέρεια τού μισού σπασμένου σπαθιού, που βρίσκεται χάμω. N0 είναι, αραγε, απλή σύμπτωση 11E τό έργο τού Θεόφιλου; Τό σχήμα τού βιβλίου είναι 16° καί οί διαστάσεις τής ξυλογραφίας 6.5 X 7.5 (27.010010 τού μέτρου. cO Γερμανός Κλάους Φρισλάντερ, πού έζησε πρίν από τόν πόλεμο στήν Ελλάδα κι ασχολήθηκε με τή λα'ική τέχνη, διέσωσε, 0E μια του ξυλογραφία, μια ρε- κλάμα καμωμένη από τόν καραγκιοζοπαίχτη Σπαθάρη 0E μια μάντρα τής Νέας '΄΄Ερυθραίας. (Είκ. 6) AE μπο- ρούμε εύκολα να ξεχωρίσουμε τήν προσωπική συμβολή τού ξένου καλλιτέχνη, ούτε τίς αλλαγές πού έπέφερε ή μεταφορα τής ε"ικόνας από τήν τοιχογραφία στήν ξυλο- γραφία. Από ό,τι βλέπουμε μπορούμε να συμπεράνουμε πως ό Σπαθάρης στάθηκε πιστότερος στό αρχικό σχέδιο, τό έκανε όμως περισσότερο στατικό καί σχηματοποιη- μένο. =Αντίτυπο τής ξυλογραφίας τού Φρισλάντερ, δια- στάσεων 14 Χ 20.5 Ex. μέτρου, βρίσκεται στή συλλογή τού K. Μακρή, στό Βόλο Μια χάλκινη παλάσκα, γιαννιώτικης τέχνης, πού ανήκει στόν κ. Νίκο ”A0011, Νέα Υόρκη, είναι διακο- σμημένη με τό ιδιο θέμα. (Εικ. 7) Η σύνθεση είναι άνετα τοποθετημένη μέσα στό σχήμα τής παλάσκας, 0E χαμηλό ανάγλυφο, καί περιβάλλεται διακριτικά από ένα πλαίσιο με λουλούδια. Διατηρούνται καί τα τέσσερα κύ- Ε΄ικ. 7. 177 Είκ. 8. 010 πρόσωπα. =Αντί για τό σκοτωμένο Τούρκο έχουμε δεξιά, στο βάθος, τρία πτώματα. Τα έπίπεδα διαγρά- φονται τό ένα πάνω στό άλλο, χωρίς φροντίδα προοπτι- κής απόδοσης 111” E101 διατηρείται ακαίρια ή αίσθηση τής μιας επιφάνειας. Τήν έλλειψη προοπτικής "ιδιαίτερα τονίζουν στίς έπάνω γωνιές δύο 7.7.0010 11E λουλούδια πού, αν καί βρίσκονται στό έπίπεδο τού βάθους, έχουν διαστάσεις πού μόνο αν βρίσκονταν στό πρώτο έπίπεδο θα μπορούσαν να δικαιολογηθούν. Τό φόντο είναι χτυ- πημένο μέ όδοντωτό σφυρί 7.1” έτσι ή τραχύτητα τής έπι- φάνειάς του αναδείχνει πιό καθαρα τίς φιγούρες. "Ενας άγνωστος λαϊκός ζωγράφος παίρνει τό ίδιο ζωγραφικό θέμα για να είκονογραφίσει τό ("ιστορικό εί- δυλιακό μυθιστόρημα τής έποχής τής τουρκοκρατίας» Ο ΚΡΕΜΑΣΜΕΝΟΣ, τού Κίμωνος =Αττικού. (Είκ. 8) Μετωνομάζει τόν ήρωα τής σΑλαμάνας σέ Μπιλογιάννη (τόν ήρωα τού μυθιστορήματος), προσθέτει στό βάθος μια κρεμάλα και τή μορφή μιας τουρκάλας. cH είκόνα βρίσκεται στό έξώφυλλο τού βιβλίου σέ τρίχρωμη τσιγ- γογραφία ράστερ (κόκκινο-κίτρινο- μπλέ) και στό έσω- τερικό, στή σελίδα 129, μονόχρωμα] τσιγγογραφία (μαύρη) μέ τή λεζάντα: «Για δεύτερη φορα πήγανε τό Μπελο- γιάννη στήν κρεμάλα. K1” όλοι ήτανε βέβαιοι πως δέ θα γλύτωνε τώρα». Οί διαστάσεις τής είκόνας είναι (12Χ15) έκατοστα τού μέτρου. Τό βιβλίο έχει έκδοθεϊ στήν 3Αθήνα τό 1947 από τόν έκδοτικό οίκο « ΚΕΡΑΥΝΟΣ» σέ σχήμα 16°. cH καλλιτεχνική αξία τής ε"ικόνας είναι πολύ χαμηλή. Τό θέμα ξαναγυρίζει στήν επίσημη τέχνη. Στα χρό- νια τής γερμανο'ιΐταλικής κατοχής παρατηρήθηκε 010E11- 178 τονη τάση στούς καλλιτέχνες να αντλήσουν τα θέματά τους από τήν έθνική μας ίστορία καί τα μέσα τους από τή ζωντανή λαϊκή παράδοση. ”H δεσποινίς Λουκία Μαγ- γιώρου τό έπαναλαμβάνει σέ μια΄ 1119 ξυλογραφία (Είκ. (.!) πλουτισμένο όμως 11E περισσότερα πρόσωπα. Στό βά- θος διακρίνεται τό άναμα τής φωτιάς. "Οπως βεβαιώνει ή καλλιτέχνις, δέν είχε ύπ" όψη της -κάνοντας τήν ξυ- λογραφία- καμμια ανάλογα] είκόνα. Φαίνεται πως όμοιό- τητα τών περιστατικών τής έποχής μέ τό όλοκαύτωμα τής "Αλαμάνας έκανε ν" αναδυθούν από τό θποσυνείδητό της παραστάσεις, θαμμένες ,ι΄σως από τα παιδικά της χρό- νια, τότε πού κάπου θα συνάντησε τήν είκόνα. cH ξυλο- γραφία δημοσιεύθηκε καί στό περιοδικό «Έλ. Γράμ- 11010» 010 φύλλο τής 1ης 5Οκτωβρίου 1946. "Ασφαλώς 7.1” αλλά λαϊκά καλλιτεχνήματα θα έχουν τό ”1010 θέμα. Σχεδόν όμοιες μέ τού Δημίδι] κυκλοφόρη- σαν πολλές λιθογραφίες, 8’1'18 ανεξάρτητες, είτε σέ βι- βλία. ”A110 αυτές πολλοί λαϊκοί καλλιτέχνες θα πήραν τό θέμα τους. "Η παλληκάρια τού ήρωα τής "Αλαμάνας συγκίνησε καί συγκινεί πάντα τόν έλληνικό λαό, γι: αύτό καί τόσο συχνα έμφανίζεται στα έργα τής είκαστικής δημιουργίας του. Είναι 111” 013109 Ev09 τρόπος να τρα- γουδίσει τόν ήρωα, όπως τόν τραγούδησε καί μέ τό λόγο. Βλέποντας τό παλληκάρι, πού οί λαϊκοί τεχνίτες τό στό- λισαν μέ τόση αντρίκια όμορφιά, νοιώθουμε πιό βαθειά v” απηχεί μέσα μας τό παράπανο για τόν πρόωρο χαμό: α]΄ια ΐδές καιρό πού διάλεξεν ό χάρος να μέ πάρει 3 | ! , … τώρα τι, τινθιζουν τα κλαριά και βγάζ ή γης χορτάρι» ΚΠ!ΟΣ Δ. ΜΑΚΡΗΣ GIOVANNI HOPOYMI έκεϊνα, μι ίστορία 7.1 μή μιλήσω γι" αύτ όπως όλες οί άλλες τική. Πρέπει να όλες οί άλλες. Δέν ξέρω αν α τήν πληρότητα, τί μακρυά μας αδελφ ξαναδώ τή ζωή πο τροφεμμένο; από εύερέθιστου "ιακωβ στόν χειμωνιάτικο ριού, ακουμπισμένι "Αρνου, κοιτάζοντ Ξαπλωμένο πάνω gello, σκυμμένο, ταχειρισµένων βιβ2 στρεμμένο τραπέζι αν πασκίζω, δέν β. μούμαι, τή μια μέ ζωή μας καί τίποτ Θυμάσαι τό πρ ριο 7.1” έρημικό δς στούς κήπους, πού τευμένοι καί θυρ( κίτρινο, καί 11’ όλ( χρονών, ανάδιδε κι 1111001 κείνο τό με" βιβλία, αποθήκη μ ψεις, καρποφόρα ' μου, για μένα τόν φλυαρίες μέσα στή θισμα τών ξερών ΄ στικό τό βράδυ κ κοπή, για κάποιο κείνο τό άγονο ίγρούς τοίχους κ πρώτη φορα μιλήσ τή θεία έλευθερία πηγαίναμε πάνω σ καί κοιτάζαμε τήν θρα στίς όχθες 10" γίνεις δική μας; Κάποτε, πηγαί αναζητώντας τή μι τητα. 'Ο δρόμος δ χωρούσαμε μέ τό , πόρων 7.1” αντί τρ σκέψεις καί τα τα ψύχωναν σαν κα΄π( κατηφοριές μας τα γαμε γρήγορα από πλεχτους τράφους, λάκια 'ι΄σια, 01‘1v σ; καί τήν λευτεριά, θάμνων, τα 11070111 1161171000, τα καλν1 () Συνέχεια απ' ].

……«…-, … .»…...μ >... ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΕΧΝΗΣ Ν Μ|ΙΧ΄| \lt) ΙΙΙ'Σ|'|().Χ||ι(! Ι'|'ΛΜΜΛ΄|ΏΝ ΚΑΙ Ι΄|'ΣΧΝΩΝ |Π)΄|Π΄Ν|Πξ ΝΙΚΟΣ .‘J/IIIA'IIIIIL Γ…ιι΄ι|ι|ιιι… '|']μ|΄ιι΄ιιηιιιτιι. NLxu Eummhnl, |'ιι|ι|'ιι :u h, "Αθήνα REVUE D' ARI κενυε MENSUELLE DES Lermss ετ DES ARTS U |'ι:ι'ι …' : Ν1ι()5 5|Λ|'ΚΙ|)[.'5 Rue G ltlll)‘li:l. 6 — "Με .es-Grece "Εσωτερικού: Ετήσια Δρχ. 12Ο.-΄Εξάµηνη Δρχ. 60. χγΝΔΡΟΜΕξ 'ξξωτερικο'3 : Ετήσια Δολ. 8.-Α΄ι΄γυπτος Τιµ. Τεύχ. Δ.Γ. 15 ETC! 3 — ΤΟΜΟΣ Ε'. - Γενάρης 1957— 'Ap. πάχους 25 Π E Ρ Ι E X 0 M E N A Κ|ΓΣΟΣ ΜΑΚΡΗΣ . . . . . . . .'Αρχιτέκτων Δηµος Ζουπανιώτης ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΡΕ ΓΤΛΚζ)Σ . . . . . . ..... Βασιλική Δρυς ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΒΟΥΤΥΡΑΣ. . . . ....... . …"Απειροι κουτσοί ΝΙΤΣΑ ΠΑΠΑΖΑΧΑΡ|ΟΥ . . . . . . . . .Λιανοτράγουδα Σ. ΚΟΥΑΖΙΜΟΝΤΟ (Μετ. Κ. Πέτρου). . . Θρηνος για το Νότο Χ|ΜπΝΕΘ (Μετ. K. Πέτρου) . . . . . [Τα στάχυ- το όριστι () ταξιδι Χ. ΘΕΟΔΩΡ|ΔΗΣ . . . . . . .......... το αληθινό είκοσιένα ΣΑΡΑΝΓΟΣ ΠΑΥΛΕΑΣ . . . . . . . . . , . . . . . Θαυµα A. BOYFIOYKAZ ...... . . . . . . . . . . . . . . . . . Τσάµικο ΒΑΣΙΛΗΣ ΛΟΥΛΗΣ . . . . . . . . , . Τα παρά ημα Θ. Δ. ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ . Έξη µέρες o' ένα πηγάδι Β. ΑΡΧΙΠΩΦ (Μετ 'Ay. Νίκα) Oi α[σΘητικές αρχές 1:00 Ντοι.ιπρολυούμπωΦ ΧΡΥΣΑΝΘΗ Ζ|ΤΣΑΙΑ . . ..... "Αν ίδειτε τον ήλιο ΒΙΚΤΩΡ|Α ΘΕΟΔΩΡΟΥ . . . . . . . . . . ...... "Ερωτας και θάναιος Μ. ΡΑΦΤΟΠΟΥΛΟΣ . . . . . . . . . . Τί EYES IO µατι τοι") ταύρου ΣΠΥΡΟΣ ΝΟ. ΑΡΑΣ. . ................ . . Παραµονή ΓΓΡΑΣΙΜΟΣ ΛΥΚΙΑΡΔΟΠΟΥΛΟΣ . . . . . . . . .Τοδ φεγγαριού - Πρω΄ι' ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΟΥΚΑΡΗΣ . . . . . . . . . . . . 'Ενας άνεµος ΚΩΣ Τ. ΧΣ ΓΑΡΙΔΗΣ . . ................ Σου γράφω OY I AAIAM ΣΑΡΟΓΙΑΝ (Μετ. A. Π.Κ.). . .Καθένας στο δικό του πόλεμο ΜΠ. ΜΠΡιΞΧΓ (Men. Α ZIéIyKou). . . . O καυκασιανός κύκλος Γ. ΠΕΤΡΗ . . . . . . . Μιά συνοµιλία µέ τον Τσαρούχη ΣΥΖΗΤΗΣΕΙΣ Γ. ΙΩΑΝΝΟΥ . ............. . . . . Γύρω στον Καποδίστρια ΑΠΟ ΜΗΝΑ ΣΕ ΜΗΝΑ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞ ΗΣ: τα έκατό χρόν α του Σολωμού - 'Η απονοµή τών κρατι- κών βροβειων -Δυό χρόνια- Για την προαγωγή της πνευματικης ζωης -Συγγραφ=. ϊς και κριτικοί- —Ol έκδόσεις-' Αλεξ. Δελµοδζος. Λεων. Ζ'οης-Για τους συ'δροιιητές μας-ΟΙ απολογισµοί. -Τα πενήντα χρονια τού Βάρναλη. Β [ B A I O ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΥΛΟΥΦΑΚΟΣ: Κρ.τικη για 22 ποιητικά βιβλια. Μ. ΡΑΥΤΟ- ΠΟΥΛΟΣ: ' ιντρ. Κέδρου: Χρήμα, δόξα, άνθρωπος. Γ. ΠΕΤΡΗΣ1 Βυ- ζαντινα µνηµείι 'Αττικής. O E A T P O ΠΕΛΟΣ ΚΑΤΣΕΛΗΣ: Κλυταιμνήστρα - Το ήµερολόγιο της "Αννας Φρανκ-'Ο βροχοποιός. K. |ΙΟΡψΥΡ|ΙΣ : 'O καλός στρατιώτης Σβέϊκ. KI ΠΜ! !΄Ι'0ΓΡΑΦ0 8 Γ. N. ΜΑΚΡΗΣ: To πρόβληµα r00 «θεματος». ΕΙΚΑΣΤ/ΚΕΣ ’l' “KNEE * r. ΠετΡιι>;: "Εκθέσεις Κανέλλη ΜαυροΤΒη-Κανά. ΑΛΛΗΛοΓΡΑιι>ιΑ ι…ιΛιΛ κ.τ.λ. Ε | Κ Ο N E Σ "Εξώφυλλο : Σι΄ινθι.σι| ιιρι.ιτοχρονιάιικη τοι) ΓΙΑΝΝΗ ΤΣΑΡΟΥΧΗ. ' Εντός κει- ,,'ζ.ι…ι: ll --κ-'ινι (: ιι I ι'| III Λι΄ ||| Inn Kllonn Μακρή "Εκτός κειµένου : ΟΡΕΣΤΗΣ ΚΛΝ|'.ΛΛ||Σ. Σπίτια του Λ[τωλικοδ- -Τό φύτεµσ-Πορτραϊτ0- -Μάνα και παι- …. |3Υ7Λ||'Ι΄||'||| II-XHH || κοίμηση της Θεο!όκου- -Παναγία 'Οδηγήτρια.. |….ι')αγγι-λιιττής Μάρκος. ΙΙΛΝΝ||Σ ΤΣΑΡΟΥΧΗΣ: Πορτραϊτο… Χωριάτισα. Μ…||ι΄ινι….… ιιυ|ιψώνιιις πώ νόµιρ- Λιευ0υντής Νίκος Σιαπκίδης, Βλαβ…νο' 1 "µ ι'ι'ιιιι΄ιιιινυς ΄|'ιιπιιγριιηιΜι…: 'Ιιιι…'|φ Πυοδρόµου, Ζωοδόχου Πηγής 31-'ΑΘγ΄|να """- - ι ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ τΕΧΝΗΣ MHNIAIO ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ KAI ΤΕΧΝΩΝ ΧΡΟΝΟΣ I" ΤΟΜΟΣ E' IANOYAPIOE 1957 ΤΕΥΧΟΣ 25 APXITEKTQN ΔΗΜΟΣ ΖΗΠΑΝΙΩΤΗΣ Tofi KITZOY MAKPH Στην κυρία '.4γγελική Χατζημιχάλη ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στην εκκλησία της 'Αγίας Παρασκευής Ζαγοράς, ψηλά, στήν κεντρική κόγχη τού ιερού, ένα σκαλισμένο πρόσωπο, αίνιγματικό, κοιτάζει προς τήν απεραντοσύνη τού Αίγαίου. Είναι µια πέτρινη άντρίκια μορφή πού ξεπηδάει ζωηρά ανάμεσα από άλλα χαμηλά διακοσμητικά ανάγλυφα. Παχύ µουστάκι και τετράγωνο σαγόνι δίνουν μια Θεληματική έκφραση στον άντρα αύτόν. Τα χείλια είναι σα να καταστέλλουν ένα. λόγο πού πήγαινε να ξεπηδήσει. "Ετσι, καθώς προ6άλλει μόνο ή µάσκα, χωρίς να συνεχίζεται από κορμί και λαιμό, είναι σαν νάσπασε την πέτρινη επιφάνεια για v’ &- νασάνει τον αλµυρον αγέρι; τού πελάγου. Πολλές φορές συλλογίστηκα πως το στό- μα του Θα είχε μια γοητευτική [Utopia να πεί. 'Ενάμισην αζώνα περίμενε αµίλη- το, μα πάντα στήν άκρα των χειλιών τρεµ.όσβυνεν & λόγος. Κα! η ώρα ήρθε. Παλιά χειρόγραφα, καταχωνιασµ.ένα στο παγκάρι της εκκλησιας, πέτρινες επιγρα- φές, σκόρπιες πληροφορίες σε βιβλία ήρθαν να συμπληρώσουν τον πρώτο λόγο ένος γέ- ροντα Ζαγοριανού, πως & σκαλισμένος τούτος αντρας ήταν & άρχιμάστορας της έκκλησιο"ις. T' όνομά του Δήµος Ζηπανιώτης. cO αναγνώστης πού ξέρει τήν προη- γούμενη εργασία µας για τον καπετάν Στέργιο Μπασδέκη και το γλύπτη Μίλιοι συνάντησε τον µαστρο - Δήμο Ζηπανιώτη σαν άρχιμάστορα της κομπανίας πού χρη- σιμοποιούσε το γλύπτη Μίλιο για διακοσμητή. "Ετσι ή σημερινή εργασία συνε- χίζει τήν προηγούµενη γιατί οί δύο λαϊκοίτεχνίτες έργάσθηκαν στις ίδιες εκκλησίες. Mo‘c μόνο Με; oi δύο εργασίες είναι ενωμένες ; "Ολες οί εργασίες πού αφορούν τή λαϊκή τέχνη τού Πηλίου προσπαθούν ν' αναστήσουν µορφές καί τέχνες, όσο μπο- ρούν να χωρέσουν μέσα στα βι6λία. Είκοσι χρόνια, τώρα, μονογραφίες ετοιµάζουν τή σύνθεση για ολόκληρο τον πολιτισµό τού Πηλίου. "Η σύνθεση χρειάζεται ύλικό πολύ και ξεκαθαρισµένο. Μιά εργασία για τήν ξυλογλυπτική τού Πηλίου είναι έτσι- μη για έκδοση. 'Η ύφαντική τού Πηλίου και ή πολεοδομία τών χωριών του 6ρίσκον- ται ακόµα στο στάδιο της συλλογής τού ύλικού. Τα στοιχεϊα για τήν κοινωνική καί οικονοµική ζωή τού τόπου δεν έχουν ακόμα συµπληρωθεί "Ετσι, & δρόμος για τή συνθετική εργασία δε φαίνεται σύντομος. "Ο µαστρο - Δήµος Ζηπανιώτης δεν είναι, 6έ6αια, δ μοναδικός αρχιτέκτονας πού έρ- γάσθηκε στό Πήλιο, ούτε τό έργο του έχει έντονη προσωπική σφραγίδα. Στή λαϊκή τέχνη 6 ρόλος τής προσωπικότητας τού καλλιτέχνη είναι διαφορετικός από τήν προσωπική τέχνη. Τό ταλέντο, καί σε μια όμαδική τέχνη έχει τή σημασία του, άλ- λα όχι στόν ίδιο 6αθμό με τήν προσωπική τέχνη. ‘H ζωντανή παράδοση δεν εξαφα- νίζει τήν ατομική άξιοσύνη' αντίθετα, τή 8οηθάει γιατί τής δίνει ένα σταθερό βάθρο. 'Ο μαστρο - Δήμος είναι ένας χαρακτηριστικός εκπρόσωπος τής γενιάς των αρχιμαστόρων πού δούλεψαν στό Πήλιο τούς δυό τελευταίους αίώνες τής τουρ- κοκρατίας. Μελετώντας τό έργο του καί το καθέκαστα τής δουλειάς του γνωρίζουµε όλη τή γενιά των αρχιμαστόρων τής εποχής του. cO μαστρο - Δήμος έκανε µόνο έκκλησίες -τουλάχιστο γι αύτες ύπάρχουν μαρ- τυρίες. Περιορίζονταν στίς κύριες οίκοδομικες εργασίες. Οί άλλες εργασίες (τέμπλα, δάπεδα, τοιχογραφίες κτλ.) γίνονταν αργότερα καί πολλές φορές ύστερα από αρκετά χρόνια. Στίς περιγραφές των έκκλησιιύν πού έχτισεν 6 µαστρο - Δήμος δεν θα περιο- ρισθούµ.ε μόνο στό καθαρα αρχιτεκτονικό μέρος. Τό χτίσιμο είναι μια φάση τής κα- τασκευής μιάς έκκλησίας. Θα συμπεριλά6ουµ.ε καί άλλα στοιχεία γιατί σκοπός μας δεν είναι v’ απομονώσουμε μια προσωπικότητα αλλά να τήν τοποθετήσουμε μέσα στή διαδοχή τής λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας. Παίρνοντας αφορμή από τό λαϊκό αύτό αρχιτέκτονα θα µελετήσουμε τήν εκκλησιαστική αρχιτεκτονική τού Πη- λίου τό 18ο καί 19ο αίώνα. Καλό θα ήτανε ή έργασία αύτή να γινόταν από νέον αρχιτέκτονα. cO συλλέ- κτης τού ύλικού της, πρίν αποφασίσει να τό επεξεργασθεί 6 ίδιος, τό πρόσφερε σε μερικούς νέους αρχιτέκτονες, αλλά δεν τούς ύρήκε πρόθυμους. Λύτό δίνει και τό χα- ρακτήρα τής μελέτης, πού δεν είναι αρχιτεκτο νική αλλά λαογραφική. *Ακόμ,α καί μερικα στοιχεία πού φαίνονται καθαρα αρχιτεκτονικά (τρόπος χτισίμα- τος, αποτυπώσεις, γλυπτή διακόσμηση, άγκωνάρια κτλ.) στό βάθος είναι λαογραφικά. cO μαστρο- Δήμος Ζηπανιώτης, όλοι οί αρχιμαστόροι τού Πηλίου, ανώνυμοι κι όνοματισμ.ένοι, με τα ταπεινά τους χτίσμ.ατα έδωσαν τό αρχιτεκτονικό σχήμα τής λαϊκής θρησκευτικότητας. Καθώς στό χτίσιμο τής έκκλησιάς μεταχειρίζονται ντόπια ύλικά, τήν πέτρα, τό ξύλο, τήν άσδέστη, τήν πλάκα, είναι σα να κάνουν λειτουργία µε τό ντόπιο μαύρο «οίνο», τό πηλιορείτικο «έλαιο» καί τόν σταρένιο «άρτο». ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΟΥ ΠΗΛΙΟΥ Οί έκκλησίες τού Πηλίου είναι βασιλικές οί περισσότερες, μονόκλιτες ή τρίκλι- τες, καί λίγα σταυρ:θόλια Σε τρείς κύριους τύπους μπορούµε vo‘: τίς χωρίσουμε στίς μονόκλιτες ξυλόστεγες βασιλικές, στίς τρίκλιτες ξυλόστεγες βασιλικές, καί στίς μανοκλίτες με θόλο. Καθένας από τούς τύπους αύτούς έχει άπειρες παραλλαγές, κάθε πηλιορείτικη εκκλησία είναι καί µια παραλλαγή αύτών των δασικών τύπων. Πολλοί παράγοντες επιδρούν στή δημιουργία αύτών των ποικιλιών: Οί οίκονομικες δυνατότητες των κτητόρων (πού επηρεάζουν καί τίς δια- στάσεις καί τα ύλικά), ή διαμόρφωση τού έδάφ0υς (αν είναι σε κορυφή λόφου, σε πλαγιά, στό κέντρο μιάς πλατείας, σε πολύ κατήφορικό έδαφος), ή θέση τους σχετι- τα με τό χωριό καί τίς προσπελάσεις (πού καθορίζουν τήν κύρια όψη τής έκκλησίας καί τήν είσοδό της, μια πού ό προσανατολισμός της είναι πάντοτε 6 ίδιος), γειτονι- κές οίκοδοµ.ες προύπάρχουσες ( πού έπηρεάζουν τα φωτιστικά ανοίγματα, τήν τοπο- θέτηση τού νάρθηκα κτλ.), ή χρήση (αν είναι καθολικό μοναστηριού ή ξωκλήσι ή κεντρική εκκλησία χωριού). Οί μονόκλιτες ξυλόστεγες δασιλικεςέχουν μικρες διαστά- σεις καί είναι συνήθως ξωκλήσια. "Εχουν δίρριχτη σκεπή με πλάκες προπαντιώτι- κες,' δηλαδή σχιστολιθικές πλάκες πού βγαίνουν …το στό πηλιορείτικο χωριό Πρό- παν. "Εχουν μια κόγχη ήμικυκλική στόν ανατολικό τοίχο ("Αγ. Γεώργιος κοντα στόν Κισσό) καί σπανιότερα τρείς ("Αγ. 'Ιωάννης Μακρυνίτσας). Μερικά ξωκλήσια δεν έχουν καόθλου ανατολική κόγχη (εΑγία "'Αννα "Ανεμούτσας). |1ολλες φορές έχουν στή δυτική πλευρά ξύλινο ύπόστεγο πλακοσκέπαστο (Παναγία κοντα στόν 2 Κισσό). Είναι χτισμένες με πέτρα καί δέν έχουν αξιόλογο γλυπτικό ή ζωγραφικό διάκοσμο. Έξαίρεση αποτελεί ή μικρή έκκλητία τού "Αγίου Ιωάννου Μακρυνίτσας, στήν κεντρική πλατεία τού χωρ. ού, πού έχει έπιµ.=. -λημένη ίσόδομη τοιχοποιία χτι- στό δυτικό καί νότιο ύπόστεγο (έξωνάρθηκα) καί πλούσια γλυπτική διακόσμηση. & |,Μ΄ (Υ6…Ψΐ/ &: |, %! έργο" , ΄΄ Μι9Ψ!"|"/ο, % (σωμα; Μονό/& μαμα/Λ…φ % ξ. ( ως… ν. ρΜ… & "ψ…" % .,΄,ψ διωε…βυ: µµ; Νο ω…" θ/35; %Μ& &΄Μ ,α΄Σ:΄ ". γ6€Ο;/ΐ Ώ; ;Μ0Μ "να Μ ιβω ωαΏ%#… (ΨχΨ;3ψ, "|, '63ψ9 %. &!!ς/3/ί…… ιμπν"… Μ"? Χαλ θΜ? τζιπ/ναι… κ΄" && Cow/"WM my &: ??… , γι΄/τµ «για… 3 );υ3α;03& ι , 3.΄χΞηΐι ιδ. υ, ανω Έξι/Λι 6:.,Μ'/ 3%ΜΆξΐΜΜ η. Μιαοπά"νΜοι…Λ%…ν:κν ,έ;δ'Ή ωσινΜλ€ξι ψ:6%ο "άς?" χιβν πλαζ… ,; .? 60 Μ »? …%ΐη?σ ο?" γ…ιλ Ώ&λ/ψχζ΄, δ…ην &? Μ…»; . Έλι/΄΄ για α' και"), 3.3 ,, ΄ΐηι %ω9ι α…. ΝεΜ4ψΟι &… Άλυ &; ", ΄3'Ά'%' [Εδω/. Όψη; ανά ,, "%λ3%"βΜΙ; ., κ.κ…. " να"; "7" €? //"' WV των "σέξ?" * "βίο Λητώ» &] ,, ε…?) Μ…"… &; 7) ': ΕΙΚ. 1. Συμφωνητικό τού μαστρο - Δήμου μέ τούς ένορίτες τής 'Αγίας Παρασκευής Ζαγοράς Ξυλόστεγες τρίκλητες δασιλικές είναι οί περισσότερες καί µεγαλύτερες έκκλησίες τών χωριών τού Πηλίου. Έξωτερικα φαίνονται σαν μονόκλι- τες γιατί ή δίρριχτη στέγη τους σκεπάζει καί τα τρία κλίτη. T6 μεσαίο κλίτος είναι πάντοτε ψηλότερο καί φαρδύτερο από τα δύο πλαγινά. 'Η όροφή τους είτε είναι έπί- 3 Θ΄"- '… πεδη, και τότε έχει ξύλινο τα6άνι ξυλόγλυπτο… ("Αγ. 'Αθανάσιος 'Αγ. Γεωργίου Νηλείας) είτε καμαρωτή με μπαγδατί και με γύψινες διακοσμήσεις ("Αγ. Γεώργιος Μακρυνίτσας). Τα κλίτη χωρίζονται με δυο σειρες χτιστες κολώνες &… δυο ή τρείς ή τέσσε- ρες. οι κιονοστοιχίες Με; συνδέονται µε τοξοστοιχίες. Πολλές φορές στο ταβάνι, υπάρχουν μικροί θόλοι ή φουρνικα με τσατμά, που οι φαίνονται εξωτερικά ('Αγία Παρασκευή Ζαγοράς). cO γυναικωνίτης σε σχήμα Π, πιάνει τή δυτική πλευρά και μέρος από τή νότια και 6ορεινή και στηρίζεται στους εξωτερικούς τοίχους και σε τέσ- σερες ή Ξξη από τις κολώνες. Μερικές φορές πάνω από το στηθαϊο του γυναικωνίτη υπάρχει καφάσι για να κρύδει τελείως τις γυναίκες από τα αντρικά 6λέμματα ("Επι- σκοπή "'Ανω Βόλου). Πάντως οί γυναίκες δεν πήγαιναν µόνο στο γυναικωνίτη αλλά… ΕΙΚ. 2. '0 µαστρο - Δήμος (άνάγλυφΟ) και στο αριστερό από τα κλίτη. Υπάρχει και ένα ανέκδοτο πηλιορείτικο δημοτικό τραγούδι, που περιγράφει μια τρίκλιτη Βασιλική και καθορίζει τη θέση των πιστών στήν εκκλησία: Μαστορα, πρωτομάστορα και πρώτε στους μαστόρους ποδρθες από τα Γιάννενα να χτίσεις εκκλησία κάν, την τρανή, κάν' την ψηλή, κάν την στα δυό, στα τρία Ζώα να αν ή Παναγια με όλα τα κορίτσια δεξια να είναι 6 Χριστός μ όλα τα παλληκάρια στη μέση νάναι & Σταυρός, να στέκουν οί Γερόντοι . 'Εξωτερικα έχουν υπόστεγο εϊτε ξύλινο πλακοσκέπαστο ("Αγ. Κυριακή Ζαγοράς) είτε με κολώνες χτιστες ("Αγ. Ανάργυροι Πορταριάς), είτε με κολώνες μαρμάρινες ("Αγ. Γεώργιος στο χωριό 'Αγιος Γεώργιος Νηλείας). Το ύπόστεγο περι6άλλει τήν εκκλησία είτε από τις δύο πλευρές, δυτική και νότια (Παναγία Μακρυνίτσας) είτε και στή δορεινή (Αγία Μαρίνα Κισσοι")) και καταλήγει τις περισσότερες φορές άνα- …… σε παρεκκλήσια. Στήν ανατολική πλευρά έχουν τρείς συνήθως κόγχες, μέ τή μεσαία µεγαλύτερη. ,Εξωτερικα οί κόγχες έχουν πολλες φορες χαμηλά διακο- σμητικά ανάγλυφα ("Αγ. Νικόλαος ΙΙορταριάς). =Η τοιχοποιία τους είναι είτε απλή πέτρινη άσοδο΄ιτιστη, ή, πιο σπάνια σο6ατισμένη (Γενέσιο Θεοτόκου Λαύκου) ήμασ- δοµ.ική άρμολογημένη ("Αγ. Παρασκευή Ζαγοράς). 4 Μονόκλιτες Βασιλικές με θόλο. Είναι είτε μικρα ξωκκλήσια "Αγιά Τριάδα στη θέση Πάλιτσι), είτε καθολικά μοναστηριων(Παναγία Λαμπινο6ς), είτε κεντρικές έκκλησίες χωριών ("Αγ. "Ιωάννης Νιάου), "Ολες έχουν θόλο που είτε κρύβεται από τήν κλίση της σκεπης, πού φουσκώνει έλαφ…οα στήν κορυφή του θόλου (Παναγία Λαμπινοι'ις), είτε προβάλλει σαν έντονο φούσκωμα της πλακόστρωτης στέ- γης σε σχήμα μισού λεμονιού ("Εκκλησία Σταυρού "Ανεμούτσας), είτε ξεχωρίζει σαν πολυεδρικσς χαμηλός τρούλος ("Αγ. 'Αθανάσιος Λαύκου). 'Ο ανοιχτόςζτους έξωνάρ- Ν…ΡΣ .. &: Μ 8 Έ :' & .ι ;- :ε z ': UI :: Ξ :! > .. Ο .) ------------- ‘8 -"'΄ «» ....I I ............. ε ;: : … .' :ν , o :. : ; ζ΄ ; - «: " . & : 5 . ε I O P. P Ξ ‘E : ' "8 :… : Ό :! Ξ ; :: : . …Ξ ; D b: .. Ξ :' :' ' 6 |: I . -'Φ :: : : :?! :: : : : ;: : ' '? :… -- ? Β ΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄ ' ΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄ I. -ε . Ρ " . Ξ Ξι "& 'Ξ" ΄χ ι! "δ ? ΕΞ ΑΙΜ & """ l:- ‘5. ...... .-. ΠΞ Ξ… … "6 © . Έ 9 Δ Εξ . . ι . . . . . . δ θηκας είναι, είτε χτιστός, »… τότε είναι µόνο στή δυτική πλευρά ("Αγ. "Αθανάσιος Λαύκου), είτε ξύλινος πλακοσκέπαστος και τότε μπορεί να προεκτείνεται και στή νότια πλευρά (ΛαμπινοΌ). "Εχουν ανατολικά τρεις κόγχες, Με; από τα μικρά ξω- κλήσια, που έχουν μία (Θεοτόκος στή θέση Μούζιες Λαύκου). 'Η τοιχοποιία είναι είτε κοινή πέτρινη είτε ίσοδομ.ική άρµολογημένη. Τα δάπεδα των έκκλησιών όλων των τύπων είναι πλακόστρωτα κι έχουν με- ρικές φορές απλά διακοσμητικά πού σχηματίζονται από πελεκηµ.ένες πέτρες µε άρ- 5 μούς άπο:στρογγυλεµένα δότσαλα, ποταμίσια ή θαλασσινά (Θεοτόκος Μουρεσιου). Δυστυχως πολλά από τα δάπεδα αι>τά έχουν αντικατασταθεί αργότερα από τσιμεν- τένια βιομηχανικά πλακάκια. =Εντελώς ίδιαίτερον τύπο παρουσιάζει ή έκκλησία του μοναστηριού του "Αη- Λαυρέντη, τρίκογχη Βασιλική με ψηλοτύμπανο τρούλο, και τρίπλευρες κόγχες. Λε- πτομερή της περιγραφή δημοσίευσε ο αρχαιολόγος Νικ. Γιαννόπουλος. 8 Η σύντομη αυτή περιγραφή των τριών δασικών τύπων των εκκλησιών του ΕΙΚ. 4. "Αγιος ,Αθανάσιος (νότια (mm) Πηλίου τους ο…) τελευταίους αίώνες τής τουρκοκρατίας, αφήνει πάντα ανοιχτο το πεδίο για μια είδική μελέτη του θέµατος. "Εδω έγινε για να να τοποθετηθεΞ το έργο του αρχιτέκτονα Δήμου Ζηπανιώτη. ΕΝΑ ΣΥΜΦΩΝΗΤΙΚΟ ΣΧΟΛΙΑΣΜΕΝΟ Πολύτιμο ντοκουμέντο για τή μελέτη των όρων με τούς οποίους έργάσγθηκε δ μαστρο - Δήμος καί όλοι οί αρχιτέκτονες και οί µαστόροι τής έποχής του στο Πή- λιο, δημοσίευσε ο κ. "Απόστολος Κωνσταντινίδης στο δυσεύρετο 6ι6λίο του «τα εν τω Πηλίιρ δρα παλαιά καί σύγχρονα χριστιανικά μνημεία». ' Το ντοκουμέντο αυτο είναι το συμφωνητικο που υπογράφηκε στή Ζαγορά στίς 21 Φε6ρουαρίου 1803 με- ταξυ του μαστρο - Δήμου και των έπιτρόπων τής εκκλησίας τής Αγίας Παρασκευής. Δημοσιεύεται σήμερα για πρώτη φορα σε φωτοτσιγκογραφία (sin. 1). Συνδυασµένο με το έξοδσλόγιο τής έκκλησίας, με τις πέτρινες έπιγραφές, µε άλλους λογαριασμούς οίκοδοµ.ικών έργασιών καί με διάφορα άλλα στοιχεια, φωτίζει τούς όρους με τούς οποίους έργάζονταν οί µαστόροι της εποχής αι">τής. Το κείµενο του συμφωνητικοΌ, διορθωμένο από λίγα μικρα παραναγνώσματα τής αρχικής του δημοσίευσης, είναι το έξής : 6 »διά του παρόντος γράµµατος φανερώνομεν ήµεϊς οί κάτωθεν ζουπανιότες|ο'τι έσυμφώνησα έγώ & μαστροδήµος μέ τοι") ένορττας του μαχαλα αγίας πα|ρασκευής να φτειάσω τήν έκκλησίαν τους άγιο… παρασκευήν μερο|κάμ.ατο τον άνθρωπον προς γρ΄ : 35 : τριανταπέντε τήν ήμέραν, το δέ|µουλάρι προς γρ΄ : 25 : είκοσιπέντε τήν ήµέραν, μέ αύτήν τήν τιμήν έκα|βουλαρήσαμεν να μήν πάρωμεν άλλο τίποτε δια γε- μελίκι, ούτε μαν/δηλώματα, ούτε θεμελιάτικα, µόνον να µας δίδουν από μίαν όκά/ ρακήν τήν ήμέραν, να μας κάμωσι καί δύω ζειαφέτια, καί όχι άλλο/άπό αύτά ώς άνωθεν έγράφαμ.εν, προς τούτοις και τα μουλάριά μας δταν|δέν έχει χρείαν ή έκκλη- σία να δουλεύουν, να κάθωνται, καί από τοι/έντόπια μουλάρια αν πηγαίνουν να 60η- θοΌν χάριν εύλα6ε:΄ας, να μήν έμ/ποδίζωνται από ήμας τούς μαστόρους, καί να άρ- χήσωµ.ε τήν δουλείαν είς τας/δεκαπέντε του &πριλλίου. όθεν έγινε το παρον είς δύω, καί βαστά|το κάθε μέρος το ένα, διά μανδηλώματα να µας δίδουν γρ΄: 25.|καί όχι άλλο τίποτε από τα άνωθεν σηµειωθέντα και έστω είς ένδειξιν : 1803 Φευρουαριού : 21 » …. &. μαστροδήμος 6ε6αιώνω » αναγνώστης σακελλαρίου μάρτυς » Νικόλαος Ιωάννου κασσα6 : μάρτυς » δημήτρης γιοργοδόπουλος μάρτης » νικόλαος παναγιώτου : γκίκα μαρτυρώ. » » Πρέπει να σχολιάσουμ.ε μερικά σημεία αύτοΒ του συμφωνητικου: «Φανερώνομεν ήµεϊς οί κάτωθεν ζουπανιότες>>: Ζου- πανιώτες, δηλαδή ήπειρώτες είναι οί τεχνίτες που &ναλα6αίνουν το χτίσιμο τής έκ- κλησίας. Σημειώσαµε σέ πολλές περιπτώσεις τή συμ6ολή τών τεχνιτών τής ,Ηπεί- ρου στήν ανάπτυξη τής λαϊκής τέχνης του Πηλίου. Πολυάριθμοι είναι και ο! άρχι- EIK. 5. "Αγιος Αθανάσιοςξ(νοτιοανατολική γωνία) ή...-ε τέκτονες καί οί χτίστες πού δουλεύουν στο Πήλιο. Ζουπανιώτες είναι καί οί μαστό- ρσι πού έχτισαν στά 1766 τήν έκκλησία τού 'Αγίου Αθανασίου στή Δράκια, όπως καί πάμπολα σπίτια, γιοφύρια, έκκλησίες καί Βρύσες. Οί Ζουπανιώτες τεχνίτες έρ- χονται σέ κομπανίες p.’ έναν άρχιμάστορα. "Εχουν, άκόμα καί σήμερα, µια συνθημα- τική γλώσσα για να συνεννοούνται χωρίς νά τούς καταλαβαίνουν οί άλλοι. Π.χ. για να είδοποιήσουν έναν χτίστη πού ξεχάστηκε καί δέν ένοιωσε πως ήρθε 6 αφέντης τού σπιτιού, τού λένε: «"Αι, μή ξιφλιάζ,ς, ξέπυρι 6 p’xég». Για να παραπονεθούν για τήν καθυστέρηση τής πληρωμής τους λένε: «Δέ φσάει τσάταλου». Γι αύτό καί οί Πηλιορείτες, όταν θέλουν να πούν πως ένας μιλάει άκατάληπτα λένε: Αύτος μι. λάει ζουπανιώτικα». "Αργότερα βγαίνουν καί ντόπιοι αρχιτέκτονες, όπως 6 µαστρο … Γιώργος από τή Δράκια, πού έχτισε το κελλιά τής Παναγίας στο νησάκι τού Τρικεριού, οί αδελφοί Γ. καί Π. Κοσμάδες από τίς Μηλιές πού έχτισαν στα 1865 τή Σχολή τής Βυτί- τσας µαζί μέ τον Ζ. Γεράση, καί άλλοι. «"0 τι έσυ µ. φ ώ ν η ο οι έγ ώ 6 µ. α- ΕΙΚ. Ο. 'Ο "Αγιος "Αθανάσιος (τοιχογραφία) σ τ ρ ο δ ή μ ο ς» 2 ’Am) τή φράση αύτή φαίνεται πως 6 αρχιτέκτονας έκπροσωπεϊ όλο το συνεργείο, διαπραγµατεύεται καί συνάπτει συμφωνίες για λογαριασμό όλων. «Μέ τούς ένορίτας τού μαχαλά αγίας Παρασκευής»: Μα- χαλά; = τούρκικα : συνοικία. Ξέρουμε πως πολλές'συνοικίες τών χωριών έπαιρναν το όνομά του: άπό τήν έκκλησία τους. ‘0 μαστρο -Δήμος δέν πρωτοχτίζει τήν =Αγία Παρασκευή αλλά τήν ξαναχτίζει στήν ίδια θέση. "Αλλωστε το έξοδολόγιο τής έκ- κληοία; αρχίζει από τά 1740, δηλαδή έξηντα:ρία χρόνια πρίν τήν ξαναχτίσει 6 μα- στρο-Δήμος με τούς μαστόρου; του. «μερο κάματο προς γρόσια 35 8 : ή ν ή µ. έ ρ αν : 'Η πληρωμή δέ γίνονταν ξεκοπίς αλλά µέ το μεροκάματο, μέ τα ολικά τού έργοδότη. Πόσοι ήταν οί μαστόροι τής κοµπανίας; Σω έξοδολόγιο τής έκ- κλησίας σημειώνονται :0': έξής: «άπό δεκατρ΄ις άπριλίου εος δεκάξι αύγούστου οπου φίγανε ή µαστορι εστισαν τά µεροκάματα 3.478 : προς π. 35 τούς μαστόρους έστισαν 3.043.10:, Δηλαδή για 80 περίπου μέρες πραγματοποιούν καί πληρώνονται 8.478 μερο- κάματα. Συνεπώς-ή κομπανία πρέπει να αποτελείται από 43 -45 μαστόρους. Είναι χαρακτηριστικό πως ούτε στο συμφωνητικό, ούτε 0:6 έξοδολόγιο τής έκκλησίας αναφέρε- ται ίδιαίτερη άμοι6ή τού άρχιτέκτονα. Αύτος είσέπραττε όλο το ποσό, πλήρωνε τίς τροφές καί ορισμένα άλλα κοινά έξοδα καί έδινε στον καθένα το μεροκάµατό του, αρκετά χαµηλό- τερο άπό αύτό πού είσέπραττε. "Αλλωστε δεν άμιδονταν όλοι το ίδιο, αλλά άνάλογα μέ τήν ζ άξιοσύνη τους καί το χρόνο προύπηρεσίας τους. * "Αλλες φορές ή συμφωνία γίνονταν µέ παροχή φαγητού, κυρίως στο χτίσιμο ίδιω- ξ τικών σπιτιών. Τότε το μεροκάματο ήταν χα- μηλότερο. =Ο έπιστάτης στο χτίσιμο τού σπι- τιού…τού Δ. ,Αθανασάκη στή Δράκια, δίνει στον ίδιοκτήτη σηµείωμα τών έξόδων : ΄ «ίδού συμεονού τα οσα έξοδα έχο είς άργατές κέ λυπα αλα ' είς Μέροκάµατα τούς Μαςστόρους έχον ΐ έος συμερον|Μεροκαματα 2Ο/τον 25 τύν ’I- μεράν Γρ (500, συμπληρώνει μέ μολύβι 6 , ίδιοκτήτης) ΄ διά θροφύ τού Μάςτορούς Γρ. 248» T6 χτίσιμο τού σπιτιού κράτησε 60 Ξ εργάσιµες μέρες γιατί 0:6 ίδιο χαρτί σημειώ- νει 6 ίδιοκτήτης 60 ήμερομίσθια τού έπιστά- τη προς 36 γρόσια. «Το δέ μουλάρι π.ρ & ς Υ Ρ…! σ-ι αν " ί :" o σ ι π Ξ " " ε;» Για: ΕΙΚ. 7. Βασιλ. Γρεβενά… καί Μαρ- τη μεταφορα των υλικων χρησιμοποιούσαν οι μιά… Μα.Αρ…,,ζ,ώ… . Ό "Αγιος κομπανίες τών μαστόρων δικά τους μουλάρια. ,Ιωάγνης Στό έξοδολόγιο τής έκκλησίας αναγράφεται: «1911 µεροκάματα προς 25: 1.194.15». Δηλαδή για 80 περίπου έργάσιµ.ες ήμέρες πραγματοποιούνται 1911 μεροκά- ματα τών μουλαριών, πού πρέπει να είναι γύρω στα 2δ, αφού-άλλωστε-σημειώ- νεται στόσυμφωνητικόπώς «… μουλάρια μας όταν δέν έχει χρείαν ή έκλησία να δουλεύουν, να κάθωνται καί άπό τα έντόπια μουλάρια άν πηγαίνουν να δοηθούν χάριν εύλαβείας, να µήν έμποδίζωνταιάπό ήμάς τούς μασστόρους»: Αύτοσηµ.αί- νει πως δέν έπιτρέπονταν ή μίσθωση ντόπιων µουλαριών για τίς μεταφορές οίκοδο- μ.ικών ύλικών, αλλά μόνον ή δωρεάν παροχή ύπηρεσιών, «χάριν εύλαδείας» τών ίδιο- κτητών τους. Τα μουλάρια τής κομπανίας έβοσκαν σέ κοινοτικά λι6άδια καί για δι- καίωμα 6οσκής δποχρεώνονταν οί μαστόροι νά χτίζουν ορισμένου μήκους καλντερί- µια τού χωριού, άνάλογα μέ τον αριθμό τών μουλαριών καί τίς µέρες παραμονής τους. «να μήν πάρωμε άλλο τίποτε γιά γεμελίκι»: Δηλαδή για 9 … διατροφή τους. «ο ύ τ ε 0 0: ν δ η λ ώ 0 α τ α»: "Οταν τελείωνε το χτίσιμο καί έμ- παιναν :6: ζευκτά τής σκεπής, τοποθετούσαν στήν κορυφή τής στέγης έναν πρόχειρο ξύλινο σταυρό στολισμένον μέ ένα στεφάνι ή ένα μπουκέτο λουλουδιών. ,Επάνω στο σταυρό αύτο το κορίτσι τού σπιτιού ή, άν δέν ύπήρχε κορίτσι, ή κυρά τού κρεμούσε μαντήλια, πουκάμισα ή άλλα είδη. "Οταν ύπήρχε πρόσφατο πένθος τού ίδιοκτήτη ή έχτιζαν δημόσιο κτίριο (όπως στήν περίπτωσή μας) δίνονταν το άντίτιµ.ό τους σέ χρήμα. Τα μαντηλώματα ήταν έθιμικο δικαίωµα τών μαστόρων. Σσό συμφωνητικό φαίνεται πως παραιτούνται άπό το δικαίωμά τους αύτό, στο τέλος όμως, άφού μπεί ι]Ποι> ε]Θ&Ν&ι>|οο Μίκα… και… … , , .… .;-.…ι:.'.΄--…-.----.. Κ…… ΕΙΚ. 8. "Αγιος Αθανάοιος Λαύκου (κάτοψη) καί ή τελειωτική φράση «όθεν έγινεν το παρόν είς δύο καί βαστά :6 κάθε μέρος :6 ένα»: μετανοιώνουν καί προσθέτουν: «διά μανδηλώ- µ α΄τ α ν 6: 0 ά ; δ ί δ ο υ ν γρ΄ 25»: T6 1:006 06:6 άναγράφεται καί στο έξοδολόγιο τής έκκλησίας: «μανδηλώματα τούς μαστόρους ΟΟ25>. Δέχονται v6: μήν πάρουν «ο 6 τ ε 6 ε 0 ε λ ι ά τ ι κ α»: Στή θεμελίωση τών σπιτιών ή τών γεφυριών έσφαζαν ένα ζώο (άρνί ή κόκορα), ,Αφού χύνονταν στά θεμέλια :6 αίμα, το σφαγμένο ζώο το έπαιρναν οί μαστόροι. Συναφής μέ :6 έθιμο αύτό είναι καί ή παράδοση τού γε- φυριού τής "Αρτας, όπου έπρεπε νά χτισθετ 0:6: θεμέλια καί ήγυναίκα τού άρχιμά- στορα, γιά v6: στεριώσουν. 'Επίσης οί ίδιοκτήτες, καθώς καί γνωστοί καί γειτόνοι. έριχναν 0:6: θεμέλια νομίσματα, πού :6: μάζευαν οί μαστόροι, άφήνοντας μόνο ένα- δύο πού σκεπάζονταν άπό :6 χτίσιµο «για το γούρι». «μ ο ν ον ν 6: 0 άς δ ί δ ο υν άπό μίαν όκά ρακήν τήν ήμέραν, v6: μάς κάμωσι καί δύω ζ ε ι a: φ έ τ ι α» : Ζειαφέτια=γεύµ.ατα. Ακόμα καί σήμερα στο Πήλιο οί μαστόροι απαιτούν άπό τούς ίδιοκτήτες τών σπιτιών καθημερινά 0:6: ποσότητα ούζου ή τσί- πουρου. «Νικόλαος 'Ιωάννου Κασσα62 μάρτυς>:'ΟΝικόλαοςΚασ- σαβέτης φαίνεται πως έχει συντάξει καί :6 συμφωνητικό. =Υπήρξε συμμαθητής τού Ρήγα Φερραίου, κατά τή μαρτυρία τού Χρ. Περραιβού 5. Τήν πληροφορία αύτή έπι- 6εδαιώνει 6 Φίλιππος "Ιωάννου σέ γράμμα του προς τον Ν. Μάγνη μέ χρονολογία 16 Δεκεμ6ρίου 1859. 'Ο Φίλιππος Ιωάννου σημειώνει, άκόμα, στο ίδιο γράμμα, πως «ο Νικόλαος Κασσα6έτης έδίδαξε πολλά έτη καί μέ πολύν κόπον έν τι"ρ έλληνικώ τής Ζαγοράς σχολείω, άλλ' ούχί συνεχώς' διότι ών ύγείας άκροσφαλούς ήναγκάζετο 10 πολλάκις να παραιτηθεί» 6. "Η σωστή σύνταξη καί οί ασήμαντες ανορθογραφίες τού συμφωνητικού πείθουν ότι συντάκτης του είναι 6 διδάσκαλος Ν. Κασσα6έτης, &… οί έπίτροποι τής έκκλησίας δέν είναι πολύ γραμματισμένοι, όπως φαίνεται από ,τίς ανορθογραφίες καί τήν κακή διατύπωση τού έξοδολόγιου. Στίς δεκάξη Αύγούστου 1803 παραδίδεται ή έκκλησία, χτισμένη άπό :6 00:- 0:00 - Δήμο καί τούς μαστόρους του. "Η εργασία τους περιορίζεται μόνο στο γιαπί. T6: σοβατίσματα, τα ξύλινα κουφώματα καί οί άλλες συμπληρωματικές έργασίεςΈέγι- ναν από άλλους μαστόρους. Στό έξοδολό…γιο τής "Αγίας Παρασκευής σημειώνονται άλλα έξοδα «απο δεκαξι αύγούστου εος τρις νοεμ6ριου οπου φίγαν κ αλι μαστορι». "Ανάμεσα στά έξοδα αύτά αναφέρονται καί τά έξής χαρακτηριστικά: «του μαστρογιάνι τζιαμιτζί 6:6: μιρουκάματα ιψου κή γιαλιά 153.10 ης : 2‘0 φορτοματα ξιλα κεσανίδια κε άμου αγογι του λιανζικου 0005.05 :0: ωσα εξοδεύθισαν ης το δευτερον ής την πιζουλα γρ 253.35» Γιά νά χτισθεί ή να έπισκευασθεϊ 0:6: έκκλησία χρειάζονταν πρώτα άδεια τού Μητροπολίτη. "Ενα βεράτι τού Αχμέτ τού Α΄, πού 6γήκε τον ,Ιανουάριο τού 1604 καί καθορίζει τα προνόμια τών μητροπολιτών, γράφει στο τέταρτο άρθρο «Το; έν τή έπαρχία αύτού έκκλησίας καί μοναστήρια χωρίς ίερού 60:00:13 06651; δύναται να απαλλοτριοϊ άπό τών χειρών αύτού, καί άνευ αδείας αύτού ούδείς δύναται να έπι- σκευάζη ή ανεγείρή έπί τών αύτών θεμελίων ή έμποδίζει αύτά» '. "Αδεια άπό τίς τουρκικές αρχές απαιτούνταν μόνο για :0‘: Χάσια (Πορταριά, Κατηχώρ…ι, Μηλιές, Τσαγγαράδα, Ζαγορά κ.ά), ένώ τα δακούφια (Μακρυνίτσα, Δράκια, "Αργαλαστή κ.ά.) «κτίζους έκκλησίαις όταν θέλουν» όπως αναφέρουν 6 Κωσταντής καί 6 Φιλιππίδης στή Νεωτερική Γεωγραφία τους.Β T6 προνόμιο αύτό καταργήθηκε 0:6: 1796 έξ αίτίας μερικών «συμδάντων» στο χτίσιμο τού "Αγ. Ιωάννη Μακρυνίτσας. Γι αύτό, &… άοόΝάοιοο τα… ' Τα… οΤση1ο'κΡοο :IIIl . … ΕΙΚ. 9. 'Αγιος ,Αθανάσιος Λαύκου (τομή 0:6 μάκρος) 0:6: 1800. οί κάτοικοι τού "Αγίου Λαυρεντίου πήραν ρητή άδεια από τήν Τουρκική Κυ6έρνηση για να χτίσουν τήν έκκλησία τού "Αγίου 'Αποστόλου τού Νέου, κι έπει- δή δέν είχαν έτοιμες πλάκες γιά νά σκεπάσουν τήν έκκλησία μέσα στήν προθεσμία, αναγκάστηκαν να 6γάλευν από τα σπίτια τους 9. 11 Οί έκκλησίες χτίζονταν μέ έξοδα τών ένοριτών ή μέ δωρεές καί τότε έµπαινε σέ πέτρινη ή γραπτή έπιγραφή το όνομα τών κτητόρων ("Αγ. ,Αθανάσιος "Αγίου Γεωργίου Νηλείας κ.τ.λ.). ΔΗ MOE ΖΗΠΑΝΙΩΤΗΣ Οί διογραφικές πληροφορίες για το μαστρο - Δήμο Ζηπανιώτη είναι λειψές. "Από :6: στοιχεία πού προσφέρει το συμφωνητικό καί μερικές έπιγραφές μπορούμε να τή σκιαγραφήσουμε κάπως. Πρώτα - πρώτα το έπίθετό του δείχνει τήν καταγωγή του. Είναι ήπειρώτης. Ζουπανιώτες ή Ζιπανιώτες ή Ζηπανιώτες λέγονταν στο Πή- λιο όχι μόνον όσοι κατάγονταν από το Ζαπάνι αλλά όλοι οί ήπειρώτες, όπως έξω από το Πήλιο όλοι οί πη- λιορεϊτες λέγονταν Ζαγο- ριανοί. Προτίμησα τον τύπο Ζηπανιώτης γιατί έμφανίζεται συχνότερα στίς έπιγραφές τών έκ- κλησιών πού έχτισε καί γιά νά μή γίνεται σύγχυ- ση μέ :6 συντοπίτη του καί συνεργάτη του γλύ- πτη Μίλιο Ζουπανιοπο- λίτη. "Εργάσθηκε στο Πήλιο δέκα χρόνια περί- που. Πήγαινε πρώτα μόνος του, έκλεινε συμ- φωνίες κι ύστερα έπαιρ- νε καί τούς μαστόρους του. T6 συμ6όλαιο μέ τούς ένορίτες τής "Αγίας Παρασκευής ύπογράφη- ".. κε στίς 21 Φε6ρουαρίου ‘_ …… καί ή έργασία άρχισε ' …" "(& στίς 13 ΄Απριλίου 1τ03, ΕΙΚ. 10. "Αγιος ΑΘανάσιος Λαύκου (τομή στο πλάτος) ίσως γιατί στο μεταξύ θα έπρεπε νά τΞλΞίώσΞι άλλες ύποχρεώσεις πού είχε αναλάβει. Μαζί μέ τούς μαστόρους του έχει καί το συντο- πίτη του γλύπτη Μίλιο πού σκαλίζει :2; έπιγραφές, τα ύπέρθυρα καί άλλα γλυπτά κοσμήματα, καθώς καί τίς μορφές διαφόρων αγίων σέ χαμηλό ανάγλυφο. Πιθανότατα & ίδιος γλύπτης σκάλισε σέ ανάγλυφο καί τή μορφή τού μαστρο - Δήμου στήν κόγχη τού ίερού τής "Αγίας Παρασκευής (Είκ. 2). T6 ανάγλυφο αύτο παριστάνει :6 μα- στρο - Δήμο σάν ένα νέο σχετικώς άντρα µέ παχύ καγκελωτό μουστάκι καί μέ το χαρακτηριστικό πλακαρο ήπειρώτικο κεφάλι. T6 πλατύ του σαγόνι τού δίνει έκφραση θεληματική. T6 ίδιο θεληματική έκφραση έχει καί το στόμα του. 'Αντίθετα μέ το σύνολο σχεδόν τών γλυπτών έργων τής έποχής του, πού παριστάνουν συγκεκριμένα άτομα, έδώ ύπάρχει φανερή ή πρόθεση τού καλλιτέχνη ν' αποδώσει ατομικά χα- ρακτηριστικά. Πρώτη παραγγελία παίρνει από :6 Γεώργιο Αναγνώστη καί τούς δύο γιούς του Νικόλαο καί Ιωάννη να χτίσει τήν έκκλησία τού "Αγίου "Αθανασίου στο χωριό "Αγιος Γεώργιος Νηλείας. "Υστερα γνωρίζεται μέ τον πρώτο άρματωλό τού Πηλίου, τον καπετάν Στέργιο Μπασδέκη. πού τού αναθέτει το χτίσιμο ή :6 ξαναχτίσιμο δια- φόρων έκκλησιών, όπως θα δούμε, μέ λεπτομέρειες, στήν περιγραφή τών έργων του. Μία παράδοση, πού ύπάρχει ακόμα στο χωριό Λοιύκος, λέει πως 6 αρχιτέκτονας ., … 12 πού έχτισε τόν "Αγιο "Αθανάσιο Λαύκου (δηλαδή 6 μαστρο - Δήμος) αποκεφαλίστηκε άπό τόν καπετάν Στέργιο Μπασδέκη πού τόν έπιασε v6: 1:1665: στό χτίσιμο μιάς άλλης έκκλησίας πού τού ανέθεσε. Δέν ύπάρχει τίποτα πού να έπι6ε6αιώνει ή να διαψεύδει τήν παράδοση αύτή. Πάντως 0:6: τέτοια τιμωρία δέν ήταν ασυνήθιστη άπό τόν καπετάν Στέργιο. "Υπάρχει, μάλιστα, στό μοναστήρι τής Λαμπινούς ανάγλυφο πού παριστάνει τόν κτήτορα Στέργιο Μπασδέκη να αποκεφαλίζει 0:6: γυναίκα. 'Ο μαστρο - Δήμος ήταν περήφανος για τή δουλειά του, γι αύτό πάντα στίς πέτρινες, μαζί μέ τό όν:μα τών κτητόρων 71 όσων συντελέσανε στήν κατασκευή τής έκκλησίας, σημειώνει καί :’ όνομά του, πράγμα πού δέν γίνεται συχνα στό Πήλιο. Μερικές φορές οί… κομπανίες τών μαστόρων δείξουν 0:6: έπιγραφή πού άναφέρει μόνο τήν καταγωγή τους ("Αγιος ,Αθανάσιος Δράκιας : «1766 MAETOPI ZOYHA- ΝΟΤΕΣη. *Αρχοντικα δέ φαίνεται v6: έχτισε 6 000:00 - Δήμος, είδικευμένος στό χτίσιμο έκκλησιών. Θα έ6αζε κι έκεϊ τ' όνομά του σέ έπιγραφή, όπως έκανε 6 συντοπίτης του Κοσμάς στό σπίτι τού Ντιντίκα στήν "Αλλη Mega”. "Εχτισε μόνο :6: κελλιά τού μοναστηριού τών Ταξιαρχών, ανάμεσα Ζαγοράς καί Χορευτού. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΟΥ ΜΑΣΤΡΟ- ΔΗΜΟΥ "Α γ ι ο ς 'Α 0 α ν ά ο ι ο ς (1795). ‘H έκκλησία αύτή Βρίσκεται στήν έπάνω συνοικία τού χωριού "Αγιος Γεώργιος Νηλείας. Είναι τρίκλιτη δασιλική (Βίκ. 3). "Εξωτερικά :6: τρία κλίτη σκεπάζονται άπό τή δίρριχτη πλακοσκέπαστη στέγη (Είκ. 4). Τό χτίσιμό της είναι σχεδόν ίσοδομικό άρμολογημένο. 'Από τή δυτική καί νότια πλευρά περι6άλλεται 01:6 ξύλινο πλακοσκέπαστο ύπόστεγο, πού καταλήγει στήν άνα- τολική άκρη τής νότιας πλευράς στό παρεκκλήσι τού cA1000 Μοδέστου. Οί ξύλινες κολώνες τού ύπόστεγου άκουμπούν σέ χαμηλό πεζούλι. Μόνο ή Βορειοδυτική γωνία τού ύπόστεγου κλείνεται από τοίχο. πού αφήνει 0:6: 6ορεινή πόρτα. Στό νότιο τοίχο ψηλά, πάνω άπό τή στέγη τού ύπόστεγου έχει πέντε σιδερόφρακτα παράθυρα. "Αλλα δύο, καθώς καί μία πόρτα ύπάρχουν κάτω άπό τή στέγη τού ύπόστεγου. Στό δυτικό τοίχο, πάνω άπό τή στέγη τού ύπόστεγου έχει τρία παράθυρα, τό μεσαίο ΗΠοοόΘΜ'οιοο πΡο΄οογΗ ΕΙΚ. 11. "Αγιος "Αθανάσιος Λαύκου (πρόσοψη) 13 ψηλότερα καί τ' άκρινά χαμηλότερα. Κάτω άπό τή στέγη δύο πόρτες, μία στό κέν- τρο καί μία στενότερη δεξιά, καθώς καί δύο σιδερόφραχτα παράθυρα. ‘0 6ορεινός τοίχος δέν έχει κανένα άνοιγμα(ΕΞίκ. 5). Στόν τοίχο τού ίερού έχει κόγχες. 'Η με- σαία είναι μεγαλύτερη, πεντάπλευρη, μέ τρία στενά σιδερόφραχτα παράθυρα στίς EIK.| 12. "Αγιος ΄Αθανάσιος Λαύκου (έπιγραφή) τρείς κεντρικές πλευρές. Οί δύο άκρινές κόγχες είναι μικρότερες, ήμικυκλικές, χωρίς άνοιγμα. Καί οί τρείς κόγχες είναι πλακοοκέπαστες. … Πλούσιος είναι 6 έξωτερικός διάκοσμος τής έκκλησίας. Πάνω άπό τήν πόρτα τού νότιου τοίχου, μέσα σέ άόαθη κόγχη είναι ζωγραφισμένος 6 "Αγιος 'Αθανάσιος. Γύρω, σέ σχήμα πέταλου, ζωγραφική ζώνη μέ τούς Δώδεκα ="Απόο'τολους σέ προτομή μέσα σέ κύκλους, πού τριγυρίζονται άπό κόσμημα (κλήμα). 'Επειδή άργότερα ή πόρτα έγινε ψηλότερη άπό τήν άρχική, έχουν κοπεί οί δύο άπόστολοι πού βρίσκον- 14 ταν στίς άκριες τού πέταλου. (Βίκ. 6) Πάνω άπό τήν πόρτα τού παρεκκλησίού, μέσα σέ ά6αθη κόγχη, τοιχογραφία τού "Αγιου Μόδεστου. Ή είκόνα περιβάλλεται άπό όραίο πεταλόσχημο κόσμημα. ,Αξιόλογος είναι καί 6 γλυπτικός, έργο τού γλύπτη Μίλων. Περιγραφή του .ύπάρχει στό διβλίο γιά τό γλύπτη Μίλιο. Στό νότιο τοίχο ΕΙΚ. 13. Μίλιου Ζουπανιοπολίτη: "Αγιος "Αθανάσιος χρωματισμένη άνάγλυφη έπιγ.ραφή δίνει :6 ίπορικό τού χτισίματος τής έκκλησίας. Τό φόντο τής έπιγραφής είναι μαύρο, τά γράμματα καί τά κοσμήματα πράσινα. Τά γράμματα καί τά κοσμήματα είναι έξώγλυφα. "Ετος 1795 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ A "ί" ΙΔΟΥ ΝΑΟΣ ΕΚΤΙΣΤΕ EK BAGQN ΜΕΓΑΣ / EN ΥΠΟΡΙΑ ΚΕΙΜΕΝΟΣ ΠΗΛΙ()Υ ΟΡΟΥΣ | EHONOMAI‘I ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ/ ΑΡΧ[ΕΡΑΤΕΥ- υΝΤΟΣ Δ΄ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ / ΚΥΠΡΙΟΥ ΕΙΣ ΜΗ'ΓΡΟΠΟΔΙΝ ΑΥΤΟΥ EKEI- NOT/ OTOI MEN EIEI KTITOPEE TOYAE ΤΟΥ ΤΟΥ| ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΓΕΩΡ- 15 - αµ…- ΓΙΟΣ ΥΙΟΙ ΑΥΤΟΥ / ΔΥΩ, ΝΙΚΟΛΑΟΣ TE KAI ΙΩΑΝΝΗΣ | ΚΑΙ ΟΙ ΛΟΙ- ΠΟΙ ΟΣΟΙ ΔΕ ΣΥΝΔΡΟΜΟΝΤΕΣ| ΛΟΓΩ, ΕΡΓΩ ΤΕ ΚΑΙ ΑΙ"ΑΘΗ ΠΡΟΑ[ΡΕ- ΣΕΙ | ΕΞΟΙΝΤΟ ΤΟΥΣ ΜΙΣΘΟΥΣ ΑΠΕΙΡΟΠΔΑΣΙΟΥΣ / ΠΑΡΑ ΘΕΟΥ ΤΟΥ ΒΛΕΙΙΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ/ΠΟΛΥΤΛΑ ΑΘΑΝΑΣΙΕ ΦΥΛΑΤΤΕ ΤΗΝ ΜΟΝΗΝ ΣΟΥ ,'ΜΗΔΕΙΣ ΩΣ ΘΗΡΑΝΗΜΕΡΟΣ ΕΜΒΗ ΕΙΣ ΤΗΝ ΑΥΛΗΝ ΣΟΥ | ΠΛΗΓΗΝ ΘΑΝΑΤΟΥ ΛΟΙΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΠΥΡΕΚΤΙΩΝΤΑΣ/ΙΑΤΡΕΥΕ ΘΕΡΑΠΕΥΕ, ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΔΑΙΜΩΝΙΩΝΤΑΣ|Ο ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΕΝ ΕΓΡΑΨΕ ΤΑΥΤΑ ΩΣ ΘΕΩΡΙΤΕ / ΑΝ ΗΝ ΚΑΙ ΜΙΞΟΒΑΡΒΑΡΑ ΜΗΝ ΤΑ ΚΑΤΗΓΟ- ΡΕΙΤΕ /ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΜΕΝ ΔΗΜΟΣ ΖΗΠΑΝΙΩΤΗΣ . Πάνω άπό τήν πόρτα τού δυτικού τοίχου έγχρωμο άνάγλυφο (μαύρο - πρά- σινο - ώχρα). Στό έπάνω μέρος τού άνάγλυφου ύπάρχει σταυρός μέ τό Χριστό σταυ- ρωμένο στό μέσο του. Πίσω άπό τό σταυρό, ή λόγχη καί 6 σπόγγος, σέ σχήμα. V. Πάνω άπό τά πλαγινά σκέλη τού σταυρού τά γράμματα IC … XC NI - KA καί κάτω τους, άριστερά ή Παναγία (ΜΡ - ΘΥ) καί δεξιά 6 "Αγιος "Ιωάννης (ΟΑΓ - ΙΩ). Στήν κόγχη τού ίερού, έντοιχισμένα πλαγιαστά, δύο άνάγλυφα κυπαρισιών. Πάνω άπό τά τρία παράθυρα τής κεντρικής κόγχης τού ίερού, τρία άνάγλυφα γιά τά όποία γίνεται λεπτομερειακή άνάλυση στό διόλίο γιά τό γλύπτη Μίλιο. "Εσωτερικά ή έκκλησία χωρίζεται σέ τρία κλίτη. Τά τα6άνια είναι ξύλινα μέ άπλά ξυλόγλυπτα. Τό μεσαίο κλίτος είναι ψηλότερο άπό τά… δύο άκρινά. Τό πάτωμα είναι νεώτερο μέ βιομηχανικά πλακάκια. Τό ξύλινο τέμπλο τής έκκλησίας, χαμη- λής τέχνης, έγινε στά 1872 άπό τόν "Αγιογιωργίτη "Απόστολο "Αθανασόπουλο. Στό τέμπλο, μεταξύ τών άλλων. έξη είκόνες καμωμένες στά 1866 άπό τό Βασίλειο Γρε- βενίτη καί τό Μαργαρίτη Μακριντζιώτη (Βίκ. 7). Τοιχογραφίες δέν έχει έσωτερικά ή έκκλησία. Στή δυτική πλευρά, σέ ύψος 2.30 0. άπό τό δάπεδο ύπάρχει γυναικωνίτης. 'Επάνω στό γυναικωνίτη ύπάρχουν δύο φαρδειές ξύλινες βαθμίδες για νά παρακολου- θούν καλύτερα οί γυναίκες τή λειτουργία. (Στό έπόμενο :6 τέλος) ΚΙΤΣΟΣ ΜΑΚΡΗΣ 'Από τίς έπιγραφές τών έκκλησιών δημοσιεύονται μόνον οί άνέκδοτες. ]. Κίτσου "Α. Μακρή: 'Ο καπετάν Στέργιος Μπασδέκης καί δ γλύπτης Μίλιος. Βόλος…'ΑΘήνα 1955 σελ. 12-16. 2. ΄Υπαγόρευση κ. Γιάννη Ριζινού, άπό τήν 'Αγριά (1952). 3. N. I. Γιαννοπούλου: 'Η επί τού Πηλίου Μονή τού "Αγίου Λαυρεντίου ('Avu- τύπωσις é): τού ΙΑ τόμου τής έπετηρίδος τής 'Ειαιρίας Βυζαντινών σπουδών). 'Εν "Αθήναις 1935. 4. "Απ. Γ. Κωνσταντινίδη: Τα έν τς; Πηλίφ όρει παλαιά καί σύγχρονα καί χρι- στιανικά μνημεία. "Αλεξάνδρεια 1948, σελ. 107—113. ('Ανατυπώσεις άπό το «Φάρο- τής "Αλεξάνδρειας). 5. Χριστοφόρου Πεοραιβού: Πολεμικά όπομνημονεύματα καί βιογραφία Ρήγα Φε- ραίου. "Επιμέλεια Μ. Παπαϊωάννου. "Αθήνα 1956-σελ. 814. 6. Νικολάου Μι'ιγνητος: Περιήγησις ή τοπογραφία τής Θεσσαλίας καί Germ λι- κής Μαγνησίας. 'Εν "Αθήναις 1860-σελ. 86 7. «ΠρομηΘεύς». "Ετος Δ' (Μάρτιος 1892) Βόλος 1892-σελ. 711. 8. Γρηγορίου 'Ιεροδιακόνου καί Δανιήλ 'Ιερομονάχου: Γεωγραφία Νεωτ8ρική.. Βιέννη 1791. 9. Ζωσιμά 'Εσφιγμενίτη: Σημειώσεις είς τά έκ τής Γεωγραφίας τών Δημητριέων Μαγνητικά. "Ημερολόγιον «'Η Φήµη». 'Εν Βόλω 1887-σελ. 85. 10. K. A. Μακρή: Δύο λαϊκοί ζωγράφοι. Βόλος 1952-σελ. 31. 11. K. A. Μακρή: "Ενα μεταβυζαιτινό τέμπλο στό Πήλιο ('Ανακοίνωση στό Θ' Διεθνές Συνέδριο Βυζαντινών Σπουδών). 'Ανάτυπο άπό τά πρακτικά τού Συνεδρίου. "Αθήναι 1954. 16

, ""Κ|ΤΖογ΄ Α. ΜΑΚΡΗ . χ & ΄οΝκΑΔκ τε. z ΖΞι"ΡΑφο( & ?0ω81% ..8! 33? Prior. >ΘΞΈδΒ έξω!!! Ο .. 24€… νδ; 'Η σειρά ""Ελληνική Λαϊκή Ψξχνη" τοπ 'Εκδοτιποσ μας Οίκου προγραµματίσΘηκε µέ τί φιλοδοξία νά &ποτελ€σει όπείΞΏυνη καί Ξρτια είκονογραφημξνη παρουσίαση τών θησαυ- ρών της έλληνικης λαϊκής καλλιτεχνικής παράδοσης.'Εγκαινιάστηπε µέ τη "Λαϊκή Ψ€χν1 το6 Πηλίου" τοδ Κίτσου Μακρή ιοί συνεχίστηκε µέ την "'Ελληνική Λαϊκή Φορεσιά" τΞς 'ΑγγελικΗς Χατζημιχάλη καί τά "'Ελληνικά Παραδοσιακά Κοσμήματα" οσο "Αγγελου µελη. βοριΞ. σε τή μελέτη το6 Κίτσου Μακρή "Χιονιοδίτες Ζωγράφοι" παρουσιάζεται η πλούσια ζωγραφική παράδοση ένος µικροδ δοεινοΞ χωριοΞ της 'Ηπείρου, τών Χιονιάδων. ?οειΞστη. καν πέντε χρόνια συστηματικης Ξρευνας καί µελέτης τον γνωστοδ λαογράφου γιά νά ολο- κληρωθεί τό Ξργο αύτ6. Οί δυσκολίες ύπ5ρξαν πολλες καί µεγάλες επειδη οί ΧιονιαδίΞεε ζωηράφσι άφησαν "εργο σκορπισμένα σέ κάνω άπό έκατό µικρά δυσπρόσιτα χωριάι 'Η πρόθεση της "Μέλισσας" νά γνωρίσει στό έλληνιπό ψιλότεχνο κοινό, τμηµατικά έλ- λΞ συστηματικά, τή λαϊκή µας τέχνη σέ δλες της τίς έκδηλώσεις συνδυΐζεται άναγπαστι- κά µε τη δυνατότητα έξασσάλισης δπε58υνων καί προετοιµασμξνων µελετητδν, πρΞγµα πού είναι πολύ δύσκολο στην &ποσπασµατικη καί &νοργάνωτη έλληνική πνευµατική ζωή. ""τσι, η σειρά παρουσίασης των σχετικών έκδδσεων νά προσδιορίζεται άπό τίς δυνατότητες πού παρέχει η χώρα µας, με μοναδικό γνώμονα την ύψηλή στάΘµη τών μελετών καί την άρτια έκδοτικη έµφάνιση.'Η Διεύνυνση της "Μέλισσας" Exam πλήρη συναίσθηση τών.μεγά!λων δυσχεριδν πού Εµφανίζει µιά τέτοια προσπάθεια, την Ξνναρρύνει οµως η Ξπίγνωση της σπουδαιότητας πού Έχει, εί8ιπά σήμερα, η &σομοίωση τών γόνιµων στοιχείων της ξννι- κής µας κληρονοµιάς. Με την έπιστράτευση δλων τδν πνευµατικδν δυνάµεων πού διαθέτει 'ζ'χώρα µας στον τοµέα αδτδν, μέ την πείρα τών συνεργατδν της καί µέ το σύγχρονο Ego- πλισμ6 της Ξχει την πεποίθηση πώς νά έπιτ6χει στούς µεγάλους της στόχους.Οί τέσσερις πρώτοι τόµοι &ποτελσΒν Θετική έγγύησηγι'αδτδ. ΠΡΟΛΟΓΟΣ? "!! έργασία αύτή έπιχειρεί µιά πρώτη καί μερική έφαρµογή τής όρχής πού 6 συγγρα. φέας της διατύπωσε στόν πρόλογο τού βιβλίου του "'Η Λαϊκή Ψέχνη τοό Πηλίου". "Έγραφε East πώς " ή µελέτη τής λαϊκής τέχνης µιας Ελληνικής περιοχής δέ μπορεί νά έχει Εστω καί σχετική πληρότητα χωρίς παράλληλη γνώση τής τέχνης όλων τών περιοχών τής χώρας μας καθώς καί τών γειτονικών λαών". Ψεχνίτεςρ µόνοι ή σέ συνεργεία, ξεκινούν άπό διά- φορες περιοχές καί περιτρέχουν όλόκληρη τήν 'Ελλόδα, καί πιό πέρα όκόμα. Οί πιό όνο- µαστοί έκπρόσωποι τής πηλιορείτικης λαϊκής τέχνης έμαθαν τήν τέχνη καί δούλεψαν καί σ'Ξλλους τόπους. 'Ο γλύπτης Ηίλιος πρίν δουλέψει στό συνεργείο τού αρχιτέκτονα Δήμου %ηπανιώτη στό Πήλιο, έργάζεται στήν πατρίδα του Ζουπόνι, τό σημερινό Πεντάλοφο, κι &- νήκει στό συνεργείο τοπ πρωτοµάστορα Γιώργου Κρύστα, όπως &πέδειξαν πρόσφατες έρευ… νες.1 Κι & ίδιος δ &ρχιτέκτονας, όπως φανερώνεται άπό τό έπίΘετό του Ζηπανιώτης, χα- τόγεται άπό τό σηµερινό Πεντάλοφο, ήν καί τόν συναντοήµε σέ κατάστιχο τής έκκλησίας τού ?ωτήρα ταγορΞς, παιδί όκόµα, να προσφέρει χρήµατα γιά λογαριασμό τής µητέρας του Κατερίνας. 'Ο Θεόφιλος πρωτοζωγραφίζει στή Μυτιλήνη, σχηµατίζει τήν είκαστική του γλώσσα στή Σµύρνη, µένει τριάντα χρόνια στό Πήλιο καί ξαναγυρίζει στήν πατρίδα του "υτιλήνη, όπου συνεχίζει νά ζωγραφίζει ώς τό θάνατό του τό Μάρτη τοή 1934.2 "Ο Παγώ- νης έρχεται στό Πήλιο άπό τό ήπειρώτικο χωριό Χιονιάδες έτοιµος ζωγράφος. "Οχι, με… βαια, ώριμος &κ6μα. Κι ό γραφικός του χαρακτήρας γίνεται πιό στρωτός µέ τα χρόνια. 'Από τό πρώτα του έργα είναι καί οί τοιχογραφίες στήν έκκλησία τής 'Αγίας Μαρίνας Κισ- σού -1802- όπου όπογρόφει ώς Παγώνης Χιονιαδίτης, μέ τή σημαντική Προσθήκη "Ex φυλής Πασχαλέδες". 'Επειδή ή θέση τού Παγώνη, καθώς καί τού γιού του 'ΑΘανόσιου, είναι ση- µαντική στή λαϊκή ζωγραφική τού Πηλίου, όδηγήΘηκα στή σκέψη πώς έπρεπε νά &νιχνεύσω τίς ρίζες τής τέχνης του. Κι &κόµα νά ξεκαθαρίσω τή σημασία τής φράσης "Eu φυλής Πασ- χαλόδες", πού γιά νά τή βάλει σέ τόσο έπίσηµη θέση, ed πρέπει να τής έδινε κάποιο ί- διαίτερο βάρος. 'Η έργασία, λοιπόν, αύτή πρέπει νά Θεωρηθεί σέ συμπλήρωμα τής µελέτης γιά τήν πηλιορείτικη λαϊκή τέχνη. "Ετσι άρχισε στό 1975, καί συνεχίστηκε πέντε καλο- καίρια συνέχεια, ή έρευνα στήν "Ήπειρο, τή Δυτική Μακεδονία, τή Θεσσαλία καί τήν 'Α- καρνανία. 'Αρχικός δδηγός ή ώραία συναγωγή στοιχείων γιό τούς χιονιαδίτες ζωγράφους πού έκανε & ντόπιος ίερέας Γεώργιος Παίσιος.3'Αρχειακό ύλικό έλάχιστο βρέθηκε γιατί ή περιοχή δοκιµάστηκε σκληρό &πό τόν έµφύλοο σπαραγµό. Διγοστή καί ή σχετική Βιβλιο= γραφία.'Η έρευνα κάλυψε πάνω άπό έκατό χωριό καί όχτώ μοναστήρια, όπου ύπήρχαν πλη- ροφορίες ή ένδείξεις πώς ύπήρχαν έργα χιονιαδιτών ζωγράφων. Οί πληροφορίες όφορούσαν &ποκλειστικό τό &γιογραφικό τους έργο. "Η "κοσµική" τους ζωγραφική έµενε έντελώς &- µνημόνευτη. Καί πρόκειται γιό τό πιό ζωντανό καί δροσερό τµήμα τής χιονιαδίτικης ζω- γραφικής. Βρέ0ηκαν είκοσιδυό σπίτια διακοσμηµένα, άπό τό όποία µερικά διατηροήσαν τίς τοιχογραφίες σέ καλή κατάσταση, τό περισσότερα σέ μέτρια καί σέ µερικό ύπήρχαν µόνον ίχνη. Γέροντες µας μίλησαν καί γιά Ελλα διακοσμημένα σπίτια πού καταστράφηκαν ή έπι- --ψ: "."-ύ; : ; -; . 2 σκευάστηκαν µέ θυσία τής ζωγραφικής τους διακόσµησης. Είναι πολύ πιθανό πώς ένα με- γάλο µέρος της άνήκε σέ χιονιαδίτες. Παλιές φωτογραφίες, σχέδια, άνθίβολα, έπιστολές, μαγνητοφωνηµένες συνεντεύξεις καί άλλα στοιχεία, έκατοντάδες φωτογραφιών καί έγχρω- μων διαφανειών πού τραβήχτηκαν σέ κάθε τόπο, άποτελούν τό όλικό πάνω στό όποίο στη- ρίζεται ή Εργασία αύτή. Πρώτος ό συγγραφέας της έπισηµαίνει τήν άνεπάρκειά του. Γιά τό λόγο αύτό θεωρεί τό βιβλίο τούτο όχι όλοκληρωµένη µελέτη άλλά έκτεταµένη παραπομ- πή τού βιβλίου του γιά τή λαϊκή τέχνη τού Πηλίου. 'Λπό τό συγκεντρωµένο φωτογραφικό ύλικό δημοσιεύονται έδώ άντιπροσωπευτικά δείγ- µατα άπό άγιογραφίες, έπιγραφές, τοπία, προσωπογραφίες, νεκρές φύσεις, άνθογραφίες, πού καλύπτουν όλη τή γνωστή µας περίοδο δραστηριότητας τών χιονιαδιτών. 'Επίσης δη- µοσιεύονται παραλλαγές ένός άπό τά διακοσμητικά θέµατα πού συναντούμε συχνότερα, γιά νά µπορέσει ό άναγνώστης νά διαπιστώσει τό ποσοστό έλευθερίας μέ τήν όποία οί παρα- δοσιακοί µας ζωγράφοι χειρίζονται µερικά σταθερά θέµατα. Θερµές είχαριστίες άπευθύνονται σέ όσους µέ εύγένεια καί προθυµία βοήθησαν τήν έρευνα καί ίδιαίτερα τόν παπά-Γιώργη ΠαΤσιο, τό γιατρό Βασίλειο Χρήστου, τό συνταξι- ούχο δάσκαλο Στέφανο Ζωγράφο άπό τούς Χιονιάδες, τό δάσκαλο Βύρωνα Βαρζώκα άπό τό Κα- πέσοβο, τό γυμνασιάρχη κ. Φραγγούλα καί τόν κ. Βασδεκά άπό τό Σκαµνέλι, τόν κ. Γιώργο Μπαλτή άπό τήν Πυρσόγιαννη, τόν παπά-Δηµήτριο Βουζοπλή άπό τούς Νεγάδες, τό δάσκαλο ' καί συγγραφέα:κ. Κώστα Λαζαρίδη άπό τό Κουκούλι, τή δεσποινίδα Μαρία Παπάζογλου άπό τό Τσεπέλοβο, τήν κυρία Μπακόλα άπό τό Δίλοφο, τόν κ. 'Αντώνη Γεράση άπό τό Γοργοπό- ' ταµο, τόν έπίτιµο γυμνασιάρχη κ. Στάθη Λαµπρίδη άπό τά Πάνω Πεδινά, τή δεσποινίδα Νι- καίτη Κοντούρη, ήθοποιό, άπό τά Κάτω Πεδινά, τό διευθυντή τής "'Ηπειρωτικής ΄Εστίας" κ. Δηµοσθένη Κόκκινο, τήν έπιτροπή τού περιοδικού "'Αρµολόι", τόν πεζογράφο κ. Γιάν- νη Βατζιά άπό τό Μεταξοχώρι 'Αγιάς, τό γιατρό κ. Λάνταβο πού ύπηρετούσε στήν 'Οξύνεια Καλαμπάκας, τό µοναχό Σεραφείµ άπό τήν 'Αγία Τριάδα Βυθού, τό γιατρό κ. Λαυρέντη 'Α- γορίτση άπό τή Δράκια Πηλίου, τόν Πρόεδρο τής 'Βνώσεως Ζαγορισίων κ. Κλεόβουλο Βλαδί- κα, τόν έπίτιµο γυµνασιάρχη κ. Στάθη Οίκονόµου καί όλους τούς ίδιοκτήτες σπιτι"ων δι- ακοσμηµένων άπό χιονιαδίτες ζωφράφους. OI XIONIAAEZ ΑΠΟ TA META TOY 680v AIQNA ΩΣ TA ΜΕΣΑ TOY 2006 T6 µικρό αύτό χωριό βρίσκεται στήν έπαρχία τής Κόνιτσας, κοντά στά άλβανικά σύ- νορα. 'Αφίνοντας άριστερά τό δρόµο Κόνιτσας - Νεάπολης, ένας µέτριας βατότητας έπαρ- χιακός δρόµος φέρνει στήν Πυρσόγιαννη. 'Από έκεί σκυρόστρωτος, όχι σέ καλή κατάσταση, δρόµος περνάει άπό τή Βούρμπιανη καί προχωρεί πρός 16 Πληκάτι. Πρίν φτάσουµε σ'αύτό ύπάρχει άθλιος χωµατόδροµος, πάλι άριστερά, πού όδηγεί πρός τούς Χιονιάδες. 'Από τόν άριθµό τών σπιτιών πού σώζονται ή πού κείτονται σέ έρήπια φαίνεται πώς οί κάτοικοί του ποτέ δέν ξεπέρασαν τούς τετρακόσιους. Τό 'Επιτελικό Γραφείο τού έλληνικού 'Υπουρ- γείου τών Στρατιωτικών µάς δίνει στά 1880 τόν άριθµό τών 348 κατοίφρν.4 'Ασφαλώς στη- η ρίζεται σέ έπίσηµα στοιχεία τουρκικής άπογραφής. "Αλλωστε, ένα χρόνο άργότερα, σέκοι- ___ **… ….-.-…..…….…… 3 νοτικό φορολογικό κατάλογο έμφανίζονται 85 φορολογούµενοι οίκογενειάρχες, πού μέ µέσο όρο 4 µέλη κατά οίκογένεια µάς δίνει τόν άριθµό 340. "Αν 6 μέσος όρος 4 µελών κατά οί- κογένεια φαίνεται μικρός θά πρέπει νά ύπολογίσουµε πώς μερικές οίκογένειες είναι όρφα- νές άπό πατέρα -σηµειώνονται µέ τό όνοµα τής χήρας- καί σίγουρα άλλες θά ήταν καινούρ- γιες, πρίν όλοκληρώσουν τόν κύκλο τής παιδογονίας των. Χαρακτηριστική ένδειξη γιά τή θέση τής γυναίκας µέσα στήν κοινωνία είναι τό ότι οί χήρες δέν άναγράφονται μέ τό βαφ- τιστικό τους όνομα δίπλα στό έπίθετο άλλά µέ τό άνδρωνυµικό, π.χ. Γιώργαινα Μανδρίτη, Νικόλαινα Τζουβάκα, Νικόλαινα Πασχάλη κ.λ.π. καί μόνο μία άπό τίς έξη χήρες άναγράφε- ται µέ τό βαφτιστικό της, ή Δέσπω Χρήστου.5 Δυστυχώς, οί περιπέτειες τού χωριού έξαφά- νισαν σχεδόν όλα τά κοινοτικά καί ίδιωτικά έγγραφα πού θά έπέτρεπαν νά έχουμε πληρέ- στερη είκόνα τής κοινωνικής, οίκονοµικής καί πολιτιστικής ζωής τού χωριού. Πάντως δέ φαίνεται νά παίζει κάποιο σημαντικό ρόλο στήν περιοχή. Θά πρέπει νά σηµειωθεί έδώ ότι στόν τόσο κατατοπιστικό χάρτη τής 'Ηπείρου, πού σχεδιάζει στά 1833 6 Κοσμάς Θεσπρωτός,6 δέν έµφανίζονται οί Χιονιάδες, πού…µόνο στό κείμενο µιά φορά άναφέρονται άπλώς άνάμε- σα στά χριστιανικά χωριά τής Επαρχίας Κολλόνιας.7 'Ακριβέστερα στοιχεία γιά τόν άριθμό τών κατοίκων έχουμε άπό τό 1913, δηλαδή µετά τήν άπελευθέρωση τής 'Ηπείρου. 'Ο πραγµα- τικός πληθυσμός, σύµφωνα μέ τά στοιχεία τής Στατιστικής 'Υπηρεσίας τής 'Ελλάδος, στά 1913 ήταν 300 κάτοικοι, στά 1920: 288, στά 1928: 280, στά 1940: 239, στά 1951: 65 /µε- τακίνηση τού πληθυσμού τών όρεινών οίκισµών πρός τά άστικά κέντρα μέ τόν έµφύλιο πόλε- μο/, στά 1951=105, στά 1971: 14. Στά 1976 βρήκαµε 12 µόνιμους κατοίκους πού στά 1979 έγιναν 9. 'Η είκόνα είναι άποκαρδιωτική. 'Εδώ καί µερικά χρόνια έπαψε νά λειτουργεί καί τό Δηµοτικό Σχολείο τού χωριού. Δέν ύπάρχει ούτε µικροµάγαζο. 'Η οίκονοµία τού χωριού ήταν κυρίως κτηνοτροφική. 'Εν τούτοις, 16 όνοµα τού χωριού µάς παρέχει καί µιά χρήσιµη πληροφορία= χιονιάδες ήταν οί µεταφορείς πιεσμένου χιονιού άπό σκιερές όρεινές τοποθεσίες πού "χορταίνουν τήν πολιτείαν τό καλοκαίρι χιόνια", κα- τά τήν έκφραση παλιού ήπειρώτη λόγιου. 'Η μεταφορά χιονιού άπό διάφορες περιοχές δέν περιορίζονταν μόνο πρός τίς πολιτείες τής 'Ηπείρου καί τά κονάκια τών πλούσιων Τούρκων µά έφτανε ώς τήν Κέρκυρα όπου "κομίζουν χιόνια µέ τό πλοίο, καί πίνουν οί άρχοντες καί εύγενείς Κερκυραίοι τές λείµονάδες καί λοιπά καταψυκτικά καί δροσιστικά ποτά".8 'Εκτός άπό τούς κατοίκους τής Πρεµετής, τών βουνών τής Λιαπουριάς καί τής Χειμάρρας, καί οί κάτοικοι τών Χιονιάδων άσχολούνται µέ τό ίδιότυπο αύτό είδος έµπορίου, ίσως μάλιστα σέ μεγαλύτερο ποσοστό γι΄αύτό καί 16 χωριό τους παίρνει τό όνοµα Χιονιάδες, όπως συμβαί-… νει καί µέ άλλα έλληνικά χωριά, π.χ. Χαλκιάδες, Χουλιαράδες, Καρβουνάδες, Μελισσουργοί. Οί περιορισμένοι πόροι τής περιοχής άναγκάζουν ένα ποσοστό άπό τόν άντρικό πληθυσ- µό νά άσχοληθεί µέ τεχνικά έπαγγέλματα. κάθε χωριό είδικεύεται σ'έναν τομέα, ή Πυρσό- γιαννη καί ή Βούρμπιανη στήν οίκοδοµική, 6 Γοργοπόταμος στήν ξυλογλυπτική, οί Χιονιά- δες στή ζωγραφική. 'Εστίες ζωγραφικής δραστηριότητας ύπάρχουν καί άλλού, όπως τό Καπέ- σοβο, ή Σαμαρίνα, ή Γαλάτιστα, τό Φορτόσι, τό "Αγιον "Ορος. Θά ήταν ύπερβολή νά τά χα- ρακτηρίσουμε καλλιτεχνικά κέντρα. Δέ δημιούργησαν καμµιά ίδιαίτερη σχολή στόν τομέα ...........-.....!;ιιιιιιιιιιιΞίΞ;ΞΞ=ι----ι … µ…, 4-4 Γ 4 τους. "Εβγαλαν καλούς, μέτριους καί κακούς τεχνίτες στό ύφος καί στό έπίπεδο άντίστοι- χων δραστηριοτήτων όλόκληρης τής τουρκοκρατούμενης ΄Ελλάδας. Μοναδική, ίσως, έξαίρε- ση οί ζωγράφοι άπό τήν Κλεισούρα τής Δυτικής Μακεδονίας πού έργα τους συναντήσαµε στό χωριό τους, στό Νυµφαίο καί στό Πάπιγκο. Κατά τό δεύτερο µισό τού 19ου αίώνα, κι άσφα- λώς έπειδή δέχονται τήν άκτινοβολια τής πρωτεύουσας τού έλεύθερου "Ελληνικού Κράτους, διαµορφώνουν ίδιαίτερο ύφος, λαϊκό-νεοκλασσικό. XE µερικές περιπτώσεις φτάνει ώς τήν άπομίμηση γλυπτικής, μέ πλασµατικές ζωγραφιστές κόγχες μέσα στίς όποίες άποδίδονται µόνο µέ σκιοφωτισμ6 άρχαιότροπες µορφές. Θεοί, Μούσες, Καρυάτιδες, οί 'Εποχές τού Χρόνου, οί αίσώπιοι µύθοι, 6 χορός τών Μουσών μέ τόν 'Απόλλωνα, είναι τά θέµατα πού τούς άπασχολούν.9 'Επίσης, ή κύρια έπαγγελματική δραστηριότητα τών μαστόρων σκορπίζε- ται πρός διάφορες κατευθύνσεις μέσα καί έξω άπό τήν 'Ελλάδα καί έλάχιστα καλύπτει τίς τοπικές άνάγκες σέ θρησκευτική καί κοσμική τέχνη. Τά σπίτια τής Πυρσόγιαννης καί τής Βούρµπιανης είναι σχετικά πενιχρά µπροστά σέ δημιουργήματα τών µαστόρων τους σέ άλλα μέρη.100ί ζωγράφοι τών Χιονιάδων, µέ τό τόσο πλούσιο έργο, έλάχιστα δείγματα τής τέχ- νης των άφησαν στό δικό τους χωριό: λίγες καί µεταγενέστερες τοιχογραφίες στήν έκκλη- σία τού 'Αγίου 'Αθανασίου, µερικές φορητές είκόνες καί ούτε ένα διακοσµηµένο σπίτι. Τό τέµπλο τής έκκλησίας τού Γοργοπόταµου δέ συγκρίνεται µέ τό θαυµαστό τρυπητό ξυλό- γλυπτο τέμπλο τής Μητρόπολης "Ιωαννίνων πού έγινε άπό τεχνίτες τούυ χωριού αύτού. 'Η είδίκευση κάθε χωριού σέ έναν τοµέα έκφράζεται καί μέ χαρακτηριστικές φράσεις, όπως "Ποιός έχτισε τόν Κόσμο; -Oi nupooy1avvi1cgf", "Χιονιαδίτης είσαι; Ζωγράφος είσαι:". Κι έδώ δέν θά πρέπει νά φτάσουµε στήν όπερβολή νά πιστεύουµε πώς όλοι οί "αντρες πού δέν άσχολήθηκαν μέ τήν κτηνοτροφία γινότανε χτίστες, ζωγράφοι ή ξυλογλύπτες. 'ονοµα- στοί καί πέρα άπό τήν περιοχή είναι οί λαϊκοί µουσικοί τής Πυρσόγιαννης καί τής Βούρ- µπιανης. 'Από τήν Πυρσόγιαννη κατάγονται καί άξιοι λιθογλύφοι, οί λεγόμενοι πΞλΞκάνΞι, μέ ίδιαίτερη έπίδοση στίς σκαλιστές προσόψεις τζακιών, όπως 6 Γιάννης Νίτσος, & Baci- λης Στύλος, 6 Γιώργος Παπανικολάου, 6 Γιώργος Βατσκαλής καί άλλοι. ΄Υπάρχουν πληροφο- ρίες καί γιά χιονιαδίτες ξυλογλύπτες. Κατά όμάδες, τά λεγόμενα "µπ'λούκια" ξεκινούσαν άρχές τής άνοιξης γιά νά 6110106- ψουν µέ τό τέλος τού φθινόπωρου. Βασικά χρονικά όρόσηµα ήταν οί γιορτές τών δύο καβα- λαρέων άγίων, τού "Αι Γιώργη τήν άνοιξη καί τού "Αι Δηµήτρη τό φθινόπωρο.'Π άναχώρη- ση τών µπουλουκιών συνοδεύονταν άπό µικρές άποχαιρετιστήριες γιορτές.Τό είδος τής προ- συµφωνηµένης έργασίας καθόριζε καί τή σύνθεση, σέ άριθµό καί είδικότητες, τού κάθε μπουλουκιού. Πολυάριθµα τών χτιστάδων, µικρότερα τών ξυλογλύφων καί µέχρι πενταµελή τών ζωγράφων. Τό γενικό σχέδιο καί ή έπίβλεψη τής όλης δουλειάς άνήκει στόν πρωτομά- στορα. Γύρω στά 1800 συναντούµε γιά τόν πρωτοµάστορα τών χτιστάδων τό λόγιο χαρακτη- ρισµό ά ρ χ ι τ έ κ τ ων /Δήμος Ζηπανιώτης, µοναστήρι 'Αγίου 'Αθανασίου Λαύκου 1795/9 καί τών ζωγράφων i σ τ ο ρ ι 0 γ ρ ά φ o ς | Μιχαήλ, μοναστήρι 'Αγίας Τριάδας Βυθού 1802/. , , … …,- ζ! 5 'Η έπαγγελματική συσσωμάτωση τών χτιστάδων καί τών ξυλογλύφων άκολουθεί τόν παν- ελλήνιο τύπο τού ρουφετιού ή ίσναφιού."Ετσι είναι όργανωμένοι οί "κουδαρέοι"/χτιστά- δες/ τής Πυρσόγιαννης καί τής Βούρµπιανης καί οί "ταγιαδόροι"/ξυλογλύπτες/ τού Γοργο- πόταµου, πού παλιότερα λεγότανε Τούρνοβο.12 Στήν έπαγγελματική συσσωµάτωση τών ζωγρά- φων άπό τούς Χιονιάδες ύπάρχει κάποια ίδιοµορφία πού θά τήν έξετάσουµε άργότερα. ‘H μικρή κοινωνία τών Χιονιάδων δέν παρουσιάζει, τουλάχιστο άπό τό 180 αίώνα πού έχουμε σίγουρες πληροφορίες γιά τή ζωγραφική τους, τή βουκολική γραφικότητα μέ τήν 6- ποία παρουσιάζεται γενικά άπό τούς παλιότερους ίστορικούς ή ζωή τού έλληνικού χωριού, "Εχει τίς κοινωνικές της διαστρωµατώσεις. Αύτές δέν άντιστοιχούν µέ τά στρώματα τού κόντρα-πλακέ, όπου 0i διαφορετικές κατευθύνσεις τών ίνών τού ξύλου συμβάλλουν στή συν- οχή καί στερεότητα τού σύνολου. 0i σχέσεις τών διαφόρων κοινωνικών στρωμάτων είναι έ- νεργές καί άνταγωνιστικές. Οι κοτζαμπάσηδες παίζουν βασικά, καί γιά δικό τους όφελος, τό ρόλο τού διαβιβαστή τών βαρών τής τουρκικής φορολογίας καί τών έκκλησιαστικών είσ- φορών στά κατώτερα στρώµατα. Στό µοναδικό φορολογικό κατάλογο, πού τυχαία διασώθηκε, τού 1881, παρατηρούμε πώς ή γενική τουρκική φορολογία καταµερίζεται, μέ άστάθµητη σέ μάς άντικειμενικότητα, άνάλογα µέ τήν οίκονομική στάθµη τού κάθε νοικοκυριού. Τά δικαι- ώµατα τού δεσπότη καθορίζονται µέ βάση τά τέσσερα γρόσια καί µέ συντελεστές άπό 1 ώς 3. Πέ άγνωστα σέ µάς κριτήρια καθορίζονται τά άλλα κοινοτικά βάρη, όπως ή κατασκευή γέφυ- ρας, οί δρόµοι, 6 µισθός τού δραγάτη. Σηµειώνουμε πώς οί αύξοµειώσεις στόν καταµερισ- μό τής γενικής τουρκικής φορολογίας κατά νοικοκυριό δέν είναι άκριβώς άντίστοιχες µέ τίς κοινοτικές έπιβαρύνσεις. Οί έπαγγελµατίες πληρώνουν καί φόρο έπιτηδεύµατος χωρίς, πάλι, σταθερούς συντελεστές. 'Από τό φόρο έπιτηδεύµατος φαίνεται πώς οί ζωγράφοι έχουν άπό τά ύψηλότερα είδοδήματα στό χωριό. Μέ τόν τουρκικό Νόµο "περί βιλαετίων" τού 1859 έµφανίζεται καί στούς Χιονιάδες τό άξίωµα τού µ o υ χ τ ά ρ η, οίκονοµικού διαχειρι- στή. Στά 1892 μουχτάρης είναι 6 "Ιωάννης Δηµ. Βούρης, άδελφός τού ζωγράφου Ζήση Δ. Βού- ρη. Φαίνεται πώς oi μουχτάρηδες, κατά κανόνα άπό τήν τάξη τών κοτζαμπάσηδων, έδειχναν μεγάλη σκληρότητα στόν καθορισμό καί τήν είσπραξη τών φόρων. Κυκλοφορούσε στούς Χιονιά- δες, τέλη 19ου αίώνα, ένα καυστικό σατυρικό τετράστιχο " "Ερµο παληκάρι - Πάρε το χαμ- πάρι - Βάλανε µουχτάρη - "Ολα θά στά πάρει". Μόνον έμµεσες καί άσαφείς πληροφορίες έχουµε γιά δυαδική δράση πού ν'άπέβλεπε στήν άρση ή μείωση τών κοινωνικών καί οίκονομικών διαφορών. Αύτές, άκόµα καί στά έξωτερικά, μά τόσο άποτελεσματικά, στοιχεία τους, όπως οί φορεσιές, κατοχυρώνονται καί άπό τήν 'Εκ- κλησία, όπως φαίνεται καί άπό τήν έγκύκλιο τής 24ης 'Οκτωβρίου 1803 τού 'Επίσκοπου Κο- ζάνης καί Σερβίων πού καθορίζει µέ λεπτομέρειες τή γυναικεία φορεσιά τών τριών κοινωνι- κών τάξεων καί άπειλεί µέ άφορισμό καί καταγγελία στίς τουρκικές άρχές όποια γυναίκα ντυθεί μέ φορεσιά άνώτεΡης τάξης.'Επίσης, στίς άπεικονίσεις κτητόρων ή δωρητών έκκλη- σιών ή φορεσιά τών "άρχόντων" είναι έντελώς διαφορετική. Συχνές είναι οί άτομικές προσ- πάθειες γιά µεταπήδηση άπό ένα στρώμα σέ άλλο άνώτερο ή καί γιά µίμηση τού τρόπου ζωής 6 τών άνώτερων στρωµάτων. Χαρακτηριστικό σύµπτωµα στήν τέχνη, κυρίως στή ζωγραφική, εί- ναι ή έπίφαση πολυτέλειας,δηλαδή ή άποµίµηση άκριβών καί δυσεύρετων ύλικών µέ άλλα φτη- νά καί προσιτά. "Eva µέσο διαμαρτυρίας είναι καί ή πολιτική σάτυρα. ‘0 δάσκαλος 'Ιωάν- νης Μ. Καραγιάννης συντάσσει " Εκ τού προχείρου καί µερικά ποιήµατα, έν τών όποίων ά- ναφέρεται είς τήν κακήν διοίκησιν καί διαχείρισιν τών ΐοινοτικών πραγμάτων 616 τής τό- τε Δημογεροντίας" γράφει 6 Γεώργιος Παίσιος. Διαφορετική είναι ή αίσθηση τού χρόνου στά διάφορα κοινωνικά στρώματα. Στούς κτη- νοτρόφους είναι κυκλική καί µικροπρόθεσµη | χειμώνας-άνοιξη-καλοκαίρι-φθινόπωρο/, στούς έµπορους καί χειροτέχνες-ζωγράφους γραµμική /πρίν άπό τόσα χρόνια-πέρισυ-φέτος-τού χρό- νου/ καί στούς κοτζαµπάσηδες κάθετα γραµμική | 6 παραπαπούς µου-ό κακούς μου-ό πατέρας μου- τά παιδιά μου/ έπειδή ένα άπό τά ίδεολογικά στηρίγματα τής κοινωνικής τους έπιβο- 1 λής είναι καί ή "εύγένεια" τής καταγωγής τους άπό "καλή σειρά". . Γιά τήν ύπαρξη σχολείων στούς Χιονιάδες oi κάπως σίγουρες πληροφορίες φθάνουν ώς τά 1826, τότε πού δίδασκε µέ άκτινοβολία καί στά κοντινά χωριά 6 Κωνσταντίνος Δηµητρι- άδης Κοσκινάς. 'Ο Γεώργιος Παίσιοε μάς πληροφορεί πώς σχολείο λειτουργούσε "ύπό τήν ίδίαν στέγην τής παλαιάς ΄Ξκκλησίας άγ. 'Αθανασίου οίκοδοµηθέν διαµέρισµα, Εχον τήν είσοδον έκ τής θύρας τού γυναικκωνίτου, καί τό όποίον κατηδαφίσθη κατά τήν άνέγερσιν τής έκκλησίας κατά τό έτος 1866". Κάποιο σχολικό κτίριο φαίνεται πώς χτίζεται στά 1858 µέ δωρεά τής Αίκατερίνης Χρήστου ΠαπΞ.14 ξάξά τή μαρτυρία τού Γεώργιου Παίσιου είχε µόνο µιά μικρή καί σκοτεινή αίθουσα διδασκαλίας καί διαµέρισμα γιά κατοικία τού δάσκα- λου. Στή θέση τού σχολείου αύτού χτίζεται στά 1905 16 σχολικό κτίριο πού ύπάρχει καί σήµερα. Δύτό χαρακτηρίζεται "εύπρεπέστερον" καί "όπωσδήποτε ύγιεινότερον" άπό τό προη- γούµενο. Είναι στόν τύπο πολλών σχολικών κτιρίων τών τελευταίων χρόνων τής Τουρκοκρα- τίας στήν "Ήπειρο. 'Η χρήση ντόπιων δομικών ύλικών καί μερικά στοιχεία τής τοπικής άρ- χιτεκτονικής τό έντάσσουν άνετα στό ύφος τού χωριού. 'Ο ζωγράφος Παγώνης, πού έρχεται στό Πήλιο γύρω στά 1800, δείχνει άπό τό γραφικό του χαρακτήρα καί τίς άνορθογραφίες του πώς ξέρει κάποια κολυβογράµματα, χωρίς νά εί- ναι βέβαιο πώς φοίτησε 05 σχολείο τού χωριού του ή σέ κάποιο άλλο τής περιοχής. Είναι σχεδόν βέβαιο πώς πολλές φορές στή μαθητεία τής ζωγραφικής περιλαµβάνεται, τήν έποχή του, καί ή διδασκαλία τής γραφής, άπαραίτητη στήν άσκηση τού έπαγγέλµατος. 'Ο γραφι- 16g χαρακτήρας καί ή όρθογραφία τού Παγώνη βελτιώνονται βαθμιαία στό Πήλιο. 'Ο χιονια- δίτης ζωγράφος Χριστόδουλος άντιγράφει στά 1846 τήν "'Ερμηνεία τών ζωγράφων " τού Διο- νύσιου άπό τή Φουρνά τών 'Αγράφων µέ στρωτό γραφικό χαρακτήρα. 'Αργότερα, άπό τό τελευταίο τέταρτο τού 18ου αίώνα, στό σχολείο τών Χιονιάδων γί- νεται συστηµατικότερη διδασκαλία. Δάσκαλοι άλλοτε είναι ντόπιοι καί άλλοτε προέρχονται άπό διάφορα ήπειρώτικα χωριά, τή Ζίτσα, τή Βούρμπιανη, τήν Πυρσόγιαννη, 16 Tofipvoao. Τήν έποπτεία τού διορισμού τών δασκάλων είχε 6 Μητροπολίτης Βελής καί Κονίτσης άλλά ή µισθοδοόία βάραινε τό χωριό. T6 σπίτια τών Χιονιάδων είναι λιθόχτιστα διόροφα, σέ τετράγωνη τά περισσότερα κά- … …. - ". .…-- --…..… τοψη καί μέ σχιστπλιθική έπικάλυψη τής τετράριχτης ξύλινης στέγης. Σπάνια έχουν έ- ξωτερικά κάποια άπλή λιθανάγλυφη διακόσμηση. T6 τέμπλο τής έκκλησίας είναι άπλό ξύλι- νο. Θά πρέπει9 όµως, νά σηµειώσουμε έδδ πώς ή σημερινή έκκλησία χτίστηκε στά 1866, δη- 1006 σέ έποχή παρακµής τής παραδοσιακής ξυλογλυπτικής. Ξέρουμε, άπό πολλές άλλες περι- πτώσεις, πώς τό τέμπλο τής παλιάς έκκλησίας δέν ξαναστήνονταν στήν καινούργια, πολύ περισσότερο άν είχε φανερά σημάδια φοράς από τό χρόνο. Πολλές φορές συναντούμε, σέ νάρ- 0ηκες ή γυναικωνίτες, τµήµατα θαυμαστών ξυλόγλυπτων τέμπλων πού άντικαταστάΘηκαν άπό µέτρια νεότερα. 'Η γυναικεία φορεσιά, όπως φαίνεται άπό ςωτογραφίες τού τέλους τού 1θου αίόνα, άκολουΘεί σέ γενικές γραµμές τή φορεσιά τής περιοχής Κόνιτσας. Κατά τήν ϊ- δια έποχή στούς άντρες έχει έπικρατήσει ή εύρωπαίκή φορεσιά. Προσωπογραφία, όμως, έργο τού χιονιαδίτη Θωµά ΜαρινΞ, παριστάνει άντρα πού φορεί φαρδύ κόκκινο φέσι µέ µαύρη φούντα, άσπρο πουκάμισο, σκουρογάλαζο γελέκι, όμοιόχρωµο έπενδύτη καί ίσως φουστανέλ- λα/άπεικονίζεται δς τή µέση/.1Ξ 'Από τά στοιχεία πού έχουµε σχηµατίζουµε τήν τυπική είκόνα τής ζωής όλων τήν μι- κρόν δρεινδν χωριδν τής 'Ππείρου, χωρίς τή λάμψη µερικΞν ζαγοροχωριδν. Η ΕΠΑΓΓ?ΜϊΑΤΙΚΗ ΣΥΣΣΩΜΑΨΩΣΉ ΤΩΝ ΖΩΓΡΑΦ9Ή Γιά τήν έπαγγελµατική δργάνωση καί 16 διδασκαλία τής τέχνης στούς Χιονιάδες δέν ύπάρχουν παλιές γραπτές μαρτυρίες, πράγμα πού άφησε έλεύΘερο τό πεδίο σέ κάθε μορφής είκασίες, άπό τίς οποίες δέν ξέφυγε παλιότερα καί 8 όποφαινόµενος."Επαγγελματική δργά- νωση καί έκμάΘηση τής τέχνης είναι άλληλένδετες σέ μορφές χειροτεχνικδν συσσωµατώσεων κατά τήν Τουρκοκρατία. T6 έθιµικό τους δίκαιο καθόριζε όχι µόνο τούς όρους άσκησης τού έπεγγέλµατος άλλά καί τίς συνθήκες καί τά στάδια μαθητείας μέ τή βαθµιαία άνάληφη 31o καί µεγαλύτερων εύθυνΞν κατά τήν παραγωγική διαδικασία. 'Ο Εύριπίδης Σούρλας µιλάει χω- ρίς δισταγμό γιά 'Αγιογραφική Σχολή τήν Χιονιάδων.16 ‘0 δρος Γχολή έδδ είναι άβάσιμος είτε μέ τήν έννοια τού 'Εκπαιδευτήριου τήν πάρουµε είτε σά µιά "σχολή" τέχνης µέ πρωτό- τυπο καί ίδιαίτερο ύφος.'Ο ίδιος δέν τό ξεκαθαρίζει. Πιό προσεκτικός καί πλησιέστερος στά πράγματα 6 Γεώργιος Παίσιος µιλάει γιά "µακροχρόνια σειρά τής Οίκιακής 'Αγιογραφι- κής Σχολής τήν Χιονιάδων".1?Μέ τόν 600 "οίκιακής" άποκλείει τό ένιαίο έκπαιδευτήριο. Ούτε µέ τήν έννοια τής καλλιτεχνικής σχολής τόν χρησιμοποιεί γιατί 6 ίδιος μέ πολλή σε- μνότητα σηµειώνει στόν πρόλογο τού βιβλίου του: "Κατά τήν σύνταξιν τής παρούσης, ήμε"ις? µή έχοντες είδικότητα τινά περί τά τοιαύτα, δέν έπιχειρήσαµεν νά έπιφέρωµεν κρίσεις έπί τήν έργων τών Χιονιαδιτδν άγιογράφων. Τούτο είς άλλους έναπόκειται. "Οσα έγράψαµεν καί γράφοµεν σήµερον περί αύτδν, ταύτα άναφέρονται είς τό ίστορικ6ν τής 'Αγιογραφίας µέρος καί άποβλέπουν είς τήν έν µέρει πλήρωσιν ένός κενού, τό δποίον έδηµιουργήΘη άπό τής άρ- χής άκόµη τής έµφανίσεως τής τέχνης αύτής είς τό χωρίον τούτο". Είναι φανερό πώς µέ τόν 600 'Αγιογραφική Σχολή έννοεί τήν άγιογραφική παράδοση, πού πραγµατικά ύπάρχει στό χω- ριό του. ‘0 ίδιος σέ πολχά σημεία τού βιβλίου του άναφέρεται σέ διάφορες "Υ€νΞΞζ" ζω- … ΄γράφων. 'Βπίσης 6 Παγώνης, όταν τοιχογραφεί στά 1802 τήν 'Αγία Μαρίνα Κισοού, στό Πήλιο, , ! ι ? .---.-- 8 γράφει στά κιονόκρανα τής μεγάλης αύτής τρίκλιτης βασιλικής τό ίστορικό τής άγιογρά- | φησης καί δπογράφειι "Χείρ δωρεούντος παγούνι κωσταντί χιωνιαδύτι Εκ φυλής πασχαλάδες". !!ιόφερτος άκόµα στό Πήλιο κρατάει τήν ήπειρύτικη προφορά τού δνόµατός του καί σηµει- ώνει τόν τόπο τής καταγωγής του. 'Αργότερα, όταν έγκατασταθεί μόνιµα στή Δράκια τού Πηλίου, θά όπογράφει ώς "δρακιώτης". Αύτό άλλωστε, τόν διευκολύνει καί έπαγγελµατικά γιατί στή Δράκια καί όχι στούς Χιονιάδες πρέπει νά τόν άναζητήσουν πιθανοί νέοι πελά- τες του. Είναι συνήθεια τόν συγχρόνων του νά σημειώνουν τόν τόπο καταγωγής των. 'H Ρα- λάτιστα, ή "Αρτα, τό Φορτόσι, τό Καπέσοβο, οί Μηλιές, τό Νεµπεγλέρ, τό Λινοτόπι καί πολλά άλλα µέρη έµφανίζονται σέ έπιγραφές άγιογραφιύν.0ί σαµαρινιύτες πολλές φορές βραχυγραφούν τόν τόπο τής καταψνγής των µόνο µέ τά σύµφωνα "σ.µ.ρ.ν.". Οί χιονιαδίτες ζωγράφοι μέ πολλόυς τρόπους σηµειώνουν τήν καταγωγή τους : "Ex κόµης Χιονιάδες", "En Χιονιάδων", "άπό χωρίον Χιονιάδες", "Ex Χιονιάδες", "Χιονιαδίτου", " Χιονιαδίτη", "Χι- ονιάδες","άπό Χιονιάδες τής έπαρχίας τού 'Αγίου Βελάς". Στήν έπιγραφή τής 'Αγίας Μα- ρίνας Κισσού τό πιό Ενδιαφέρον σηµείο είναι 6 προσδιορισμός "Ex φυλής Πασχαλάδες". 'ο Χριστόφορος Περραιβός στήν "!Ιστορία τού Σουλίου καί Πάργας" πού τύπωσε στά 1857, γρά- φει στή σελίδα 17 "Είς τά τέσσαρα ταύτα χωρία ύπάρχουσι διάφοροι φυλαί, φάραι κοινύς όνοµαζόµεναι". Σά άλλα σημεία τού βιβλίου του άναφέρεται στή "Φυλή τόν Εοτσαραίων", στή "φυλή τύν Ζερβαίων" κ.τ.λ. δηλαδή σέ γνωστές σουλιώτικες φάρες. 'Επίσης & Γεώρ- γιος Πα'ι'σιος σόκοΆ΄ά ΄;βι'α44ρΜ ε.…ψά-.ψκ………ω Υψ…άποσθέτει Μ" πλα στά όνοματεπώνυμά τους "Eu τής γενεάς Πασχαλάδων", "Eu τής γενεάς τόν Τσάτσαίων Πασχαλάδων", "Μαρινύς". 'Η έπιτόπια έρευνα, σέ συνδυασµό μέ τίς ένδείξεις τού Παγώνη καί τού Παϊσιου, ξεκαθάρισε τό θέµα. Οί ζωγράφοι τόν Χιονιάδων δέν &κολούθησαν τή συντεχνιακή έπαγγελ- ματική δργάνωση άλλά συνέχισαν τό χωρισμό σέ φόσες, κοινωνικές όµάδες πού στηρίζον- ται στήν κοινότητα καταγωγής άπό τή σειρά τού πατέρα. 'Η "φυλή" τού Παγώνη καί ή "γε- νεό" τού Παίσιου είναι ή γνωστή φάρα µέ τήν έσωτερική της διάρθρωση καί ίεραρχία. Te- λικά άποδείχτηκε πώς οί χιονιαδίτες ζωγράφοι ύς τό τέλος τού 180v αίύνα άνήκαν σέ δύο φάρες, στούς Πασχαλάδες καί τούς Μαρινάδες. Στίς άρχές τού 19ου αίύνα δηµιουργείται ένα παρακλάδι τών Πασχαλάδων, οί Τσατσαίοι ή Ψσατσαίοι Πασχαλάδες. Γενάρχης τύν Toa- τσαίων λογίζεται & "ίστοριογράφος" Μιχαήλ.18Τό "Τσατσαίοι" ξεκίνησε άπό σκωπτικό καί µέ δυσκολία έγινε αποδεκτό άπό τούς ίδιους. Βασικά οί φάρες τόν Χιονιάδων παραμένουν κτηνοτροφικές, μέρος µόνον άπό τούς άντρες τους έπιδίδεται στή ζωγραφική. Γύρω στά 1880 μέ 1900 οί ένήλικοι άντρες ύπολογίζονται γύρω στούς 140 καί οί ζωγράφοι τήν ί-. δια περίοδο είναι 11 ή 12, δηλαδή ποσοστό 8 στά εκατό τού ένεργού άντρικού Ηληθυσμού. Οί Πασχαλάδες κατοικούσαν στή συνοικία πού βρίσκεται βορειοδυτικά άπό τό κέντρο τού χωριού καί είχαν κοινό τους έργαστήριο, όπου γινότανε καί ή µαθητεία τόν νέων ζωγρά- φων, ένα ψηλό κτίριο πού οί ντόπ΄ιοι τό έλεγαν "ή κούλα τών Πασχαλάδων". 'Η πούλα τύν Πασχαλά5ων έπεσε τήν έποχή τού Μεσοπόλεμου καί στή θέση της έχτισε καινούργιο σπίτι …η fit-n ….. παραθερισμού δ συνταξιούχος δάσκαλος Στέφανος Ζωγράφος. ΐύζεται σέ έρείπια τό παρά- σπιτο τής κούλας. 'Από τά μέσα τού 19ου αίώνα πολλοί έργάζονται καί στά σπίτια τους. Σώζεται σέ καλ, κατάσταση τό σ.ι τι όπου έργάσθηκαν οί Παοχαλάδες Ζωγράφοι Γεώργιος, Πατθαίος, Ζήκος, 'Απόστολος, Σωκράτης καί Κωνσταντίνος. Οί Μαρινάδες κατοικούσαν χα- µηλότερα καί σ ζεται, όχι σέ καλή κατάστ «an, τό κοινό τους έργαοτήριο, πολλοί παςρ- ,? ω . νσυν έπύνυμο τό έπαγγελµατικό τους Ζωγράφος. Στίς αρχές το' 900" αζωυ1 έχουµε σςγου- on μαρτυρία πές δ Σωκράτης Ζωγράφος διατηρούσε έργαστήριο καί στά Γιάννινα.19 Στά έβγαστήρια αυτό οί µικροί µαθητευόµενοι ξρχιζαν από βοηθητικές δουλειές, όπως τό τρί… φιμο τήν χρωµάτων πάνω στό µαρµάρινο "τριβίδι" καί τήν προετοιμασία τύν έπινανειύν. "Υστερα προχωρούσαν στό γέµισµα δροιόχρωµων έπιφανειύν Επάνω στό γενικό σχέδιο /ού- β Με, φορεσιές έδαφος..../ καί σταδιακά άναλαβαίναν περισσότερο'ύπεύουνες έργασίςς ύσπου, όριµοι πιά, νά φτάσουν στή σχεδίαση καί στό Γωγοάφισμα λεπτο µερει?υ /πρόσωπα, πτυχώσεις, κεντίδια..../. τό έπάγ ελμα έδινε στούς χιονιαδίτες ζωγράφους άνεση οίκονομιπή που τους έπέτοε… πε νά ζούν µέ κάποιαν άρχοντιά. Μεταφέρω έδύ περιγραφή τού 1947. "?τξ µετ.ςασή µας στούς Χιονιάδες έπισκευΘήκαμε καί τό 'Αρχοντικό τού Ζωγράφου. Σεργιανίσααε το "Αρχον- τικό αύτό, όπως βρισκότανε τήν έποχή έκείνη, τριγυρίσαμε τίς κάµαρες καί τούς όντά- - δες, περ …εργασθΞκ… τήν όµορφη αύλή του πού ήτανε στολισµένη µέ λογιωο λογιζ !! τρ…- - ανταουλλιές , περιεργασθήκαµε τούς ζωγραφικούς πίνακας πού ήτανε &γςµη …µςρ…πΟς &π6 Ω; αύτούς- κρεμασµένοι στούς τοίχους τού μεγάλου όντΞ μέ τά βαρει στρωσίδια καί τά μιν- ' , τέρια του, φάξαµε τις παληές σκαλιστές κασσ Μλ ς πού ήτανε φυλαγµένα δευτΞρια χα: αχ- λα προγονικά κειµήλια... καί σ'δλόκληρο τό χήρο τού σπιτιού περιχυµένη µιά έρχοντιά καί ένα ξεκούρασμα τού µατιού μέ τίς γλάστρες πού ήτανχε κρεµασμΞνες σέ όλα τά παράθυ- ρα τού δντ5, γεμάτες μέ βασ' …ι%Ο"ς πεί παππφΞδες…--" . mKaC στό σημαγ…ένο .- 9γαστήΏι τύν Παρινάδων βρήκαµε τό καλοκαίρι τού 1978 στοιχεία πού έπιτρέπουν τήν άνασύνθεση μιάς παρόμοιας είκόνας άρχοντιάς, τόν µεγάλον δντΞ µέ τά παράθυρα, τήν πλουνισµΞνη ! , * .,΄..΄ ξ»… ,? ,, , άι ! , |. η, προσελα και µεσα της µερικα από τ… κιιμη…ια που χρησιµοποιούνται σ…ήν εργασια µας πα- , τή. Μερικοί άπό α-!τούς εχουν τή δυνατότητα νά σπουδάσουν τά παιδιά τους, µ'όλο το; 21 έχουν πολυµε ,λείς οίκογένειε ς. ! , , Ο… , ; …,, .Οι… , Από τα μέσα τού 190υ αίωνα οι ζωγραφοι νε.αίνουν κοινωνικά και αρχιζουν να παίρνουν άξιώματα. "Ο άγιογράφος Μάνθος Ζωγράφος, "μεταξύ τών ίθυνόντων τού χωρίου", ' πρωτοστατεί στήν έκλογή τής τοποθεσίας όπου θά ΧΏιστεί τό καινούργιο σχολείο στά 1853. 'Ο Μιλτιάδης !. Ζωγράφος κατευθύνει, στά 1905,τήνκίνηση γιά τήν άνέγερση τού νέου διδακτήριου τού Δηµοτικού Σχολείου. "Αλλος δμότεχνός του, 6 Νικόλαος Παπακώστας, είναι ταµίας της 'Βπιτροπής γιά τήν άνέγερση Παρθεναγωγείου στά 1912. Ψωρα πρ έπει νά έξετάσουμε γιατί οί, άρχικά κτηνοτροφικές, "φυλές" τήν Xbovbééwv "|! ο Ο έξελίσσονται σέ µικτές, χειροτεχνικΞς και κτηνοτροφικ ..ς, χωρίς οι ζωγράφοι τους νά ι - " ll όργανωθούν σέ ίσνάφια, έπαγγελµατικές συσσωκατύσεις στίς δποίες κριτήρι.' ει:πετοχ1ς 10 είναι ή όσκηση όρισμ€νου έπαγγέλµατος καί όχι η κοινότητα καταγωγΞς άπό πατρική σει- pa, παρ'όλο πού "στό τέλος του 18ου αίόνα βρισκόµαστε µπροστά στό σαινόμενο= ι κτη- νοτροφική πατριό, ποό η συνείδησή της όταν σχεδόν όποκλειστικό δεσµευμένη άπό τό έν- στιχτο, τώρα κάτω άπό την έπιροη τόν όρεινΞν όστικδν κέντρων, ελευθερώνεται όπό την &στική ίδεολογία".22Είδαμε παραπάνω πώς οί ζωγράφοι &ποτελοόν μικρή μειοψηφία στό σύνολο τόν κατοίκων τοό χωριοδ. Προσθέτουµε τώρα πώς την ίδια µικρή μειοψηφία αποτε- λοΞν καί µέσα στη φάρα τους, &φοό στό συνολικό όριθμό ταν µελ3ν τους πρέπει νά περιλά- βουμε καί τίς γυναίκες ποό παίζουν Ξνεργό ρόλο στην παραγωγική διαδικασία. Δέν £626- βουν από τς φάρα γιατί οότε όλοι οί γιοί κτηνοτρόφων παραμένουν κτηνοτρόφοι -µερικοί τρέπονται πρός τό ζωγραφικη- οδτε όλοι οί γιοί τόν ζωγράφων παραµένουν ζωΥ0όφοι - µε- ρικοί ξαναγυρίζουν στήν κτηνοτροφία. Προφορικές µαρτυρίες γερόντων &ναφέρουν καί περι- πτώσεις ζωγράφων πού, σέ περιόδους αίχμΞς τόν κτηνοτροφικΞν έργασιδν, έγκαταλείπουν για κάποιο διάστηµα τή ζωγραφική.'ο θεσμός τίς φόρας, στεριωµ€νος άπό µακροχρόνια πα- ράδοση, αντέχει 01¢: άλλαγές τα… συν€ηκΞν, έστω κι δν δέν &νταποκρίνεται πιά στίς και- νούργιες άνάγκες. Οί χιονιαδίτες ζωγράφοι, δν καί προέρχονται άπό τρείς φόρες μΞ κοινότητα καταγω- γης από πατέρα, έχουν ποικιλία ξπώνυµων. Α6τό όφείλεται στίς συνηθισµένες την εποχή Εκείνη αλλαγές ξπόνυμου. Μιά μερίδα τους παίρνει τό Ξπόνυµο Ζωγράφος, όπως γίνεται σέ δλόκληρη την "Ελλάδα καί µ'Ξλλα ίπαγγέλματα : ΒαγενΞς, ΧαλκιΞς, Σαµαράς, Σαράφης, Ma— ραγχ6ς κ.τ.λ. "Αλλοι χρησιµοποιοπν τό πατρόνυµο, Κώνστας Θεοδόση, ΖΞκος Γεωργίου. Πολ- λοί Μαρινάδες όπογρόφουν μέ τό έπί8ετο Παπακώστας. Φόλος, Ελλοι κάνουν λόγιες "βελτι- ώσεις" τοδ Ξπόνυµου. 'Απο΄τήν οίκογένεια Καραγιάννη κατάγεται ό ζωγράφος Ήιγαήλ Καρα- γιαννίδης & δάσκαλος &δερφός του προγωρεί περισσότερο, κάνει τό Ξπώνυμο Βελανίδης | χαρΞς, µαπρος, µέλας|. 'Ο γιός τοΞ Παγώνη όπογρόφει γιά ενα διάστηµα Παγωνίδης, γιά νά τό &πλουστέψει &ργότερα σέ Παγώνης.23Ψό όνομα τ€ν'Τσατσαίων ξεκίνησε &πό παρατσού- κλι. 'Ιδιότυποι είναι οί μετασχηµατισμένοι χαίδευτικοί τόποι βαφτιστιεΞν όνουξτων : 'Α- ναστάσιος- Τάτσης, Γεώργιος - Τζότζος, Κωνσταντίνος … Ήτοόλας. Οί σχέσεις &ν5µεσα στίς φάρες δέν είναι ξχΘρικέξ, δν καί σηµειώνονται µερικές φο- ρές €παγγελµατικοί &νταγωνισµοί καί προστριβές.24 Συχνές είναι καί οί έπιγαµίες.25 'Η ιξωγαµςα, δηλαδή & γάµος &νάµεσα σέ ότοµα από διαφορετικές ίνόσεις αίματοσυγγένειας, ηταν σέ παγκόσµια κλίμακα επιθυµητή καί πολλές φορές έπιβεβληµένη γιό λόγους εόγονίας πού είχαν διαπιστωθεί έμπειριπό-26 'Έπάρχουν καί κοινές φιλικές οντογραφίες Μαρινάδων καί Πασχαλόδων, σόν «στη πού δημοσιεύεται στό βιβλίο τοδτο. Η ΕΚΤΑΣΗ ΤΗΣ ΔΡΛ?ΤΠΡΙΟΨ?ΤΑΣ ΤΩΝ ΧΙουΙιΔΙΦΩπ ΖΩΓΡζΦΩΗ 'Από τό µικρό αδτό όρεινό χωριό ξεκινάει ένας µεγάλος &ριΘµός ζωγράφων. 'Ο Γεώργι- ος Παϊσιος &ναφέρει 31 δνόµατα καί 251 ίπιγραφ€ς. 'Από τότε & κατάλογος ε6ρόνεται µέ |, , , , " ,. η? τίς δηµοσιεύσεις καί Ελλων Ερευνητδν. Ετσι, προστιΘεται µια ίπιγραφη του 17:9,c µία … 3 ?: 11 28 u - ρ … " | , & 30 a (I του 1785, ουο του 1813,29μία του 1843 και δυο του 1852, χωρις ομως να προσθέσουν . καινούργιο ονομα ζωγράφου. Σήμερα, υστερα από πολλές προσωπικές Ξρευνες, µΞς είναι γνωστά 62 ον6µατα ζωγράφων,31χωρίς νά αποκλείεται να υπάρχουν καί αλλοι. 'Ξπίσης δε- κάδες αδηµοσίευτων έπιγραφδν. τό σπουδαιότερο οµως είναι πως, ξνδ οί χιουιαδίτες ανα- φέρονται παντοδ μόνο σαν άγιογράφοι, σήμερα γνωρίζουµε τό Έργο τους σέ π.πα πλατύτε- ρο φάσµα, τοπιογραφία, προσωπογραφία, νεκρή φυση, &ν80γραφία, διακοσµητική. Μόνο για τούς Παγώνηδες ξέραμε περισσότερα, κι αυτό επειδή δούλεψαν στο Πήλιο. Σε 101 χωριά xaf πολιτείες ξαπλώνεται τό έξαπριβωγΞνο Έργο των χιονιαδιτ6ν ζωγράφων. Κατά τήν &… ρίυµηση.τοδ χάρτη που δημοσιεύεται στο τέλος τοδ βιβλίου, φορητές εΐπ6ν€€ καί τοιχο… γραοίες ύϊάρχΟυν στά ξξΞς µέρη: 1.Αγία Παρασκευή, 1. "Αγία Τριάδα Παλαιοχωρίου, 3."Α- γιου υρος-Καρυξς, 4. 'Αγριά, 5.'Αετόπορτα, 6. ΄Αηδονοχώρι, 7. 'Ανήλιο Πηλίου, 8. "Α- νω Πεδινά ΖαγοριοΞ, 9. "Άργος "Ορεστικό, 10.'Δργυροχώρι Κόνιτσας, 11."Αριζα "Αλβανί- ας, 12."Αρτα, 13. 'Ασπράγγελοι, 14,'Αχερουσία, 15. Βασιλικό, 16. Βήσσανη, 17. Έίτσα, 18. Βλάστη, 19… Βόλος, 20. Βρυσοχώρι, 21.Βυθός Δυτ. Μακεδονίας, 22. Γκοντοβάσδα Κα- λαμπάκας, 23. Γοργοπόταµος Κόνιτσας. 24. Δαφν6φυτο, 25. Δελβινάκι, 26. Δεσποτιπ6, 27. Δίκορφο, 28. Δίλοφο Ζαγοριοδ, 29. Δράκια Πηλίου, 30. 'Βλάτη, 31. "Ελαοος, 32. 'Ελεύ- ιερο, 33. 'Ελεοσσα Πρεµετδς, 34. 'ΒξοΧή. 35. 'ΓΡσέΧα 'Αλ6ανΐ1ςν 36- Ζίτσα, 37: 'Ιωάν- νινα, 38. Καβαλάρι, 39. Καβάσιλα, 40. Κακ6λακπος, 41. Καλλιφώνι Καρδίτσας, 42. Κήπ0ι Ζαγορίου, 43. ιισσός Πηλίου, 44. Κλεισούρα Δυτ. Μακεδονίας, 45. Κόνιτσα, 46, Κουπλέ- on, 47. Κουποδλι Ζαγοριοδ, 48. Κουτοελιό, 49. κτίσματα, 50. Κυψέλη ΚΗπ96ροΞς 51. Λακ- κώματα, 52. ΑιγοψΞ, 53. Μαζαρδκι, 54. Μακρινίτσα. 55. Μελισσουργοί 56. "εοδπη/Κάτω/, . ή!) 57. Ηεταξοχώρι ΑγιΞς, ου. Μόλιστα, 59. Μοναστήρι Γιουγκοσλαβίας, 60. "ονοδξντρι πα- γοριοδ, 61. Ήπισδούνι, 62. Νεγάδες, 63. Νεοχώρι "Αρτας, 64. Νεοχώρι Πηλίου, 65. Πικέ- νωρ, 66. Έταµούχαρη 'Ανατ. Πηλίου, 67, 'Οξυά, 68. 'Οξύνεια, 69. ΠΞΆες, 70. Παλαι6µόο- "ως, 71. Παλαιοχώρι, 72. Παλιοσέλι, 73. Πάπιγκο Ζαγοριοδ, 74. Πεντάλοφος Δυτ. ΗαχεΞο- νίας, 75. Πεκλάρι, 76. Πολυγυρος Δωδώνης, 77. Πρέβεζα, Υβ.Πύργος, 79. fiwymvtavfi, 80. Σιάλεσι "Αλβανίας, 81. Σίδερη, 82. Σκαµνξλι Ζαγοριοδ, 83. Xxenanté, 84. ZnaeapaCOL Πάρ- γας, 85. Σταγιάδες Καλαµπάκας, 86. Σταυροσκιάδι Πωγωνίου, 8?.Ψσεπέλοβο Ζαγοριο8, 88. Τσουκαλάδες, 89. Φιλιππιάδα, 90. Χιονιάοες, 91. Ψαρράδες Πρέσπας, 92. Boéppntavna 93. Πληπάτι, 94. Νεστόριο, 95.Δεσαοτιπδ Πρέβεζας, 96. Πυρσογιαννη. 97.Καπέσοβο. 98.Μανα- υπ, 99.Πρεμετή '1λβανίας, 100. Τρίκαστρο Πρέβεζας, 101. Αυλώνα 'ΑλΒανίας.΄Π παράθεση τόσων ονοµάτων, δυο κουραστική κι "αν είναι, δίνει παραστατική είκ6να τής δραστηριό- τητας των χιονιαδιτΞν ζωγράφων. Θα παρατηρήσει, οµως δ αναγνώστης στο χάρτη πως τα µέ- ρη µέ εργα χιονιαδίτικης ζωγραφικής είναι πυκνά γύρω από τό χωριό των ζωγράφων, Βατε- ρα &ραιώνουν για να γίνουν σποραδικά στή Θεσσαλία καί τή Δυτική Μακεδονία. Μέσα στό αλλο κείµενο µπαίνουν µόνο τα ονόματα, οί τόποι καί οί χρονολογίες που χρειάζονται γιά να διατυπωΘοδν καί να τεκμηριωΘοσν οί απόψεις του συγγραφέα. Λεπτοµερέστερα στοι- - ! χεία, καθώς καί τή σχετική …σέ κάθε περίπτωση- βιβλιογραφία θά βρει o αναγνώστης στίς 12 παραποµπές. Πρόθεση τάς σημερινΞς Εργασίας είναι νά δόσει μιά συνοπτική είκόνα καί νά έρµηνε6σει τή χιονιαδίτικη ζωγραφική. σέ ομάδες, τά "μπουλούκια" τόν μαστόρων πού όναλάβαιναν μεγάλα χτίσματα είχαν τεχνίτες μέ ποικίλες είδικεύσεις. Καθένα άπό τά µαστοροχώρια όταν "ξξειδικευμένον είς τάς οίκοδοµικάς τέχνας' άλλο έβγαζε κτίστας, πασταδόρους/διακοσµητάς|, µαρµάρογλύφας, ! άλλο ξυλουργοός καί ξυλογλύπτας, άλλο ζωγράφους". 2'Ωστόσο, ένω οί άλλες είδικότητες άποτελοδσαν ένα συγκρότημα καί ξρΥαζότανε σχεδόν ταυτόχρονα, οί ζωγράφοι πήγαιναν συνήθως υστερα άπό λίγα 6 πολλά χρόνια γιά νά κάνουν τή γραπτή διακόσμηση. "Έτσι, ξνδ τό άρχοντικό τάς Πο6λκως στη Σιάτιστα χτίστηκε άπό μαστόρους τάς περιοχϊς Κόνιτσας στά 1752 µέ πρωτομάστορα τόν 'Ιωάννη Δημητρίου,33 6 ζωγραφικό του διακόσµηση γίνεται στά 1Τ59. Τό άρχοντικό Χατζηµιχαήλ /Κανατσοόλη/ χτίζεται στά 1757 καί τοιχογραφεζται δοτερα άπό 54 ολόκληρα χρόνια, στά 1811. T5 άοχοντικό Μανούση ένω είναι χτισµένο στά 1762 µνηµονεύει σέ τοιχογραφία του τήν έµφάνιση ξνός τεράστιου "όρνηου" πού έγινε στά 1787. Τό άρχοντικό τσιατσιαπά στήν Καστοριά έπισκευάζεται ριζικά στά 1754 άλλά & τοι- χογραφία µε τήν άποψη τάς Πόλης άπό τόν Κεράτειο κόλπο έχει χρονολογία 1798.34 Τά na- ραδείγµατα Θά µπορουσαν νά πολλαπλασιαστοδν. Ψό ίδιο γίνεται καί στίς έκκλησιές. Π.χ. ή 'Αγία Μαρίνα Κισσοδ ύπάρχει Ήδη στά 1741 κά είκονογραφείται άπό τόν Παγόνη στά 1802,3516 καθολικό τοδ μοναστηριοδ 'Αγίου Νικολάου Πάου, κοντά στήν 'Λργαλαστή Πηλίου, χτίζεται στά 1778 καί τοιχογραφείται στά 1792 µέ 1?94.3ΘΒίδικά στίς έκκλησίες, δέν εί- ναι σπάνιες οί περιπτώσεις νά γίνει & άγιογράφηση τµηματικά, κατά άραιά Χρονικά διαστή- ' ματα καί άπό διαφορετικούς ζωγράφους. 'Ακόµα καί όταν οί άγιογραφίες είναι υγεια, ταυ- τόχρονες μέ το χτίσιµο τής έκκλησίας δέ σημαίνει πως καί οί ζωγράφου άνΞκαν τό ίδιο συνεργείο. Αότ6 φαίνεται καί άπό γράµµα τοΠ 1893 πού άπευΘύνεται στό χιονιαδίτη ζωγρά- φο Θωµά Παπακώστα ίΜαρινάε "Φίλτατέ µοι κυρ Θωμά χαίρε. 'Ην πρώτοις μου άναγγέλω ύµάς ] άµα λάβητε τήν παροδσαν µου άµ€σως νά έλθΞται ένας Ex τα. δύο η εσύ % & άδελφός σας διότι σήµερον μέ Ξφώναξεν κάποιος Πέτρος Παπαδόπουλος τραπεζίτης έκ τοδ χωρίου K00086- 10a καί μέ έρώτησεν άπό ποίον μέρος είναι οί ζωγράφοι οί καλοί καί άν γνωρίζω κανέναν έγώ δέ ξσ6στησα 'Υμάς μετά τοδ άδελφοδ σας διά νά έλθητε διότι κάµαν Νέον 'Εκκλησίαν είς τό χωρι6ν τους καί χρειάζονται ζωγράφοι. άμΞσως άμα λάβεται τήν παροδσαν µου νά κινήσετε νά ΞλΘΞτε Ξνας χωρίς άλλο ένταδθα διά νά προβΞται είς συµφωνίας καί μήν άργο- πορείται διότι έτυχε νά άκούσω έσω ένας νά συσταίνει τόν Σαµαρινιώτην ζωγράφου. άλλά έγό άκούωντας α6τό τά λόγια Ξλαβα µέρος πρός δμΞς. σάς περιµένω ταχέως. µή έχων έτερον Διατελδ. ‘0 πρόθυµος φίλος σας Χαραλάµπης Χ. Π/απα/Δόπουλος, Ζαχαροπλάστης".3? T6 γράµ- μα δείχνει καί τόν επαγγελματικό συναγωνισµό άνάµεσα στοάς χιονιαδίτες καί σαµαρινιό… τες ζωγράφους. Οί τελευταίοι, μάλιστα, είχαν όργανώσει δίκτυο πληροφοριοδοτδν-προπαγαν- διστδν στήν περιοχή Ψρικάλων, όπως νά φανεί µέ πολλά στοιχεία όταν δλοκληρώσουμε καί δηµοσιεύσουµε, µέ τή βοήθεια πολύτιµου συνεργάτη, τήν έργασία γιά τούς ζωγράφους τΞς Σαµαρίνας. Αύτό λοιπόν πού σηµειώνει ή 'Αγγελική Χατζηµιχάλη πως "πολλοί άπό αυτούς 13 |τοός µαστόρους/, οί πρωτοµάστοροι, άναλαµβάνουν κατ'άποκοπήν καί τήν ξκτέλεση 105 ζωγραφικοϊ καί ξυλόγλυπτου διάκοσµου 106 0111100“385x51 μερική μόνον έφαρμογή, όπως 1.x. στό σπίτι τοΠ Γεωργίου Σβάρτς στ"Αµπελάκια, δπΟυ σέ έπιγραφή άναψέρεται πώς " Οότος 6 Πεντάγωνος καί περικαλλής Οίκος ξ0εµελιόθη παρά 106 'Ιωάννου Ζερμπήνου έν ότει 1787 Μαίου κ … έχρωµατίσθη παρ'αότο6 κοσμηθείς άλλως παρ'α='1τοΞ".39 Ηπορο5µε λοιπόν νά συµπεράνουµε πώς οί χιονιαδίτες ζωργάφοι ξεκινοΠσαν µέ τοός βοη- θούς τους κι όναλάβαιναν διάφορες τοιχογραφικΞς έργασίες. "Οταν οί βοηθοί ήταν προ- Χ χωρηµ€νοι στήν τέχνη, καί συνεπδς & συμβολή στό Ξργο σηµαντική, στήν έπιγραφή Εμπαι- ναν καί τά όνόµατά τους, µετά τό όνομα τοπ πρωτοµάστορα. Συχνά παρατηρο5με όνοµα πρό άναφέρεται δεύτερο ή τρίτο σ€ µιά ξπιγραφή, οί µεταγενέστερη νά παρουσιξζεται πρό- το, πού σηµαίνει πώς τελειοποιήθηκε πιά στήν τέχνη κι Έγινε πρωτοµάστορας οί δικό του συνεργείο. Πολλές φορές, βέβαια, Έχουµε ίσότιµη συνεργασία δύο όμπειρων ζωγρά- φων. Στήν &κκλησία τοσ 'Αγίου Νικολάου "ελισσουργδν πέντε άδέρφια χιονιαδίτες συνερ- γάζονται στήν τοιχογράφηση/1846/. Φαίνεται πώς µερικές φορές οί βοη€οί ?ηταν άτεχνοι καί αότό δυσκόλευε τό ζωγράφο. 'Ο Θωμάς Ηαρινάς γράφει από τό ρωσικό μοναστήρι τοδ 'Αγίου "Όρους, στίς 2 µαρτίου 1900, πρός τόν άδελφό του Χριστόδουλο: "€ά &ποβάλω καµ- π6σους δεν ήμπορδ νά διορρόνο τεσσάρων άν€ρώπον δργασία ρουχα καί πρόσωπα καί πληκτη- κήν έργασία έκουράσΘην ....Ξάν δέν δργασθδ ποίως Θά τά τελειώοη ό τήχος καί τ'ρα όπου ξγινες καλά νά ΞλΘης. διά τό "ίκο τοδ Γιώργη νά του κάμω τά Ξξωδα καί ρούχα διπλά νά ν ' u... ξχη..". ανας άπό τούς βοηθούς του είναι καί & δεκαοχτάχρονος Νικόλαος Παπακώστας, 106 σέ λίγο προηγούµενο γράµµα τοδ Θωµά πρός τόν όδελφ5 του Χριστόδουλο …23 Δεκεμβρί- I I a ! η l , ., ,… Δ.1 ου 1899-προσθετει με το οικο του γραφικό χαρακτηρα λιγες χαιρετιστηριες λεςεις. Μερικοί άπό τούς ζωγράφους, όταν Έβρισκαν συνθήκες κα Ες µόνιµης έργισίας σέ μιά περιοχή, µένουν ό…ιστικά ξκεί, παντρεύονται ντόπιες, κάνουν παιδιά καί Θεωρο3ν τόν , ? ι ξαυτό τους "πολιτογραφημΞνο" στήν καινούργια τους πατρίδα.Σπάνιες ειναι οί περιπτω- σεις συνεργασίας χιονιαδίτη ζωγράφου με συντεχνίτη του άπό άλλη περιοχή, όπως 105 Ξι- , χαήλ κού στό 1785 συνεργ1ζεται µέ τόν Δηµήτριο Μπορµπουτζιότη /"- άπό 16 'Επταχύρι ΚαστοριΞς/ στήν αγιογράφηση της Μονής "Αγίου 'λΘανασίου στό χωριό "Αγιος 'Ηλίας No- µοί Κοζάνης. "Αλλωστε, καί τά µπουλοόκια τόν χτιστάδων τής περιοχής, µ΄όλο πού οί κου- δαρέοι ήταν δργανωμένοι οί συντεχνίες, "αποτελοΞνταν συνήθως άπό Εδελφοξάδεροα το8 42 , , " Πρωτοµόστορα καί άν περισσευε Θέση έπαιρναν και κανέναν αλλον λίγο πιό ξένο". Η ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥΣ "Η 'Αγιογραφία. Γιά τίς'ρίζες τής ζωγραφικής τόν Χιονιόδων προτείνονται διάφο- ρες έκδοχές, 106 όμως δεν Ξχουν σίγουρα άντικειρενικά στηρίγµατα. Κατά µία παράδοςη, οί πρώτοι&γιογρόφοι τόν Χιονιάδων όπήρξαν µαθητές τοδ Πανσέληνου. Συγκινητικός πατριω- τισµός κάποιου συντοπίτη λόγιου πού πίστεψε πώς µέ τέτοιο πρόγονο ή &γιογραφία τοδ χω- άποχτοδσε τίτλους εύγ€νειας.'Ήκτός άπό τήν έλλειψη κάθε ίστορικοΞ στοιχείου, ιδια ή τέχνη των χιονιαδιτδν δέ µαρτυρεί τέτοια καταγωγή. "Αλλωστε καί μεταγενέ- 14 εροι ζωγράφοι µέ µαρτυρηµένη µακρόχρονη διαµονή στίς Καρυές δέν έπηρεάζονται καθόλου 6 τήν τέχνη τού µεγάλου τοιχογράφου τού Πρωτάτου."Λλλη παράδοση λέει πως ή τέχνη τους οΠλΘε άπό τήν 'Ιταλία. κτηνοτρόφοι άπό τό χωριό 'Αετοµηλίτσα έγκαταστάθηκαν στούς Χιο- άδες καί όταν κάποιο βαρύ χειμωνα έχασαν τά κοπάδια τους άπό τό κρύο, πήγαν στήν 'Ιτα- α καί έµαθαν τήν τέχνη. '0ρισμένα "φυσιοκρατικά" στοιχεία τής ζωγραφικής τους θά μπο- σαν νά ένισχύσουν µιά τέτοια έκδοχή, άν δέν ήταν κοινά χαρακτηριστικά τού ύφους δλδ- ηρης τής έλληνικής άγιογραφίας κατά τό 18ο καί 19ο αίύνα. Αύτός ό συνδυασµός βυζαντι- στοιχείων μέ φυσιοκρατικά άνταπσκρίνεται καί πρός τίς προτιμήσεις τής πελατείας.Ψ6 ινοτικό Συμβούλιο Καζακλάρ, όταν προσκαλεί ζωγράφους σέ διαγωνισµό γιά είκόνα τής Πα- γίας /1895/, άνάµεσα στούς "άπαραβάτους δρους" πού Θέτει είναι καί & έξής= "..δέον νά γραφίσωσι πάντες οί ένδιαοερόµ:νοι Ζωγράφοι έπί τό τελειότερον, &κολου8ούντες βυζαντι- v ρυθμόν µετά τού φυσικούλ. 'Ππίσης είναι συχνή ή προτίµηση πρός τήν έλαιογραφία ε"ιτε δρους συµφωνιών είτε σέ έπιστολές;"καί τές εζκόνες νά τές ζωγραφίσης καλά κατά τήν φωνίαν νά είναι τού λαδιού". Τέλος, κατά µιά τρίτη έκδοχή, οί χιονιαδίτες κατάγονται τό Βυζάντιο, μετά τήν "Άλωση πέρασαν στήν 'Ιταλία όπου καίξϊηΡεέστηκαν άπό τήν τέχ- τΞς 'Αναγέννησης. 'Αναζητωντας έργασία &ποβιβάστηκαν στήν παραλία τής 'Ππείρου, στήν ιφέρεια 'Πγουµενίτσας, κι άπό έκεί κτηνοτρόφοι τής 'Λετοµηλίτσας τούς µετέφεραν στό ιό τους, όπου ξεκαλοκαίριαζαν µέ τά πρόβατά τους. "Από έκεί of ζωγράφοι πέρασαν καί αταστάθηκαν στούς πιό πολιτισµένους καί έλληνόφωνους Χιονιάέες. Έήν όποψη αύτή ύπο- ,ριζαν καί οί παλιοί άγιογράφοι Σωκράτης Μ. Ζωγράφος, Ρικόλαος Ζωγράφος-Παπακώστας, 43 στόδουλος κας Θωμάς ΜαρινΞς καί & Πολύκαρπος Ζωγράφος. Σεβαστή καί ή΄παράδοση καί φορείς της, μέ δέν ύπάρχουν άντικειµενικά στοιχεία πού νά τή στηρίζουν. 'Έκείνο πού μέ σιγουριά μπορούµε νά δποστηρίξουµε είναι πώς ή περίπτωση τής χιονια- τικης ζωγραφικής έντάσσεται στό γενικότερο φαινόµενο τής έξειδίκευσης δρισµένων χωριδν κάποιον χειροτεχνικό τομέα άπόρροια τής φτώχειας άλλων πόρων. "Ρίγαγη καί λαγούς βγά- ι & τόπος µας" είπε χαρακτηριστικά παλιός χιονιαδίτης. 'Η οίκογενειακή διαδοχή στό έ- γγελµα έξηγεί, ως ένα βαθμό, τόν περιορισμό σέ μιά μορφή άπασχόλησης. Βασικό πρακτικό ς βοήθημα, τουλάχιστον γιά τό είκονογραφικό πρόγραμμα, ή "'?ρµηνεία τών Ζωγράφων" τού ονυσίου. Κυκλοφορεί σέ χειρόγραφα άντίγραφα άπό τά δποία µερικά είδε & Γεώργιος Πατσι- καί ένα ύπάρχει στό σπίτι τού χιονιαδίτη άκτινολ6γου γιατρού κ. Βασ. Χρήστου στήν 'A— 'α.44 'Βλάχιστες φραστικές διαφορές έχει άπό τήν έκδοση τού A. Παπαδόπουλου-ΚεραμΞως, ιΙ6 έγινε στά 1909,"νύν τό πρΞτον πλήρης κατά τό πρωτότυπον αύτής κείμενον".45 Φυσικά, τό κείµενο τού Διονύσιου δίνει τεχνικές όδηγίες, καθορίζει τό θεματολόγιο πολλές φορές µε σχολαστιπές λεπτομέρειες, άλλά έλάχιστα µπορεί νά έπηρεάσει'τό ζωγραφικό ύφος. ME βά- ση τήν ίδια περικοπή τής "'Ερμηνείας" τού Διονύσιου μπορούν νά γίνουν, καί έγιναν, έργα ίντελδς διαφορετικά. "Αλλωστε, όπως θά δούµε΄παρακάτω, ούτε στίς περιγραφές τού Διονύ- σιου έμειναν πιστοί. 86 πρέπει νά &ποκλείσουμε καί έφτανησιώτικη έπίδραση, µ'δλο πού τά 'Εφτάνησα γειτο- 15 ύουν µέ τήν "Ήπειρο καί είναι συχνή ή έπικοινωνία ανάµεσά τους. Στά *Εφτάνησα συντελεί- ι ολοκληρωτική άνατροπή τής βυζαντινής παράδοσης. Τό έργο τόν Δοξαράδων, τού Καντούνη, ύ Κουτούζη καί των άλλων έκπρόσωπων τής έφτανησιώτικης ζωγραφικής δέν έχει ούτε τήν άχιστη σχέση µέ τή βυζαντινή τέχνη. Σ΄αν κύριο έκφραστικό της μέσο έχει τό χρήµα, άντί- Εετα πρός τή γραµµικότητα τής βυζαντινής παράδοσης. Δραµατικές κινήσεις, τολµηρές έφαρ- µογές προοπτικής, θέματα άγνωστα στήν όρθόδοξη ζωγραφική παράδοση. 'Η χιονιαδίτικη άγιο- ιραφία συνδέεται κάπως με τό έργο τύν κρητικών ζωγράφων πού καταφεύγουν στά 'Ήφτάνησα στά τό 170 αίώνα, όπως & 'Ηλιού Μόσκος, & 'Ιωάννης Μόσκος καί ίδίως & Θεόδωρος Πουλά- Inc, τού όποίου επίδραση συναντούµε περισσότερο στούς σαµαρινιύτες &γιογράφους. 'Η λαϊκή γιογραφία τού 18ου καί τού 19ου αίύνα "εχει άρχίσει άσυνείδητα αύτό πού άπό τά μέσα τού 19ου αίώνα θά πάρει πιά τό χαρακτήρα προσπάθειας γιά "βελτίωση" τής βυζαντινής ζω- γραφικής, άρχικά στήν 'λΘήνα μέ τό Θείρσιο46κι άργότερα σ'όλόκληρη τήν 'Ελλάδα. Οί διά- φορες συγχωριανές όαάδες -χιονιαδίτες, καπεσοβίτες, σαµαρινιώτες κ.λ.π.… δέν εξέφραζαν όιαίτερες τάσεις, πέρα άπό µερικές µικροδιαφορξς. Τό ζωγραφικό ύφος τής ξλληνικής άγιο- γραφίας έπηρεάζεται άποφασιστικά άπό τά άγιογραφικά έργαστήρια τού 'Αγίου " Όρους. T6 cog τής άγιορείτικης &γιογραφίας καί πρίν άκόµα άποσαφηνιστεϊ καί κωδικοποιηθεί άπό τό Εργαστήριο τύν 'Ιωασαφαίων, έπηρεάζεται όλο καί βαθύτερα άπό τή νεορωσική &γιογραφική σχολή. "Εχει πιά ξεΘυμάνει καί στή μεγάλη αύτή όρθόδοξη χώρα ή παράδοση τήν μεγάλων &Υι- ωγράφων όπως & Ρουµπλιήφ47 καί & Θεοφάνης & "Ελληνας.48 'Η αύστηρή τέχνη πού έκρωσίζει τή μεγάλη βυζαντινή παράδοση δέν &ποτελεζ πιά πρότυπο των άγιογράφων τού 19ου αί6να. οί µορφές των άγίων, κάτω άπό δυτικοευρωπαϊκές επιδράσεις πού έντείνονται κατά τήν περίοδο τού Μεγάλου Πέτρου, άρχίζουν νά παίρνουν έγκόσμια φυσικότητα. Τήν αύστηρή χρωματική κλί- µακα διαδέχονται βαθµιαία γλυκύτερες συγχρωµίες, Κατά τό 19o αίόνα ή ρωσική αγιογραφία Επηρεάζεται άπό τή Σχολή των Ναζαριν5ν τής Πετρούπολης. 'Η Σχολή αύτή ίδρύθηκε άπό τό ζωγράφο "Αλεξάντρ 'Ιβάνωφ, παλιό στέλεχος τής "άδελφότητας τού Λουκά" τής Ρώµης. '0 Θείρ- σιος, πού τόν άναφέραµε παραπάνω, µαθήτευσε στό ναζαρηνό ζωγράφο 'Ιούλιο Σνόρφ φόν Κάρολ- φσεντ. Θά διαφηνήσουμε µέ τήν άποψη τού Δηµητρίου Παπαστάµου πώς ή ναζαρηνή ζωγραφική στήν 'Ελλάδα "παραμερίζει τή μεταβυζαντινή καί λαϊκή παράδοση καί άνοίγει καινούργιο δρό- µο στήν &γΘοφραφία"49 άφού, άπό άλλο δρόµο, ή-λαϊκή άγιογραφία έχει δεχτεί τίς ΐδιες &- πιδράσεις. 'Η επίδραση αύτή τής νεορωσικής ζωγραφικής έχει έπισηµανυε'ι έδύ καί πάνω &- πό 50 χρόνια."Ψό δραστηριότερον κέντρον άσκήσεως τής ζωγραφικής είναι τό πασίγνωστου των 'Ιωασαφαίων...άληθής μοναχική σχολή όγιογραφίας, τής όποίας at είκόνες κοσµούν έκ- λησίας τού "Αθωνος καί άλλων ελληνικών χωρών ...'Η άγιογραφική αύτη σχολή έλευθεριάζει διότι είς τά παλαιά βυζαντινά είκονογραφικά θέµατα έφήρμωσε τήν Εύρωπαϊκήν καί νεορωσσι- 50 κήν τεχνοτροπίαν". Είναι βεβαιωμένα πώς οί περισσότεροι χιονιαδίτες ζωγράφοι γιά τούς δποίους ύπάρχουν βιογραφικά στοιχεία, τελειοποιούνται στήν τέχνη µέ άσκηση στό "Αγιον "Ορος. Στή βιογραφική σύναξη τού Γεωργίου Παίσιου συχνά συναντούμε τίς φράσεις "µετέβη μετά τού άδελφού του είς "Αγιον "Ορος, "οπου είργάσθησαν άμφότεροι έπί µίαν σχεδόν εί- η 16 ; οσαετίαν", "ούτος άηότερον µετέβη καί είς "Αγιον "Ορος έργασΘείς έκεί έπί σειράν έτών", ετξβη καί ούτος είς "Αγιον " Ορος όπου παρέµεινε έργαζόµενος κατά διαστήματα έπί µίαν καετίαν", "άργότερον µετέβη καί ούτος όπου είργάσθη έπί έτη όλόκληρα", "έκμαθών τελεί- τήν άγιογραφίαν παρ'αύτού έν 'Αγίω uOch". 'Εκτός άπό τήν έπίδραση τών άγιογραφικών έργαστηρίων τού "Αγίου "Όρους, θά πρέπει σημειώσουµε καί τίς ρωσικές χαλκογραφίες, καί άργότερα Έγχρωµες λιθογραφίες, πού κυ- οφορούσαν εύρύτατ4στήν 'Ελλάδα. Στό ρηµαγµένο Εργαστήρι τών Μαρινάδων βρήκαµε τό μισό 8ς ρωσικής λιθογραφίας µέ τήν Παναγία Ραλακτοτροφούσα τού 1893 καί µία ρωσική χαλκο- φία τού 'Αγίου "Όρους. Στό µικρό έργαστήριο τού Θωµά Χρήστου στό χωριό 'Αγία Παρασκευή άρχει άχρονολόγητη ρωσική έκδοση μέ άγιογραφικά πρότυπα. Θά πρέπει νά προσθέσουμε καί ; χιλιάδες τών ρωσικών φορητών είκόνων πού βρίσκονται σέ πολλά µέρη τής 'Ελλάδας. 'Η έπίδραση τής νεορωσικής άγιογραφίας έξηγείται πρώτ'άπ'όλα άπό τή σημαντική της 'χγςου "Όρους. 'Η, τσαρική τότε, 1…-'-'ωσία σέ µιά προσπάθεια έπιβολής βολή στό χώρο τού στό "Αγιον "Ορος διοχετεύει ένα χείμαρρο άπό χρυσάφι, πολύτιμες πέτρες, είκόνες καί ΄βλια. Πρίν άπό τόν πρώτο παγκόσµιο πόλεµο ή ρωσική µοναστηριακή περιουσία τού "Ανω ολογίζεται σέ 125 έκατοµρύρια δραχµών τής έποχής. 'Ρκτός άπό αύτό, ή Ρωσία είναι ή µό- , µεγάλη όρΘόδοξη χωρα μέ τό ίδιο, σέ µεγάλο ποσοστό άγιολόγιο, άντί0ετα μέ τήν Καθολι- ' 'Ξκκλησία πού έχει τό δικό της. Μή καί σ'άλλες παραστάσεις πού Ξγουν σχέση μέ τό δόγ- ύπάρχουν διαφορές άνάμεσα στήν δρθόδοξη καί τήν καθολική άγιογραφία, όπως π.χ. στήν ράσταση τής 'Αγίας Τριάδας. ΤΞλος, κάποιος άπόηχος άπό τίς Ξλπίδες γιά τό "ξανθό γένος" ,ταίνει άκόμα τίς καρδιές τόν άλύτρωτων. " Ούτος |6 Ειχαήλ Κ. Ζωγράφος/ είς τό άκρον νικιστής καί σφόδρα άγαπών τήν Ρωσσίαν είς τήν δποίαν ήλπιζε τήν άπελευθόρωσιν τής ύ- 06λΟυ τότε πατρίδος Μα€"ο5?Όστ660 Ξ!!€686 %αί Έμµεσες έπιδράσεις έρχονται καί άπό τήν ταλία. Τό γενικό πνεύµα τής έποχής µέ τήν άνάπτυξη έµπορικών καί ναυτικών κέντρων, τό ' νοιγµα τού ύπόδουλου έλληνισµού πρός τήν Ρυρώπη καί τά Βαλκάνια, τά καινούργια ίδεολο- κά ρεύµατα καί τήν …λλαγή τής μορφής τής Θρησκευτικότητας, στρέφει τήν άγιογραφία πρός .. - ο , . _ φυσιοκρατική άπόοοση των µορφων.'Από τά πρωτα γνωστά εργα χιονιαδίτικης ζωγραφικής, ως είναι ή άνυπόγραφη είκόνα τού 'κγίου "Αθανασίου καί τά Έργα τού Κώστα Θεοδόση ώς , , ιό τοπία τού Παγώνη στήν "Αγία Μαρίνα Κισσού και τις τοιχογραφίες τού ίστοριογράφου Μι- χαήλ στήν 'Αγία ?ριάδα Βυ€ού µεσολαβεί µισός αίώνας στα€ερής άνόδου µέ μερικά στοιχεία "ξγκοσµιοπσίησης" τής άγιογραφίας. "Υστερα άπό άλλα πενήντα χρόνια οί τοιχογραφίες στό 8εΐζοχώρι "Αγιάς δέ-χνιτνν µιάν έλαφριά ι'πποχώρηση πρός τή γλυκερότητα. ]*ρισκόµαστε τώρα στά µέσα τού 19ου αίώνα. Στίς άρχές τού 2Οού, µέ χαρακτηριστικό παράδειγµα τίς τοιχογρα- φίες τού 'Αναστάσιου Μ. Ζωγράφου, ή άγιογραφία είναι πιά μιά ζωγραφική µέ θρησκευτικά δέματα.Στόν επόµενο µισόν αίώνα ή τάση αύτή έκφυλίζεται σέ γλυκερή πλαδαρότητσ, μέ μεριΐ . πές µικρής έκτασης άντιδράσεις, κυρίως άπό τούς άδελφούς Χριστόδουλο καί Θωµά Παπακώστα. Κοσµική ζωγραφική. Πολύ πλατύ είναι καί τό πεδίο δραστηριότητας τών χιονιαδιτών ζωγράφων στήν κοσµική ζωγραφική, µέ τοιχογραφίες στά Ζαγοροχώρια κυρίως καί στό Πήλιοτ τοπία, νε- 17 ρές φύσεις, προσωπογραφίες, ίστορικές σκηνές καί διακοσμητικές συνθέσεις. Πολλοί χιο- ιαδίτες είναι συγχρόνως καί &γιογράφσι καί διακοσµητές σπιτιών. Δυστυχώς ή ξρήµωση τών ρεινών χωριών, οί πολεµικές περιπέτειες καί ή άγνοια µας στέρησαν όπό τό µεγαλύτερο µέ- ς των δροσερών αύτών έργων. Σέ πολλά χωριά άκούει ό έρευνητής πώς ζωγραφιές στόλιζαν γκρεµισµένα σήμερα σπίτια ή πώς τοιχογραφίες καταστράφηκαν άστοργα σέ έπισκευές. "Αλλού τό έργα έχουν ότογραφές καί χρονολογίες κι άλλο" είναι άνυπόγραωα. 'Υπ0γραμΜένες είναι …! τοιχογραφίες στά σπίτια: Γκινόπουλου, Ήεγάδες /χείρ Νικολάου Πασχάλη 1836/, Εαδδέκη, καμνέλι /χείρ Γεωργίου K. 1857/, Tnénn, Σκαµνέλι/Λιάτσης 1863/, Γεννάδιου, Σκαυνέλι χείρ "Αλεξίου Π.Κ. 1878/, Πολυχρονιάδη, Μεγάόες / Μιχ. K. Καραγιαννίδης 1869/, Βακόλα, ίλοφο| χείρ 'Αδόµ καί 'Αναστασίου Βούρη 1885/. ME γνωστό άπό άλλες πηγές τόν τεχνίτη ίναι οί τοιχογραφίες στό παράσπιτο Τριανταφύλλου στή Δράκια/Παγώνης 1832/ καί στά απί- τια: µέσου, Ψσεπέλοβο /'Αναστάσιος Παπακώστας Μαρινάς µέσα 19ου αίώνα|, Σαραβάνη, Δράκια ηλίου / 'Α8ανάσιος Παγώνης γύρω στά 1870/, I. Φιλίδή, Καπέσοβο | 'Ιωάννης 1925/ καί ή ζωγραφική διακόσμηση στό τζάκι τού Μιχαήλ Λούρα στήν Πυρσόγιαννη | Θωμάς Χρήστου 1930/o έ βάση τεχνοτροπικά καί θεματολογικά στοιχεία, καθώς καί άπό πληροφορίες τών νοικοκυ- έων τους,.σέ χιονιαδίτες άποδίδουµε τίς τοιχογραφίες στά σπίτια! Γεωργίτση στό καπΞσο- ο, Π5γολου, Βάσω, Έζάνογλου, Κοντοηώτη καί Παπάζογλου στό …σεπέλοβο, Πλακίδα καί Κόκ- ορη στό Κουκούλι, Έαρζώκα στό Καπέσοβο, Στούπη καί Κοντούοη στά Κάτω Πεδινά. 'Λπό τά . κινητά Ξργα, αν καί &νυπόγραφα, µπορούµε µέ άπόλυτη σιγουριά νά αποδώσουμε στό Χριστό- δουλο Παπακώστα τίς δύο προσωπογραφίες, άντρική καί γυνακεία, πού βρίσκονται στό σπίτι . τού Γ. Παίσιου στά Γιάννινα, στό Θωµά Παπακώστα τήν προσωπογραφία τής 'τασινής Παπακώ- στα πού βρίσκεται στό σπίτι τού Στέφανου Ζωγράφου στούς λιονιάδες καί στό Θωµά Παπακώ- στα τήν προσωπογραφία τοϊ Γιαννούλη Παπαχρήστου πού βρίσκεται στό σπίτι τού 'Αντώνη Ρε- ράοη στό Γοργοπόταμο. Προσωπογραφικό Ξργο πρέπει νά Θεωρήσονμε καί τήν πρώτη αγιογραφία τού Πεομάρτυρσ Ρεωργίου, πού έγινε άπό τό χιονιαδίτη.ΖΒκσ Μ'>Θΐξ…ιόεκατρείς μόνο μέρες , : - .! … 520 ,: : ο , µετα τό µαρτυρικό θανατο του νεαρού ηπειρωτη ίπποκόυου. Η δπειπονιση ένος προσωπου που µόλις πρίν 5πό µερικές µέρες κυκλοφορούσε ζωντανό στά Γιάννινα είναι άσφαλώς προσωπο- γραφία.Τό θέµα θά γίνει αγιογραφία όταν ξξαπλωθεί από τή Ρούµελη ώς τή Φιλιππούπολη.53 -…. Στό ζωγράφο Σωκράτη Ζωγράφο άνήκει καί µιά ζωγραφιστή παρόλα στό σπίτι του ιτέφανου Ζω- γράφου, Χιονιάδες. ‘H έρευνα στα χωριά τής "Ηπείρου δ€ απορεί νά Θεωετθεί Ξξαντλητιπή γιατί πάµπολλα σπίτια είναι κλειστό, άλλα µισογκρεμισμένα καί σέ µερικά, γιά τά όποία ύπάρχουν πληροφορίες ότι είναι ζωγραφισµένα, δέ µάς ξφησαν νά µπούμε. 'Ωστόοο, τα έργα κού γνωρίζουµε δέν είναι ζνπελώς ανεπαρκή γιό vi σχηµατίσουμε τήν είκόνα τής χιονιαδί- τικής κοσµικής ζωγραφικής. Κάλύπτουν µιά περίοδο εκατό περίπου χρόνων, άπό τά 1836 ώς τά 1930, "Οπως θά πρόσεξε & αναγνώστης, τό µεγαλύτερο ποσοστό σπιτιών µέ ζωγραφική δια- κόσµηση βρίσκεται στά Ζαγοροχώρια. Είναι ή περίοδος πού οί κάτοικοί τους ξενητεύονται , στή Ρουµανία ή στή Νότια Ρωσία, πλουτίζουν ξκεί µά δεν ξεχνούν τήν όρεινή τους πατρίδα. ? _ ~ u * - ,. 'Εκεινο πού κάνει έντύπωση ειναι ή έπίδραση του εύρωπαικου µπαρόκ καί του ροκοκό υ 18 ή διακόσµηση σπιτιών καί ξκκλησιδν. T6 φαινόµενο δεν παρατηρείται µόνο στούς χιονια- ες ζωγράφους 0610 άποκλειστικά στή ζωγραφική. 'Λσφαλδς 16 πρότυπα είναι χαλκογραφί- . "Εχουµε !πισηµάνει τό εόρωπατκό χαρακτικό πρότυπο τοιχογραφίας 106 1844 σε σπίτι 16c z1101ac,54ptflc 6ysoypa0txfig σύνθεσης 106 πατέρα Παγόνη καί 660 προσωπογραφιδν 106 60- ση Παγώνη.55'Βπίσης, & Εµφάνιση τοπ ίδιου θεµατος σε άποµακρυσµΞνους μεταξύ των τόπους διαφορετικός χρονολογίες καί άπό πολλούς τεχνίτες, δείχνει πώς σίγουρα δπάρχουν χαρα- ά πρότυπα. τό Θέµα π.χ. 106 κοµ!νου καρπουζιοό µε τή ψ€τα καρφωµίνη Επάνω του τό αντο6µε στό Πήλιο, στη Σιάτιστα, στ"Λμπελάκια, στήν ΄00ρυ καί 016 Ζαγοροχώρια. T6 ίδιο - συμβαίνει καί µ! όρισµίνη άποψη τΞς πόλης πού τή βρίσκουµε στό σπίτι 106 Γεωργίου .ρτς 1798, 106 Δηµητρίου Σβάρτς 1811, 106 Κοίλη Κοµνενόκη στό Νόλυβο Μυτιλήνης 1838, -6 πιτς" στην Καστοριά, της Ποίλκως στή Σιάτιστα. Στό βιβλίο 10610 δηµοσιεύονται πα- λαγίς, άπό χιονιαδίτες ζωγράφους, Ενός άνΘοδοχείου πού µπαίνει άπό κάτω µέσα σε κυ- ό σχήμα Ενώ δεξιά καί άριστερά ξεπετάγονται άνήσυχα µπαρόκ διακοσµητικά. 'Η £06600- ποθ μπαρόκ Εκτείνεται σ'όλόκληρη τή λαϊκή μας ζωγραφικό, Εκτός άπό μετρηυΕνες ξξαιρέ- , µπαίνει στό χώρο τΕς ξκκλησιαστικπς ζωγραφικής διακόσµησης, στόν Εκκλησιαστική ξυ- ΄ υπτικ6,56 στούς φεγγίτες, στά φευτοπαράΘυρα καί στό κ!ντηµα. ΣΕ όλους τούς τομείς τίχνης παρατηροδνται παράλληλα οαινόµενα. πΕσα στό γενικό πολιτιστικό κλίµα όναπτόσ- ' & τό δραστηριότητά τους καί οί χιονιαδίτες ζωγράφοι. ' : 'H δπαρζη χαρακτικΞν προτύπων άπό τό εύρωπατκό µπαρόκ συνδέεται μέ τήν Εμφάνιση καί δοση όρισµξνων µοτίβων, άλλά δίν ΕξηΥεί τό φαινόµενο. 'Λσψαλδς, τουλάχιστο κατά 16 ' ι…αίόνα, δεν Ηταν άπρόσιτα καί άλλα πρότυπα, κυρίως νεοκλασσικά με την πρόσθετη 611L- άζλία τής "!πίσημης" τίχνης 106 νίου Ελληνικο6 Κράτους. 'Ο νεοκλασσικισµός, µ'ΕΒο ποθ χεται κατά την όΘωνική περίοδο άπό τή ΒαυΈία, παρουσιάζει μιάν Επίφαση δντοπιότητας βαδίζει παράλληλα µέ τόν καθαρευουσιανισμό. "Ας σηµειωθεί 868 πώς τήν ίδιαν Εποχή … δηµιουργοσνται µερικό άπό τά ώραιότερα δηµοτικά µας τραγοόδια, όλοι οί λαϊκοί ζωγρ&- : Επιγράοουν καί δπογράσουν στόν καθαρεύουσα. Νοµίχω πώς τό ψαινόµενο συνδέεται 111113 ;;..ρ. µε τόν Επίδραση 106 λογιοτατισµοσ καί περισσότερο με τή βυζαντινή-ξκκλησιατική "ίσα, άφοσ οί γνωστοί διακοσµητ€ς σπιτιδν είναι καί &γιογράφοι. Χαρακτηριστικό είναι .ς…σΕ σπίτια διακοσμημξνα άπό χιονιαδίτες ύπάρχουν δπογραφξς στόν τόπο "χείρ...", όπως αµε παραπάνω καί µόνο στή νεοκλασσική ζωγραφική 106 σπιτιο8 106 Γιάγκόυ Μπ€ζη στην π 00600, 6 ντόπιος ζωγράφος όπογράφει " Ηικόλαος Παπαγιάννης Εποίει" σε τοιχογραφίες ΐ…παταστράφηκαν κατά τή µετατροπή 106 σπιτιού σε ξενοδοχείο. v000 κι άν τό πρότυπο είναι ξενόφερτο, 6 Επιλογή του άλλά καί η συµπεριφορά 0'06- έξαψη"… άπό ίθαγενείς παράγοντες. Συνεπδς αδτό πού Εχει σηµασία είναι 6 λόγος 'ς προτίμησης µπαρόκ ξ ροκοκό διακοσµητικδν Θεμάτων καί δεύτερο & συμπεριφορά σ'αότά, αδή ό τρόπος µε τόν όποίο 16 χειρίζονται καί ποιες θεληµατικΕς ξ άθίλητες άλλαγξς 'Ερουν σ'αυτά. Τελος, νά Ερμηνευ0εί η συμπεριφορά αδτή. " , , Η & πιστεύω πώς στήν ξπιλογή 106 θέµατος τόν κύριο λόγο Εχει & πελάτης και γιά τόν τρο- 19 το άπόδοσής του την εόθόνη Έχει & ζωγράφος. Οί νοικοκυρέοι τόν ζωγραφισµξνων όπό χιονια- 'ίτες όρχοντικδν είναι, κατά κανόνα, μετανάστες στη Ρουμανία καί στό νότια Ρωσία.Πολλξς είναι οί μαρτυρίες γιό Ζαγορίσιους πρό φεύγουν όπό Eva κοινωνικό περιβάλλον με κλειστό κτηνοτροφική οίκονοµία, έργόζονται, µορφώνονται καί πλουτίζουν στίς 'Ηγεμονίες. Οί τσε- τελοβίτες 'Αναστόσιος Τσολάκης καί "Αναστάσιος Τσοόφλης πλουτίζουν στό Κισνόβι καί άφί- 57 . . . .'Από τό Κουκουλι "οί Πλακιδαιοι ταξιδεύ- ονταν στό Εεσσαραβία, όπου πλοότισαν καί όπόχτησαν τεράστια κτηματική περιουσία"…58 Ρε- νουν σηµαντικό ποσά για έκπαιδευτικοός σκοπούς. νικά δε ζοόν τόν περιθωριακό βίο τοδ μετανάστη. 'Ηπειρότες συμµετέχουν στήν όναγΕννηση ' τξς ρουµανικός λογοτεχνίας. 'Ο µεγάλος πρόδρομός της, & 'Ιωάννης 'Ηλιόδης-Ραντουλ€σκου, γιός έλληνίδας καί έλληνοµαθής, μεταφράζει τό λυρικό ποόµατα το!! ήπειρότη "Αθανάσιου Χρι- στόπουλου.59'Ιδρυτ6ς τοό ρουμανικοό 'ΕΘνικοό Θεάτρου είναι & "Ελληνας Κ. 'Αριστίας. 'Ο Ξσκαλος τοδ.Γένους Γεώργιος Γεννάδιος, άπό τό Δολιανά, μορφόνεται στό ξακουστό ξλληνικό |1ολείο τού Βουκουρεστίου, τήν περίφηµη "ΑόΘεντικ6 Σχολή" πού είχε σχολάρχη τό ζαγορίσιο είσπρο Φωτιάδη. Στό Γαλάτσι καταφεύγει, στό χρόνια τού ΑλΞ Hana & οίκογένεια τού Κων- ττιντίνου Ρόδου, δωδεκόχρονου τότε. 'Ο µικρός φυγάδας µπΞκε στό σχολείο τΞς πόλης αότΞς 'γιά νά συνεχίσει & ληνικές σπουδές".6ο Ήνηµονεύουµε έδδ καί τό γεγονότα στό 'Ιάσιο καί τό Δραγατσάνι στά 1821. 'Εννοείται πώς στό ζαγοροχώρια, από τίς άρχΕς τοδ 1Βου αίόνα .] !τ3ρχαν σχολεία καί βγΞκαν σηµαντικοί λόγιοι. 'ΥπΞρξε, μάλιστα, όπόφαση καί προσπάθειες -' πιό τήν ίδρυση στό 1815 Πανεπιστήμιου στό μοναστήρι τοδ Ρόγκοβου, κοντό στό Έσεπ€λοβο.61 ' "Ολα τό παραπάνω ποΧό άπΕχουν άπό τό να δώσουν υιόν ξστω καί άχνό είκόνα τϊε ζω6ς . Ιτό ζαγοροχώρια. 'ΑπλΞς ξεχωρίζουν µερικό στοιχεία πού && µΞς βοηθήσουν νά πλησιάσουμε τόν πρΞτο παράγοντα, τόν πελάτη καί τίς…προτιµ6σεις του. εύγει &πό τό χωριό του νέος, Ξιι χωρία κάποια παιδεία, από ενα περιβάλλον µέ άργή Ξξξλιξη, συντηρητικό καί όπρόΘυµο ττήν &φοµοίωση ξένων πολιτιστικών στοιχείων. Στά όστικά κέντρα τΞς Ρουμανίας καί τίς νό- τιες.Ρωσίας τό γο6στο που διαµορφώνεται άπό ίνα καθυστερηµένα "περιφερειακό" εόρωπαϊκό :παρόπ. λδτό μεταφέρει καί στόν τόπο του. Είναι καί Ένα στοιχείο κοινωνακΞς διάκρισης. ι!ν είναι &πλΞς ό εόπορος πού διακοσµεί πλούσια τό σπίτι του, είναι 6 ταξιδεµένος µε τό λεπτό "εδρωπαϊκό" γοόότο. Ζτό συνολιπό πολιτιστικό πλαίσιο δπόρχουν, βέβαια, τό ίδιαίτερα στρωµατικό στοιχεία,… όπΙρχουν όμως καί τό κοινά, τό όποδεκτά άπό όλα τά στρώµατα, όπως είναι οδ.ΧΏρΟί καί τό τοαγοόδια, τό σπίτι καί οί κατασκευαστικές του µέθοδοι, δρισμ€να Έθιμα, φυσικά η γλώσσα καί η θρησκεία, παράγοντες ΞΘνικΞς συνοΧΞς σφυρηλατηµξνοι άπό τό χρόνο καί ίόιαίτερα είσ8ητοί σ€ συνθήκες Τουρκοκρατίας. Τά κοινό αότό διαστρωµατικό στοιχεία λειτουργοόν μέ τό δύναµη τής παράδοσης καί συνυπάρχουν µε τά &πείσακτα. "Ετσι, & µπαρόκ διακοσµητική ίσιρµόζεται σέ παραδοσιακός άρχιτεκτονικΞς σπίτια, στολισµένα µε ντόπια όφαντά καί άλλα ταραδοσιακά.στοιχεία.Από ξδδ καί πέρα όρχίζει & ρόλος τοό δεύτερου παράγοντα, τοδ ζω- τσόσου. 'Η σωστή Ενταξη τόν διακοσµητικών Θεµάτων στό συγκεκριµµΞνο χδρο καί ό κάποιος *. Έγπλιματισµός τους τό κάνει νά µήν.ξνοχλοδν σΞν ξένα σώµατα, µ'"ολο πρό δέν ξχει όλοκλη… ll εί άκ6μα η άφοµοιωτική διεργασία πού συντελείται βραδύρυθµα στά Θέµατα πού είσάγον- l | στή λαϊκή μας τέχνη. 'Η εύκινησία τών µπαρόκ καί ροκοκό διακοσμητικΞν συγκρατείται , … μετριάζεται άπό μιά παραδοσιακή λαϊκή άντίληΦη. Ψά χρώματα τού φόντου είναι κάπως ι., &. ά, συνήθως σκούρο λουλακί % άχρα. Δέν πρόκειται γιά άνοιχτό καί διάφανο.γαλάςιο πού Γι' .νακαλούσε στη µνήµη τήν άπεραντοσύνη τού ούρανού. αίν όπορακρύνει δπτικά τά χρωµα- | Ενη &πιφάνεια διευρύνοντας τό χώρο, μά τήν…κρατάιι στά Θέση της μ! κάποια βαρειά καί …… ς πρωτόγονη αίσθηση. οί χειροτΕχνες ζωγράφοι ξπηρεάζονται άπό τό πολιτιστικό κλίµα τάς κοινωνίας μξσα . όποία έργάΓονται, γι'αύτό καί τά θέματά τους Εχουν άλλη μεταχείριση στά 3αγσροχό- . 'καί άλλη στά υεγάλα …άστικά …ύ ηµιαστικά κέντρα µε µεταποιητική καί μεταπραττικη δρα- ΄ ριότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγµα τό τοπίο. Στά άρχοντικά τάς Τιάτιστας, της Καστο- ' Αµπελακίων, τού Μόλυβρυ καί τού Πηλίου συναντούµε τη συγκεκριμµ€νη πολιτεία , τσν "πανοραµική άποψη. Είναι η Πόλη, η Βενετιά, & Φραγκφούρτη, η 'Λταλάντη κ.λ.π. νά τοπία ά άποτελούν αύτοτελείς άνότητες μ!σα στην όλη διακόσµηση,.άνδ παράλληλα ύπάρχουν καί &? .. ρά άνωνυμα η φανταστικά τοπία πού άπασχολουν ρόµβους, ελλείψεις, κύκλους η διαχωρι- χει ταινίες, σχήματα ίνταγµίνα σε κάποια διακοσµητικη σύνθεση. 'Λντίθετα, στά Ζαγο- 'ώρια ύπάρχει μόνο τό άποσπασματικό φανταστικό τοπίο, συνήθως λίγα δέντρα, ίνα κάστρο, . σπίτι, σε μιά τυπική άπόδοση βασισµξνη κατά κανόνα οί τρείς όριζόντιες χρωµατικξς … ίες, πού περιβάλλονται άπό πλαισίωση. T6 τοπίο ύφίσταται µόνο σάν τµΞµα συνόλου, σε i τουργεί µόνο του. Θυµίζει τά φανταστικά τοπία των εύρωπαϊκόν διακοσµητικόν πιάτων, : . ? ' ίσως δεν είναι &σχετο μ'αδτάι ΄ … … ΄ τα άνθοδοχεία, θεµα τόσο συνηθισµένο στή λαϊκή μας τέχνη.-€νύ στή ζωγραφικά τού - … ίου, της Σιάτιστας καί τάς…Καστόριάς είτε άκουµπάει σχεδόν στην κάτω Επιφάνεια τού ναίοιου είτε στηρίζεται σέ κάποιο βαρύ Έπιπλο, στά Ζαγοροχώρια στέκεται µετξωρο Η &" -υµπάει σε κάποιο άνάλαφρο διακοσμητικό γυτικό θέµα. "οπωςετό τοπίο, Ετσι καίττό άν- . ' '? " οδοχείο. στά άστικά καί ήµιαστικά κόντρα & όργάνωση της διακοσµηµίνης όπιφάνειατ εί- ' ία ι περισσότερο λογικη καί µε συγκεκριµµ€νες… άναφορξς. Τό τοπίο Εχει τάύτότπτα. τίς πι- # σσότερες φορ€…ς… είναι… ενα… …άπό τά λιμάν…ια τάς ναυτικός καί Εµπορικός δραστηριότητας |1… &…: (,…ι-΄… - 'Ελληνων. αντιθετα, …στά Ζαγοροχώρια η όλη …σύνρεση βασίζεται οί διακοσμητικά -δ…ιά- "ί "…'… . ετσι νά πληροφορησει -η νά όπενθυμίσει,µ€… Θέµατα πού λειτουργούν Ρ.ι εση πού δέν… ίνδιαφξσ ο.;μ.Ι ι΄ικ' . - ' στολίδια, όχι σάν ταρ,...σ..ς. ,'λπουαιάζουν οί χαριτωυ€νεε καί εύλύγιστεε πλαισιώ- κ,…»(λ η,|,…'. .εις …µέ…τό παχγνίδι τξν κοιλόκυρτων γραμμων)που,δινουν κίνηση καί…… Ελααρ…άδμ……ψά πλα΄ίσια Ο! ων χιονιαδιτων ειναι τετράγωνα, κύκλοι, ίλλείψεις …καί ρόµβοι - σπανιότερα αύτοί. Πρό- θεση κοµψότητας φανερωνουν τά ζωγραφισµένα πάνινα παραπετάσματα, τραβηγρ€να… γσρι' άπό την πλαισιωση, π…ού τά συγκρατούν κορδόνια νδ φούντες στην άκρη, 'θξµα πού …τό'σνναντούµε -' "Η' ' καί …σε αλλες …βαλκανικίς χωρες,62 Κι ξ-δω η άπόδοση εχει κάποια δυσκαμψία, µάλιστα πιό ίσθητη δπειδη μαντεύεται προσπάθεια χάρης. '0 χειροτεχνης ζωγράφος, πού ερχεται άπό τό- -ρεινό κτηνοτροφικό χωριό του, δίνει τη δικη'του Ερμηνεία στό ξενόφερτο διακοσμητικό ,η Καί πρέπει νάγπαραδεχτούµε πώς η άντινοµία αύτη Ξχει άρκετη γοητεία. Είναι άξιο- ωτο πές νωρίτερα, κατά τά τελη τού 18ου καί τίς άρχξς τού 19ου αίύνα, χιονιαόίτες …ιοι, καί κυρίως & Μιχαήλ Μιχάλη Επιχειρούν µπαρόκ πλαισιύσεις σξ…ξπιγραφίς Εκκλη- ΄ οπως στόν "Αγιο 'Λχίλλειο Πεντάλοοου,177/4; [ καί στό µοναστήρι τύν Σταγιόδων, "Αργότερα & ίδιος στην 'Αγία τριάδα ΒυΘού, 1802, άποδυναµύνει τη µπαρόκ πλαισίω- ς |π5Υ9αφης περιβάλλοντάς την µε σ!0νρσκόκκινη παραλληλόγραµµη 1211 δεύτερη πλαισί- ] 'λργότερα 6 26:31 Ρικζ6λ δπιχειρεί μπαρόκ πλαισίωση Επιγραψύν στόν "Αγιο Γεώργιο " -χωριού, 1843, καί στήν Αγία Παρασκευή τού ίδιου Χωριού, 1852, άλλό µξ…βιαστικ!ς - µας πινελιίς. :α προσωπογραφία έχει κάποια δόση στήν Ελληνική λαϊκή ζωγραφική, κυρίως ο! τούς ΄ρες η δωρητές Ξκκλησιύν. Στήν κοσµικό λαϊκή ζωγραφική σπάνια Ξχουµε όπζεύθείας …πογραψίες. 'Από.όεύτερο χέρι είναι ο! µορφές τού Ρήγα καί τού Σουλτάνου…στή σύνθε- ' Παναγιώτη Ζωγράφου…" Πτύσις τής Κωνσταντινου|όλεως" η1838- καί τού ίδιου τά πορ- τού τσάρου Νικόλαου, τύς αύτοκρότειρας Βικτωρίας καί τού βασιλιά τός Γαλλίας Φί- στη σύνδεση "'Η δικαία άπόψασις τού Θεού διά την…άπελευθ€ρωσιν της 'Εχλάδος", &- .ίόια σύνθεση.ό "Όθωνας καί η…'Λμαλία µπορεί ν; Εγινανόπό τό φυσικό.,'Επίσης άπό . 'εο,χ[ρι είναι λ σκηνή τύν γάµων τού ΝαπολΕοντα, στό σπίτι τού Ράδου…στό…!σεπ€λοβο, δν Ξ.!ΐ!ίύΞ!ΞΙ Παπακώστα. 6; Τό ίδιο ίσχύει γιά τίς µορφός τού Ρήγα καί…τού 'Υφη- - …άπό τό Θανάση παγόνη στό σπίτι του στό Δρόκια.'Λντί0ετα, οί προσωπογραφίες πού . ; α "8" ' - s . … …ονται στό σπίτι τού Κανατσούλη -Σιότιστα 1811; είναι όπωσδηποτε άπό τό φυσικό, εί- ,- … ιστικ€ς καί σανορόνουν όξιόλογη δεξιότητα. … 'Η.προσωπογραφία, άκό τά Ξργα τουλάχιστο πού μάς είναι προσιτά σηυερα. όρχίζει νά . …ρχείται…άπό τούς χιονιαόίτες ζωγράφους γύρω στά 1900. Είναι συνολικά τ!σσερες καί την.ξπό…δύο στούς συνεργαζόµενους άδελαούς ζωγράοους Χριστόδουλο καί Θωμά Παπακύστα, &, , λ' δες. Πρόκειται…γιά πολύ άζιόλογα εργ. πού είναι χαρακτηριστικά {fig στρξφύς τύν - …Άιτύν αύτύν πρός ύφος περισσότερο "λόγιο", "όπως συμβαίνει την ίδιον Εποχή καί :ρσωπογραφίες χαιροτεχνύν ζωγράφωνιάπό άλλες περιοχές, όπως τού Ήρωα τύςµ!!ηλιορεί-- '|πανόστασης τού 3818 Νικολάου Ραντςοπούλου, πού βριίσκεται στά γρασεία,τύς Κοινό- τΙακρινίτσας, έργο άγνωστου πηλιορείτη ζωγράφου, πιθανότατα τού Νικόλαου !. 'Λνα- - "τη, καθός καί τού Οίκονόµου άπό…τά ?λµπελάκια Κισσόβου, ίδιοκτησίας οίκργόνειας "'η… . :. '… ' '… -‘ ι …. - ΄.Ωί δύο προσωπογραξίες τού…Σριστόξουλου Παπακ'ωστα παριστάνουν δύο γεροντικά πρό- . , . …ξντρικό καί γυναικείο, σε κροτσρή…καί, κατά τό σηµερινό-ίδιοκτητη τους παριστάν 3…τοός γονιούς τού…ρωγράσου 7αναστάσιο καί Χρύσω. T6 ότι οί δύο ζωγραοι!ς άκοαελούν , µι όποδεικνύεται καί όπό τίς ίόίας άκριβύς διαστάσεις τους, 53 Σ 37΄ξκατ. τού µ!- …τό όµοιόµοργσ ξλλειψοει6Ες καστανόχρωµο σχηµα µεσα στό όποίο τοκόιετσ8νται οί ΧΙ! ; καί τό γαλάζιο 3ρύµα πού σκίκξξει την δπόποιπη Επιφάνεια τού πίνακα. [οί τά δύο . ΐτόνονται κατά πρόσωπο µ! μιάν'ξλαφρότατη στροφή τού άντρικού πρός τά δεξιά καί τού ,η &, . ι ι . ' | | .; Ώ J PI . I ! ' & J ο I " . .Ψ' «' ι ι I | ι . ' . ι .. ο ( ,... ΙΧ… : " » : | " & . . . η . ι ο . ι I s . …κι . | ' : . . ι . .» | . J ι . | ; ο 4 ι : . &» ! κ » ι | ».. ο & ! J ! 3 " ι ο …. & . J ι ο ι ! & Ψ ! ι & ο ι ' " | α : & .l u I ι! & . α…. ι ! . ' ι ο Η . » ι .! Ώ . Ν . ι ! . ,. : ! ι κ ; ι ! ο | ι ! &… ι ι π * ' J J 22 '€ν'*' γυναικείου πρός τ'&ριστερό, Ετσι δατε, δπως 06 είναι κρεμασµένα τό ενα δίπλα ελλ., τα βλέματα να συγκλίνουν καί να'δημιουργείται ενα δέσιμο οίκειότητας αναµεσα δυό ζωγραψιΕς. * τό ίδιο ελλειψοειδές σχήµα περιβάλλει καί τίς δυό, ανεξάρτητες µεταξύ των, προσωπο- …ες τοπ αλλου αδελψοδ, τοό ΘωμΞ Παπακώστα. Είναι στίς ίδιες περίπου διαστάσεις µε τά τοό Χριστόδουλου, 55 Χ 45 ή προσωπογραφία τής Στασινής Παπακώστα καί 59 X 49 του ινοδλη Παπαχρήστου. 'Εδδ οί µορφίς είναι εντελώς κατά πρόσωπο καί τα δύο χρώµατα τοό αν είναι διαφορετικά. 'Η δργ6νωση τής ζωγραφικής Επιφανειας με μιαν ελλειψη πρό εγ- ' ται μέσα σε παραλληλόγραµμο δεν είναι αγνωστη στήν Ελληνική παράδοση. Χαρακτηριστι- ιραδείγµατα τό έργα " T6 προπατορικόν αµάρτηµα" καί " 'Η Ξζωσις από τόν Παράδεισο" Γ. Καστροαύλακα στόν "Αγιο ΉηνΞ τοπ 'Ηρακλείου, µέσα 1Βου αί., τό σχεδιο "έ. Φεραίοςΐ Ηικ. "οσχοβόκη, µέσα 19ου at. καί πολλά χαρακτικά, όπως ή "Παναγία Θεοτόκος "Ελευθ- 106 ξερομόναχου Γαβριήλ από τή Σκόπελο-1819, καί "Τόν ΄Δγίων Πάντων ό Θειότατος Χο- . τοσ Παναγιώτη Μυτιληναίου -1858, καθώς καί µια ανώνυµη παραλλαγή τής χαλκογραφίας …, πρό βρίσκεται στήν "Εθνική Πινακοθήκη.64 'Ωστόσο µεγάλη διάδοση παίρνει κατά «& τοπ 19ου αί6να µε τίς χαρτονένιες πλαισιόσεις φωτογραφικών πορτραίτων, ποθ ερχονται ες από τη Δυτική Εύρώπη' πολλ!ς Εχουν σήµατα παριζιόνικων Οίκων. "Η σόγκριση των ποτραίτων α6τδν µε &γιογραφικό εργα τόν ίδιων ζωγράφων δείχνει πώς 'εδΘείας !παψή μ! τό ζωντανό πρότυπο τοός όδηγεϊ ο! ρεαλιστικότερη απόδοση. 96 χρδµα χασει τή γλυκερότητα των &γιογραφιδν τους καί γίνεται αόστηρότερο, αποδίδονται µε λεια οί ρυτίδες του προσώπου, οί τενοντες τοπ λαιµοό, οί λεπτοµ€ρειες τής φορεσι8ςι .τηριστική τής "λόγιας" επίδρασης είναι καί ή προσπάθεια φυχογραοίας µε τό σφιχτό -α τής Χρόσως Παπακώστα, ή κουρασμ€νη !κφραση του 'Λναστόσιου Παπακώστα, τό δφος …εποίθησης 106 Γιαννούλη Παπαχρήστου καί ή συγκρατηµένη αδταρ€σκεια τής Στασινής Πα- τα. Οι δύο χιονιαδίτες προσωπογράφοι δεν φαίνεται νδ όγνοοόν τελείως τό Εργο τόν ,οων τής 'λθήνας. Σαφείς λόγιες Επιδράσεις εχει καί ό 'Δναστάσιος Μιχαήλ Ζωγράφος πού στα 1902 τοι- φεί τό πρόστωο τής εκκλησίας "Κοίμηση τής Θεοτόκου" στό χωριό ΠΞδες. 'Η Quota 106 κ από τόν πατέρα του, ή "πλ&σις" τοδ 'Δδάμ καί τής Έδας, τό προπατορικό αµάρτημα, - ση από τόν Παράδεισο καί οί συνεπειξς της διαδραµατίζονται σε λιτά τριδιόστατα 1o- τα γυμνό κορμιά εχουν ξεφύγει &πό τήν παραδοσιακή σχηματοπο(ηση, οί πτυχώσεις τόν ότων είναι µαλακές καί πέφτουν µ! φυσικότητα, & ουρανός πίσω από τόν 'Λβραόμ µε τα ωτά ώχροκόκκινα σύννεφα Έχει δραματικ6τητα. ΄ H χιονιαδίτικη ζωγραφική ξεκινάει από Ένα καθαρό λαϊκό δφος µε Έντονες βυζαντινές 'αεις, περνάει βαθµιαία στό "βυζαντινοαναγεννησιαπ6", όπως το χαρακτήρισε νεότερος ι€ίτης ζωγράφος, πιό σωστα σε ενα κρόµα,παραδοσιακδν με νεορωσικό καί δυτικοευρι - Γστοιχεία για νό καταλήξει σε µια προσπαθεια "λογιωοόνης" πρό κραταει, όµως, όρκε… .σιε καί αλήθεια. Παραλληλη είναι & πορέ€α΄δλδκληρης σχεδόν τής ανεπίσηµπς έλλπνι- ' . '. ο! λ' .. ,?!) ζωγραφιµΞς. > .- … 'Απ6 τήν τρίτη δεκαετία τού 2005 αίόνα &ραιώνουν ραγδαία Οί χιονιαδίτες ζωγράφοι σ , . αί ή τέχνηχξόσξ€ήόός µιόν εύκολη και πλαδαρή &ραιοφόνεια. Λύτή ή γλυκερότητα ύπηρχε :… . - ' -1 α' J …Ξ J 3 " σέ παλιότερες γενιές σε πολύ µικρότερο βαθμό. "Αν δέν ύπήρχε τό όργο τύν νεότερων, . J .." L. g! λ ="… : Γ " ' ο '" 3? μεγιστοποίησε καί Εκανε &ναήρομικά αίσθητ€ς τίς &ουναμίες αύτΞς, ή γενική είκόνα…τής :" ΄ ' -"4 " " ιαδίτικης ζωγραφικής θά ήταν καλλίτερη καί δεν θά ξπΞσυρε τίς αύοτηρξς κρίσεις τού .ΐλ… ?" & Κόντογλου πού, σέ γράµµα του πρός τόν Rani-“atone τούς διαγράφει όλουςιΨ οί συγχω- ”of σου δεν ήξεραν να α»γραφίςουν". ϊήµερα πού γνωρίζουµε καί τίς παλιότερες οάσεις χιονιαδίτικης όγιογραφίας καί τίς &ξιόΝογες διακοσμήσεις σπιτιύν καί τό Ξργο τδν κισυίνων ξκπρόσωπων τής χιονιαδίτικης ζωγραφικής µπορούμε νά κρίνουμε πιό δίκαια Η! & |. J . νά πούμε στό σεβαστό γέροντα τύν Χιρνιόδων "οί συγχωριανοί σου ήξεραν νά ζωγραφίζουν". ΦΕΓΡ-??Σ κανατπΡΙ…πΜ ΠΕΡΙΠΝ?… ' *Η δλλοτε πρόσκαιρη κι Ξλλοτε μόνιύή Εγκατάσταση των χιονιαδιτδν ζωγράφων οί µεγέ- ταση τού !λλαδικοσ χώρου είναι ξπόµενο νά Επίδρασε τόσο στό ζωγραφικό τους ύφος αί οτί θέµατά τους. "Οπως σηµειόσαµε, τό μικρό όρεινό χωριό τους &ποτελούσε τό όσ- ριο άπό τό όποίο, ύστερα΄&πό μιά περίοδο µαθητείας, ξεκινούσαν γιό τήν όσκηση τής ς τους. T6 πολιτιστικό κλίµα τής περιοχής πού εργαζονται, τό Ξθνικ8 καί κοινωνικα ροβλήματα. Η θέση και ή ίδεολθγια τής πελατείσς διαµορςωνουν τα εργο τους. Θα στα- . «aunt σέ τρία χαρακτηριστικα Έργα χιονιαδιτων ζωγραφων : στόν "' Αγιο Γεωργιο εξ 'Ιω- . νων τού…ζψ1838, στούς "Γάμους τού ΠαπολΞοντα" τού 'Λναστ. Παπακώστα γύρω ,- 1850, στό "Ψοπίο τού θεσσαλικού κάµπου" τού 'λθαν Παγωνη περίπου στα 1870, χα( σε σχέδιο.0ί τίτλοι των "Γέρων" καί τού "τοπίου" δεν ανήκουν στούς ζωγραφους, τούς δω- µε βάση τό θέµα. ϊτό 1838 Εχει συντελεσθεί ή δηµιουργία τού µικρού ξλληνιτού Κράτους, & πρδτος του ρνήτης είναι πιό ξήύ καί &φτό χρόνια νεκρός ζπό τό δολοφονικξ χέρια τύν &ντιπξλων. ή πρωτεύουσα Ξχει μεταφερθεί &πό τό παύπλιο στήν 'Λθήνα καί ό "Όθων µέ τούς Βαυα- , διοικούν τήν 'Ελλόξα. "Ωστόσο ή Θεσσαλία, ή "Ηπειρος, ή Μακεδονία καί πολλά νησιά .υν κάτω όπό τήν τουρκική κατοχή. Έρισκόµαστε στό Γιόννινα, τήν πρωτεύουσα τής 'Ηπεί- Have 16 χρόνια από τό θάνατο τού "Αλή Hana, τού -Ξστω καί &πό πολιτική σκοπιμότη- 8νεξίθοησκου. Υδρα "ού ύπ&ρχει τό ελληνικό Κράτος οί τούρκοι επιχειρούν νά €κτουρκί- όλους τούς ύπηκόους των γιό νδ µήν ύπόρχουν !λληνικ€ς διεκδικήσεις στό Ξδόαη πού χουν. "Η παλιό πληγή τού ήπειρωτικού Ελληνισµού, ό ξξισλαµισµός, παρουσιάζει Έντονα τάµατα ξαναζωνταν€µατος. 'Αποδίδει ή δοκιμασµένη µ!θοδος, ό συνδυασµός πιξσεων καί χΒν. "Τό θρησκευτικόν καί Εθνικόν αίσθημα λίαν ήσθενΞς συνεκρότουν τούς χριστιανούς τής πατρίους πε:εοιθήσεις, καί at figmuéaaug ξγξνοντο σωρηδόν. Είς τούτο δέ, τα μεγι- συν!τεινεν καί ή µεγαλη &µ&θεια κλήρου καί λαού, ή γενική ξλεεινή οίκονοµική κατα- ις τόν χριστιανδν καί ή πολλαπλδς όλική όνακούοισης των ξξωμούντων". "Οσο κι αν … 31) µτ΄ . ε . ι . : J & . . . . . , & . . ! . . . . .. . , .! . . ι . . …' : & . . . Ώ . - >…- . . . . - . | J J γ . . Ώ . . ' ' 3:κ . Ν | - . . . . 1 . . : ' . 5 . . . . Ν . . .! Ώ . ' - Με»; µια… , . & . . . . & . . & . ' . ., . ι … . J ε - . . '! | χο… … . . & I ι . - . . . ' Ι ο ι . . . ι . . . | | Β . . , . ι . . . . ς, . | , 24 , ο Dc , ΄ - ' 4 αι ό Εξωυ6της νπτοχριοτιανύν" -&οφαλδς ύπήρξαν καί τέτοιες περιπτωσεις κανόνας ειν ρ … : Ο , … & ' σικό και ή &ντίδραση, διάχυτη μ γίνεται σκληρό όργανο τού κατακτητή. Υπάρχει, αν , 16 6 Υ ξνη ΏΏως Οζ κάθε &ντίδραση πρός τήν 'Βξουσία, Έτσι κι &δΒ, δηµιουργειται Β' P. ανωµ . τ" 90 . Ψ ' . . υ !!- E τό &πό τόν Κοριό τ6ν'λίτωλ6, οί ΝεομΞρτυρες Κωνσταντινος από τήν Υδρα, ι κ ς , | ο . , , . - μ." 'λγιο Ααυρίντιο τού Πηλιου, Νικολαος…&π6 10 Μξ . " , . , . , . 1 6 | . > . Ο -νιαδίτης ζωγρόοος Ζήκος Μιχαήλ δεκατρείς µέρες μετ&'τό θάνατο τού Γεωργίου καί 2005- .νια πρίν τον ανακηρύξει ή 'Εκκλησία "Άγιο, τόν ζωγραφίζει με αωτοστξφανσ κα στ" ; ,αίρος τής είκόνας γράψει τό πρδτο σύντοµο Συναξάρι με τολµηρές ξκορξσεις,…:πωζδ , Ε- ίος κηρίτι τόν Χριστόν Θεόν &ληθινόν, καί δι'αύτό καταδικάζετε διό θάνατον . τα…µ … & ιου…είναι µι! υρκική πολιτική τού Εξισλαµισμού. 'Η ζωγραφιά αύτή.τοδ νεοµ&ρτυρα Ρε ργ ιραλΕα πολιτική πράξη τόσο τού ζωγρ&οιυ 600 καί 105 ΧρύσαυΞου Λαϊν8 πού τή, παρ:;γιιΐΞ;' τα &π6 αύτό, 16 εργο κατέχει σηµαντική θέση στήν ίστορία της λαϊκής µας ζω;ρ;φιταΞ Ζου είσαγει τή οουστιν!λλα στήν &γιογραοία. Βέβαια, & Ζήκος Μιχαήλ δεν τίνος. ρωκ ταν- . ν&ει τή φουστανΕλλα στό χωρο τής ξκκλησιαοτικής ζωγραφικής. Προηγείται Έσποο ζνσ νος &πδ 16 Φορτόσι τής… Ηπείρου, πού στά 1788 ζωγραφίζει "στανικως" τό λήσταρχοοσι:π6- τη Σκότουλα µ!σα'στήν…!κκλησία τής Κοίµησης τής θεο;όκζυ στό:χωριΐ ι:Ξζ;χ:;;ι; ξ;ήν :? 65 ,αύτό Ζμεινε &γνωστο στό β&Φος μι ς κκλησ ας ο | , ;:Ξ;έ ΛΞΞ.!;Ζ;λΐΐωΐΛντί8ετα, τό Εργα τοσ…χ,,νια6ίτη ζωγράφου γνωρίζει τεράστιζ"ΞιαΞοζ- ο! χιλιαδες χαλκογρεοίες καί ζωγραφικές Επαναλήψεις.'ιπανωτξς οι Εκδόσειε;χ:ι6λγ:τΞ ν σχεδόν πανοµοιότυπες με 16 Έργο τού Ζήκου, &πό τό οποίο προέρχονται: ζου ακων "τε "38, τού Κύριλλου µοναχού στά 1845, του Παναγιώτου Κ. στό 1859, τού ';ω ννουε κα; ή ,- 65. 'Bla10v1661g οί τοιχογραφίες καί οίοορητΕς είκόνες. ΚαΩιΞρόνεται ρισζι;δν τόπο κα- ορική &να4ρίβεια "& Εξ 'Ιωαννίνων" Ενω όλοι οί νεοµάρτυρες αναφερονται µ…έ… & ασ" αγωγής των καί όχι τού μαρτυρίου των. Στήν είκ6να & 'Αγιος καρουσι&ζεται ο κήτ εσ:ηπε- -υστανΕλλα καί κόκκινο οίσι. T6 φόντο είναι γαλαζοπρ&σινο καί διακόπτεται, στ Ι:ανν(- που του .υΦρυς τής είκόνας, &κ6 οριζόντια ςωνη µε σχηµατική παρίστασταση τΕν τ τνποπόί- ί τήν περίπτωση τού 1εωρχιου παρατηρείται 16 γενικότερο φαινόμενο ή…ς ι'Κ. Ο Ιανό καί ρεα- ξς Επαναλήψε.ις τό αρχικ&"&ιν ' ετων. !!! τίς διαδοχικ "του &γιογρι'ικων θεα "# ζ I "Κική ΈβδτΌΉ΄ & Χ""6 ιταλ. , "" . , "Π , ιδια &µιτ&βλητος &γιογριοικός- ξκαναλαµβαν6μενος τύπος. ……, ' Β' 5 ) ' ϊς» ? …) αν:νι Ξ)? ΄ η » . … ξ . να 3 ' ι93- * ι ι.- , . . !, α . . ;, η :. … ο". 'ν' ο, 00- 3 ο & ν|1γο,'1/| κι' ιοΙνι' ςιδιΞ If. Οι" σπ 1! ΄…ΐδ΄΄ '» ' ο, : … 25 ΝαπολΕσντα, !ργο τοσ Χιονιαδίτη :Αναστάσιου Παπακώστα-μαρινΞ, γύρω στό 1850. Κατέχει δεσπόζουσα Θέση στόν όλη διακόσμηση. T6 Θέμα προξρχεται σίγουρα όπό χαρακτικό πρότυπο πρό δέν βρέθηκε μεχρι σήµερα. 'Η σύνθεση είναι µ€σα σε ηµικύκλιο πού περιβάλλεται &π6 τό συνηθισµένο στούς χιονιαδίτες µοτίβο τΞς τραβηγμΕνης µε κορδόνια κουρτίνας καί πλαι- σιώνεται άπό πολύχρωμο σχηματοποιηµΕνο οδράνιο τόξο. '3 010106000 αδτ6 χρησιμοποιείται κυρίως στίς ξκκλησίες γιό νά περιβόλλει τόν Παντοκράτορα καί συνεπδς φανερώνει µεγάλο θαυµασμό πρός τό Ναπολέοντα. Είναι γνωστό πώς πρίν Ξπό την "Επανάσταση τοπ 1821 οί "Βλ- ληνες καρτερο6σαν τό Ναπολέοντα ώς Ελευθερωτή, 300 αίτός ξξ€ψραζτ τό πνε8µα της Γαλλικ5ς 'Βπανδστασηςι 'Ο Χριστόφορος Περραιβδς τυπώνει στην Κέρκυρα -1798- & -Υμνο εγκωµιαστ…χ6 πρός 16 "novanap1t", & Κοραής όποβάλλει 6πόµνηµα πρός τό µεγάλο Κορσικανό καί ζητάει "τήν ΕλπιζοµΕνην 6π'αδτοσ απελευθέρωσιν της 'Ελλόδος". Στό Παρίσι, όπως σηµειώνει ό ?"- σας,"µυστικη Εταιρεία συνεστη, όδεία καί !µπνεόσει 106 ΝαπολΕοντος, µονοµερ5…σκοπόν Excu— σα την &πελευο€ρωσιν της 'Ελλόδος". 'Ο 9. Κολοκοτρώνης αφηγείται πώς όταν οί…Γόλλοι κατέ- λαβαν τά 'Βπτίνησα "&πεφαρίσαμεν νά δπόγωµε είς τό Παρίσι διό νδ εδρωµε τόν Βοναπάρτε". ΄Μακρός µπορεί νδ γίνει & κατάλογος τόν ξλληνικόν ένεργειδν καί Ελπίδων μ! κξντρο 16 Na. πολξοντα.'Υπόρχσυν, όµως, καί οί &νοιχτοµότηδες πού καταλαβαίνουν πόσο µάταιες καί απο- ξπροσανατολιστικΕς είναι τετοιες Ελπίδεςα 'Ο 'Λνόνυµος "Ελληνας στήν "ΦΕλληνιχή Νοµαρχία" έτου βροντολαλείι" Τήν είσθε, Ξδελφοί µου; τόσον είκολόπιστοι....'Ιδετε καί τό τωρινό πα- ;ραδείγµατα όπου & πολυποίκιλος στροφή 13€ γαλλικης…στόσςως µες παραστΕνει. '0 δυνάσςης των μ! ταξίµατα µεγάλα καί μέ τοιαστα µ€σα &πόκτησεν όσα κατά τό παρόν ε,.τ-ζ66 'Η ζωγραφιά τοπ τσεπ€λοβου γίνεται 20 μΕ 30 χρόνια µετά τό θάνατο 106 Ναπολέοντα. Πρίν πεθάνει είχε διαφε6σει τίς Ελπίδες πού καί & γαλλικός λαός καί Ελλοη σκλαβωµΕνοι εί- χαν στηρίξει σ'αδτόν. Γιατί λοιπόν συναντοσµε στό Τσεπέλοβο αδτη τήν καθυστερηµένη εκφρα- ;ση λατρείας πρός τό Ναπολέοντα; , 'ο Κωνσταντίνος Ράδος γεννήθηκε στό ΤσεπΞλοβο στό 1875 καί Εµαθε τό πρδτα γράµµατα εστό περίφημο σχολείο του. ΐΛπό ξκεί ουνΕχισε στό Γιάννινα τίς σπουδ€ς.του, μό στά 1787 &,Εξ: ξναγκόζεται νδ φύγει γιό τό Γαλάτσι τ6ς Ρουμανίας Επειδη ό καποδς-του Βασ. Ρξδος πιάστηκε γκαί σκοτώθηκε &πό τόν 'ιλη ΠασΞ, τοδ όποίου τόν τυρρανική διοίκηση κατίκρινε καί 0010006- σε. Χτό Γαλάτσι συνεχισε τίς ξλληνικΕς σπονδξς του καί παράλληλα μάθαινε ίταλικό καί γαλ- λικ&. 'Λπό !κεί, μετά τό θάνατο τοδ πατίρα.του, πηγαίνει στην ϊίζα της 'Ιταλίας κι Εκεί &νακατεόεται στό λαϊκό Επαναστατικό κίνημα τόν καρμπονόρων. Κατά τό Ραλλορωσικό πόλεµο &- κολουθεί τίς δημοκρατικξς στρατιές τόν Γ&λλυν. Είναι & πρώτος ποθ συνίλαβε την ίδία µυστι- κής !παναστατικης όργόνωσης για την &πελευΘξρωση της 'Ελλ86ας καί τη ρίχνει στό ΣκουφΞ πού "πρώτη σορό στη !!όσχα, στό 1812, κάποιο βράδυ σ'Έναν κύκλο 'Ελληνων, όκούει τόν Κων- [" σταντίνο Ρόδο νδ µιλάει γιό Εθνικόν &γ6να".υ' 'Ο σπόρος γιό τή Φιλική 'Εταιρεία είχε πέσει. Αραστήριο μέλος της καί ό Ρόδος. Μετά την κήρυξη της 'Επανάοτασης &ναλαμβόνει συµφιλιωτι- ! Ες πρωτοβουλίες μεταξύ τδν όπλαρΧηνδν καί διορίζεται ΐπαρχος στην "Άνδρο καί την Τρίπολη. ετό την δπελευθ€ρωση γίνεται προσωρινός Διοικητής Ναυπλίας καί δύο φορές ώηφίζεται πληρες- ι ' … » Υ v | & & ο Z -‘ : γ .? : ο . ." ΄ι ! … : .νΡ' .. ι ! . ι 4* | - ' Ώ ι Ρ . | . . :: Ο'! ν ζ.»! . »; . . ; δ .. ο. ' Ψ J ι… . » " ] Ψό΄ …! 5 3 . πι ια .Ι ; .I s . " 6 "Ο ο & J -ψ . χ &. Ο .. . : : ο '- 'Ο ", ξ … ι » I- , Ψ & | 3 . : - ο . , ,! - . Δι. ι ο: . ., ς ι . ο ι . α ! v ‘r J 1 ;! …,» ! χ . | Q \ J ( ] |» , . Ώ . 3΄ .… ι ι l‘ … 26 .! Άι .ιος στή Συνέλευση τού "Άργους. nag λοιπόν Ξνας δημοκράτης σάν τό Ράδο ζωγραφίζει στό σπίτι του τή µορφή ξνός όπο- Ώ ' . τη τύν δημοκρατικδν ίδεδν; Δυστυχός ή γενική ξκτροπή τού 'Λγύνα άπό τή λαϊκή δηµο- τική του κοίτη καί οί Εξελίξεις τού.νξου ξλληνικού Κράτους παρασύρουν καί τό Ρόδο, γίνεται άντισυνταγµατικός καί μετά τό Θάνατο τού Καποδίστρια άναγκάζεται νά παραι- τ ο ,; & …ι γιατί "οί νίοι κυβερνήτες ήταν συνταγµατικών άρχδν"."8΄Ηί τ!τοια ίδεολογική Eat- Εν , _ ; ήταν φυσικό νά µήν &πογοητευθεΐ άπό τό Ναπολξοντα, τόν άνθρωπο πού θαύµαζε στά νιά- Ο". ν . , ο… . … …Ψό έργο είναι άπό τά ώραιότερα δείγµατα τής λαϊκής ζωγραφικής τού 19ου αίύνα. Στίς .? Ώ " . . ληλες όµόκεντρες ήµικυκλικίς ζωνες που.περιβάλλουν τό θεµα Εναλλάσσονται, σε διάφο- 'ι ' …" ' ' . , … . τόνους' το ώχροκοκκινο καί το γαλαζοπράσινο. Μέσα ο! ούδ!τερο γκριζοπράσινο φόντο : . | , | . " " . ! =άλλουν εντονα οί µορφές τού Βαπολ€οντα καί της 'Ιωσηφίνας, στίς όποίςς πυριαρχεζ & & σπρο τού φορέµατος εκείνης καί τού παντελονιού Εκείνον. Οί φιγούρες είναι σχετικά πές, πιάνουν τό µισό περίπου τού όσους τύς ζωγραφιάς καί τό όγδοο τού πλάτους τηςι 'Ξχουµε ξδδ τήν Εξαρση, μέ τό µεγεθος, τον κύριων προσώπων τής σύνδεσης. Οί λαϊκοί εωγράφοι, όταν τό Ξργο τους δεν Εχει άλλα στοιχεία ή πρόσωπα γιά νά φανεί ή διαφορά 'ξκας άκό τούς ήρωες, τότε τούς ξξαίρουν σχεδιάζοντάς τους µεγάλους σχετικά µξ τίς .τάσεις τού Έργου, Ετσι πού τά πόδια νά άκουμπούν στήν κάτω πλαισίωση καί τό κεφάλι λησιξζει τήν !πάνω. Κάποιαν άμΌΧανία.προκάλεσε ή Ξνταξη τού, άσφαλδς παραλληλόγραμ- &, >" : ! χαρακτικού πρότυπου στό ήµικυκλικό σχήµα τού δπανω µίσους της άΦίδας στό σπίτι τού -….,Προσο€τει δεξιά καί άριστερά δύο άσαφή καί μονόρωαα άρχιτεκτονικά µέλη, Ετσι πού 4…ύριο θεμα παραρίνει σχεδόν τετράγωνο. 'Η ξκτΕλεση είναι ξπιµελημ!νη καί µε άξιόλογη ΄μτική εύαισδησία. 'Ο λόγος τού κεφαλιού τού Πα ολΕοντα πρός τό κορµί δέν ξεπερνάει 1 πρός 5. ΄ 'ο 'ΛΘανάσιος Παγώνης, στά 1870 περίπου, διακοσµεί τό πατρικό του σπίτι στή Δράκια. δωμάτιο όποδοχής, τόν "καλόν όντά", ζωγραφίζει διάφορα µπαρόκ διακοσμητικά , τίς ωπογρ1φίες τού Ρήγα καί τού 'Υψηλάντη καί µερικά τοπία τού Θεσσαλικού κάμπου. Ψό ο…καταστράφηκε άπό τούς σεισμούς τού 1955, όταν πιά τό σπίτι ήταν ίδιοκτησία Σαραβά- . εκτός άπό µερικά τµήµατα πού διασώθηκαν καί βρίσκονται στή συλλογή Μακρή στό Βόλο. :Ξς άπασχολήσουν 865 τά τοπία τού θεσσαλικού κάµπου. Τόν ήξερε καλά ό ζωγράφος τόν το αύτό γιατί κάθε καλοκαίρι τριγύριζε στά καμποχώρια καί πουλούσε φορητίε είκόνες …τίς Ετοίμαζε τό χειμώνα. Πήγαινε µετά τόν άλωνισμό, τότε πού οί χωρικοί είχαν χρή- I, 'Ώϊως Εγραφα παλιότερα παρουσιάζοντας τήν τοιχογραφία αύτή, "ό ΄λθανάσιος Παγώνης ,…µ€ κοφτερό μάτι τό καμπίσιο τοπίο. Τά χαμηλά σπίτια τόν κολίγων µισοσκςπάζονται &- …ούς µαλκ€ύς κυματισµούς τού !δάφους. 'Η ταπεινότητά τους τονίζεται καί κ! τήν άντί- Ή…πρός τά φηλά δέντρα καί τόν πύργο τού τσιολικΞ, πού ύαώνεται άλαζονικός στήν άκρη ;…χωριού". 'Ο ζωγράφος μας Έκανε καί τίς τοιχογραφίες στό µοναστήρι της Φανερωµένης ς…χωριό Καλλιφόνι στόν κάµπο της Καρδίτσας. Οί τοιχογραφίες αύτ€ς Εχουν σχεδόν κατα- - -.' …κι- - - . ισπ.". Δ-|-,.Μ' -'ν…'.Π1ψτ*|-,-"Ψ"ιπ'γ΄ι'-ψ"…µ'"-ρ ε…! 27 -φεί άπό νεότερες οίκοδοµικές έργασίες στό καθολικό τού µοναστηριού. Είναι φυσι έζησε κάµποσον καιρό έκεί καί νά συνέλαβε τό ύφος τού τοπίου ώστε νά µπορεί νά 1 ώσει. 'Ο Κωνστ. Παπαδημητρίου, µιλόντας γιά τόν παλιό Δήµο Καλλιφωνίου γράφει επ τό 1881 µόνον ή κατοικία τού µπέη /τό Κονάκι/, διεκρίνετο άπό µακράν ώς λαμπρό )'όµηµα μετά τύν έντός τού περιβόλου άποθηκύν".69 Οί μακρινές άλλά συγκεκρξμµένες "πολιτείες τού θρύλου" στά άρχοντικά τύν βορειο- δίτικων άρχοντικύνΐίΞΞλΞίό;ΐξύξϊνές πολιτείες καί τά γνώριμα τοπία τού 19ου στό ιο, οί φανταστικές διακοσµητικές µικροτοπιογραφίες των σπιτιύν τού Ζαγοριού, έχφρά- τό πολιτιστικό κλίμα κάθε τόπου καί έποχής. 'Ο "Αθανάσιος Παγώνης ζωγραφίζει τό το- 0616 γύρω στά 1870, όταν ή νέα πόλη τού Βόλου μέ τή ζωηρή έμπορική καί βιοτεχνική κίνηση δίνει τόν τόνο τής ζωής σέ όλη τήν περιοχή. 'Η λαϊκή τέχνη τού Πηλίου είχε ίσει τή θαυμαστή άνθισή της µέ Eva πνεύµα αίσιόδοξης στροφής πρός τό οίκείο καί τό …μερινό. Τό συγκεκριµµένο, τό άπτό, τό άπευθείας γνόριµο άντικαθοστά τό µακρινό, τό ΄ δεύτερο χέρι. Στά πρωτοπόρα σχολεία τού Πηλίου έδύ καί δεκαετίες έχουν έδραιωθεί πρατήρηση καί τό πείραμα. 'Ο 'Αθ. Παγώνης παρατηρεί καί καταγράφει, όχι βέβαια µέ φυχρή ματιά τού έπιστήµονα, περιγράφει χωρίς πρόθεση μετάδοσης γνώσεων. Τό έργο του έχει µόνον άλήθεια, έχει ζωντάνια, κέφι, µέθεξη. Δέν καταγίνεται σέ λεπτομερειακές γραφές. Τά σπίτια του άποδίδονται περιληπτικά, τά ζύα του είναι µονόχρωµες σκια- ίες, τά δέντρα κρατούν µόνο τά καίρια χαρακτηριστικά τους. Βλέπει τό θεσσαλικό το- µέ κάποια είρωνική διάθεση, αγαθή όµως καί καλωσυνάτη. Μ'ύλο πού πολλά άπό τά έκ- .τικά του µέσα τά κληρονοµεί άπό τόν πατέρα του, πού ύπήρξε καί & δάσκαλός του στή ραφική, δηµιουργεί ένα άνανεωµένο ύφος. "Από τά τοπιογραφικά έργα τού πατέρα του, ς άρχές τού 19ου αίώνα, "ως τίς δικές του τοιχογραφίες µεσολαβούν άρκετές δεκαετί- "ο,τι στίς πρύτες δεκαετίες τού αίόνα άρχισε νά σχηµατίζεται, στίς τελευταίες εί- πιά µορφοποιημένο καί σταθερό. Στούς Χιονιάδες, μέσα στό ρηµαγµένο έργαστήριο τών Μαρινάδων βρέθηκε πρόσφατα, &- εσα σέ πολλά άλλα στοιχεία, καί ένα σχέδιο σέ χαρτί, διαστάσεων 33 Χ 44 έκατ. µέ παράσταση τής γέννησης τής Θεοτόκου. Κάτω άπό άπανωτά στρώµατα µολυβοκόντυλου ύπάρ- λεπτόγραμµη χαλκογραφηµένη σχεδίαση, άπόδειξη πώς ή σύνθεση άντιγράφονταν µηχανικά ς ίδιες διαστάσεις γιά φορητές είκ6νες. Τό σχέδιο δέν έχει φωτοσκιάσεις, φωτοστέφα= καί λεπτομέρειες σέ φορέματα καί σκεύη. 'Η τεχνική τής έποχής νά γεµίζονται µέ &- όχρωµη µπογιά πρύτα οί μεγάλες σχετικά έπιφάνειες καί ύστερα νά ζωγραφίζονται οί τομέρειες καί τά "φύτα", καθιστούσε Εκρηστη, άν όχι άρνητική, τήν άρχική σχεδίαση τομερειύν καί φωτοσκιάσεων. Τό χρυσό τού φωτοστέφανου έµπαινε στήν τελευταία φάση , Εργασίας μέ φύλλο καθαρού χρυσού καί τό κυκλικό του περίγραµµα σχηµατίζονταν µέ αίχρηρό διαβήτη, τό "κομπάσο". Μέ βάση τό σχέδιο αύτό έγινε ή φορητή είκόνα "Γεν- *ιον τής Θεοτόκου" πού βρίσκεται στό παρεκκλήσιο τού 'Αγίου Παντελεήμονα στή Βούρ- ανη, στίς ίδιες άκριβύς διαστάσεις καί μέ τήν έπιγραφή "1822 Χιονιάδες". Είναι σχε- ll ΛΨΛι-ι,Γ-'11πΓι|ιπι -ι ιιι ι -ιιΛΡ Ρ. ιιιιιΠιι 28 σίγουρο πώς τό σχέδιο χρησιμοποιήθηκε όχι µόνον άπό μιά γενιά ζωγράφων. '0 χειρο .ς Χαρακτήρας τής χιονιαδίτικης ζωγραφικύς έπιτρέπει τη µηχανική &ντιγραφή τού ίδι …τ0ς άπό πολλούς ζωγράφους. Δ€ µπορέσαµε νά βρούµε άλλο άντίγραφο γιά νά φανεί ή πγ ική συµβολή τού κάθε εκτελεστή στήν ποιότητα τού χρώµατος, στή σχεδίαση τών λεπτοµε , στή φωτοσκίαση καί στήν άπόδοση τού βάθους …τό σχέδιο προδίδει τρισδιάστατη άντί . "Αλλωστε καί ή σύνθεση χωρίζεται σέ τρία έπίπεδα βάθους αντίστοιχα µέ τρείς, i06- ες σχεδόν, ξπάλληλες ζώνες τΞς έπιφάνειας.Πρώτο πλΞνο…κάτω ζώνη: ή σκηνή τού λουτρού µικρής Μαρίας. Δεύτερο πλάνο-µεσαία ζώνη: ή αγία "Αννα µισοξαπλωµένη, δίπλα της 6 κείµ, τό τραπέζι καί δύο κοπέλλες. Τρίτο πλάνοοέπάνω ζώνη: ή µισανοιγμένη πολυτελής ή καί τα κτίρια. 'Ο Διονύσιος έκ ΦουρνΞ περιγράφει Ξτσι τή σύνθεση "Σπίτια καί ή &- "Αννα κειµένη έπί κλίνης μέσα είς παπλώματα, ακουµβίζουσα είς προσκεφάλαιον' καί δύο ΄τζια όπισθεν βαστάζουσιν αύτήν, καί Ξυπροσθέν της άλλο κορίτζι ριπίζον αύτήν µετά δίου΄ καί άλλα πάλιν κορίτζια έβγαίνουν άπό πύλας βαστάζοντα σαγητό, καί ύλλα πάλιν ότωθεν αύτύς καθήμενα πλύνουσι τό παιδίον είς λεκάνην' καί ύλλον πάλιν κουνεί τό ίδιον έν ώ εστί τό παιδίον". Τό σχέδιο δέ συµφωνεί µέ τήν περιγραφή, κι ές Έχουν οί νάδες στό έργαστήρι τους τήν "'Βρµηνεία" τού Διονύσιου, ήντιγραµµένη΄μέ τό χέρι ξ- &πό αύτούς. Στην περιγραφή δέν αναφέρεται ή παρουσία τού 'Ιωακείμ, ένώ στό σχέδιο 'χει. 'Αντίθετα, άπό τό σχέδιο λείπουν τά δύο κορίτσια πού κρατούν τήν "Αννα, καθώς έκείνο µέ 16 "ριπίδιον". Τέλος, & Διονύσιος µιλάει μόνο γιά σπίτια ένώ στό σχέδιο χει καί κωνική σκηνή. Ε Π Α O Γ Ο Σ " Γιά νά μπορέσουµε νά σχηµατίσουµε γενική είκόνα τύς έλληνικύς λαϊκής ζωγραφικής ι άπαραίτητο νά προηγηθούν Ξρευνες σέ όλα τά κέντρα της καί νά δηµοσιευθούν οί σχε- ς μελέτες, πού κι αύτές αργότερα µπορεί νά αναθεωρηθούν μέ βάση τή γενική είκόνα ή ιγενέστερες µονογραφίες. 'Εκείνο πού δέν πρέπει νά φοβόμαστε είναι & απόριψη & µερι- ίναθεώρηση, όπό µας τούς ίδιους € από Ξλλους, παλιότερων απόψεών µας. Στήν "Ελλάδα, ., Ψάχνουμς 01E τυφλά καί άβοήθητοι, τά ξεστρατίσµατα είναι πιθανότερα άπό άλλες χώ- ……µέ συγκροτηµένη πολιτιστική ζωή. Τώρα πού τελείωσε ή μικρή αύτή έργασία βλέπω πώς ερικές λεπτομέρειες ύπάρχει διαφορά µέ προηγούµενες θέσεις µου. Τό µόνο πού ζητώ ι τόν άναγνώστη είναι νά µού εύχηθεί ν'άξιωθώ νά &ναθεωρήσω καί τή σηµερινή έργασία. Η Α Ρ Ά Η Ο Π Π E Σ ικτωρία Ηικήτα-Σκαρτάδου, 'Ο γλύπτης Μίλιος στόν τόπο του.'Ανάτυπο άπό τό περιοδι- . "'Αρµολόι", "Οκτώβριος-Δεκέµβριος 1977 Ιϊτσος 'Α. Μακρύςν ΞΞέΞξλος."Βκδοση " "Ελληνες ζωγράφοι", έκδ. οίκου ΝΕΛΙΓ"Α, 'Αθή- να 1974, σελ. 440 Γεώργιος Παίσιος, ίερεύς, 'Αγιογραφία καί αγιογράφοι τών ξιονιάδων.'Ιωάννινα 1962 |," Ι "ΓΙ,Ι-Ι΄ΠΓΙ'ΙΙΙΙ -ι|ιιιι--ΙΠ- Ι-ΙΙΙΙ'ΙΠ" .πιτελικ6ν Γραφεΐον 'Υπουργείου των Στρατιωτικδν, 'οδΟιπορικά 'Ηπείρου καί Θεσσα ….'ΑΘήνσ, 1880, σελ. το; κογενειάρχες υποκείμενοι σε φορολογία κατά τό τελευταίο τέταρτο του 19ου αίόνα: μήτριος Ησνδρίδης, Γιώργαινα Μανδρίδη, Ζήσης Τολη, Νικόλαινα Τζουβάπα, Δημήτρης Ρ, .-ος, 'Οδυσσεύς Τζουβάπας, Θεόδωρος Σίμου, Ν. Παπαϊωάννου, "Αναστάσιος K. Ζωγράφος, εώΜ…ς Φίλος, ϊ>…6λαος Φίλος, Λάµπρος Φίλος, Ζήσης I. Μάτσα, 'Ιω6.υνης Η. Μάτσας, Ιωάννης Η. Ματσος, πιπ6λαος Δ. Ρούρης, Λημήτριος Ροδρης, Ήικδλαος Γ. "έτος, 'Ιωάν- ης Γ. Εσόρης, 'Αδάµος Δ. Έο6ρης, Δημητρης Α. Ήο6ρης, Γεώργιος Α. Ρούρης, Θανάσης K. οδλας, 'ΑγγελΞς Ι. Φίλης, Δημήτριος δίλης, !!ιχαήλ Ζωγράφος, ΘωµΞς Ήτούλας, Δημήτρης σχαλης, 'Αποστολος Ντούλας, Γεώργης Πασχάλης, Νικόλαινα Πασχάλη, Νικόλαος Δ. Διά- «ης, Γεώργης ΤζΞφος, 'Αποστολος Τζξφσς, Νικ5λας ΤζΞφος, Κώστας Θανάση, Γεώργης Η. του, Δημήτρης Η. Χρήστου, Γρηγόριος !!. Χρήστου, Νικόλας Η. Χρήστου, Δηµήτρης Άστον, '4ναστάσιος Δ. Χρήστου, 'Αποστολος π. Ζωγράφος, Υιλτιάδης Κ. Ζωγράφος, Δηµ€… ης Τόλη, '4ριστοτξλης Τόλη, 'Αποστολος Θεοδοσίου, Κώστας Παπακώστας, Χριστόδουλος νακώστας, Διονύσιος ΕξαγΞλου, Γεώργιος Βλάχος, Δηµ€τρης Σαπούλης, Κώστας Θεολ6γης, ι6τριος Η. Παϊσίου, Νικόλας N. Παπακώστας, 'Ιωάννης Παϊσίου, Κώστας Κυρζίδης, Χρι- έδουλος Κυρζίδης, Μήτσαινο Καραγιάννη, Κώσταινα ΚαραγιΞννη, Χριστόδουλος Τόλη, Σταδ- , Οίκονδυου, 'Αλ€ξιος Λξντζος, Ευάγγελος "Ξωάννου, 'ΛρσΞνιος Χριστοδούλου, Ρεύργιος . Δεντζος, Όε6ργιος Θανάση, Κώστας Τόλη, Δημήτρης Π. πόνος, Τόλης Καραγιάννης, Λη- ,ριος 'Εξ&ρχου, 'ϊωΞννης Ρ. Σπουρτης, Χαράλαµπος Ρ. Σποδρτης, Γεώργιος "Α. Δηµητρι- …ς, Δέσπω Χρήστου, πένθος πόνος, Ευθύμιος "Αργύρη, Γεωργιος Κώτας, Ξενοφών Διδασκά- υ, Θεολόγος 'Αργύρη. Κώστας Έσδλας, Τόλης Ψζέφος, Χρηστος Ρ. Κορµάζος,τ|ςΡμώ τιξ>.; µε Θεσπρωτοδ … 'ΑΘανασίου Ψαλίδα, Γεωγραφία 'Αλβανίας καί 'Επείρου."Έκδοση ΄Ετσι- ας 'Ηπειρωτικδν ΗελετΞν, 'Ιωάννινα 1964, χάρτης έκτ6ς κειµένου. …υ παραπάνω, σελ. 9 pi Θεοπρωτοσ, σελ. ??α καί 22β χειρογράφου του. … Τουρξτσογλου, Γραπτή Λµαζών ξπ "υµφαίου.΄Αρχακλογικά 'Ανάλεπτα ΄Αθηνδν, 1968/3/, ντοπίζεται το πρότυπο -'Αµαζδνα ΖΑΤΤΉΙ- τοιχογραφίας στο αρχοντικό "ιχαήλ Ν. …. -υ ρλη.- Ήικ. Φίστα,Τ6 τέλος ένος βιβλίου.Θεσσαλονίπη 1971, οπου επαναλαµβάνονται οί "τηρήσεις του 'Ι. ΤουρΞτοογλου, χωρίς αναφορά της πηγης, καί προστίθενται περισσό- -ες πληροφορίες γιέ τή ζωγραφική των αρχοντικων τού Νυµφαίου. - Ευδοκίας "Ιωάννου, Παπαγιάννης, & κλεισοΞριωτης ζωγράφος τοΞ Νυµφαίου. Περ. "Μακεδονική Ζωή", Μάϊος ΄8, τεξΧΟζ 132, σελ. 45 . οιοδιπδ " '1ρµολδι" ΛεκΞµβριος 1976, σελ. 28-30 ριοδικ6 " 'Αρµολ6ι" Δεκέµβριος 1976, σελ. 9. 'Αποστ6λου Βακαλοπούλου, 'Ιστορία του Νέου 'Ελληνισµοσ. Β΄Τουρκοκρατία 1453-1669. αλονίκη 1964, σελ. 311 γίου Παϊσίου, ίερΞως, τα σχολεία των Χιονιάδων επί Τουρκοκρατίας. ΧΆΙΙΙΙΠΣζΨµΜΏγ ΙΙΠτΠΓΙ΄ΓΙΙΠΓΙ "ΙΙΙ -ι΄ιιι--ΠΙ- Ι-ΙΙΙΙΙΠΙ| 30 Ιωάννινα 1966, σελ. 7 -. ΄Ιωάννου Λαµπρίδου, Περί τόν εν 'Ηπείρω 'Αγαθοεργηµάτων.1880, σελ. 191 …. 'Ανήκει στον κ. 'Αντώνιο Γεράση, Γοργοπ6ταµο, παλιά Φούρνοβο. -. Ευριπίδου Σούρλα, 'Η 'Αγιογραφική Σχολή τδν Χιουιάδων, 'Ξπαρχίαε Κονίτσης.Περιοδι- κό "'Ηπειρωτική 'Ηστία", 'Οκτώβριος 1954, τεδχος 30, σελ. 929-933 .. | " . …. … '. Γεωργίου Παισίου, ίερέως, 'Αγιογραφία καί Αγιογράφοι των λιονιάδων, 'ιω&ννινα, 1962, σελ. 8 !. όπου παραπάνω, σελ. 20 , '. Ηαγνητοφωνημξνη συνέντευξη µέ τον τελευταίο χιονιαδίτη ζωγράφο Θωμά Χρήστου, Α5… γουστος 1978. 'Αρχείο Κ.Α.Μακρή, Βόλος '. Ευριπίδου Σούρλα, οπου παραπάνω, σελ. 931 1. Παράδειγµα & πατέρας τοσ δάσκαλου Στέφανου Ζωγράφου. ΓεννήΘηκε στίς 13 Φεβρουαρίου 1876, παντρεύθηκε στίς 26 "Ιουλίου 1898, στίς 5 'Ιουνίου 1901 άποχτάει τήν πρώτη του κόρη 'Αγλαία, στίς 23 Δεκεµβρίου 1903 τή Μογδαλινή, στίς 14 Αύγουστου 1005 τήν 'Αρετή, στίς 30 Νοεµβρίου 1906 τό Στέφανο, τήν 1 Δεκεµβρίου 1910 τήν "Όλγα. . Χριστ. ΠερραιβοΠ, :ΞΞΞΣΞΞ:Πρ6λογος Πίκου ΒΞη, 'Επιµέλεια-σχ6λια Η.Ή.Παπαϊωάννου. 'Αθήνα 1956, σελ. 83 , . +. Κίτσου Α. Μακρή, 'Η λαϊκή τέχνη τοδ Πηλίου. 'ΑΘήνα 1976, σελ. 209 4. Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη μέ τον τελευταίο χιονιαδίτη ζωγράφο Θωμά Χρήστου, 18- γουστος 1978. 'Αρχείο Κ.Α.Μακρή, Βόλος . Κίτσου 'Α. Μακρή, Οί "φυλές" τΞν Χιονιάδων καί ή ήπειρώτικη χειροτεχνική ζωγραφι- κή.'Εφηµ. T0 ΒΗΜΑ ,15 Μαίου 1977. 'Αναδημοσίευση στο περ. "΄Αρµολ6ι", άριΘ. 4-5. Αυγουστος - Σεπτέµβριος 1977 '-. Φρειδ. "Ένγκελς, 'Η καταγωγή τής οίκογένειας, τής ατομικής ίδιοκτησίας καί το!! Κράτους.'Αθήνα 1966, σελ. 100, 103, κ. a. "?. Κίτσου 'Α. Μακρή, Γλυκειά ζωή στή Γκοντοβάσδα, 'Εφηµ. TC ΒΗΜΑ, 28 ,Ιουνίου 1979 . Δημ. Μακρή, 'ΗπειρΞτες &γιογράφοι. Περ. "Μακεδονική Ζωή", τεδχος 93, 1974, σελ. 52 .. Δημ. Μακρή, Δύο Θαυµάσια εκκλησιαστικά μνημεία τής Κλεισούρας. Περ. "παχε&ονιπή Ζωή", τε6χος 138, Ποξμβριος 1977, σελ. 34 . Δηµ. Κ. 'λγραφιώτη, ‘0 χιονιαδίτης άγιογράφος Ειχαήλ Ζήκος καί ή συντροφιά του στό Μεταξοχώρι 'Αγιάς.Περ. "'Βπειρωτική "Εστία" τεδχος 303…304, 'Ιούλιος=Λδγουστσς 1977, σελ. 507 - 521 .1. Κατάλογος χιονιαδιτΠν ζωγράφων με µία ενδεικτική χρονολογία. Κώνστας Θεοδόσι,1Τ47 - Κωνσταντίνος,1760 - Κωνσταντίνος Ήιχαήλ,1764 … 'Ιωάννης 'Α- θανασίου,1793 - 'Αναστάσιος 'Αναγνώστη,1793 - Παγώνης Κωσταντή,1801- Ήιχαήλ Κων- σταντίνου, 1802 - Μιχαήλ 'Ιωάννου,1805 - Γεώργιος Μιχαήλ,1812 … Γεώργιος,1813 - Ζήκος, 1822 - Γεώργιος Ζήκου,1828 - Γιώργις δάσκαλος Μιχαήλ,1824 - Ζήκος Ζωγράφος, -Ζξχος Γεωργίου,1828 - 'Ιωάννης Πασχάλης - Νικόλαος Πασχάλης, 1838 - Ματθαίος Γε- |' " Tn τ'ι1ι-ιι πΓ1"|ιιι -- επι . "-..Πι- ". nun-unnu- 31 Γεωργίου,1838 - Χριστόδουλος Γ. Δ. ,1846 - Κωνσταντίνος Γεωργίου, 1846 - 'Ιωάννης κου, 1857 ~ πικολαος Γεωργίου, 1847 - Ξ;;;ξλΞέη=ου, 1852 - Γεώργιος Κ.,1857 - Μιλτιξ 6ης Δ.Ε.,1857 - Αναστάσιος Κ. Παπακώστας,1856 - Νικόλαος Γ. Πασχάλης,1861 - Λιάτι 1863 - Μιχαήλ Κωνστ.Ζωγράφος,1867 - Μιχαήλ Καραγιαννίδης,1869 - 'Δναστάσιος Μιχ. Ζ. γράφος,1863 … 'Αποστολος 11ατθ. Ζωγρξφος,1872 - 'ΑΘανάσιος Κωνστ. Ζωγράφος,187Ο - Κω σταντίνος Κωνστ. Ζωγράφος - Δημήτριος "ικ. Πασχάλης,1877 - Ματθαίος Γεωργίου,1878 - 'Αναστισιος Κ. Ζωγράφος,1878 - "Αδάµ Βούρης, 1885 … Ζήσης Δηµ. Βούρης,1885 - 'Αναστά- οιος !!. Ζωγράφος,1872 - Παντελής Π. Ζωγράφος,1872 - Στέφανος Η. Ζωγράφος,1871 … ’A- στάσιος Κωνσταντίνου,1882 - Χριστόδουλος 'Αναστ. %ωγράφος,1885 -'Αθανάσιος Παγώνης, 1885 - ΠαΌλος ’I. Γιοδατάπουλος - Σωκράτης Η. &Δγράφος,1875 - 'Αλξξιος Ν.Κ.,1878 - Κωνσταντίνος ΄Ααοστ. Ζωγράφος,1892 … Νικόλαος 'Ι. Παπακώστας,1906 - Πολύκαρπος 'Αν. Ζωγράφος,1895€ξ Θωµάς 'Αν. Ζωγράφος,1923 - 'Ιωάννης,1925 - Σωκράτης Χιονιαδίτης,1926 -"ε&ργιος Η. "Έξαρχος,1932 - Θωµάς Εδαγγ. Χρήστου,1966, 'Αθανάσιος Διάτσης,1966. ϊερικΞς φορές στον κατάλογο εµφανίζεται το ίδιο 6νοµα δυό φορές καί σε κοντινές χρο- νολογίες. Στίς περιπτώσεις αύτές τό ονοµα µπήκε γιά δεύτερη φορά μόνον στον ήταν σί- γουρο πάς πρόκειται γιά δυο συνονόματους ζωγράφους. Π.χ. & Κώνστας,1747 καί & Κων- σταντίνος,1760 δέν είναι το ίδιο πρόσωπο, οπως υποθέτει & Γεώργιος Παϊσιος, γιατί τά Εργα τους Ξχουν σηµαντικές τεχνοτροπικξς διαφορές. 'Βπίσης & Γεώργιος,1813 δεν είναι & ίδιος µε το Γεώργιο Εήκου,1824 γιατί στο µοναστήρι τδν Γενεσίων τής Θεοτόκου δια- 'µάζουμε τήν επιγραφή "διά χειρός ζωγράφων Γεωργίου καί Γεωργίου ξκ Χιονιάδων τής έ- παρχίας τοπ 'λγίου Βελλάς εν Ξτει σωτηρίω 1813" καί σέ φορητή είκ6να το6 ίδιου µονα- στηριοΕ=" Δξησις τον δούλον του Θεοδ Μιχαήλ ίστοριογράφου. 'Ιστορήθη δέ διά χειρός Γεωργίου καί Γεωργίου τδν αύτοδ Ηα8ητάδων εκ Χιονιάδων". 'Ο Παδλος Γιοδατόπουλος κα- τάγεται άπό τό γειτονικό χωριό ΄Ασηµοχώρι, άλλά υπήρξε µαθητής χιονιαδίτικου εργαστή- ριου. Γεωργίου !!€γα, Σιάτιστα." Αθήνα 1963, σελ. 11 Γεωργίου Μέγα, όπου παραπάνω, σελ. 10 Βικ. Κ. "ουτσ6πουλου, Καστοριά, Τά 'Αρχοντικά.'ΑΘήνα 1962, χωρίς σελιδαρίΘμηση.οδλ- ασ 20β Κίτσου "Α. Μακρή, Δύο λαϊκοί ζωγράφοι..Β5λος 1952 -, σελ. 19 καί υποσηυεί.ωση 28 Χαρ. Χαρίτου, 'Η µονή ΄Αγίου Νικολάου Πάου 'ΑργΞλαστήε. Βόλος 1972,σελ. 61-62 Γεωργίου Παϊσίου ίερ€ως, "Αγιογραφία καί 'Αγιογράφοι των Χιονιάδων. ΄Ιωάννινα 1962, σελ. 105 'Αγγελικής Χατζηµιχάλη, Λαϊκή 'Αρχιτεκτονική καί Τέχνη.Περίληψη οµιλίας στον "Κυ- ιλο Τεχνικών" τήν 29-5-42, δημοσιευµένη στό Δελτίο του Κύκλου αήτοδ άριΘ. 28 'Αγήοορώ- ίτσονριάδη,αΈδησπί6λοςου Σβάρτς στ 'Αμπελάκια. 'ΑΘήνα 1928, σελ. 17 Αρχείο Κίτσου Α. Μακρή, Βόλος II Λ1"λΨΙ|Ι-!ΙΛΨ'ΤΠΙ| -ιιιιι-ι-Λ'- ΡΠΙΙ|Ι|Λ.| …. ΧΧ 32 fl L Άρχε ο Κίτσου '4. ΝακρΞ, Βόλος . Γιάννη Μαυρομάτη, τό ξεκίνηµα των µαστόρων της Πυρσόγιαννης ΆονΕτσης.Περιοδικ6 "' πειρωτική 'Κστία", Μαϊος…'Ιούνιος 1978, σελ.341 3. Γράμµα τοδ απογόνου τους Βασιλείου Κ. Χρήστου, γιατροδ, 1? 'Ξανουαρίου 1978. 'Δργει Κίτσου "Α. 'ακρ5 . Χάρτινος δερµατόδετος κώδικας σέ μέτρια κατάσταση, διαστάσεων 19,5 I 14 εκατ. Τελίδε 356 καί τρείς μέ μεταγενέστερα συµπληρώματα. ‘0 αριθμός των σελίδων µονος γιατί & σε- λίδα 351 είναι δυο φορές. "'Εγράφη διά χειρος Χριστοδούλου Γ.Δ. 18Δ6 απριλίου 25". "Έχει μικρές διαφορές μέ τό δηµοσιευµένο τις τον Ηαπαδ6κουλο…ΚεραρΞα κείµενο. Π ν ο,. ο , "Πίνεξ της παρούσης βίβλου" γίνεται ατ6 Χριστόδουλο "Πιναξ ακριβής της βίβλσυ". Παρα- , & , η…. α , , | ._ ,… … : " |]? , ι Ο .. . λειπει την .φιεςωεη 1η τεστοκςκαι αειπαρΘινω Lap α . …πισης παραλειπει το Πασι τοίς των ζωγράφων παισί Προγυµνασία καί Παιδαγωγία". 'Απλοποιεί καί τή γλωσσα. Γράφει κ ο ν τ & άντί π λ η ο ί ο ν, Ξ ξ ω αντί ? Γ ω & ε 9, δ ε ί ν ν 0 n ν &νςζ & ε ι- , [Κ , ι ' : , . : , κ ν υ ο υ ν, β ο 8 ι α αντι β 0 α ς, κ & µ ε αντι ποι η ο ο ν, φ α λ α κ ρ ό ς αντί ' . φ α ρ α κ λ ό ς κ.λ.π. Στην περιγραφή του Αγίου Βασιλείου παραλειπει τ6ν, &σφαλδς ακατανόητο σ'αδτόν, χαρακτηρισμό "µιξαιπ6λιος". "?χει καί µερικές προσΘΞκες π.χ. δν- ΄ " ο " λα 1 ΄ ο 5 τα" ν ΄…ι ο δν λα π ' καί τολυτελ" woof v " " 'Ο "Α τι φ ρων …μ|ρα φ ρ.µα ι …ραγε Lap ρ… ……μ ρα . … | η … ….μςτα , : ,γιος ΘεαγΞνης έν Θαλασρει ρισΘείς τελειοδται" γράφει " 'Ο αγιος Θεαγένης Ξν βάθει Θαλάσσης ' ριφΘείς τελειοσται". οι " … | ΄,ς Τέχνης, καί αι κύριαι αυτης | » n . Διονυσίου της εκ ΦουρνΞ, :Ερμηνεία τΞς Ζωγραφικ πηγα , εκδιδομΞνη µετά προλόγου νυν τό πρδτον πλΞρης κατά τό πρωτότυπον αυτΞς κείμενσν, στο τοδ 'Α. Παπαδοπούλου-ΚεραμΞως. 'Εν Πετρουπ6λει 1909 Νίνα - Μαρία 'Αθανασογλου, 'Ο ζωγράφος Γικηφ6ρος Λύτρας.'Αδηνα 1936, σελ. 10 Ι.Ν. Λαζάρεφ, 'Αντρέϊ ΡουμπλιΞΞ.ϊδσχα 1960 /ρωοικα/ ΗΙδξΕΣΞΧΧΆΧ1ΈΧΧΆΜ13 Ε.Ν. Δαζ5ρεφ, Θεοφάνης & "Ελληνας.Μ6σχα 1961 /ρωσικά/ Alum-“1".- Δημήτριος Παπαστάρος, 'Η επίδραση της Ναζαρινης σκέψης στη νεοελληνική έκκλησιαστι… . κή ζωγραφική. Αθηνα 1977, σελ. 19 . . Η , Ν . Γεγάλη 'Ξλιηνική 'Έγκυκλοπαίδεια "Πυρσου", λήµµα ΑΘΩΣ, Αθήνα 192? - ι . , . - ή . Γεωργίου Παισιου ίερ€ως, (αγιογραφία καί Αγιογράφοι των λιονιάδων. Ιωάννινα 1962, σε). . 26 , , , ο! -. l I | ,. . Δηµητριου Σ. Σαλαααγκα, ' Ηεοµάρτυς Άγιος Γεωργιος ΙωΞννίνων. Αθήνα 1924. ωτο- γραφία τοδ Ξργου στη σελ. ?, περιγραφή του στη σελ. 160 Κίτσου 'Α. ΠακρΉ, ΟΗΑΈΟΟΠΡΑΡΠΙΞΘ ΠΓΒΟΩΠΞΞ ΔΕΚ PAYS ΕΛΣΚΑΠΙΠΠΈς ΡΈΈΏλΕΨ LE XIX SIECLE. Ανακοίνωση στό Βαλκανικό Συνέδριο της Έάρνας. Θεσσαλονίκη 1976 . Κίτσου 'Α. Μακρή, "Ενα ευρωΈαϊκ6 πρότυπο βορειοελλαδίτικης τοιχογραφίας. '?φηµερίδα ' ΒΗΜΑ, 'ΑΘήνα 25 'Ιουνίου 1978 . 'πιπικπςΧεπκκκκηεΧππκκΧκκκκεκει Κίτσου ' . κακρΞ, 'Η λαϊκή τέχνη του Πηλίου. 'Αθήνα 1976, σελ. 146, 147,270 IIATAFI/F‘IflrTnll -ι an: . ι-ιιΛ- Ι.. ΙΙ ΙΙΙΛΙ| 33 "Ελλαδος, Επιµξλεια Στέλιου Παπαδόπουλου,? 1εοελλ. ,νικη Χε "(. "Έθνικηε Τρ" απεζης τις τεχνία. Κεφάλαιο "Ev λογλυπ κη Κώστα Η. Λαζαρίδη, 'Ο εθνικός ΣΙΧΧΕΧΕζΣΧΣΕΧ3ΧΣΙπξ "αγωνιστής Κωνσταντίνος Ράδος , . , καί οί ξ6νικοι ευεργέτες από τό Τσεπέλοβο. Γιάννινα 1971, σελ. 34 καί AS "| " του Κίτσου gA. Maxpfi. 'Αθήνα 1969, σελ. 62 , , | . , » Κόστα Π. Λαζαρίδη, 'Η οιαΘήκη τοπ Ευγενίου Πλακίδα κα τό Κουκούλι - Ζαγοοιου. Γι νινα 1969, σελ. 1O Δημητρίου Έ. Οίκονοµίδου, Περί ταν πρωτεργατ1ν της ρουμανικΞς λογοτεχνίας.ΐΑθηνα Κώστα !!. Λαζαρίδη, 'Ο Ξθνικός αγωνιστής ..ωνσταντινος Ραό ος καί οί εθνικοί ε6εργξ- τες από το Τσεπέλοβο. Γιάννινα 1971, σελ. 9 , . Πληροφορίες για την πνευµατικη ζωή στα Ζαγόρια1 Κ.Π.Λαζαρίδη, Φδ πνευματικό Ζαγόρι. ΄ . . … | Γιάννινα 1969. 'Βπίσης:"ανΘου Οίκονόμου, "εγξ#ςς. Αθήνα 1977 ΞλΞπε Ε χρωμες όναπαραγωγΞς στό βιβλίο ΑΤΑΥΟΞ ΓΟΞΟ!!Ο?, ΓΙ? 9ΓζνζΡΙΈ ) "ΓΟΙΚ" ΨΠΝΞΤ, Δυτική Γερµανία 1972, σελ. 265, 269. 'Επίσης ΨΌΏΥ Α"? Τ" ΓΓ"ΑΓΙλ, Βουκουρέστι 1955, .- . ".- .... .- ". ι…- .... -ι:- ..…- .. .… .... - . .. I ι . . είκόνα σΞ γυαλί &π6 την Γρανσυλβ ανία, 190ς αιώνας. Πινακας εκτός πειµξνου χωρίς &- ριτ…ο . …ιηση . Κίτσου 'Λ. ΚακρΞ, "Οταν οί "Ε.λληνες περίµεναν τό Μα ολεΟντα &. ελευθερωτ΄. 'Έφημ. το κυρα, 14 'Iovxcou 1963 . ΐτξλιου Λυδάκη, "Η ίστορία τΞξνεοελληνικΞς ζωγραφικΞΞ."Έπδοπη ΚΠΕλισπα", "Αθήνα ,» 1976, σελ. 4.29 . Κίτσου 'λ. Τακρη, 'Εζωγραφίσθη στανικδς. 'Ρφηµ. ΤΟ Τ""Λ 11 "ε …ττ Μι ΡρίΜ υ 1966 . "Ανωνύµου το!! "Ελληνας, Ελλη ικη Νοµαρχία. ?ν 'Ξταλία 1806. Ε΄"Γ ΠπΕοπη 'ΑΘήνα 1948, σελ. 165-166 . Γ. Λααπρινοδ, 'ορφές του Ει …ο ιένα. 'Αθηνα 19Δ5, σελ. 22 … - ο ο . Κώστα Π. Λαζαρίδη, O εθνικό Μ&γωνισ ης Κωνσταντινος Ράδος καί οί εθνικοί εεργΞ- τες αν 55 τό Τσεπελορο. Γιαννινα 1971, σελ. 1? , τ' , _ | | . Κωνστ. Παπαδημητριου, 'Γπαρ ία Καρδίτσης. "Θεσσαλι,κα Χρονι:15", εκνακτη εκδοση. Α- θηνα 1955, σε,. 219 II λΨλΨΙ/Ι-!ΙλΨΤΠΙΙ -ι III - ——Ilf\— Ι.. ΙΙ|Ι|Λ'|

l< \‘rtor. Α. ΜΑΚΡΗ 2' ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ TOY NEOKAAEIKIXMOY ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑ1ΚΠΖΩΓΡΑΦΙΚΗ 1880-1930 ΠΡΟΛΟΓΟΣ- O σηµερινός ελληνικός χώρος, αλλά και οι περιοχές της Βαλκανικής όπου παλιότερα δρούσαν συµπαγείς ελληνικοί πληθυσµοί, έπαψαν από το 18o αιώνα να αποτελούν τμήµατα του ευρωπαϊκού χώρου αποκοµένα οικονομικά, ιδεολογικά και καλλιτεχνικά από τον υπό- λοιπο κορµό της Ευρώπης. Η μετατόπιση του οικονοµικού και πολιτικού ενδιαφέροντος των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων προς τη Μεσόγειο, οι βαθειές αλλαγές στην οικονοµική και πο- λιτιστική δοµή του ελληνικού χώρου, η ανάπτυξη της εµπορευματικής παραγωγής, η επί- δραση των δραστήριων ελληνικών παροικιών, σπάζουν την αποµόνωση. Δηµιουργείται αξι- όλογος εµπορικός στόλος, αναπτύσσεται (Μπακ 'Κ"'µεταποιητική δραστηριότητα και ενερ- γοποιείται o μεταπγαττικός τοµέας. Βέβαια, δεν πρόκειται για αποκλειστικά ελληνικό φαινόµενο.Συµµετέχουν και άλλοι Βαλκάνιοι καθώς και Αρµένιοι, Εβραίοι και Φραγκολε- βαντίνοι. 'Ολα αυτά µέσα στις ανασταλτικές συνθήκες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με το δυσκίνητο σκουριασµένο κρατικό µηχανισμό της και την ανατολίτικη νοοτροπία. Εδώ μας ενδιαφέρει µόνον η ελληνική πλευρά. To δικό μας οµόλογο των νέων ευρωπαϊκών ι- δεών, o Ελληνικός Διαφωτισμός, έγινε αντικείμενο συστηµατικής µελέτης1. Στον τοµέα . των εικαστικών τεχνών έχει διαπιστωθεί η επίδραση του ευρωπαϊκού µπαρόκ-ροκοκό,χωρίς, όμως, να ερευνηθεί το φαινόμενο σε όλη την έκτασή του και να γίνει προσπάθεια ερµη- νείας του. Η πυκνή επικοινωνία µερικών ελληνικών περιοχών µε τη Βιέννη εντοπίζει την προέλευση του "ελληνικού μπαρόκ" αλλά δεν εξηγεί την επιλογή του και τη μεγάλη διά- δοσή του, γιατί κάθε λαός δέχεται εκείνες τις ξένες επιδράσεις που του είναι χρήσιμες για να εκφράσει τις καινούργιες του αντιλήψεις για τη ζωή και την ομορφιά και που τα παλιά εκφραστικά του µέσα δεν το μπορούσαν πιά. Ούτε έχουν διερευνηθεί οι διεργασίες αφοµοίωσης του µπαρόκ στις µεταβυζαντινές καλλιτεχνικές καταβολές. ΄Αλλωστε, το φαι- νόµενο δεν περιορίζεται µόνο στην Ελλάδα. Παραλλαγές του λεγόµενου "τουρκοµπαρόκ" εν- τοπίζονται σ'ολόΞ)ηρο το χώρο της Βαλκανικής, και ιδιαίτερα της νότιας. Εκτεταµένες έρευνες του υποφαινόμενου στην Αλβανία, τη Γιουγκοσλαβία, τη Ήουλγαρία και την Ευρω- παϊκή Τουρκία απέδωσαν εκατοντάδες στοιχείων που ίσως αξιολογηθούν, πέρα από µερικές πρόχειρες νύξεις σε ομιλίες και περιστασιακές αναφορές σε δημοσιευµένα κείμενα. Ωστό- σο, κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και τις πρώτες του 20ού σημειώνεται, έστω και περιορισμένη, επίδραση του νεοκλασσικισμού. Δεν εννοούμε εδώ τις γραπτές διακοσμήσεις των νεοκλασσικών κτηρίων της Αθήνας, της Θεσσαλονίκης, της Σύρας, της Πάτρας, του Τίρναβου, του Βόλου και άλλων πόλεων. Αυτές είτε σχεδιασθηκαν από τους 2 3 ίδιους τους αρχιτέκτονες των κτηρίων , είτε εκτελέσθηκαν από ξένους ζωγράφους ή 'Ελ- ληνες σπουδαγµένους. Με την άφιξη του νεαρού βασιλιά ΄0θωνα και τη µεταφορά της πρω- τεύουσας στην Αθήνα ο βαυαρικός νεοκλασικισµός µεταφυτεύεται στην Ελλάδα. Δίπλα στην πλειάδα των επώνυµων αρχιτεκτόνων Χάνσεν, Σίνκελ, Κλέντσε, Γκέρτνερ, Τσίλλερ, Κλεάν- θη, Καυτάνπζογλου και άλλων, κινείται και ένα πλήθος ανώνυµων αρχιµαστόρων που μετα- φέρουν το νεοκλασικό ρυθμό σε µικρότερα χτίσµατα των αθηναϊκών συνοικιών και της επαρ- χίας. Παράλληλα δραστηριοποιούνται πολλοί 'Ελληνες χειροτέχνες και βιοτέχνες που επε- ξεργάζονται -µε βάση σχέδια ή προπλάσµατα- αρχιτεκτονικά στοιχεία στο σίδερο4, την κε- τρα, το γύψο, το ξύλο και το κεραµικό. Δεν περιορίζονται πάντα στην πιστή εφαρµογή των προτύπων αλλά προχωρούν σε νέους συνδ ασµούς, απλοποιήσεις, συµπληρώσεις και προ- σαρμογές. Tn ζωγραφική διακόσμηση των νεοκλασικών σπιτιών αναλαβαίνουν είτε σπουδαγμέ- νοι ζωγράφοι είτε εμπειρικοί κοσμηματογράφοι. Κατά κανόνα η διακόσμηση περιορίζεται στην οροφή. Στούς κοσμηματογράφους είναι φανερή η διαφορά ανάµεσα στα καθαρά διακοσ- µητικά θέματα, που είναι εκτελεσµένα µε άψογη αλλά ψυχρά καλλιγραφική τεχνική, και στα παραστατικά παρεμβλήματα /μορφές, τοπία/ µε σχεδιαστικές αδεξιότητες και χρωματικές ανακολουθίες. Σε άρθρο του Ι. Ισιδωρίδη Σκυλίτση /1879/ αναφέρονται τα ονόµατα των κοσµηματογράφων Χρ. Μόσχου, Πρινόπουλου, Βασ. Γεωργίου, Π. Φαρµακίδη /ζωγράφου| και η σύνταξη του περιοδικού προσθέτει σε υποσηµείωση τους N. Σαραντίδη και Π. Χατζηαδάµ. Για την επαγγελματική τους ευσυνειδησία ο ίδιος αρθρογράφος σηµειώνειι "Των τεχνικών όσοι ευδοκιμούσιν δεν αποκάµνουσι επιζητούντες την τελειότητα της τέχνης, θηρεύοντες νέα μαθήµατα, περιεργαζόµενοι ό,τι αν πίπτη υπό τους αυτών οφθαλµούς προσοχής άξιον"5. Ο Κ. Πρινόπουλος µαζί µε τον I. Πλατύ διδάσκουν στα 1872, στα εσπερινά μαθήµατα της "Εταιρείας των Φίλων του Λαού" ιχνογραφία και κ o σ µ η μ α τ 6 γ ρ α φ ί α6. Εδώ θα αναφερθούµε σε τοιχογραφίες που κοσµούν σπίτια χτισµένα στο τοπικό παραδο- σιακό ύφος µικρών ορεινών οικισμών, όπως το Νυµφαίο |Νέβεσκα/, η Κλεισούρα, το Πάπιγκο, η Βράτυρα |Σέλιτσα/ και το Δίλοφο Ζαγορίου και είναι έργα επώνυµων ή ανώνυµων χωρικών ζωγράφων. Βέβαια, η ακτινοβολία της νεοκλασικής ελληνικής Πρωτεύουσας7 παίζει σηµαντι- κό ρόλο στη δηµιουργία αυτής της τάσης, χωρίς να παραβλέπουµε και άλλλους δρόµους, ό- πως η Κωσταντινούπολη8 και η Ιταλία. TO IAEOAOI‘IKO BAGPO 0 νεοκλασικισμός έρχεται στην Ελλάδα κυρίως από τη Βαυαρία, αλλά βρίσκει το κατάλ- ληλο ιδεολογικόκλίμα για να ριζώσει και να απλωθεί. Οι ποτισµένοι με το νεοκλασι- κό ιδεώδες Βαυαροί και ΄Βλληνες αρχιτέκτονες, πολεοδόµοι και καλλιτέχνες βρήκαν την καινούργια Πρωτεύουσα του Ελληνικού Κράτους έναν ασήµαντο και με πενιχρά χτίσµατα οι- κισµό αλλά έναν χώρο βαρύ από ιστορικές μνήµες και με τα σηµαντικότερα κλασικά μνηµεία να κυριαρχούν στο τοπίο: Ακρόπολη, στήλες Ολυµπίου Διός, Θησείο, Θέατρο Διονύσου.... 3 ΄Ετσι η Αθήνα διαµορφώνεται µε βάση το νεοκλασικισµό. Το παράδειγµα της Πρωτεύουσας ακολουθούν και άλλες πόλεις του Κράτους που είτε τότε δηµιουργούνται, όπως η Ερµούπολη της Σύρας, είτε αναπτύσσονται, όπως η Πάτρα, το Μεσολόγγι, η Καλαµάτα και άλλες. Το ί- διο συµβαίνει και σε πόλεις που τότε βρίσκονται έξω από τα όρια του µικρού Ελληνικού Κράτους, όπως η Θεσσαλονίκη, στην οποία όµως µετά την πυρκαγιά του 1917 γίνεται προσ- πάθεια να δοθεί βυζαντινός χαρακτήρας, που κατά ένα ποσοστό τον είχε και πρίν από την πυρκαγιά με τα αξιόλογα βυζαντινά χτίσµατά της. Στα 1881 ενσωµατώνεται στο Ελληνικό Κράτος η Θεσσαλία και µέρος της Ηπείρου και τότε αρχίζει η ραγδαία ανάπτυξη µερικών πόλεων. Παράδειγμα ο Βόλος που η απελευθέρωση τον βρίσκει µε 5,908 κατοίκους9 που σε λίγα χρόνια, στα 1889, γίνονται 10,029 και στα 1896 16,788. Στα 1907 οι κάτοικοι φτά- νουν τις 23,563. Καθώς κατά την περίοδο αυτή ο νεοκλασικισμός κυριαρχεί ακόµα, η και- νούργια πόλη χτίζεται στο ρυθμό αυτό."Υψηρεφή δε και καλλιµάρµαρα μέγαρα δεν θα δυσηρ- μόστουν το παράπαν επί της οδού Σταδίου" σηµειώνει στα 1886 o Αριστοτέλης Κουρτίδης στις "Οδοιπορικές Σημειώσεις" του. Από τις πόλεις η καινούργια ΕΙΧΙΣΙΙΧπΙΙΧή καλλιτεχ- νική έκφραση ακτινοβολεί και προς τους ορεινούς οικισµούς, λιγότερο στην αρχιτεκτονι- κή και περισσότερο στην εσωτερική ζωγραφική διακόσμηση. Το πολιτιστικό κλίµα είναι κα- τάλληλο. Η µικρή, πάμφτωχη και καταστραµένη Ελλάδα, με πρόσφατες τις αναµνήσεις των "σκοτεινών χρόνων της σκλαβιάς" στρέφει τα βλέµατα προς την ένδοξη Αρχαιότητα, πηγή περηφάνειας για το μίζερο παρόν και αισιοδοξίας για το αβέβαιο µέλλον. Στη γλώσσα ο καθαρευουσιανισµός, µε ακραία εκδήλωση τον αρχαϊσμό1ογίνεται το όργανο όχι µόνον της Πολιτείας αλλά και της Επιστήµης, της Τέχνης και του Τύπου. Κατακρίνεται ακόμα και ο Διονύσιος Σολωμός γιατί ντύνει µε "πτωχόν" γλωσσικό "ένδυμα" τις υψηλές του ιδέες. Πο- λιτείες και χωριά µετονομάζονται με βάση τις τότε αρχαιολογικές αντιλήψεις, κι αυτό όχι µόνο στα κακόηχα ξενικά τοπωνύμια αλλά κι εκεί όπου αυτά συνδέονται με µεγάλες ώ- ρες της νεοελληνικής ιστορίας, π.χ. η Αλαμάνα ξαναγίνεται Σπερχειός. Στα βαφτιστικά ονόματα περιορίζονται τα νεοελληνικά και πολλαπλασιάζονται τα αρχαιοελληνικά. Σε µι- κρότερη κλίμακα το ίδιο γίνεται και με τα επίθετα' ο χιονιαδίτης ζωγράφος Καραγιάννης µετονομάζεται σε Μελανίδης. Η τάση αυτή φτάνει σε απαράδεκτες υπερβολές: ο Ρήγας Βελε- στινλής γίνεται Φερραίος. Ta φαινόµενα αυτά δεν παρουσιάζονται απότοµα μετά την ίδρυ- ση του Ελληνικού Κράτους. Προύπάρχουν αλλά τότε κορυφώνονται. Δεν μένουν ανεπηρέαστοι και οι λαϊκοί ζωγράφοι. σχεδόν όλες οι επιγραφές τους είναι γραμµένες στην καθαρεύου- σα, άλλοτε σωστή και άλλοτε λαθεμένη. Παράλληλα κυριαρχεί και η τάση για μίµηση της "προηγμένης Ευρώπης". Στο Καταστατικό της "Φιλοµούσου Εταιρείας"/1814/ προβλέπεται η ίδρυση στο Πήλιο σχολείου "κατά µίμησιν των Ακαδηµιών της Ευρώπης". Το πρότυπο της Ευρώπης συχνά προβάλεται σε κείμενα τοσο των τελευταίων χρόνων της Τουρκοκρατίας, όσο 4 καιτων πρώτων του ελεύθερου εθνικού βίου. Η ιδεολογία της εποχής επικεντρώνεται στη µορ- φοκρατική επιστροφή στην Αρχαιότητα και τον εκσυγχρονισµό κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Στον τομέα της Τέχνης ο νεοακλασικισµός προσφέρει και τα δύο. 0 ΧΩΡΟΣ H νεοκλασικίζουσα λαϊκή ζωγραφική παρουσιάζεται κυρίως στις δραστήριες µεταποιητι- κές και μεταπραττικές ορεινές κοινότητες της Δυτικής Μακεδονίας, σε µερικά Ζαγοροχώ- ρια και σε λίγα χωριά του Πηλίου. Η Κλεισούρα, από όπου κατάγονται δύο σηµαντικοί νεο- κλασικίζοντες χωρικοί ζωγράφοι, ο Νικόλαος Παπαγιάννης και ο νεότερος ξάδερφός του πά- λι Νικόλαος ή Κώλτσος Παπαγιάννης11, συνοικίζεται, όπως και άλλα χωριά, από κατοίκους του κάμπου που ανεβαίνουν στα βουνά για να απαλλαγούν από την παρουσία των Τουρκικών Αρχών και να γίνουν ανεξάρτητοι από τα κεφαλοχώρια12. Μετά την καταστροφή της Μοσχό- πολης στα 1769 ένα μέρος των κατοίκων της εγκαταστάθηκε στην Κλεισούρα, γνωστή και ως Βλαχοκλεισούρα13. Είναι ένα δραστήριο κέντρο γουνοποιτας. 0 Τούρκος περιηγητής και συγγραφέας Εβλιγιά Τσελεμπή αναφέρει πως κατοικείται "από καθαρούς άπιστους γουνοποι- ούς"14. Πολλοί από τους Κλεισουριώτες ταξιδεύουν και προκόβουν στο Εξωτερικό, όπως οι 1 , 16 Δαβάρηδες 5 και η οικογένεια Σπιρτα . Είναι χαρακτηριστικό πως βιβλίο λογιστικής,"ή- τοι η τάξις των πραγματευτάδικων καταστίχων"-1794- βρισκόταν ως τον τελευταίο πόλεµο σε βιβλιοθήκη της Κλεισούρας17. Σημαντικός λόγιος της Τουρκοκρατίας είναι ο Δημήτριος N. Δάβαρης ή Δάρβαρης. Γεννήθηκε στην Κλεισούρα αλλά εγκαταστάθηκε µε τον πατέρα του στην Ουγγαρία. Σπούδασε σρην Πέστη, το Βουκουρέστι, στη Χάλλη της Σαξονίας όπου " η- κροάσθη επί τετραετίαν την φιλοσοφίαν" και εγκαταστάθηκε στη Βιέννη όπου πέθανε στις αρχές του 19ου αιώνα. 'Εγραψε και δημοσίευσε πολλά βιβλία, ανάμεσα στα οποίαι Γραµµα- τική Απλοελληνική, Βιέννη 1806 - Επιτομή Φυσικής, Βιέννη 1812, Εγκυκλοπαίδεια Απλοελ- ληνική, Βιέννη 1622. Λόγιοι ήταν και οι αδελφοί του, ιδιαίτερα ο Πέτρος ο επιλεγόμενος Πεντάδος18. Το Νυµφαίο, η παλιά Νέβεσκα, που συγκεντρώνει το µεγαλύτερο µέρος των νεοκλασικών τοιχογραφιών, ήταν κι αυτό ένα ανθηρό βλαχοχώρι, που διατηρεί ακόμα την παλιά του αρ- χοντιά. Ωστόσο και του χωριού αυτού οι κάτοικοι ξενητεύονται. Νεβεσκιώτες τεχνίτες συ- ναντούμε στις αρχές του 19ου αιώνα στο Κρούσοβο19. Κατά την Επανάσταση του 1821 πολλοί κάτοικοί του µεταναστεύουν στη Νιγρίτα20.Το Νυµφαίο, όπως και όλα τα χωριά που θα µνη- µονεύσουµε στο κεφάλαιο αυτό, διατηρούσε από το 18ο αιώνα στενή οικονοµική και πολιτι- στική επαφή με την Ευρώπη. Το Πάπιγκο, διοικητικό και δικαστικό κέντρο κατά την Τουρκοκρατία, γνώρισε κι αυτό οικονομική ακμή αλλά και μεταναστευτικό ρεύμα. Απανωτές ληστρικές επιδροµές προκαλούν σηµαντικές ΚΚΚδΙΚΚΚ υλικές ζηµίες και σκοτωμούς. Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα εκπατρί- 5 ζονται 42 οικογένειες22.Η σημαντική οικογένεια Φουρτούνα εγκαθίσταται στο TURNU SEVE- RIN, που τότε ανήκε στην Αυστρουγγαρία.΄Οπως σε όλα σχεδόν τα Ζαγοροχώρια, λειτουργού- σε στο Πάπιγκο σχολείο για τα κοινά γράµματα23. Οι Μοσχοπολίτες, που εγκαθίστανται ε- κεί, όπως και σε άλλα χωριά, δίνουν νέα ώθηση στην ανάπτυξη "µεταφέροντες παντού το πνεύµα του πολιτισμού και ιδίως την εµπειρία τους στο εµπόριο, στη βιοτεχνία και σ'άλ- λες τέχνες"24. Η Δροσοπηγή στην περιοχή της Φλώρινας, η παλιά Μπελκαμένη, από την οποία κατάγον- ται τέσσερις, συνεργαζόμενοι κατά διαστήματα, ζωγράφοι µε νεοκλασικίζον έργο, καθώς και αρκετοί άλλοι αγιογράφοι, υπήρξε κυρίως κτηνοτροφικό χωριό αλλά έβγαλε και πολλούς άξιους χτίστες25. Κατά τα µέσα του 20ού αιώνα το παλιό χωριό εγκαταλείφθηκε και χτί- στηκε καινούργιο σε άλλη θέση. H Εράτυρα, η παλιά Σέλιτσα, ανάµεσα Καστοριάς και Σιάτιστας, υπήρξε σπουδαίο κέν- τρο µεταποιητικής δραστηριότητας. Υπέφερε κι αυτή από ληστρικές επιδροµές και είχε με- γάλο μεταναστευτικό ρεύµα, παράλλ λα όμως και εγκατάσταση νέων κατοίκων από γειτονικά χωριά. Γιά ένα διάστημα, από τα 1804,ξγ…τ τΜ+Μ|Ν αχ.τ……, Ξ? ν;οψΨτΗν απο' ικ.μ.….ι, µαι|π…τ".Μαρκετούς ζωγράφους και πολλά σπίτια της είναι τοιχογραφηµένα27αλλά οι νεοκλασικές τοι- χογραφίες της είναι λίγες. Οι Χιονιάδες, το µικρό κτηνοτροφικό ηπειρώτικο χωριό με τη µεγάλη ζωγραφική παρά- δοση28, έχει κι αυτό τη μικρή του συμµετοχή στην ελληνική νεοκλασική λαϊκή ζωγραφική. Το Δίλοφο του Ζαγοριού, κτηνοτροφικό αλλά και µεταπραττικό κέάΒο, γίνεται η δεύτε- ρη πατρίδα του χιονιαδίτη ζωγράφου, του Κοσμά Βούρη που συνεργάζεται με συγγενικά του πρόσωπα στη διακόσµηση σπιτιών στο χωριό αυτό. Εδώ πρέπει να σημειώσουµε πως τα μεγάλα ορεινά κέντρα, όπως η Καστοριά, η Σιάτι- στα και τα Αμπελάκια δεν έχουν νεοκλασική ζωγραφική επειδή η περίοδος της ακµής των και της κατασκευής των μεγάλων πλούσια διακοσμημένων αρχοντικών τους ανάγεται στο 18ο αιώνα, γι'αυτό και εκεί κυριαρχεί το µπαρόκ. Μόνο στη Σιάτιστα, στις µεταγενέστερες τοιχογραφίες του σπιτιού Μούρτζου, συναντούμε κάποιες νεοκλασικές απηχήσεις. Στην εργασία µας αυτή δεν περιλαµβάνονται τα έργα που κοσμούν νεοκλασικά σπίτια χωριών, είναι διακοσμήσεις ταβανιών και μιµούνται αστικά πρότυπα, άν και οι τεχνίτες τους είναι µερικές φορές χωρικοί, όπως ο I. Καρδάσης που διακόσµησε στα 1896 το σπί- τι του µεγαλοεξαγωγέα ελιών Ιωαννίδη στον 'Αγιο Γεώργιο Πηλίου. Οι λαϊκοί νεοκλασικοί ζωγράφοι δούλεψαν, με ελάχιστες εξαιρέσεις, στις κάθετες εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων και διαµόρφωσαν ιδιαίτερο ύφος, όσο κι αν οι ρίζες της τέχνης των ξεκινούν από αστικά κέντρα. ΟΙ ΒΚΠΡ0ΣΩΠΟΙ Δεν μας είναι γνωστοί όλοι οι ζωγράφοι που φιλοτέχνησαν τις νεοκλασικές τοιχογρα- φίες σε παραδοσιακά σπίτια χωριών. Οπωσδήποτε, η δραστηριότητά τους τοποθετείται, από άλλα στοιχεία, στην περίοδο 1880 ως τα 1930. Πάντοτε η επίδραση των καλλιτεχνικών ρευ- μάτων φτάνει καθυστερημένη από τις πόλεις στα χωριά. Οι παλιότερες τοιχογραφίες του αρχοντικού Κανατσούλη στη Σιάτιστα -1811- με θέµατα από την ελληνική µυθολογία, δεν ανήκουν τεχνοτροπικά στον ελληνικό λαϊκό νεοκλασικισμό, αν και οριοθετούν το τέλος του µπαρόκ, ούτε οι ζωγραφιές του Θεόφιλου, άν και βρίσκονται μέσα στην πεντηκονταετία που ορίσαμε παραπάνω |Ερµής, Αφροδίτη, ΄Αρης στο σπίτι του Κοντού-Δνακασιά Πηλίου 1912, Σαπφώ και Αλκαίος στο σπίτι Γ. Αντίκα-Σκόπελος Γέρας Μυτιλήνης,1928, Λεωνίδας της συλ- λογής Μαστροκώστα της πηλιορείτικης περιόδου και άλλαμ To ιδιότυπο ύφος τόσο των τοι- χογραφιών στο σπίτι του Κανατσούλη, όσο και του έργου του Θεόφιλου, είναι ξένα προς το λαϊκό νεοκλασικισμό, όπως θα προσπαθήσουµε να τον ορίσουµε στην αρμόδια θέση. Πρώτος χρονολογικά από αυτούς που μας είναι γνωστοί είναι ο Νικόλαος Παπαγιάννης. Γεννήθηκε στην Κλεισούρα γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα και το κύριο επάγγελµά του ήταν η αγιογραφία. Στα 1887 διακοσµεί το αρχοντικό του Είχα Τσίρλη /Μιχαηλίδη/ στο Νυµφαίο µε νεοκλασικίζουσες τοιχογραφίες, ανάµεσα στις οποίες αντίγραφο της Αμαζόνας ΜΑΤΕΙ, που Ο είναι ρωμαϊκό αντίγραφο φειδιακού έργου29, και του ελληνιστικού "Αρίστιππου" η "Αριστο- τέλη" του παλάτσο 8ΡΑΒΑ στη Ρώµη, όπως το αποκατέστησε µε γύψο ο Ιταλός γλύπτης σπιΙπ13€ Μικρότερος εξάδελφος του Νικόλαου Παπαγιάννη, και µαθητής του για ένα διάστημα, είναι ο Νικόλαος ή Κώλτσος Παπαγιάννης, που γεννήθηκε στην Κλεισούρα το 1870 και πέθα- νε στη Θεσσαλονίκη το 1953. Κι αυτός είναι κυρίως αγιογράφος. Αγιογραφικά του έργα βρί- σκονται στο ξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου κοντά στην Κλεισούρα, στις εκκλησίες του Προφή- τη Ηλία, του Αγίου Δηµητρίου και του Αγίου Νικολάου στο ίδιο χωριό, στο μοναστήρι της Παναγίας έξω από την Κλεισούρα, στον Ταξιάρχη Αετού Φλώρινας,δωρεά Μίχα Τσίρλη, στον 'Αγιο Νικόλαο Νυμφαίου και σε πολλές άλλες εκκλησίες. Σύμφωνα µε τη δική του κλίση, αλ- λά και τις προτιµήσεις της πελατείας του, διακοσµεί πολλά σπίτια µε αρχαιοελληνικά θέ- µατα και νεοκλασική τεχνοτροπία, όπως τα σπίτια των συγχωριανών του Παρτάλλη, Κεφαλά, Τσούκα και Μπέζου, καθώς και προσκλητήρια γάμων, κατά το τοπικό έθιµο, με αγγελάχια-ερω- τιδείς, που είναι ελεύθερα αντίγραφα από λιθογραφικό πρότυπο που βρισκόταν στο αρχείο του31. Πολλές διακοσμήσεις σπιτιών έκανε και στο Νυμφαίο' του Δώδου, του Ναϊδένη, του Μίσιου -1925- και άλλων, καθώς και στο ξενοδοχείο "Σπλέντιτ" στη Θεσσαλονίκη. Από τους απογόνους του αποδίδονται σ'αυτόν και οι τοιχογραφίες του σπιτιού Κωνστ. Σωσσίδη στο Νυµφαίο, αλλά διασταυρωµένες μαρτυρίες, καθώς και τεχνοτροπικά κριτήρια, προσγράφουν το έργο σε οµάδα ζωγράφων από την κοντινή Δροσοπηγή. Βέβαια, στα κατάλοιπα του Κώλτσου Παπαγιάννη βρέθηκε έγχρωµο επιστολικό δελτάριο με το"χορό των Νυμφών" του Τζούλιο Ρομά- νο απο τη GALLERIA PITTI στη Φλωρεντία.3Ξντίστοιχη τοιχογραφία υπάρχει και στο σπίτι του Κ. Σωσσίδη. Επίσης αναφέρεται πως πίνακάς του με τό ίδιο θέµα βρίσκεται τώρα στο ? σπίτι του γιού του στην Αµερική33.Αλλά το θέµα αυτό κατά τις πρώτες δεκαετίες του αιώ- να μας αναπαράγεται πάµπολλες φορές σε ποικίλες τεχνικές και ύλες.΄Ρτσι, το συναντούµε σε λιθογραφία /σπίτι Γώργ. Χατζηλάκου-Δάρισα, καφενείο Παπαϊωάννουξ!!εοχώρι Πηλίου/, σε κέντημα σταυροβελονιά /Δηµοτικό Ωδείο Λάρισας. πουσείο Μήλου, "ουσείο Εράτυρας, συλλο- Υ…,ε:1΄.,ι…Μ=-ζ- 16ι|(…ω… 1 Λι…. …. γή Κ. Α.Μακρή-Βόλος/, σε ζωγραφική /καφΕνείο στο Πικέρµι, ελαιογραφία από τη Μυτιλήνη Μη µιλά… d Μάρω; που, .:.κθεση νησιώτικης τέχνης-Αθήνα 1983/, σε υφαντά κεντητά στον αρ- γαλειό /σπίτι Στέα-Ήονοδέντρι Ζαγορίου, Λαογραφικό Μουσείο Πάτρας/, σε σταµπάτο /σπίτι Αντρέα ΤόναξΦούρκα Γρεβενών/.... Η τοιχογραφία του "Χορού των Νυµφών" δηµοσιεύθηκε ασ- πρόµαυρη από το "εβεσκιώτη γιατρό Νικ. Φίστα χωρίς να σημειώνεται ο τεχνίτης του3Λ. Συγ κρίνοντας τη φωτογραφία εκείνη με τη σημερινή κατάσταση του έργου διαπιστώνουμε τις ση- µαντικές φθορές του από απολέπιση μέσα σε δεκατρία χρόνια. Από τη Λροσοπηγή Φλώρινας, την παλιά Μπελκαµένη, κατάγονται πολλοί αγιογράφοι, µε- ρικοί από τους οποίους έκαναν και νεοκλασικές τοιχογραφίες σπιτιών. Χαρακτηριστική εί- ναι η περίπτωση της οικογένειας Ζωγράφου. Πατριάρχης της ο ΣτυλΒνός Ζωγράφος, που αρχι-' κά λεγόταν Στυλιάδης και αργότερα πήρε το επαγγελµατικό επίθετο Ζωγράφος. Ξεκίνησε από ράφτης στο ΄Αγιον 'Ορος μα νωρίς στράφηκε στην αγιογραφία. Κοντά του πήρε τον πρωτότο- κο γιό του Στέργιο κι αργότερα τα άλλα δύο παιδιά του Παύελή και Θωµά35 . Πέθανε εξηντά- χρονος περίπου στα 1910. To οικογενειακό αυτό εργαστήρι, που βρισκόταν στις Καρυές, έ- στελνε φορητές εικόνες στη Ρωσία. Γιός του Στέργιου Ζωγράφου είναι ο Λεωνίδας που γεννή θηκε στα 1890, εργάσθηκε ως αγιογράφος στην Αλβανία, όπου και πέθανε στα 1955. Θετ6ς γιός του Θωμά Ζωγράφου είναι ο Νικόλαος, που γεννήθηκε στα 1929 και ασκεί το επάγγελµά του στη Αροσοπηγή και τη Φλώρινα. Γιός του Νικολάου είναι ο Θωμάς Ζωγράφος που σπουδά- ζει στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας. Πρόκειται για τυπική περίπτωση οικογε- νειακού εργαστήριου ζωγραφικής που διαρκεί πάνω από έναν αιώνα σε τέσσερες γενιές, αλλά που στο χρονικό αυτό διάστηµα δεν µένει ανεξέλικτο. Ξεκινάει, γύρω στα 1880 µε τη μορφή κλειστού οικογενειακού εργαστήριου στο ΄Αγιον ΄Ορος, η δεύτερη γενιά µετά την εκµάθηση της τέχνης διασπάται σε ατομικές επαγγελματικές δρασηριότητες, η τρίτη πάλι μαθητεύει κοντά στη δεύτερη και ανεξαρτοποιείται ενώ η τέταρτη αισθάνεται την ανάγκη συστηματικής σπουδής και εγγράφεται στην Α.Σ.Κ.Τεχνών. Στο ΄Αγιον ΄Ορ0ς έµαθε την αγιογραφία και ο Μάρκος Στυλιάδης ή Στύλος /1856 - 1926/ κι εκεί δημιούργησε εργαστήριο όπου µαθήτεψαν τρείς ζωγράφοι που συνεργάσθηκαν αρµονικά σ'ολόκληρη τη ζωή τους. Είναι o γιός του Ανα- στάσιος, o Χαρίσιος Χαρίσης και o Κωνσταντίνος Τζιάτζιος. Ο Αναστάσιος Στυλιάδης γεννή- θηκε το 1886 στη Λροσοπηγή και πέθανε στη Φλώρινα το 1966. Για την εποχή του ήταν αρκε- τά µορφωμένος, αφού είχε φοιτήσει στο Γαλλικό Κολλέγιο Μοναστηριού και στο Γυµνάσιο Τσο τυλίου. Στα 1913 παντρεύτηκε τη Δέσποινα Κ. Ναούμ κι απόχτησε τρείς κόρες κι ένα γιό. ΄Ξµαθε τη ζωγραφική στο εργαστήρι του πατέρα του στο ΄Αγιον ΄Ορος. Αργότερα έφυγε από εκεί και δούλεψε στο χωριό του µαζί με τους Κ. Τζιάτζιο και Χ.Χαρίση. Ο Κωνσταντίνος Τζιξτζιος γεννήθηκε στη Δροσοπηγή το 1885 και πέθανε στις 21 Ιουνίου 1965. τελείωσε µόνο το Δηµοτικό Σχολείο. Παντρεύτηκε τη Ζαχαρία Στυλιάδη, κόρη του δασκάλου του. Λέ- γεται ότι οι συνεργάτες του αναγνώριζαν την τεχνική υπεροχή του, γι'αυτό πριν παραδο- θούν τα έργα, εκείνος έβαζε "το τελευταίο χέρι". ο Χαρίσιος Χαρίσης γεννήθηκε στη Δρο- σοπηγή το 1883 και πέθανε το 1970. οι τρείς αυτοί συνεργάσθηκαν σ'όλη τη διάρκεια της επαγγελματικής τους δραστηρι6- τητας.΄Αλλωστε, εκτός από τη συγγένεια και την κοινή μαθητεία, ήταν και συνοµήλικοι, αφού γεννήθηκαν μέσα σε τρία χρόνια /1883-1886/ και πέθαναν μέσα σε πέντε χρόνια/1965- 1970/. Τοιχογράφησαν πολλές εκκλησίες και φιλοτέχνησαν άπειρες φορητές εικόνες. ΄Εργα τους βρίσκονται στις εκκλησίες της Δροσοπηγής, της Φλώρινας, του Δισπηλιού Καστοριάς, του Αμύνταιου, στο µοναστήρι των Αγίων Αναργύρων Καστοριάς και γενικά στις περιοχές Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας και στην ΄Ηπειρο. Φορητές εικόνες έστελναν στη Ρωσία και στην Ελληνική Κοινότητα του ΄Αµστερνταµ. Βέβαια, εκτός από τις κοινές εργασίες τους, καθένας έκανε και δικές του φορητές εικόνες. Ο Κωνσταντίνος Τζιάτζιος διακοσμούσε και σεντούκια για προίκες κοριτσιών. Μαζί τους συνεργάσθηκε για ένα διάστηµα και o συντο- πίτης τους Θωµάς Ζωγράφος. Φαίνεται πως κι αυτός είχε κάποια συγγένεια µε τους άλλους γιατί η μητέρα του Μαρία ήταν το γένος Ψζιάτζιου. Γεννήθηκε στα 1888 και πήγε µόνο στο Δηµοτικό Σχολείο. Στα 1913 παντρεύτηκε την Ευφροσύνη |Ι'ίτε, ένα χρόνο µετά την επι- στροφή του από το ΄Αγιον ΄Ορος. Παιδιά δεν έκανε αλλά υιοθέτησε το Νικόλαο, γιό του αδελφού του Δηµήτριου. Εκτός από την αγιογραφία, ασχολήθηκε και με τη διακόσµηση σπι- τιών. Στα 1924-25 συνεργάζεται µε το Τζιάτζιο, το Χαρίσιο και τον Στυλιάδη στη διακόσ- μηση του αρχοντικού Κωνσταντίνου Σωσσίδη στο Νυµφαίο. Πρόκειται, ασφαλώς, για το επι- βλητικότερο τοιχογραφικό σύνολο της νεοκλασικίζουσας λαϊκής µας ζωγραφικής. Εκτός από τη µεγάλη σύνθεση του "Χορού των ΧΙΙπΠΙΧ πονούν", υπάρχουν απεικονίσεις του Παρθενώνα, του Θησείου, αλληγορίες των Εποχών του ΄Ετους, ζωγραφικές αποµιμήσεις αγαλµάτων, παρα- στάδων με ανθρωπόµορφα επίκρανα, κυμάτιων, άλλων αρχιτεκτονικών στοιχείων και πλήθος διακοσµητικών θεµάτων. Επειδή, όµως, το έργο έγινε πολλές δεκαετίες µετά το χτίσιµο του αρχοντικού, είχαν προηγηθεί απανωτά ασβεστώματα των τοίχων και οι τοιχογραφίες απολεπίζονται µε γρήγορο ρυθµό. Αναφέρεται, ακόµα, το όνομα του ζωγράφου Στέφανου από τη Δροσοπηγή, στονοποίο αποδίδεται μια ζωγραφική αποµίμηση αγάλµατος "Αμαζόνας" πάνω από το τζάκι στο σπίτι του Παπαδόπουλου |Νυμφαίο 19ο1|. Δεν βρέθηκε, όμως, κανένα άλλο στοιχείο γι'αυτόν και τον αγνοούν τόσο οι γέροντες του χωριού όσο και εκείνοι που μου έστειλαν γραπτές πλη- ροφορίες για το χωριό και τους ζωγράφους του. Από τους Χιονιάδες της Ηπείρου κατάγονται οι Αδελφοί Αναστάσιος και Κοσμάς Ρ, Βού- ρη που στα 1898 στολίζουν µε τοιχογραφίες το σπίτι του Βασιλείου Γ. Παλαιού στο Δίλοφο Ζαγορίου. Στο δωμάτιο υποδοχής, εκτός από το ταβάνι όπου στο κέντρο ζωγραφίζουν στεφά- νι µε πολύχρωμα λουλούδια και ανά δύο ΄Ερωτες με φαρέτρα και αγγελάκια, στην επάνω ζώ- νη των τοίχων απλώνουν διακοσμητική φρίζα. Στο κέντρο κάθε πλευράς υπάρχουν στενόµακρες τοπιογραφικές συνθέσεις. Στη µία πλευρά εικονίζεται νησί µε τρία υφαίστεια σε δράση ε- νώ μπροστά του είναι αραγµένο πολεµικό πλοίο,στην άλλη τοπίο µε γέφυρα, στην τρίτη θα- λασσογραφία με δύο ιστιοφόρα και ένα τροχοφόρο πλοίο και στην τέταρτη τοπίο pa χωριό και περιτειχισµένο µοναστήρι. Σε δύο αντικρυστούς τοίχους αποµιμήσεις αγαλµάτων. Από τη μια μεριά ο "Προµηθεύς" σίγουρο αντίγραφο του συµπλέγματος του Προµηθέα του Γερμανού γλύπτη Εδουάρδου Μύλλερ /1828—1895/ δηµοσιευµένου σε ξυλογραφική απόδοση στην "Καλλι- τεχνική Πινακοθήκη της ΕΣΤΙΑΣ"36 και απέναντι ένας άντρας που καλλιεργεί τη γη pa την επιγραφή "Εργάζου". Στο έργο υπογράφουν "Αδελφοί Γ. Βούρη εκ Χιονιάδων" αλλά τα ονόµατά τους µας είναι γνωστά από άλλες πηγές. Ο Αναστάσιος μαζί με τον αδελφό του Αδάµο ζωγρά- φισαν το 1885 στο Δίλοφο το σπίτι του Βακόλα37. To πατρικό τους σώζεται ακόμα στους Χιο- νιάδες. Ο Αναστάσιος εγκαταστάθηκε στο χωριό Μανασή και ο Κοσμάς στο Δίλοφο, που τότε λεγόταν Σωποτσέλι. Εκτός από τη ζωγραφική, άσκησαν και το επάγγελμα του µαραγκού. Υπήρ- ξαν στην εποχή τους τεχνίτες φηµισµένοι για την ευσυνειδησία τους. "νθιτφ?ρουσες νεοκλασικές τνικογρ…οεες υπάρχουν και στο σπίτι της "μαντάμ άθσ" "το "€- ταξσκόςι 1γιάς. την παλιά Ώέταανη. " Ττ€φανΐ, ΥαλΣιΚύς καταγωγής σύζυγος ταν "λ'€τθδ ιομή Άννυ και µεγαλοκτηµατία Ευγένιου "άβρ, έζησε πάνω από Α5 χρόνια στο 'εταξοχόρι ως to θάνατό της στα 1913… Ο ;υγένιος Φόβο αυτοκτόνησε στα 1892 πέφτ0Ψτ!!6 στον Πηνειό. Η τεφανί, ωραιότατπ, καθώς είκνουν τα πορτραίτα της. είχε πολυτάραχη €ρ"ΐιΐή ζωή αλ… λά και φιλελληνική δράση, κυρίως κατά την Ππανάνταση του 1878 και την πρόσκαιρη τουρ- κική κατοχή της θεσσαλίας στα 1897. To αρχοντικό της χτίστηκε στα 1876. To 8Lau6opnra µε τοιχογραφίες ο Κικόλαος Αργυρό ουλος από το "εμπεγλέρ, τη σηµερινή "ίκαια του ϊσµού .άρισας. μκτός από ρωµαντικά τοπία και σκηνές κυνηγιού, θέµατα παρµένα από γαλλικά πρό- τυπα, ο αργυρόπουλος διακόσμησε τα ταβάνια με αλληγορίες / Αστρονοµία, Έωγραφική../, αγ γελάκια-ερωτιδείς και κάνιστρα. Το αρχοντικό, ακατοίκητο εδώ και πολλά χρόνια, έχει ape πωθε[ και μόνο µέρος από τις τΟιΧ0ΥΡαΨΐΈζ του σώζεται. Ο ικόλαος Αργυρόπουλος έκανε και αγιογραφίες στη Λάρισα και στον 'Ανω …όλο, καθώς και ελαιογραφίες σε µουσαμά µε κοσµικά θέµατα, πολλές από τις οποίες σώζονται σε σπίτια της Αγιάς. ΔΈλι… Μψαυ)Μψχ υ Άνν»… , ότι…-λε να μµ.; …; 1400 ω… βρω…. Αίτια… έ…… '… (:… Λ"'ΨΌ 8 E M A T A έχων mama-1.701874 θαυµα "…"Ν0Ή" ΜΜΜ " &"… --Ώπ-ζ-ω ζ…Ξν…δ μυαλο µας… οι.» Μ……- …." αν")… τον… …… Ο λόγιος νεοκλασικισµός έλκεται βέβαια από τα αρχαιοελληνικά και ρωμαϊκά θέματα, αλ- λά δεν περιορίζεται µόνο σ'αυτό. Είναι καλλιτεχνική Σχολή και όχι θεµατικός κύκλος. Αν ο γαλλικός νεοκλασικισμός απογειώνεται pa τον "΄0ρκο των ορατίων" του Λουδοβίκου Ιάκωβου Νταβίντ, έργα του ίδιου ζωγράφου είναι και "0 Ναπολέων στο βουνό του Αγίου Βερνάρδου", "H κυρία Ρεκαμιέ", "Ο κύριος Σεριζιά" και άλλα. Σκηνές της ελληνικής Επανάστασης στολί- ζουν το νεοκλασικό Μόναχο του Λουδοβίκου. To αριστούργημα της ελληνικής νεοκλασικής γλυ- πτικής, η "Κοιµωμένη" του Γιαννούλη Χαλεπά, παριστάνει τη νεαρή νεκρή Σοφία Αφεντάκη. Και στη ζωγραφική διακόσµηση σπιτιών της περιόδου αυτής δεν λείπουν τα νεοελληνικά θέµατα. To Ρήγα Φεραίο ζωγραφίζει πάνω από την είσοδο του νεοκλασικού σπιτιού Ιωαννίδη o Ιωάννης Καρδάσης στο χωριό 'Αγιος Γεώργιος Πηλίου. Στο σπίτι του Γαλαντή στη Σύρα συναντούμε ήρω- ες του 21 /Μπότσαρης, Μιαούλης...|, το ίδιο και σ'άλλα σπίτια. Ta παραδείγµατα θα μπορού- σαν να πολλαπλασιασθούν Οι λαϊκοί νεοκλασικίζοντες ζωγράφοι περιορίζονται σχεδόν αποκλειστικά σε θέµατα που είναι ή τα νοµίζουν αρχαιοελληνικά. Σε έξη κατηγορίες μπορούμε να τα χωρίσουµε, στα κοσ- µήματα, στις απομιμήσεις αρχιτεκτονικών στοιχείων ή αγαλµάτων, στα µυθολογικά, στα ιστο- ρικά, στα τοπία -πραγµατικά ή φανταστικά-, στις αλληγορίες και στα χαριτωµένα. Βέβαια, αυ- τα που από μεθοδολογική ανάγκη τα ξεχωρίσαμε σε κατηγορίες, στην πραγµατικότητα πολλές 10 φορές συγχέονται ή συνυπάρχουν. Η Αµαζόνα π.χ. είναι µυθολογικό θέμα, εμφανίζεται όμως με τη μορφή ζωγραφικής απομίμησης αγάλµατος.Τα τοπία, μικρών συνήθως διαστάσεων, αποτε- λούν αναπόσπαστα τμήµατα διακοσμητικών συνόλων. Το ίδιο συμβαίνει και με μερικά avari— πινα πρόσωπα, θεατρικές μάσκες και μετάλλια. Τα κ o σ μ ή p a τ α στολίζουν οροφές αλλά και τοίχους. Απαρτίζονται από ευθείες, καμπύλες και τεθλασμένες γραµμές, από μαίανδρους, έλικες, πλοχμούς, ρόδακες, πουλιά και σχηματοποιημένα φυτικά μοτίβα. κυριαρχούν τα χρώματα χοντροκόκκινο, ανοιτό και βαθύ γα- λάζιο, μαύρο και άσπρο. Σ'αυτά είναι φανερή η προέλευση από τυπωμένα πρότυπα. ΄Αλλωστε, στο Αρχείο μου υπάρχουν πολλά τέτοαιέγχρωμα τυπωμένα πρότυπα -δωρεές απογόνων των ζωγρά- φων- pa επιγραφές ευρωπαϊκών τυπογραφείων. Τα λαϊκά ζωγραφικά κοσμήματα χαρακτηρίζονται από άνεση στην εκτέλεση και καλλιγραφική διάθεση. Οι α π 0 p ι p ή σ ε ι ς, pa ζωγραφικά μέσα, αρχιτεκτονικών στοιχείων και αγαλμά- των έ%άσσονται στο φαινόµενο της "επίφασης πολυτέλειας", της απομίµησης, δηλαδή, ακρι- βών και απρόσιτων υλών και τεχνικών από άλλες φτηνές και προσιτές. Από παλιότερα γινό- ταν σε εκκλησίες και σπίτια ζωγραφική απομίμηση ορθομαρμάρωσης. Στο σπΐ. του Γεωργίου Σβάρτς /Αμπελάκια 1787/ ένας τοίχος καλύπτεται από μίμηση επίστρωσης pa ζωγραφιστά πλα- κάκια. Το ίδιο και στο σπίτι του Νανζή /Καστοριά 1796/. 0 ζωγράφος Παγώνης κάνει στο παράσπιτο Τριανταφύλλου απομίμηση πλουµιστής µεσάντρας |Δράκια Πηλίου 1832/. Στο νεο- κλασικισμό, κυρίως της περιφέρειας, στη θέση μαρμάρινων αγαλµάτων μπαίνουν κεραμεικά αντίγραφα. Το ίδιο γίνεται και pa άλλα αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως τα φορούσια, τα επί- κρανα, τα κάγκελα /σπίτι Χατζηκυριαζή στο Βόλο, θέατρο Πάτρας, σπίτι Μαλούχου στην Τρί- πολη/. Συχνή είναι και η χρήση σοβά που µιμείται µαρμάρινες παραστάδες /σπίτι Κούκιου στο Βόλο, Νοσοκοµείο Πάτρας/, πολυτελή λαξευτή ισοδομική τοιχοποιία /σπίτι Αντωνόπου- λου στο Βόλο/ ή χοντοπελελημένες τετράγωνες πέτρες/Βλληνικό Γυμνάσιο στο Ναύπλιο,1833/. Στο εσωτερικό των σπιτιών υπάρχουν ζωγραφικές απομιμήσεις φατνωμάτων /σπίτι Μαρέδη στο Βόλο/ και ανάγλυφων διακοσμητικών στοιχείων /Εργατικό Κέντρο Σύρας/. Τις περισσότερες φορές είναι τόσο τέλεια η εκτέλεση που δημιουργεί την ψευδαίσθηση όγκου. Στο λαϊκό νεοκλασικισμό είναι πολύ συχνές οι φευδοκόγχες και οι απομιμήσεις είτε αγαλμάτων είτε -σπανιότερα- ορθομαρμάρωσης /σπίτι Παπαδόπουλου στο Νυμφαίο, σπίτι Τσίρ- λη στο Νυμφαίο, σπίτι Γκέκη στο Πάαιγκο, σπίτι Παλαιού στο Δίλοφο..../. Τα p υ θ o λ o γ ι κ ά θέματα κατέχουν σημαντική θέση στο λόγιο νεοκλασικισμό. Χτυπητό και προσιτό παράδειγμα τα αγάλματα της Αθηνάς και του Απόλλωνα, καθώς και το κεντρικό αέτωμα στην Ακαδηµία Αθηνών, έργα του Λεωνίδα Δρόση. Στη ζωγραφική παραδείγ- ματα είναι το Δωδεκάθεο του σπιτιού Κοή στη Σάρα, η Αθηνά και ο Ερμής στο σπίτι του Ι- ωαννίδη στον ΄Αγιο Γεώργιο Πηλίου. Μυθολογικά θέματα σπάνια εµφανίζονται παλιότερα στη λαϊκή μας τέχνη, όπως στη ζωγραφική του σπιτιού Κανατσούλη που το προαναφέραμε, και 11 κένταυροι σε τέμπλα, αν κι αυτοί πρέπει να προέρχονται από το σύμβολο του αστερισμού του Τοξότη, όπως το συναντούµε και σε πολλές αγιογραφήσεις εκκλησιών. Στη λαϊκή νεοκλα- σικίζουσα ζωγραφική, όπως είναι φυσικό, δεν είναι σπάνια η εμφάνιση µυθολογικών θεμά- των/ Αθηνά-Καρυάτιδα και Αισώπιοι µύθοι στο σπίτι του Γκ΄εκη-Πάπιγκο, Αθηνά, Δίας, 'Αρης, Μνηµοσύνη στο σπίτι του Σωσσίδη-Νυμφαίο, Αµαζόνες σε πολλά σπίτια και άλλα/. Από τα πάµπολλα ι ο τ ο ρ ι κ ά θέµατα της λόγιας νεοκλασικής τέχνης αναφέρουµε γενικά τους αντριάντες ηρώων της Επανάστασης του 21, παλιών πολιτικών ανδρών και ευεργε- τών καθώς και ζωγραφικές απεικονίσεις πολεµικών και άλλων σκηνών. Παράδοση στο είδος έχει και η λαϊκή μας τέχνη. Ενδεικτικά αναφέρουμε την εικονογράφηση των Απομνημονευμά- των του στρατηγού Μακρυγιάννη από τον Παναγιώτη Ζωγράφο και τους γιούς του, τις σκηνές από τους πολέµους και τους γάμους του Ναπολέοντα στο σπίτι του Ρόδου στο Τσεπέλοβο, έρ- γα του Κωσταντίνου Παπακώστα-Μαρινά |µέσα 19ου αιώνα/. Στη λαϊκή νεοκλασικίζουσα ζωγρα- φική σηµειώνουμε το Λεύκιππο στο σπίτι του Θεόδωρου ΤσίρληηΝυμφαίο, τον Αριστοτέλη στο ίδιο σπίτι, του Περικλή στο σπίτι του Δ. Γκέκη-Πάπιγκο και του Δηµοσθένη στο σπίτι του Νικ. Τσίρλη-Νυμφαίο. Μορφές αρχαίων σοφών εμφανίζονται και στην παλιότερη αγιογραφία 39. Τα τ o π ί α, πραγµατικά ή φανταστικά, εμφανίζονται συχνά στη λαϊκή νεοκλασικίζου- σα ζωγραφική και είναι συνήθως µικρά πλαισιωμένα ενθέµατα μέσα σε διακοσµητικά σύνολα, ενώ στη μπαρόκ ζωγραφική είναι µεγάλες αυτοτελείς χππκπκκιφκκκ απεικονίσεις ξακουστων πολιτειών | Βενετιά, Κωσταντινούπολη, Μαδρίτη, Φραγκφούρτη/. Μόνο στο σπίτι του Σωσσί- δη-Νυμφαίο συναντήσαµε τον Παρθενώνα και το Θησείο σε µεγάλη κλίμακα. Οι α λ λ η γ ο ρ ί ε ς περιορίζονται κυρίως στις "Τέσσερες Εποχές" τόσο στη λόγια, |σπίτι Βασαρδάνη-Βόλος| όσο και στη λαϊκή νεοκλασ. ζωγραφική /σπίτι K. Σωσσίδη-Νυμφαίο, σπίτι Μούρτζου-Σιάτιστα/. To θέμα εµφανίζεται συχνά και στην παλιότερη αγιογραφία4ο. Βέ- βαια, το θέμα έχει εντελώς διαφορετικό νόημα στις δύο περιπτώσεις. Στην αγιογραφία pa τις "Τέσσερες Εποχές" "ιστορίζεται ο μάταιος βίος του κόσμου τούτου" κατά την έκφραση του Διονύσιου εκ Φουρνά41. Αντίθετα, στην κοσμική ζωγραφική είναι ένας ύµνος στη χαρά της ζωής, στην οµορφιά της εναλλαγής των εποχών του΄Ετους pa τα δώρα καθεµιάς τους προς τον άνθρωπο. Στο σπίτι του Κ. Σωσσίδη εμφανίζονται σαν θελκτικές αρχαιοντυµένες νέες που κρατούν στα χέρια τους τα προϊόντα κάθε εποχής. Στο σπίτι του M ούρτζου η 'Ανοιξη είναι νέα γυµνή γυναίκα που κρατάει λουλούδια, το Θέρος γυμνό παληκάρι που κρατάει δρεπάνι και στάχυα, το Φθινόπωρο ντυμένη γυναίκα που προσφέρει τσαμπιά σταφυ- λιών και ο Χειμώνας ασπροµάλλης αλλά θαλερός γέροντας µέσα σε γυμνό τοπίο. Γυναικεία µορφή που βρίσκεται στο σπίτι του Βακόλα/Δίλοφο Ζαγορίου/ και με το ένα χέρι της κρατάει επάνω στο κεφάλι κάνιστρο µε λουλούδια ενώ από το άλλο της κρέμεταικαλαθάκι pa κλαδί οπωροφόρου δέντρου, πρέπει να συµβολίζει την Πρόοδο, την Ευημερία ή κατι παρόµοιο γιατί στο βάθος δεξιά υπάρχει εργοστάσιο µε ψηλή καμινάδα και αριστερά ατµοκίνητα τροχοφόρο 12 πλοίο. Παραλλαγή της υπάρχει και στον απέναντι τοίχο του δωµάτιου. Σε συνδιασμό με τις "Τέσσερες Εποχές" εμφανίζονται η Μέρα και η Νύχτα στο σπίτι του Μούτςου-Σιάτιστα. Η Μέρα είναι απροντυμένη pa κόκκινο επώµιο και φοράει στο κεφάλι αχτινωτό στέµα. H Νύχτα, pa αυστηρή φυσιογνωµία, φοράει µαύρο επώμιο και καλύπτρα. Η Μέρα και η Νύχτα να στρέφουν τον "Κύκλο της Ζωής" εµφανίζονται και στην παλιότερη αγιογραφία/΄Αγιος Νικόλαος Τσαριτσάνης, Μονή Ρεντίνας, Ταξιάρχες Μηλεών/. Τα χ α ρ ι τ ω p έ ν α θέµατα δίνουν κάποιο τόνο χαράς και χάρης στο χώρο. Είναι συνήθως μικροί ΄Βρωτες µε φαρέτρα ή αγγελάκια-ερωτιδείς/σπίτι Παλαιού-Δίλοφο/. Στη λό- για νεοκλασική ζωγραφική της Ελλάδας εµφανίζονται πολύ συχνά, είτε ξεµοναχιασµένα είτε σε οµάδες, αλλά δεν είναι πάντοτε έργα Ελλήνων ζωγράφων /Αχίλλειο Κέρκυρας, Εργατικό Κέντρο Σύρας, Πολιτιστικό Κέντρο Σύρας.../. Στα χαριτωμένα θέµατα μπορούμε να κατατά- ξουµε και τις ανθοδέσµες επάνω σε µονόχρωμο φόντο /σπίτι Βακόλα-Δίλοφο|. Το θέµα εµφα- νίζεται από την εποχή του ελληνικού μπαρόκ /σπίτι Αϊβαζή-Καστοριά, Κανατσούλη-Σιάτιστα, Καλέα4Νεγάδες Ζαγορίου, Καραγιαννόπουλου-Βυζίτσα Πηλίου, Νανζή-Καστοριά/. Το συνήθιζαν και οι χιονιαδίτες ζωγράφοι /σπίτια Γώγολου-Τσεπέλοβο, Μάου-Τσεπέλοβο.../. TEXNO’I‘POHIKH AIEPEYNHYH Πριν προχωρήσουμε στην εξέταση των δύο τεχνοτροπιών,µε τις οποίες εργάζονται οι λαϊκοί ζωγράφοι που μελετούµε, πρέπει να αντιµετωπίσουµε ένα πρόβλημα. Πώς αυτοί που υπήρξαν όλοι τους αγιογράφοι και, εκτός από δύο εξαιρέσεις, έμαθαν την τέχνη τους στο ΄Αγιον ΄ορος, έφτασαν να γίνουν εκφραστές μιάς εντελώς διαφορετικής κοσμοαντάληΦης. Αν- τί για κήρυκες της περιφρόνησης στη "ματαιότητα των εγκοσµίων" γίνονται τραγουδιστές της ομορφιάς του ανθρώπινου κορµιού, της γυµνής γυναικείας σάρκας, της ελεύθερης πτύ- χωσης των φορεμάτων. Βπαναλαµβάνουν, pa άλλα µέσα, τα παγανιστικά αγάλµατα, τα "είδω- λα", αυτοί που κάπου στις αγιογραφίες τους θα παράστησαν τον "΄Αγιον θραύοντα τα είδω- λα". Τουλάχιστον για έναν από αυτούς, το Νικόλαο Παπαγιάννη, το ξέρουµε. Σημειώσαμε πα- ραπάνω τη διαφορά του μηνύματος στις αγιογραφικές και στις κοσµικές "Τέσσερες Εποχές". Βέβαια,στα χρόνια της μαθητείας των, το δεύτερο µισό του 19ου αιώνα, η αγιογραφία των αγιορείτικων εργαστηρίων έχει πια ξεφύγει από την αντιφυσιοκρατική €χηµατοποίηση της βυζαντινής παράδοσης. Κάτω από την επίδραση του δυτικού "νατουράλε", που οι ίδιοι το λέγαν "αναγεννησιακό", της τέχνης των Ναζαρηνών και της νεορωσικής αγιογραφίας, η νεο- ελληνική εκκλησιαστική ζωγραφική χαρακτηρίζεται από γλυκερή φυσικότητα. ΄Ενας χειρόγρα- φος οδηγός ζωγραφικής γραµµένος αυτή την περίοδο, συγκεκριμμένα στα 1855, συµβουλεύει: "'Οταν, λοιπόν, σχεδιάζεις σώματα ανθρώπων, σχεδίαζε αυτά γυμνά και έπειτα ένδυνε δια να μη λανθάνεις το µέτρο"42. Σε άλλο σηµείο ο άγνωστος κωδικογράφος δίνει οδηγίες γιά το σκιοφωτισµό &...πρόσεχε να κόμης όλας τας εικόνας τα ισκιώµατα από το ένα µέρος και 13 το φως να βλέπει όλο από ένα μέρος". Το παλιό πνευµατικό φως αντικαθίσταται από το φυ- σικό φως που έχει συγκεκριµµένη πηγή. Πολύ παλιότερα, στα 1726, o Παναγιώτης Δοξαράς συμβουλεύει να σχεδιάζουν "τον βραχίωνα εις την άρμωσιν καλλά σχηματισµένον από σάρκα μεστήν, το στήθος γεμάτο, υποκάτω εις ταις μασχάλαις να κόµης συκοµένους μετρίως τους µαστούς, λεπτούς τους εγκοφούς...". Αυτά, βέβαια, στα προωθημένα Εφτάνησα. Ωστόσο το χειρόγραφο του Δοξαρά τυπωνεται για πρώτη φορά στην Αθήνα το 187143, σε επιστημονική έκδοση, βέβαια, αλλά που είναι πιθανό να έφτασε και στα χέρια κάποιων ζωγράφων. Πρόκει- ται για βιβλίο µικρού σχήματος και 90 μόνον σελίδων, από τις οποίες οι µισές είναι Πρό- λογος του Σπ. Λάµπρου. 'Αλλωστε, από παλιότερα και σ'ολόκληρη την Ελλάδα πολλές φορές, στις απεικονίσεις αμαρτωλών γυναικών, και η αγιογραφία αποδίδει pa κάποιον εξιδανικευ- τικό ρεαλισμό το γυναικείο κορµί." Το επάνω μέρος του κορμιού των είναι γεµάτο, µαλακά πλασµένο pa μεγάλους φουσκωτούς μαστούς pa θηλές χοντρές σαν ρώγες σταφυλιού, τα πρό- σωπα ωραία pa λαμπερά μάτια. Πλούσια λυμένη κόµη πέφτει στούς ώμους και στις πλάτες κυ- ματιστή"4η. Εκτός από αυτά, αγιογραφία και νεοκλασικισμός έχουν µερικά κοινά χαρακτηρι- στικά, την πειθαρχία, την έλλειψη πάθους, τη συµμόρφωση σε πρότυπα, το σηµαντικό ρόλο του περιγράμματος. Με αυτές τις προύποθέσεις και κάτω από την επίδραση των ιδεολογικών τάσεων της εποχής, που επηρεάζουν τις προτιμήσεις της πελατείας, ωρισμένοι λαϊκοί ζω- γράφοι στρέφονται προς το νεοκλασικισμό. … . Ξ ** 0 λαϊκός νεοκλασικισµός δεν είναι αμιΥής. Μέσα του επιβιώνουν παλιότερα παραδοσι- ακά θεµατικά και τεχνοτροπικά στοιχεία. Π.Χ. στις µικρές πλαισιωµένες τοπιογραφίες που αποτελούν τµήματα διακοσμητικών συνόλων, αντί για τα ρωμαντικά τοπία της αντίστοιχης λό- γιας ζωγραφικής συναντούµε τα γνώριµα, από παλιότερα έργα, απλοικά τοπία με τα κάστρα και τα γεφύρια τους, τα δέντρα, τα λογής πλεούμενα, όλα αυτά σε κλίµα θαυµασμού. Η σύν- θεσή τους είναι απλή'συχνά στηρίζονται στη συµμετρία γύρω από ένα νοητό κάθετο άξονα. ΄οχι σπανια εμφανίζεται η τριαδική παράθεση θεμάτων: τρία καράβια, τρείς κρατήρες ηφαί- στειου, τρεις καµάρες σε γέφυρα...Λιτά στο χρώµα, pa όχι περισσότερα από δύο-τρία κύ- ρια χρώµατα. Σε µερικές περιπτώσεις επιβιώνουν στοιχεία του μπαρόκ, όπως στη διακόσµη- ση του σπιτιού Μιχαηλίδη/Νυμφαίο/, που τώρα είναι ερειπωμένο, όπου υπάρχουν µερικά ανή- συχα περιστρεφόμενα φυτικά θέματα που θυµίζουν αντίστοιχα των αρχοντικών της Καστοριάς, της Σιάτιστας και των Αµπελακίων. 'Αλλοτε πάλι μπαίνουν σύγχρονα σποιχεία της µικροα- στικής ζωής. Π.χ. επάνω στην αποµίμηση αγάλματος του Προμηθέα, η υπογραφή-αφιέρωση τωνι Αδελφών Βούρη γράφεται σε τετράγωνο χαρτάκι. Το κρατάει χέρι pa µανίκι, κάτω από το οποίο προβάλλει το µανικέτι του πουκάμισου. Τέτοια χέρια ήταν πολύ συνηθισμένα σε επι- στολικά δελτάρια της εποχής'το χαρτάκι είχε καλλιγραφημένες αισθηµατικές φράσεις ή ή- ταν αποµίμηση κλειστού φάκελλου, έτσι που να σηµαίνει περισσότερα. Μερικές φορές, από ΄. ;ξώ πρέπει να τονίσουµε πως ο λαϊκός νεοκλασικισµός εκφράζει την τάση αποµάκρυνσης από [τα βυζαντινά-ονατολίτικα πρότυπα, από την περιφρόνηση του κοµμιοώ και την καταδίκη της |πμάταιηΒ" ζωής και στρέφεται πρός την αρµονική σ6νεεση πνευµατικής και σωµατικής ομορ- φιάς. "π"Ρεΐ να ξέρουµε την προέλευσή του και τα κανάλια περάσµατός του προς την ορει- νή Ελλάδα. όµως η αποδοχή του εκεί σημαίνει πως εξέφραζε άλλη νοοτροπία, αυτή που απορ- Ρίπτει τον "οίκτο", το πελεος" και την ταπειυωσύνη και καµαρώνει τη λεβεντιά, τη δημ…- ουργία και την καλοπέραση, αυτή που εύχεται "πλουθυγείαν...δόξαν, Ήΐντωµ αγαθών Ρ0ήυ" /σπίτι Ράδου στο Τσεπέλοβο/, "χαράν, υγείαν και πόντων αγαθών αψθ…νίσν" /σπίτι Τζιαρ- τζή στη Λράκια/, κάνει αναφορές στην αρχαία µυθ"ΌΥΐα "Του Άσιδάλου είυ'η τΞΧνη εις ταύ την την οικοδοµήν" και µνηµονεύει τη φύση θα στ0ιΧΓ-ι΄Ο σι΄Η|΄ΧΓ|ι.ι'΄Όζ με την τέλνηινγ…αι 1…) τέχ- νη επιμήθη φύσεως την καλλονήν" /πάλι στο σπίτι του Ράδου|- Αυτή που εκτιΗάει τις τρείς κύριες πηγές δύναμης των καινούργιων κοινωνικών δυνάµεων που βγήκαν €10 προσκήνιο " τα άρματα, τα ΥΡόσια και τα γοάυµατα" κατά το γιαννιώτικο δίστιχο. ΄Ώλα αυτό, βέβαια, μέ- . σα σε πιά κοινωνία όπου λειτουργεί ακόμα, σε κάποιο Βαθμό, η ανασχαιτικη δύναμη της παράδοσης. , ' 1.µι 9(Μ 6ΐή€,&ζ΄ 66λ' 13 ά.':/ζ*.(ά…ς ότι": ίδια.; Η…… 14 1.5apxac του αιώνα μας και δώθε, τα διακοσμητικά θέµατα έχουν και κάποιες επιδράσεις από την "αρ νουβώ". Οι χωρικοί ζωγράφοι, αν και ξεκινούν pa την ευνόητη πρόθεση να πλάσουν το αύΈώπι- νο κορµί κατά την εξιδανικευµένη φυσικότητα των προτύπων τους,δεν το πετυχαίνουν γιατί είναι ποτισµένοι pa τη στατική και σχηµατική λαϊκή αντίληψη. Επίσης παραλείπουν, τρο- ποποιούν ή προσθέτουν στοιχεία. Αυτό συμβαίνει όταν τα στοιχεία που υπάρχουν στο πρό- τυπό τους δεν ανακαλούν τίποτα από τη µνήμη του5ή, άν τους είναι γνωστά, βρίσκονται σε αδικαιολόγητη γι'αυτούς θέση.΄Ετσι, μία περικεφαλαία που είναι στο κεφάλι την κατα- λαβαίνουν γιατί σ'αυτή τη φυσική της θέση την είδαν σε εικόνες της Αθηνάς, τον Περικλή, του ΄Αρη... Μία περικεφαλαία, όμως, στο δάπεδο τους είναι ακατανόητη. Την παραλείπουν και στη θέση της βάζουν αγγείο που θυμίζει το γνώριµο κουμάρι. Είναι χαρακτηριστικές, και δικαιολογηµένες από την πλευρά του, οι παρατηρήσεις αρχαιολόγου για την "Αµαζόνα" του αρχοντικού Μιχαήλ N. Τσίρλη στο Νυµφαίο, "...η σύνθεσις τελικώς δεν παύει να κατέ- χεται υπό τινος ακαμψίας εξωτερικός, εσωτερικός δε να υποφέρη από έλλειψιν ζωοδόχου πνοής". και προσθέτει παρακάτω " Εκ των υπό του Ρωμαίου αντιγραφέως εις το µαρµάρινον έργον προστεθέντων επί της πλίνθου και του κορμού του δένδρου παρά την Αµαζόνα όπλων, το µεν κράνος αποδίδεται ως πρόχους, ης η λαβή ελλείπει κατά το μεσαίον αυτής τµήμα, 45 o δε διπλούς πέλεκυς ουδόλως έχει απεικονισθεί" . Στο Δίλοφο οι Αδελφοί Βούρη αφαιρούν από το σύμπλεγµα του Προµηθέα, προφανώς γιά λόγους σεμνοτυφίας, το τολµηρό γυναικείο γυμνό που κείτεται pa προτεταμένους τους µαστούς κάτω από τα πόδια του Προμηθέα, αλλά- ζοντας έτσι τη σύνθεση του Μύλλερ.Μερικές φορές η ελευθερία του ζωγράφου από το πρότυ- πό του φτάνει ως την αλλαγή του φύλου. Από το πρότυπο της "Αµαζόνας MATEI" στο σπίτι του Νάνσυ Σωσσίδη γίνεται έργο με αντρική µορφή. ΄Αλλοτε παίρνουν μία µορφή από πολυ- πρόσωπη σύνθεση και την αποµονώνουν, τροποποιόντας την για να προσαρμοσθεί στη νέα της θέση και λειτουργία. ΄Ετσι, ο ζωγράφος που διακόσμησε το σπίτι του Γκέκη στο Πάπιγκο παίρνει τη µορφή του Περικλή από τη σύνθεση του Γερµανού ζωγράφου Φος " 0 Περικλής αγο- ρεύει στην Πνύκα" και την κάνει ανθρωπόµορφη κολόνα. Στο πρότυπο το χέρι του Αθηναίου πολιτικού απλώνεται μπροστά. O ζωγράφος µας, όμως, το προσαρµόζει στη νέα του λειτουρ- γία, λυγίζει το χέρι, που τώρα καλύπτεται σχεδόν από το φάρδος του κορµιού κι έτσι δια- τηρειται το ισόπαχο της κολόνας. To έργο του Φος κυκλοφόρησε ευρύτατα στην Ελλάδα σε ιστορικά και διδακτικά βιβλία καθώς και σε επιστολικό δελτάρια pa πολύχρωμη ή μονόχρω- μη εκτύπωση.΄Βνα από τα δελτάρια αυτό, έκδοση Πάλλη και Κοτζιά Νο 416, είναι μονόχρωµη και έχει πλάγια τον τίτλο " ο Περικλής από της Πνυκός, δικαιολογών τας χάριν της Ακρο- πόλεως δαπάνας", το ίδιο και σε γαλλική μετάφραση. Κάτω υπάρχει η σημείωση "Εκ του βι- βλίου Γ. Φιλαρέτου Περικλής και Ασπασία". Αντίγραφα του έργου του Φος στολίζουν το Αρε- 15 ταίειο Νοσοκομείο στην Αθήνα, το σπίτι της Καλλιόπης Βαλυράκη στο Ρέθυµνο, το Αναγνωστή- ριο Καλύμνου "Λι Μούσαι", ίσως και άλλα κτήρια. Από την άποψη της τεχνικής οι νεοκλασικίζοντες λαϊκοί ζωγράφοι ακολουθούν δύο pa- θόδους, τη µονόχρωμη απόδοση αρχιτεκτονικών μελών και αγαλµάτων και την πολύχρωμη ζωγρα- φική. Παρακάτω θα σηµειώσουµε αλληλοδιεισδύσεις των δύο αυτών τεχνοτροπιών. Η μονόχρωμη απόδοση αρχιτεκτονικών µελών /παραστάδες, επίκρανα, κόγχες, φατνώµατα, κυµάτια, έκτυπα πλαίσια...| προσπαθεί να δημιουργήσει pa διαβαθμίσεις του τόνου την αίσ- θηση όγκου. Στόχος η οφθαλμαπάτη pa την προσπάθεια όσο γίνεται πιστότερης και πειστι- κότερης απόδοσης. Στις οροφές, τα φατνώματα pa ανάγλυφους ρόδακες, κυµάτια, γεισώματα... αποδίδονται κατά κανόνα pa τις σκιές προς την αντίθετη πλευρά της κύριας πηγής φωτός |%αράθυρο, πόρτα pa τζαµαρία/. Σ'αυτά συχνά υπάρχει και κάποιο άλλο χρώµα, συνήθως γαλά- ζιο στο φόντο. Επειδή τα σχήματα είναι απλά και επαναλαµβανόμενα και βρίσκονται σε τέ- τοια θέση που ο θεατής δεν έχει την ευχέρεια να τα παρατηρεί pa άνεση, η ψευδαίσθηση είναι ολοκληρωτική. Για τις αποµιμήσεις αγαλµάτων οι συνθήκες διαφέρουν. Αυτές βρίσκον- ται στους τοίχους και στο ύφος περίπου του µατιού όρθιου ανθρώπου, η απόσταση του θεατή από το έργο είναι δυνατό να µειωθεί στο ελάχιστο. Κι ακόµα, καθώς ο θεατής κινείται μέ- σα στο δωµάτιο, θα έπρεπε, αν το άγαλμα ήταν αληθινό, ωρισµένα σηµεία του να µην είναι πιά ορατά κι άλλα να αποκαλύπτονται καθώς αλλάζει η οπτική γωνία. Για ν'αποφύγουν αυτό τον κίνδυνο οι λαϊκοί ζωγράφοι πρόβλεφαν και είτε τοποθέτησαν τις μορφές αυτές πίσω από την προεξοχή του τζακιόυ είτε μέσα σε φευτοκ6γχες, έτσι που να µειώνεται πολυ η αίσθη- ση αλλαγής της οπτικής γωνίας και η οφθαλµαπάτη γίνεται σε µεγαλύτερο ποσοστό πειστική. Μ'αυτόν τον τρόπο τα αγάλµατα παρουσιάζονται σαν αναπόσπαστα στοιχεία της αρχιτεκτονι- κής. Αυτό γίνεται περισσότερο έκδηλο στο σπίτι του Γκέκη -Πάπιγκο- όπου δίνουν στα αγάλ ματα τη μορφή και τη θέση "Καρυάτιδων" που στηρίζουν τοξοστοιχία και χρωµατίζουν γαλά- ζιο το φόντο για να δίνει την αίσθηση πως στο βάθος είναι ύπαιθρο και τ'αγάλµατα στηρί- ζουν την άκρη της οροφής. Δεξιά και αριστερά τους τοποθετούν αποµιµήσεις µαρµάρινων αγ- γείων σε τετράγωνες βάσεις. Για να τονίσουν τη λειτουργηκότητα των αγγείων αυτών τοπο- θετούν στο λαιµό τους κλαριά µε φύλλα και λουλούδια" αυτά όµως pa χρώµατα για να δίνουν την εντύπωση πως πρόκειται για φυσικά. ΄Εγχρωµα είναι, επίσης, τα λουλούδια της εσωτερι- κής επιφάνειας της ζωγραφιστής τοξοστοιχίας, σε θέση, δηλαδή, που από την εποχή του µπα- ρόκ έµπαιναν συχνά φυτικά θέματα. 'Αλλωστε, η ζωγραφική αποµίμηση τοζοστοιχίας συνηθί- ζεται στη Βόρεια Ελλάδα από το 18ο αιώνα/σπίτι Σβάρτς στ΄Λµπελάκια, Νανζή και Τσατσαπά στην Καστοριά, Καλέα στούς Νεγάδες.../.΄Οταν, όµως, τα µαρµάρινα ανθοδοχεία της νεοκλα- σικίζουσας λαϊκής ζωγραφικής τοποθετούνται µέσα σε ψευτοκόγχες, τότε και τα λουλούδια ζωγραφίζονται σαν µαρµάρινα, αφού το σύνολο αποτελεί µίµηση αρχιτεκτονικού στοιχείου 16 /σπίτι 0. Τσίρλη, Νυμφαίο/. Σε μερικά σημεία αντί για "Καρυάτιδες" ζωγ63ίζουν κίονες. ΄Ετσι γίνεται περισσότερο αισθητό πως οι "Καρυάτιδες" είναι "φέροντα" στοιχεία της οι- κοδοµής. Αυτή η μονόχρωμη σκ ιφωτισμένη απομίµηση αγαλμάτων δεν έχει καμμιά σχέση pa την ιχνογραφία, παρά τις εξωτερικές οµοιότητες. Δεν πρόκειται για ιχνογραφικά έργα που απο- δίδουν κάποιο άγαλµα αλλά για αποµιμήσεις που αντικαθιστούν, can θέση του, το γλυπτό. Ούτε µπορούµε να αποδώσουµε το φαινόμενο στην επίδραση των μονόχρωμων χαρακτικών πρό- τυπων γιατί είναι πολλά τα έργα πολύχρωμων τοιχογραφιών που προέρχονται από εξακριβω- µένα χαρακτικά πρότυπα, είτε τοπία είναι αυτά46, είτε προσωπογραφίες4? ?ε πολύχρωμη ζωγραφική είναι εκτελεσμένα πολλά διακοσµητικά ταβανιών και τοίχων. Στοχεύουν στην αρµονία θερµών και ψυχρών χρωµάτων και στην άψογη εκτέλεση. Είναι βέβαιο πως χρησιµοποιήθηκαν βοηθητικά όργανα σχεδίασης/διαβήτης, χάρακας.../. To χέρι κινείται pa σιγουριά και ακρίβεια. Είναι πολύ πιθανό να χρησιμοποιήθηκαν για τη σχεδίαση και διάτρητα χαρτιά, κάτι σαν τα ανθίβολα των αγιογράφων'ή χαρτόνια κοµµένα στο σχήμα του διακοσμητικού θέµατοα.Πολύ συχνά συνυπάρχουν pa µονόχρωμες απομιµήσεις αρχιτεκτονικών στοιχείων. Πάντοτε πολύχρωµα είναι ταέκθετα μικρά τοπία. Οι δύο Χιονιαδίτες Αδελφοί Βούρη στο σπίτι του Παλαιόν -Δίλοφο- μεταχειρίζονται στα φανταστικά τοπία έντονα χρώ- paia, κατακόκκινα και ζωηρά γαλάζια σπίτια, χτυπητά πράσινα στη βλάστηση, ενώ στις θα- λασσογραφίες χρησιµοποιούν χαµηλότερους τόνους, όπως και στη διακόσµηση του ταβανιού pa το λουλουδοστέφανο, τους ΄Βρωτες και τ'αγγελάκια. Στο σπίτι του Κ. Σωσσίδη η χρωμα- τική κλίμακα των μεγάλων ανεξάρτητων τοπίων είναι λιτή και χαµηλότονη' κυριαρχούν το ανοιχτό γαλάζιο και το καφεγκρίζο. Αντίθετα, οι ίδιοι ζωγράφοι στις αλληγορίες των Επο+ύ χών µεταχειρίζονται έντονα χρώματα, κόκκινο, πράσινο, καφέ σκούρο... Θυμίζουμε πως το έργο έγινά στα 1924-25 από τους Δροσοπηγιώτες ζωγράφους Κωνστ. Τζιάτζιο, Χαρίσιο Χαρί- ση, Μάρκο Στυλιάδη και Θωμά Ζωγράφο. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, από την άποψη του χρώµατος, είναι η ζωγραφική του σπιτιού Μούρτζου /Σιάτιστα, πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας/. Η σύνθεση των Εποχών αποτελείται …! από πέντε κύκλους και δύο γυναικείες όρθιες µορφές. Ο κεντρικός κύκλος απεικονίζει τη σφαίρα της Γης. Είναι φανερό πως το πρότυπό της ανήκει σε κάποιο επιστημονικό βιβλίο ή διδακτικό πίνακα γιατί σημειώνονται έντονα οι παράλληλοι και µεσηµβρινοί κύκλοι, κι αυτό είναι αταίριαστο για τη ζωγραφική απόδοση της γήινης σφαίρας. Η θάλασσα αποδίδε- ται pa γαλάζιο ανοιχτό και η στεριά, καθώς και το στρογγυλό πλαίσιο, pa λίγο σκουρότε- ρο γαλάζιο. To φόντο είναι γαλαζοπράσινο. ΄Ετσι τονίζεται o ζωηρός χρωματισμός των τεσ- σάρων κύκλων pa τις Εποχές, καθώς και των διακοσμητικών που συνδέουν τους πέντε κύκ- λους. H διάταξη αυτή δίνει την εντύπωση πως οι Εποχές περιστρέφονται γύρω από τη Γη και την κίνηση τη δίνουν η Μέρα και η Νύχτα, όρθιες γυναικείες μορφές στα πλάγια. Γε- 1? νικά, η διακόσµηση αυτού του σπιτιού χαρακτηρίζεται από τη λαµπρότητα του χρώματος, εκ- τός από το µεγάλο παραλληλόγραμµο pa άποψη της Κωσταντινούπολης. Σκόρπια νεοκλασικά θέµατα συναντούμε σε πολλά ζωγραφισµένα σπίτια αυτής της περι- όδου, κυρίως αμφορείς-ανθοδοχεία, όπως στο σπίτι του Παπαθεοδώρου |Εράτυρα/ έργο της δεκαετίας 1865-75, στο σπίτι του N. Σταμάτη |Αρίστη Ζαγορίου/, έργο του Χιονιαδίτη Γ. Νικολάου στα 1863, στο σπίτι του Νατσιόπουλου |Δίλοφο Ζαγορίου/ και άλλα. Βέβαια, το θέµα του ανθοδοχείου έχει μακριά ιστορία στην ελληνική λαϊκή ζωγραφική. Είναι πο συνη- θισµένο την εποχή του µπαρόκ, η διατύπωση, όµως, είναι διαφορετική' σ'αυτή εμφανίζεται με τη µορφή είτε ευρωπαϊκού είτε σύγχρονου λαϊκού βάζου /σπίτι Σβάρτς στ'Αµπελάκια, πο- διές τέµπλου Αγίας Μαρίνας Κισσού, σπίτι Πούλκως στη Σιάτιστα.../ και μερικές φορές ακουμπυζα σε ευρωπαϊκά έπιπλα. Στη νεοκλασική εποχή είναι αρχαιότροπα. Και µια ακόµα διαφορά, ενώ στα μπαρόκ ανθοδοχεία το κύριο θέµα είναι τα λουλούδια, στα νεοκλασικί- ζοντα είναι το δοχείο. Κλείνοντας θα πρέπει να κάνω δύο διεΙΐ.υκρινίσεις. Η πάρουσίαση µιας πλευράς της λαϊκής µας ζωγραφικής δε σημαίνει και πρόθεση να ανακηρυχθούν αριστουργήµατα τα έργα που την εκπροσωπούν. Μ'όλο που υπάρχουν αρκετά αξιόλογα , θα πρέπει να παραδεχθούμε ότι η νεοκλασικίζουσα λαϊκή ζωγραφική δεν ανήκει, στο σύνολό της, στις καλλίτερες εκ- φάνσεις της λαϊκής μας τέχνης. Η δεύτερη διευκρίνιση αφορά στα πρότυπα που δεν είναι απαραίτητο να ανήκουν στην κλασική αρχαιότητα ή να είναι έργα νεοκλασικών καλλιτεχνών. Μπορεί να έχουν άλλη προέλευση, όπως ο "Χορός των Μουσών" του Τζούλιο Ροµάνο ή τα "αρ νουβω" τυπωμένα πρότυπα. Η σύντομη αυτή εργασία δεν κολακεύεται πως εξάντλησε το θέµα. Είναι πολύ πιθανό πως υπάρχουν και άλλα σπίτια χωριών µε νεοκλασικίζουσες λαϊκές ζωγραφιές. Ούτε θεωρεί οριστικές τις ερµηνείες που δίνει. Ευτυχώς, για κάθε κοινωνικό φαινόµενο υπάρχουν πολ- λές απόψεις των οποίων η διασταύρωση προωθεί τη σωστή κατανόηση. Πάντως, pa την εργα- σία αυτή παρουσιάζεται για πρώτη φορά µια άλλη πλευρά της παραδοσιακής μας ζωγραφικής, κι αυτό είναι, ίσως, µια κάποια προσφορά στην εθνική μας αυτογνωσία. Τελειώνοντας, θέλω να ευχαριστήσω θερμά όλους τους ιδιοκτήτες σπιτιών που αναφέ- ρονται στο κείμενο, την κυρία Πολυξένη Ματσούκα για τις πληροφορίες, τις φωτογραφίες, τα σχέδια και τα πρότυπα του πατέρα της Κώλτσου Παπαγιάννη, τους κυρίους Μάρκο Στυλι- άδη, Γεώργιο Φζιάτζιο και Νικόλαο Ζωγράφο για τις φωτογραφίες και τα βιογραφικά στοι- χεία των προγόνων τους, τονκύριο και την κυρία Μακρυγιώργου για την ευγενική τους φι- λοξενία στο τοιχογραφηµένο σπίτι τους, τον κ. Στέφανο Ζωγράφο για τις πληροφορίες που μου έστειλε, τον κ. Λάκη Παπαστάθη που µου έδωσε για φωτογράφηση τη δυσεύρετη "Καλ- 18 λιτεχνική Πινακοθήκη της ΕΣΤΙΑΣ", το συνταξιούχο ιερέα της Δροσοπηγής αιδ. Στέργιο Γκέ- λια για τις μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις τους. Η Α Ρ Α Π Ο Μ Π E Σ 1. Κ.Θ.Δημαράς= Ο Ελληνικός Διαφωτισµός, Αθήνα 1964. Ι.Μ.Χατζηφώτηςε Ο ΕλλήνΙϊ6ς Δια- φωτισµός, Αθήνα 1971. Επίσης αξιόλογες μελέτες στο περιοδικό Ερανιστής. 2. Δηµήτριος Παπαστάμος= ΞΕνΞΞτΞΞ;ΞΞΞλλΞρ, Αθήνα 1973. Πίνακες 83,84,85,86,87,88,89, 9o και 91. 3. Ιωάννης Τραυλός - Αγγελική Κύκκου: ξρΕούπΞλη, Αθήνα 1980. Πίνακες 106 και 107.Ιτα- λος είναι ο ζωγράφος του σπιτιού Γαλαντή στην Ερμούπολη, πιθανότατα και άλλων σπι- τιων. Στην Αθήνα εργάζονται πολλοί ξένοι ζωγράφοι, όπως οιΞΏ. LEBIEDZKY, V. πλακα, CHP. σΒΙΒΡκπκΕΒι. Βλέπε σχετικά; Εµπορικής Τραπέζης της Ελλάδος: Νεοκλασική Αρχιτε- κτονική στην Ελλάδα, με πρόλογο Ι.Τραυλού, Αθήνα 1967. Πίνακες 29,30,31,32,45,46. 4. Κίτσος Α. Μακρής: Νεοκλασικές Σιδεριές.΄Βκδοση Ε.Ο.Μ.Μ.Β.Χ. Αθήνα 1981. 5. I. Ισιδωρίδης Σκυλίσσηςι Η παρ'ηµίν κοσµηματογραφία. Περιοδ. Παρ!ΞΞΞόΞ, τόµος Γ; A- θήνα 1879, σελ. 702 και 703. 6. Περιοδικό ΠαρθΞΣΞΣ, Αθήνα 1872, σελ. 1085. 7. Ζαχαρίας Παπςµτωνίουτ 10393, Αθήνα 1934, σελ. 215-221. 8. Νίκος Μουτσόπουλος= Θεσσαλονίκη 1900 - 1917. Θεσσαλονίκη 1981, σελ. 48. 9. Υπουργείον Εσωτερικών: Πίνακες των Επαρχιών Ηπείρου και Θεσσαλίας κατά την Απογρα- ΞΞ! του 1881αΛθήνα 1884, σελ. 60 10. 0 Φίλιππος Ιωάννου µεταφράζει σε αρχαΐζουσα γλώσσα δημοτικά ή δημοτικοφανή τραγού- δια. Παράδειγμα: το "Μάνα σου λέω δε µπορώ τους Τούρκους να δουλεύω.." το μεταφρά- ζει "Μήτερ εμή τριφίλητ'ωµόφροσιν ουκέτι Τούρκοις δουλεύειν δύναµαι". Παναγ. Πατρι- αρχέα: Φίλιππος Ιωάννου, Αθήνα 1935, σελ. 43. 11. Ευδοκία Ιωάννου: 0 Κλεισουριώτης Ζωγράφος του Νυμφαίου. Περιοδ. !!ΞκΞδονική Ζωή, τεύ- χος 132, Μάϊος 1978, σελ. 45. 12. Απόστ. Βακαλόπουλος: Ιστορία του Νέου Ελληνισµού. Β΄Τουρκοκρατία 1453- 1669, Θεσσα- λονίκη 1964, σελ. 83. 13. Απόστ. Βακαλόπουλος: Ιστορία της Μακεδονίας 1354 - 1833, Θεσσαλονίκη 1969, oak.3o5. 14. Βασίλης Δηµητριάδης: Η Κεντρική και Δυτική Μακεδονία κατά τον Εβλιγιά Τσελεµπή , Θεσσαλονίκη 1973, oak. 176. 15. H Οικονομική Δομή των Βαλκανικών Χωρών. Επιμέλεια: Σπύρος Ασδραχάς, Αθήνα 1979, σελ.323. 19 16. ΙΟΑΝΝΙΞ Α. ΡΑΡΑΏΕΙΑΝ05: DIE SPIRTAS. ΕΣΝΕ FAMILIE KLISSURIOTISSER AUSWANDER IN DER JUGOSLAWISCHER ΘΕΑ… 295111 πππυ1υπε 18 UND 19 JAHBHUNDE‘RTS. Ανάτυπο από τις BALKAN STUDIES 16,1, Θεσσαλονίκη 1975. 17. Αντ. Σιγάλας: Από την Πνευµατική Ζωή των Ελληνικών Κοινοτήτων της Μακεδονίας.Α'Αρ- χεία και Βιβλιοθήκαι Δυτικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1939, σελ. 136 - 138. 18. Κωνσταντίνος Σάθας: Νεοελληνική Φιλολογία. Βιογραφίαι των εν τοις Γράμµασιν Διαλαμ- ψάντων Ελλήνων 1453-1821 , Αθήνα 1868, σελ 564. Γεώργιος Ιωάννου Ζαβίρας: Νέα Ek- -ι-,-τ--ιιω λάς ή Ελληνικόν Θέατρον, που εκδόθηκε από τον Γεώργιο Π.Κρέµο, Αθήνα 1872, σελ. 283. 19. Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1969, σελ. Χ]! 451 ,477. 20. Αποστολος Βακαλόπουλος, όπου παραπάνω, σελ.477 21. Ιωάννης Λαµπρίδης : Ζαγοριακά, τόµος Α΄Αθήνα 1889, σελ. 42 22. Ιωάννης Παπαϊωάννου: Το Πάπιγκο, τόµος πρώτος, Θεσσαλονίκη 1977, σελ. 36 κ.ε. 23. Κώστας Λαζαρίδης: Το Πνευµατικό Ζαγόρι στα Χρόνια της Τουρκοκρατίας, Γιάννινα 1969. 24. Φάνης Μιχαλόπουλος: Μοσχόπολις. Αι Αθήναι της Τουρκοκρατίας. 1500 - 1769, Αθήνα 1941, σελ. 45 25. Μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις pa το συνταξιούχο οικοδόμο Κωνστ. Ρούμπο και το συντα- ξιούχο ιερέα Στέργιο Γκέλια. ΑρΧέίο Κ.Α.Μακρή, Βόλος. Τα Αρχεία της Κοινότητας έχουν καταστραφεί. 26. Γρηγόριος Π. Βέλκος: Η Εξαγορά της Σέλιτσας /Εράτυρας|, 1979. 27. Κίτσος Α. Μακρής: Οι Τοιχογραφίες των σπιτιών της Εράτυρας /Σέλιτσας/. Διάλεξη στο Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας στις 16 Νοεµβρίου 1984. Ετοιμάζεται η έκδοσή της. 28. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδί;ες Ζωχρά!ςι, Αθήνα 1981. 29. I. Τουράρσογλου : ΄ραπτή Αμαζών εκ Νυµφαίου. Αρχαιολογικά Ανάλεκτα Αθηνών, τόμος 3ος, Αθήνα 1968, σελ. 307. 30. Γεωργίου Σπυρ. Δοντά: Εικόνες Καθηµένων Πνευµατικών Ανθρώπων εις την Αρχαίαν Ελληνι- κήν Τέχνην, Αθήνα 1960, πιν. 21β και 21γ. 31. Τώρα βρίσκεται στο Αρχείο Κ.Α.Μακρή. 32. Αρχείο Κ.Α.Μακρή. 33. Ευδοκία Ιωάννου: 0 Κλεισουριώτης Ζωγράφος του Νυµφαίου, περ. Μακεδονική Ζωή, τεύχος 132, Μάϊος 1978, σελ. 4το 34. Νικ. Φίστα: Το Τέλος ενός Βιβλίου, Θεσσαλονίκη 1971, σελ. 116 35. 0 Στέργιος Ζωγράφος |1870-1915| παντρεύτηκε τη Βασιλική Θεοδώρου και απόχτησε πέντε , Λ'ζΞιΈ3 γιούς και μία κόρη. Αγιογραφία διδαξε µόνο στον πρωτότοκο γιό του΄γίατι πέθανε νέος. 0 Παντελής /1885-1950/ δεν έκανε οικογένεια. 36. "Καλλιτεχνική Πινακοθήκη της ΕΣΤΙΑΣ" Α΄φυλλάδιο, Ελληνική Αρχαιότης, Αθήνα 1887. 20 Ο Γιόχαν-΄Εντσυαρ Μύλλερ σπούδασε στην Ακαδημία της Αμβέρσας και στα 1854 πήγε στη Ρώμη, όπου διορίστηκε καθηγητής στην Ακαδηµία του Αγίου Λουκά. Η επισήμανση του πρότυπου έγινε χάρη στη γνωμάτευση του Ξστορικού της Τέχνης κ. Στέλιου Λυδάκη ότι πρόκειται οπωσδήποτε για έργο Γερμανού νεοκλασικιστή γλύπτη του τέλους του 19ου αι- ώνα. ΄Ετσι περιορίστηκε το πεδίο των ερευνών µου. Το δύσκολο ήταν να βρεθεί το προ- σιτό στους Χιονιαδίτες ζωγράφους χαρακτικό έργο στο οποίο το άγαλμα να εικονίζεται από την ίδια οπτική γωνία. Για τον Αρίστιππο ή Αριστοτέλη του Νυμφαίου ξέρουµε ότι προέρχεται από το Παλάτζο Σκόντα, χωρίς όµως να γνωρίζουμε και το πρότυπο που είχε στα χέρια του o λαϊκός ζωγράφος. H φωτογραφία που δηµοσιεύει στο βιβλίο του "Εικόνες Μαθη- µένων Πνευµατικών Ανθρώπων εις την Αρχαίαν Ελληνικήν Τέχνην" o Γ. Δοντάς είναι από δι- αφορενική γωνία παρμένη. ΄Ετσι δε µπορούµε να ξέρουµε pa ακρίβεια πόσο πιστός έµει- νε στο πρότυπό του o λαϊκός ζωγράφος. 37. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι, Αθήνα 1981, πίνακες 4o, 41. 38. Κίτσος Α. Μακρής: H Ξυλογλυπτική του Πηλίου, Βόλος 1958, σελ. 10. 39. Κωνσταντίνος Σπετσιέρης: Εικόνες Φιλοσόφων εις Εκκλησίας, Αθήνα 1964. Σωτ. Ι. Δά- καρης: Οδηγός Νήσου Ιωαννίνων, Αθήνα 1959, σελ. 19. Κίτσος Α. Μακρής: Η Τσατιτσά- νη και τα Μνηµεία της, Αθήνα 1967, σελ. 13 κ.ε. 40. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι, Αθήνα 1981, πίνακες 27,28. 41. Διονύσιος εκ Φουρνά : Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης, Πετρούπολη 1909 | Ανατύπωση βιβλιοπωλείου Σπανού-Αθήνα/ σελ. 213. 42. Κίτσος Α. Μακρής: "Εντεύθε αρχήζωμε μαθήµατα της ζωγραφικής", ένας ΄Αγνωστος Κώδι-.ι κας που εκφράζει τις τάσεις της ελληνικής ζωγραφικής στον 19ο αιώνα, Βήματα, Αθή- να 1979, σελ. 289. 43. Παναγιώτης Δοξαράς : Περί-ΞωγΞαφΞαΞ, Χειρόγραφον του ΑΨΚΣΤ: Νυν το πρώτον 1131183 1111! µετά προλόγου εκδιδόµενον υπό Σπυρίδωνος Π. Λάµπρου, Αθήνα 1871. 44. Σταύρος Ν. Μαδεράκης: Αναζητήσεις των Κρητικών Αγιογράφων στην Παράσταση του Γυ- µνού στο Θέµα των Ποινών σε Τρείς Εκκλησίες των Χανίων, Χανιά 1984,Χανιά 1984,σελ. 82. 45. I Τουράτσογλου, όπου παραπάνω, σελ. 309. 46. Κίτσος Α. Μακρής:΄Ενα Ευρωπαϊκό Πρότυπο Βορειοελλαδίτικης Τοιχογραφίας, ξέρατε, Αθήνα 1979, σελ. 367. Μίλτος Γαρίδης: Καινούργια Χαλκογραφικά Πρότυπα για την Κοσ- µική Ζωγραφική το 10ο και 19ο Αιώνα, Μακεδονικά, τόµος 22ος, Θεσσαλονίκη 1982, σελ. 1. 47. Κίτσος Α. Μακρής: H Λαϊκή Τέχνη του Πηλίου, Αθήνα 1976, σελ. 270.

ε.. ή. «τα…… Α.Δ…Ελ Νίκης γίνουν σήμερα. την θα"… ΜΜΜ- .... … εγω...… της Με.…ς . …..ε.λ.….. λαο.… :. κ.… φωτογραφίας, λαϊκά χε 4…6λία …. πηλ.…....…ς … …. ….…..… ...να… Μ.... ….. τ... αύξων όργανα... …. λη μ...… ά:…ιζσµένη … γητάς απ…… έκΜιΜων ιδρυµά- … "". "για… ως. Μπάρας ' . ….π…….…. ΝΕΑ ...... ι2-5-55 .:..- .… . &…… …. Η... τέχνη τοι? Πηλίου , ε.; .... α..…. Μελ, Ν.… 3, é γ..…. α..…. .... 6... Μα..…. . Μ...…" .… ……ως …. γ…- π…. Μ...... λ…. . κ. Κίτον; Μακ… µέ &… Μπαίνω Μ.….. .…" …. . πίνακες λατ.... ζυ- ' πω.. 6ργΜ…ι .… νά)... έ…ψστπη άπό ν……ς ά….&…. Σ…... λογίους, ΜΜπέχνες κα. 'Αννα… μία .… "γραφω τα". Δ. 'Υψηλένκη, mum-.2 άπό τόν θανάση Πωγώνι, το.χογψωί µια ο...… τα? …… Δράκ.α Πηλί . ΒΗΜΑ 12-5-55 ως...» Α... u. γ.νσντα. στην =α'.'θΜ…Μ…ς 3) τα έγκαιν.Ήης έκ Μπας τόν Μπα.» ω…ον:α…ων λαϊκής τέ- c τα"; Πήλιου …. (‘mo γούνα συλλέγει 6 κ. Κ.τ ος Μάκρης κα- ως και των εν Emu r ν». έκδόσει ό γνωστός αυτο: λαο- Φοε τού Βόλου . 'Η {Kazan Iacx' κρατάω ως τίς I21 Μα.… την είπα…… αν… τ.: "Σάξ δα… στις 7,30 πµ. δέκθε (θά ' Αυλή…. στό (Αθήναιου (Αωιιοι… «Η I1) μέ θέμα «Ο! κατα:τωφέ ε…... ..…. …. Π..….» & εµ α…: … Μ…… 2 Μαΐου, ΕΚ "Βαζ …. . .... Μ…… . ΑΚΕΛ, Ν.:" 3, & .γ.α...α …. .… .... ω...…'εν… .… . ο…... .… Μ…… . Μηπως …. Η… "κ. ., ώς …. .… …- …… 6ι6λ. . έκδωσε: . .… .Η …… &". π…"... Μ.….. .». Μ.… ΝΕΑ Η & Η , … .…..πεπΣ.ιε…… "Η!!! &… |" "|…" Εκ την έν Α&.ψαις Μονο»… να… AAEA Θ' άνοίξη σήµερα Εκθεση λοξ- ως τέχνης, του ΠηλίΔν τα". συµπ=λ τον ΜΜΜ… ». Κίτσου Μακρή. Εκθεση; πιριλαµ5άνει άντικε.µενα καΗϊ φωτογραφίες, πέντε έργα του θυσιά- λον, µετώυζανπνξς άγ.σγραΦιες, 21'- κο… χέρ.α- γκλιτσων, ξυλαγλπω κο- 1σµηµατα και άση|ι΄.κα,Μ ξνλαγλυ- πτ΄ονς ατανρι»ύςι 5 6 τΜς Δρα- κείαςρ K (i. "να «. ριψ'τ ην ως»… & :. Κηπος Μακρηξ Θα όµιλήση είς τα «'ΑΘή- να.…» µ.": Θέμα «0. ωταστρ…ς Εµ… να." τέχνης από Πηλιο». "...." Τα…» ‘ Η»… …. !? -5-55 Η ΕΚΘΕΣΗ ΕΡΓ AAI' KHI nHAIOPElTIKHZ ΤΕΧΝΗΣ H mm ."... Μ...… |"… .....* …. τη… …. .. κ..…. …… στήν στο…" Μελ (Ν.… =), …. ….» …… .. mum ..….µα, θα µείνει &- …… …. α...… κ.µ."... 'H mm υγκενψών:ι πολύ Μ…..." …. ως… …. ol άρμόδιοι .... άπω… * … .… ΑΥΓΗ it 8-55 ‘H Exam»; της συλλα- Απ.... ..…. . “Amnesia ενώ: …, Με»… της ovum“; "ο .. κ...… ,. …." :.; .... απ..…. τη. ΜΒΑ, …. ως 3, ‘H anawxg é; γ… περιλαμ- βάνιι ψυγµωίες Μαν πιω; τέχνης: Μ 13 ΠηλιΜ, φωταγΜ(τς Εκκλη…Θν΄ …. 'φχαντια&ν …. η...… να…."- φξυ…ν ... αν: wow); «, & "Εα- ..οι… "Τανκ …. πω…"… τα ", humid άντΠΜα τόν Ειδ…." του κ. Μακρή .… τής …… …λλιτιψ…ής πω.-.…ς …. π.μ.… ει; τ... &… … Μο..…." move; τα": ωµά … Θεόφιλου «πως …. α…… χει"- τ:.χνήµ…ι καµπάνα &… δνοµαστανς λαϊ…ς "Μάκε "Η"... Ν…"…- . . . ψΜ |… µΕΑ ε. s :: |; …ή…" ΣυΔπ αν «Μα...»? ν...-μι… χ...… ...;... «η; n, ..., 1.30 …. δ . . Η «Kama-mom; : … ης πχ ..; "στό π.μ..» ' .… ω... …. φ...… :|ικΘγις.ΈΐΜΘξ αν...» ΝΕΑ .Η- 5-3!

ε.. ή. «τα…… Α.Δ…Ελ Νίκης γίνουν σήμερα. την θα"… ΜΜΜ- .... … εγω...… της Με.…ς . …..ε.λ.….. λαο.… :. κ.… φωτογραφίας, λαϊκά χε 4…6λία …. πηλ.…....…ς … …. ….…..… ...να… Μ.... ….. τ... αύξων όργανα... …. λη μ...… ά:…ιζσµένη … γητάς απ…… έκΜιΜων ιδρυµά- … "". "για… ως. Μπάρας ' . ….π…….…. ΝΕΑ ...... ι2-5-55 .:..- .… . &…… …. Η... τέχνη τοι? Πηλίου , ε.; .... α..…. Μελ, Ν.… 3, é γ..…. α..…. .... 6... Μα..…. . Μ...…" .… ……ως …. γ…- π…. Μ...... λ…. . κ. Κίτον; Μακ… µέ &… Μπαίνω Μ.….. .…" …. . πίνακες λατ.... ζυ- ' πω.. 6ργΜ…ι .… νά)... έ…ψστπη άπό ν……ς ά….&…. Σ…... λογίους, ΜΜπέχνες κα. 'Αννα… μία .… "γραφω τα". Δ. 'Υψηλένκη, mum-.2 άπό τόν θανάση Πωγώνι, το.χογψωί µια ο...… τα? …… Δράκ.α Πηλί . ΒΗΜΑ 12-5-55 ως...» Α... u. γ.νσντα. στην =α'.'θΜ…Μ…ς 3) τα έγκαιν.Ήης έκ Μπας τόν Μπα.» ω…ον:α…ων λαϊκής τέ- c τα"; Πήλιου …. (‘mo γούνα συλλέγει 6 κ. Κ.τ ος Μάκρης κα- ως και των εν Emu r ν». έκδόσει ό γνωστός αυτο: λαο- Φοε τού Βόλου . 'Η {Kazan Iacx' κρατάω ως τίς I21 Μα.… την είπα…… αν… τ.: "Σάξ δα… στις 7,30 πµ. δέκθε (θά ' Αυλή…. στό (Αθήναιου (Αωιιοι… «Η I1) μέ θέμα «Ο! κατα:τωφέ ε…... ..…. …. Π..….» & εµ α…: … Μ…… 2 Μαΐου, ΕΚ "Βαζ …. . .... Μ…… . ΑΚΕΛ, Ν.:" 3, & .γ.α...α …. .… .... ω...…'εν… .… . ο…... .… Μ…… . Μηπως …. Η… "κ. ., ώς …. .… …- …… 6ι6λ. . έκδωσε: . .… .Η …… &". π…"... Μ.….. .». Μ.… ΝΕΑ Η & Η , … .…..πεπΣ.ιε…… "Η!!! &… |" "|…" Εκ την έν Α&.ψαις Μονο»… να… AAEA Θ' άνοίξη σήµερα Εκθεση λοξ- ως τέχνης, του ΠηλίΔν τα". συµπ=λ τον ΜΜΜ… ». Κίτσου Μακρή. Εκθεση; πιριλαµ5άνει άντικε.µενα καΗϊ φωτογραφίες, πέντε έργα του θυσιά- λον, µετώυζανπνξς άγ.σγραΦιες, 21'- κο… χέρ.α- γκλιτσων, ξυλαγλπω κο- 1σµηµατα και άση|ι΄.κα,Μ ξνλαγλυ- πτ΄ονς ατανρι»ύςι 5 6 τΜς Δρα- κείαςρ K (i. "να «. ριψ'τ ην ως»… & :. Κηπος Μακρηξ Θα όµιλήση είς τα «'ΑΘή- να.…» µ.": Θέμα «0. ωταστρ…ς Εµ… να." τέχνης από Πηλιο». "...." Τα…» ‘ Η»… …. !? -5-55 Η ΕΚΘΕΣΗ ΕΡΓ AAI' KHI nHAIOPElTIKHZ ΤΕΧΝΗΣ H mm ."... Μ...… |"… .....* …. τη… …. .. κ..…. …… στήν στο…" Μελ (Ν.… =), …. ….» …… .. mum ..….µα, θα µείνει &- …… …. α...… κ.µ."... 'H mm υγκενψών:ι πολύ Μ…..." …. ως… …. ol άρμόδιοι .... άπω… * … .… ΑΥΓΗ it 8-55 ‘H Exam»; της συλλα- Απ.... ..…. . “Amnesia ενώ: …, Με»… της ovum“; "ο .. κ...… ,. …." :.; .... απ..…. τη. ΜΒΑ, …. ως 3, ‘H anawxg é; γ… περιλαμ- βάνιι ψυγµωίες Μαν πιω; τέχνης: Μ 13 ΠηλιΜ, φωταγΜ(τς Εκκλη…Θν΄ …. 'φχαντια&ν …. η...… να…."- φξυ…ν ... αν: wow); «, & "Εα- ..οι… "Τανκ …. πω…"… τα ", humid άντΠΜα τόν Ειδ…." του κ. Μακρή .… τής …… …λλιτιψ…ής πω.-.…ς …. π.μ.… ει; τ... &… … Μο..…." move; τα": ωµά … Θεόφιλου «πως …. α…… χει"- τ:.χνήµ…ι καµπάνα &… δνοµαστανς λαϊ…ς "Μάκε "Η"... Ν…"…- . . . ψΜ |… µΕΑ ε. s :: |; …ή…" ΣυΔπ αν «Μα...»? ν...-μι… χ...… ...;... «η; n, ..., 1.30 …. δ . . Η «Kama-mom; : … ης πχ ..; "στό π.μ..» ' .… ω... …. φ...… :|ικΘγις.ΈΐΜΘξ αν...» ΝΕΑ .Η- 5-3!