0i «φυί1έ8» ιών Χιονιιίδων καί ή ήπειριωιική χειρ»οιεχνική - Ζωγραφική… 'Α1΄ίΟ΄ τίς τέσσερις µεγάλες πη- γες των 'Ηπειρωτδν χωρικων - ζωγράφων, τό Καπέσσο6ο, 16 Σουδενά, τούς Χιονιάδες καί τή Σαμαρίνα, ϊιζιισφαλι.ις ή πιό π. δύο… πηγή είναι οί Χιονιάδες. Σαμαρίνα σήµερα Βρίσκεται στό N096 Γρε6ενων, στα σύνορα "Ηπείρου καί Μακεδονίας, ωστό- σο πολιτιστικά ανήκει στόν ήπει- ρωτικό «…. Χωρικούς - ζωγρά- φους έδωσαν πολλά ήταιράτικα χωριά, όπως τό 0091601, τό Κα- λέπζι καί αλλα. Πολύ συχνά ση- µειώνουν στά έργα τους καί τόν τόπο καταγωγής τους. "Ιδιαίτερα οί Χιονιαξίτες, δίπλα 01’ όνοµά τους σχεδόν πάντα Βάζα… τό χω- ριό τής καταγωγής τους σέ διά- φερους τύπους: «έκ Χιονιάδων», «έκ κώμης Χιονιάδες», «από χω- ρίον Χιονιάδες», «& Χιονιάδες», αΧιονιαδίτου», «Χιονιαδίτη» αΧιο νιάδες». Αύτό φανερωνει έμµεσα πώς οί IXIoIVI0831:; ζωγράφοι εί- Χαν" καλή Φήμη. Ηέπίδοση πολλων 6116 τούς Χιονιαδίτες στή ζωγραφική I:[v01 γνωστή 6I110A16, 71' αυτό κυ- κλοφορε΄ί καί ή φράση αΧιονιαδί- της είσαι; Ζωργάφος είσαι!». Δέν & αναφερθούµε έδω στήν ποιότη- 10 τής καλλιτεχνικής τους παρα- γωγής, καί ιδιαίτερα τής 6710- γραφιας, πού προκάλεσε καί τήν έντονη αρνητική αντίδραση τού Φώτη K6v107Aou.I X:19o1:xvu<6" ε.ρ- γα, καλύπτουν τίς λατρευτικές &. νόγκες ένός µεγάλου µέρους τή Βόρειας "Ελλαδας, καί πέρα 611 αύτή. "Αλλωστε 16 έπίπεδο δέν είναι 16 '1'810 σέ όλους τούς Χιο- '11: 95qu ζωγράφους. 'Υπάρχουν 6- νόµωά τους καλοί, μέτριοι. καί κακοί. Τα προ6λήµατα πού Θα 96; απασχολήσουν σήμερα είναι δύο, ή καταγωγή τής τέχνης τους και κυρίως ή έπαγγελματική τους συσσωµάτωση. Χωρος έρευνας τό χωριό Χιο- νιάδες, σκαρφαλωµένο στα κακο- τράχαλα Βουνά τής ,"Ηπείρου, δί- πλα 016 6A601vu<6 σύνορα. "Αλλο- τι μέ έκατοντάδες κατοίκους καί σήµερα µόνο µέ 16, κι αυτους σέ προχωρηµένη ,ήλικία. Χορτάρια- σαν τα µονοπάτια, έρηιµα ,τα πε- ρισσότερα σπίτια, γκρεμίσµατα παντου. Είκόνα έρήμωσης καί φθορ&ς" οχι πολυ διαφορετική καί από άλλων ήπειρωτικων χωριων. Παλιότεροι πόροι τού χωριου ή κτηνοτροφία, ζωγραφική καί ή ξυλογλυπτική. Σήµερα οί συντά- ξιις καί ή µικρή οίκόσιτη κτηνο- τροφία. Πως δηµιουργήθηκε ή 11096080- ση αυτή σ ένα απομονωµένο ορει- " "πάτωµα; Σ ό,τι φορά ρτι΄ι…ν ξυ- ν ,; ιΙΥ.Ι'ι : λογλυπτική, ισως ή πλησιέστερη πρός τήν αλήθεια έρμηνεία είναι ακόλοώη. ‘H ξυλογλυπτική ύ- πήρξε, από παλιά, τέχνη των 60‘ σκων, αλλά σέ µικρά, κυρίως αν- τικείμενα γιά σπιτική καί έπαγ- γελνατ…τ΄ι χρήση. ρόκα. γκιλίτσεε κουτάλια, σφοντύλια κλπ. Κάτω από όρισμένες συνθήκες καί µέ τήν πίεση τού µικρού κτηνοτροφικού είσοδήματος, είναι δυνατό v6 190- χωρήσουν καί σέ πιό σύνθετες μορφές, όπως είναι ή έκκλησια- στική ξυλογλυπτική. Στή ζωγραφική, όμως, δέν 1.1110- ρούμε να έπισηµάνονιιε ανάλογα σπέρµατα. M6 καί ή δασική πρό" τη ύλη, αντίθετο απ' ό,τι συνί- 6αινε μέ τή 6αφική των μαλλιων, Επρεπε ναρ8ει 61116 τόπους μακρυ- νους καί uéI πολυήμερα ταξίδια. Τοπική π 0011, πού τήν ανα- φέρει στό πολύτιμο συλλεκτικό δι6λίο του για τούς χιονιαδίτες ζωγράφους ό ντόπιος παπά - Γ ι- ώργης ΠαΤσιος 1, μιλάει 716 90‘ Θητεία νεαρών όλαχοποιμένων στήν "Ιταλία. M6 κι άν ύποθέσουµε 90- Θητεία στό "Αγιον "Ορος, κι έκεί τό ιδιο έπικρατούσε. "Αλλωστε καί ζωγράφοι 6:116 άλλα χωριά, µέ σίγουρη µαθητεία στό "Αγιον " ρος, τήν '1'810 τεχνοτροπία άκα- λουΘούν. Είναι ή κοινή εικαστική διάλεκτος όλων των Χειροτεχνων γράφων τής. έπαχής τους καί νοµίζω πως 11'1I ρίζα της πρέπει να τήν ητήσουµε "& πολύ πιό κοντινά καί προσιτά Επτά- νησα, µέ τή γνωστή ζωγραφική σχολή τους. Μερικές προσπάθειες νά κρατη- 9:1 στούς X10I111618:; ύφος πλησιέ' 01:90 πρός τή 6υζαντινή 11090180- 011I έμειναν χωρίς συνέχεια. Σά 916 τέτοια προ εια 0119:161- νουμε τήν είκόνα τού Αγίου 'Αν- τωνίου, πού 6ρίσκεται στήν έκ- κλησία τού 'Αγίου "Αθανασίου Χι- ονιάδων, καθώς καί 916 μεταγενέ' στερη, αλλά πιό …απόαρή παραλ- λαγή της, πάλι στήν '1'810 έκκλη- σία. Γιά τήν έπαγγελ.µατική 6976- νωση καί τή διδασκαλία τής τέ- χνης στούς Χιονιάδες έχουν δια- τυπωθεί πολλές εκδοχές, πού φτά νουν ως τήν ύπαρξη όργανωμένης Σχολής ΖωγρΜΙκης. Η έλλειψη γραπτων πηγων ή ΄΄ ων σίγου- ρων στοιχείων αφήνει τό πεδίο έ- A:I':9:90 716 καθε µορφής :ixcnai:;. από τίς όποιες δέν ξέφυγε καί ύποφαινόµενος. "Επαγγελµατική όργάνωση και σταδιακή µαθητεία είναι αλληλένδετες σέ μορφές χει- ρστεχνικων ………….. Τό έθνικό τους δίκαιο καθορί- ζει όχι μόνο τούς όρους άσκησης τού έπαγγέλµατας, αλλά καί τά διαδοχικά στάδια μαθητείας, µέ τήν αντίστοιχη ανάληψη εύΘυνων στήν παραγωγική διαδικασία. Εί- 8…" από 7|.ινα…ιγί οι µικροί ιια' καί τό δούλευα των λ…σµερειδν. Οί …γελµατικές αύτές όργανά- σεις δέν είχαν σταθερή µορφή2. "Ηταν προσα:ι.ιοσμένες στό εί- δος καί στίς ανάγκες τής οίκο…- 91IIII‘1; δραστηριότητας σέ καθε 1o- μέα. ['16 τούς διοτέχνες υπηρχαν 16 …ο»… η ρουφέτια. 716 τούς έμπόρους, οί κοµπανίες ή συντρο- φίες, για τούς κτηνοτρόφους τά τσελιγκάτα καί ποικίλες µορφές ΥΙά τούς ναυτικούς καί Τά στ… τιωτικούς. T6 [60 αίώνα έχουμε στην έκτακραταύιιαη Κρήτη ΞΑ- Τού ΚΙΤΣΟΥ ΜΑΚΡΗ δελφότητω ζωγράφων, στήν όποία συµµετέχει καί δ νεαρός Μενέγος (Δομίνικος) Θεοτοκόπουλος. Μετά από έπίπονες έρευνες έ- 01000 016 συμπέρασµα πως οί ζωγράφοι των Χιονιάδων δέν άκο- λαύθησαν τή συντεχνιακή έπαγγελ- ματική 01100109610011, αλλά τό χω" 91096 σέ φ 6 ρ ε ς, κοινωνι- κές 61168:; πού στηρίζονται στήν κοινότητα καταγωγης Πρωτη vIu- ξη 716 να στραφεί ή έρευνα πρός τήν κατεύθυνση αύτή τήν έδωσε 916 από τίς πρωτες αντιγραφές τού ζωγράφου Παγόνη στό Πήλιο. N060Iap1o; ακόµα, κρατάει τήν ή- παρότι… προφορά 10Iu όνόµατός ται! καί θυμάται τή φάρα στήν ό- ποία ανήκει. Σέ κιονόκρανο τής "Αγίας Μα- ρίνας, Κισσού. στά [802, &? σα σέ πολλά άλλα γράφει: «χείρ δωρεούντος παγούνι κωσταντί in φυλής πασχαλάδες». Η έιτιγραφή αύτή 'ε΄όαζε πολλά έρωτήματα, πού τελικά 6ρήκαν τήν απάντησή τους. έκτός 6116' ένα: Τί σήµαινε έκε΄ι'να 16 «έκ φυλής πασχαλάδες». " Χριστόφορος ”9990166; στήν I1 'I- στορία τού Σουλίου καί Πάργας». πού τύπωσε 016 857. γράφει στή σελίδα 17: κΕίς τά τέσσαρα δασικές φάρες, στούς Πασχαλάδες καί στούς Μαρινάδες. Φυσικά, δέν έπιδίδονταν όλοι οί άντρες κάθε Φάρος στη {mom-m. Η κτηνοτροφία Με"… δουν κός πόρος διοποοισµού καί "ίσως 9I6 κάποια στρατιωτική" από… ση νά τούς συνέδεε, Οί Πασχαλά- δες κατοικούσαν στή συνοικία πού βρίσκεται 6ορειοδυτικά από τό κέντρο τά χωριου καί είχε." 716 κοινό τους εργαστήριο, οπου 71- ήταν καί ή μαθητεία των νεων ζωγράφων, Ενα πολύ πηλό κτίρια. πού οί ντόπιοι 16 έλεγαν φύλα των Πασχαλάδων». "Ας Θυμηθούμε έξω πωςό Σισυλι…ης Λ. Κουτσο- νίκας στήν ( "Ιστορία της "Ελληνι- κής '΄Επαναστάσψς» σημειώνει πως I16 σπίτια των αρχηγό" κά" δε 0690; «ήσαν κατά 16 µάλλον πύργοι αχυροί». "Η καύλα των Πω:αλάδων E11:- σε σε… καί σαράντα περίπου χρό- νια καί στή θέση της έχτισε και- νούργιο, σπίτι παραθερισμού "ένας από τούς απογόνους των Πασχα- λάδων, ό συνταξιούχος δάσκαλος Στέφανος Ζωγράφος, πολύτιυός συμπαραστάτης µου στίς σχετικές Ερευνες. Ε'ννοεϊται πως πολλοί έρ- γόζονται καί 016 σπίτια τους, κυ' ρίως από 16 μέσα τού [90Iu αί- ωνα. Σώζεται σέ καλή κατάστα- ση 16 σπίτι, όπου έργάσΘηκαν οί Πασχαλάδες ζωγράφοι Γεώργιος. Ματθαίος. Ζήκος, "Απόστολος, Σω- κράτης καί Κωνσταντίνος. "Από τή φάρα .… Πασχαλάδων αποσπάσθηκε, στα τέλη τού 18ου αίώνα, ένα παρακλάδι της. οί T00- τσαϊοι Πασχαλόδες ή σκέτο T00- 100'1'01. Oi Μφινάδος κατοικοι? σαν A[7I0 χαμηλότερα. {0(5101. παρατηµένα καί πνιγµέψ στήν 6- 7910 δλάστηση, 16 κοινό τους έρ- γαστήριο. 'Η οίκογενειακή δι χή στό έπάγγελµα τού ζωγράφου διαπιστώνεται πολλές φορές, π. χ.: Κωσταντής Χιονιαδίτης (παπ- 1100;) — [1017va1; Χιονιαδίτης κι υστερα Δρακιωτης (γιός) Θανάσιος Παγωνίδης κι ύστερα Ποτών… (έγγονός). Έδω διαπιστώνουµε —A- καί τό T6 σπίτι όπου δούλεψαν πολλοί ζωγράφοι 6116 11'1 «φυλή» .… Πασχαλαδων ταύτα χωρία ύπάρχουσι διάφοροι ΄φυλαί, Φάροι κοινως όνομάόμε- ναι». Σ" αλλα 011II9:'I'0 τού 6ι6λίου του αναφέρεται στή «φυλή των Βοτζα- ραίων», στή «φυλή των ΄Ζερ6αίων» κλπ., δηλαδή σέ γνωστές σουλιώ- τικες φάρες. "Ας σηµειωσσυι.ιε έ- δω, 716 τό σημερινό αναγνωστη, πως ή λέξη φάρα πολύ αργότερα πήρε νποτιµητική σημασία. ' 1101116 ‘ Γιωργης Παΐσιος πολλές φορές, 016 61079001116 στοιχεία 716 χιονιαδίτες ζωγράφους, δίπλα στά ονοµατεπωνυµά τους σημειώ- νει «έκ τής γενεάς Πασχαλάδων», «έκ τής γενεάς Τσατσαίων Πασχα- λάδων», «Μαρινάς», χωρίς v6 8[- νει άλλη έξήγηση. έλικα ή έπι- 161110 έρευνα απέδειξε πως oII χια- νιαδίτες ζωγράφοι ανήκαν σέ δυό σχηµατισµό νέων ΄έ'ιτωνυιιι.ιιν σέ αν" 0912111011; μιάς 0690;. ‘H αλλαγή τού έπωνυμου δέ σημαίνει 6110x0- πή από τή φάρα.…πσύ κρατάει πάντα 16 όνοµα του γενάρχη μέ περηφάνε,ια, κάτι αντίστοιχο μέ τούς θεούς 1'1 ήρωες γενάρχες των αρχαίων, αθηναίων «φύλων»; Πε- 91116 να σημειώσω πως έξω δέν 6λέπω κάποια «συνέχεια», αλλά απλή αντιστοιχία παρόµοιων κοι- νωνικό" δομών. Τωρα πρέπει νά έξετάσουµε γι. οτί οί αρχικά κτηνοτροφικές «φυ- λές» των Χισνιά8ων έξελίοσοντα-ι κατά ένα ποσοστό σέ 119901:va- κές η έστω µικτές, χωρίς νά πα- ρουν τή µορφή τού Ισνάφι…) παρ" 8A0 πού «016 τέλος τού 180υ οτί,- ωνα 6οισ.κόµαστε μπροστά 016 φαινόµενο: ή κτηνοτιροφιικνή πα- " 1110 πάνω, πολλεςαπ ίδικές εκδροµές ΜΝ|ΌΥ-|ΟΥΝ|ΟΥ .ΠΕΡΣ|Α 21-31!5 .OXPIAA- κΑΣτΟΡ|Α22-29|5 .ANAITENAPIAOTOVAAFKAAA-KAZTOPIA 20 23/5 0κΡΟΥΑΖ|ΕΡΑ'. N\YKONO- ΡΟΔΟ- ΗΡΑΚΛΕΙΟ- ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ 27-3015 ΚΡΟΥΑΖΙΕΡΕΣ: ΠΟΡΟΣ 28- -3ο|50ΥΔΡκ28- 30/5 ιο ΕΚΔΡΟΜΕΣ ΜΕ ΠΟΥΛΜΑΝ ΣΕ ΟΛΗ τΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΠΑ τΗΝ ΠΕΝτΗκΟΣτΗ 28- 30/5 Θ BOYAAI'IEZTH-B-IENNHH216.IXI'IANII\4-1816 QMOIXA-AENINI'KPANT-KIEBO 27/6-9/7 τρια, πού ή συνείδησή της ήταν σχεδόν απόλυτα δεσµευµένη από 16 ένστιιχτο, τωρα κάτω 611’ τήν έπη: ιβΟή των αστικων όρεινων κέν- τρων, έλευΘερώνεται 6116 τό έν- στιιχτο, πλουτίζεται από τήν 6- 011in ί=δεολογία», όπως σημειωνει 6 Μ. M. Παπαϊωάννου στά σχό- λια των α'Απάντων» τού [109901- 60133. - Τόν "…. A6170 τόν 0119:1600- 61i; φά- 9:; έχουν µικτό χαρακτήρα, κτη- νο-ιιρ(ίφιικό καί χειροτεχνικό. Σταύς όρεινούς -ιιληθυσιµο'ύς΄ των χωριων της "Ηπείρου I—01'r16 µας ένδιαφέρουν έδω- τό μεγαλύτε- po ποσοστό τής παραγωγικής 6900111916111101; κατέχει ή πρωτο- γενής παραγωγή. κτηνοτροφία, γεωργία, ύλοτοµία, 716 έσωτερι- κή κυρίως κατανάλωση καί λιγό- το… 716 έμπορία. ‘H φτώχεια φυ- σικων πόρων όδηγεϊ΄ ένα 967.10; τού πληθυσµού σέ μεταποιητικές δρα- αγριότητες καί είναι γνωστή έπίιδαση των ήπειρωτων σέ διάφο- ρες µορφές χειροτεχνίας καί στήν ο1ικοδοµική. Πολύ περιορισµένη εί- ναι ή προσφο;ά …και… δά- σκαλοι, κομπαγιαννίτες, μεταφο- ρε'ι'ς .. Κοντά 0' 0616 πρέπει v6 προσθέσουµε πως ό 01.096; έχει κάποιαν αντοχή στό χρόνο, δια- τηρειται κι όταν πιά έχουν αλλά. ζει οί συνθήκες τίς δποίες έξυπη- ρετούσε µένει σάν ένα σχήµα χω- ρίς περιεχόμενο. "Από τα λιγοστά στοιχεία, πού πρός τό παρόν κατέχουιµε, Βγαίνει τό συµπέρασµα πώς οί «φυλές» το. χιονιαδιτων ζωγράφων είχαν δομή καί λειτουργία µεταποιητι- κής συντεχνίας. Σήµερα, δέ6αια, ή ζωγραφική θεωρείται προσφοοά Β. …µε… µα στήν αποχή έκείνη αντιµετωπίζεται 06v 9:101101111110'1 δραστηριότητα, αντίστοιχη μέ τού χαλκο-.ι:γού, τού ασημιτζή, τού λι- 907A6¢011 κ λ. π. Πρόκειται, όπως 16 0119121113009: καί &… τήν αρχή 716 χειροτοχνικού χαρακτήρα ζω- τΡαΦική. Φαίνεται πώς οί σχέσεις ανά- 9:00 στίς δύο ώρες δέν είναι έχ- θρια΄:ς, … π.μειωνονται καί έ- πιιγαμίες. "1E :11, Χρύσω,κ κόρη τού Πασχαλ& ζωγ;άφου Ζήκου Γε- ωργίου παντρεύεται τό Μαρινα ό- μ-ότρχνό του "Αναστάσιο Κ. Ζωγρά- φο καί 9' αύτόν κάνει δύο άλλους ζωγράφους, τό Χριστόδουλο και τό Θωµά, πού ανήκουν πιά στή φά- ρα τ&ν Μαρινάδων. "Ας σημειω9ε'ι' να. πως πολλοί, καί από τίς δύο φάρες, έπαιιρναν τό έπάγγελμά τους 716 έπόνυµο: Ζωγράφος, ό- πως Εγινε καί µέ άλλα έπαγγέλ. µατα, Βαγενας, Χαλκιάς, Μαραγ- κός, Σαράφης. 'H I':§1.1701910, 811- λα5ή ό γάμος ανάμεσα σέ άτοµα από δι:(>οο:τικές ένωσεις αίµατο- σωγγένειας ήταν σέ παγκόσµια κλίµακα έπι3υμητή καί πολλές φα- πές έπιδ:6,λη.υένη 716 λόγους εύ- γονίας πού είχαν διαπιστωθεί έρ- _ πε ιΕαµκά4. Μέ αφετηρία τό χωριό τους. 8- που τούς χειμωνιάτικους μήνες δούλευαν φορητές είκόνες, ξεχύναν- ταν 0i χιονιαδίτες ζωγράφοι 11.06; διάφορες κατευθύνσεις 716 v' 6-10- λάόουν τοιχογραφικές έ:γασίες καί v6 πουλήσουν τίς έτοιµες εί- κόνες. Μερικές φορές έμεναν 96- mm σέ τόπους 811911 ύπήρχε &» κετή δουλειά, παντρεύονταν καί ντόπιες, όπως έκανε 6 Παγώνης στή Δράικια τού Πηλίου 5. "Έργα τους συναντούμε στή Βο-ύρµπιανη, στή Στάρα-Μάνη Καστοριάς. στό Αύγοριινό Μακεδονίας, στό Πεντά- λαφο καί στόν γειτονικό του Βυ- θό, στή Β=ήσσανη, στά πηλιορείτι- . κα χωριά Δράκια, 'Ανήλιο, K10- 06; Νεσχωρι Μακιρινίτσα στό µο- ναστήρι τής Κλεισούρας, στήν Πρεµετή, στή Ζίτσα, στό Κανκού- λι στό Τσεπέλα5ο στό 8011007121- 91 καί τό Σκαµηέλι Ζαγαοισύ, τήν Πυ:σόγιαννη, στήν περιφέρεια Αγρινίου στό Καλλιφόνι Καρδί- τσας καί σέ πολλά άλλα χωριά. Οί χιονιαδίτες ζωγράφοι, έκτός 6:116 τό κύριο αγιογρ:(>ικό τους έργο, καλλιέργησαν καί άλλους ταµεις τής τέχνης τους, όπως τό τοπίο …'(Παγόννης: "Αγία Μαρίνα , νι:χισ9ε'ι',- καί από τήν καλαισθη- τή 81011601911011 προσόψων από και- σέλλες (σπίτι τού Σ. Ζωγράφου στούς Χιονιάδες) καί τή νεκρή φύση (Παγώνης… 'Αγία Μαρίνα ΚισσοΘ, "Αγιος Δηµήτριος Νεοχω- ριού). * T6 σηµείωµα τούτο, είναι 916 πρωτη προσέγγιση στό Θέµα, 916 ύπόδειξη 716 τό δρόµο πού "ίσως 1110:1151 νά ακολουθήσουν νεωτειροι έρευνητές καί 0' άλλα χωριά µέ παρόµοια κοινωνική δοµή καί αν- τίστοιχες δραστηριότητες, χωρίς να προδικαζει καί τα τελικά συµ- περάσµατα. 'Η έρευνα γύρω από τόν παραδοσιακό 90; πολιτισμό προχωρεί πέρα από 11'1I συλλογή ύ- λικού, πού φυσικά πρέπει νά συ- τική αποτίµηση, σέ πιό σύνθετες καί ούσιαοτικές μορφές. 1.-Γωργίου Παίσίου, lacing, 'Αγιο- γ-ραφία καί 'Αγιογράοαι των Χιανιάδων. "Ιωάννινα 1962. σελ. '. 2.-Δέν υπάρχει µεγάλη …τική έργα σία γιά τα Ισνάφισ καί ΄ραυφι΄:τια στην "Ελλάδα. µόνο µερικές µονο- γραφίες. Σχετική 6ιδλιογραφία Ελέ- πιστού: Νικ Πανταζοωύλω, "Ελλήνων Συσσωµατόσεις κατά τήν Τουρκοκρατίαν. "Αθή- κι1958. Ξ.-Χριστό. Περραιδαύ, "Α π α ν 1 α. Πρόλογος Νίκου Εύη, 'Επιµέλεια- Σχόλια Μ.Μ. Παπαϊωάννου. 'Αθήνσ 1956, σελ. 83. 4.-Φρειδ. "Ένγκελς, 'H Καταγω- γή τής 0"‘°.7£"'°" τής Ατοµικδήςκ 'Ιδιακτησίας καί το Κράτους. "Αθήνα [966. σύ. 6.100 [03 κ.α. 5.-Κίτσου Α. Μακρή, "Η Λαϊκή Τέ- ένα9 τού Πηλίου, "Αθήνα I976. σελ. Φορώντας νοιώθω ίκανοι σάν νά τό πλατεια κ.λξκ'ΐ'.ξ Καραγεώργη Σερ8ίος 4 (1 Athens Hiltc ι ζ |ϊΔ|π΄ 'χειροιεκνική - Ζωγραφική ΑΠΟ τίς τέσσερες µεγάλες πη- γες των Ήπειρωτων χωρικών - ζωγράφων, τό Κατιέσσοδο, τά Σουδενά, τούς Χιονις&δες καί τή ,Σαµαρίνα, άσφαλω πιό 113066ch πηγή είναι οί Χιονι&δες. ωµαρινα σήµερα 6ρίσκεται στό Νοµό Γρεδενών, στ& σύνορα 'H115i006 116i Μακεδονίας, ωστό- 00 πολιτιστικά &νήικει στόν ήπει- ρωτικό χώρο. Χωρικούς - ζωγρά- φους΄ έδωσαν πολλά ήπειρώτικα χωριά, όπως τό Φο-ρτόσι, τό Κα- λέντζι καί άλλα. Πολύ συχν& 0II1- μειώνουν στά έργα τους καί τόν τόπο καταγωγής τους. '|διαίτερα οί Χιονιαδίτες, δίπλα στ' όνοµά τους σχεδόν πάντα δείξουν τό χω- ριό τής καταγωγής τους σέ διά- φορους τύπους. «εκ Χιονι&δων», «& .…" Χιονι&δες», «6-116 χω- ρίον Χιονιάδες», αεκ Χ΄ιονι&δες», αΧιονιαδίτου», «Χιονιαδίτη». «X10 νιάδες». Αυτό ανερώνει έµμεσα πώς οί Χιονιαδιτες ζωγράφοι εί- xav καλή φήµη. ' έπίδοση πολλών 6-116 τούς Χιονιαδίτες στή ζωγραφική είναι γνωστή 6 παλιά, γι' αύτό κυ- κλοφορεί καί ή φράση «Χιονιαδί- της είσαι; Ζωργ&φος είσαι!». Δέν θά &ναφερθούµε έδώ στήν ποιότη- τα της καλλιτεχνικής τους παρά- γωγής, καί ιδιαίτερα τής άγιο- γραφιας, πού προκάλεσε καί τήν έντονη άρινητική αντίδραση τού Φώτη Κόντογλου. Χειροτεχν-΄΄ικ& ερ- γα, καλύπτουν τίς λατρευτικές 6- νόγκ.ες ένός 1.1576A-0u µέρους τής Βόρειας "Ελλάδας, καί πέρα 611 αύτή. "Αλλωστε τό έπίπεδο δέν είναι τό ιδιο σέ όλους τούς Χιο- νι αδίτες ζωγράφους. Υπάρχουν 6- ν&µεσά τους καλοί, μέτριοι καί κακοί. Τά προ6λήηιατα πού θά μάς άπωσχολήσουν… σήμερα είναι δύο, ή καταγωγή τής τέχνης τους καί κυρίως ή επαγγελµατική τους συσσωµ&τωση. Χώρος Ερευνας τό χωριό XIo- 016555, σκαρφαλωµένο στά κακο- τρ&χαλα 6ουνά τής 'Ηπείρου, δί- πλα στά &λ6α-νικά σύνορα. "Αλλο- το, µέ έκατοντ&δες κατοίκους καί σήµερα µόνο μέ 16, κι αυτούς σέ προχωρηµένη ηλικία. Χορτάρια- σαν 16 μονοπάτια, έρημο τά πε- ρισσότερα σπίτια, γκρεμίσματα παντού. Εικόνα έρήιμωσης καί φθοράς οχι πολύ διαφορετική καί άπό άλλων ήπειρώτικων χωριών. [16A161500I πόροι τού χωριού ή κτηνοτροφία, ή ζωγραφική καί ή ξυλογλυτιτική. Σήμερα οί συκιά- ζεις καί ή μικρή οικόσιτη κτηνο- τροφία. * Πώς δηµιουργήθηκε ή παράδο- % αύτή σ΄ ένα, απομονωμένο ορει- νο'χωριό; Σ ό,τι αφορα στήν ζυ- λογλυπτική, ίσως η πλησιέστερη ΄΄ πρός τήν αλήθεια ερμηνεία ειναι η ακόλουθη. Η ξυλογλυτιτική ύ- πήρξε, άπό παλιά, τέχνη .… 60- "ο… &.λλά σέ μικρά κυρίως άν- τικείµενα γιά σπιτική καί 51167- γελµαιική χρήση. Μες. "Ντακ κουτάλια, σφοντύλια κλπ. Κάτω άπό ορισμένες συνθήκες καί µέ τήν πίεση τού µικρού κτηνοτροφικού είσοδήµατος, είναι δυνατό νά προ- χωρήσουν καί σέ πιό σύνθετες μορφές, όπως είναι ή εκκλησια- στική ξυλογλυπτική. Στή ζωγραφική, όµως, δέν µπο- ρούµι: νά έπισημάνουµε ανάλογα σπέρματα. Μά καί ή δασική πρώ τη ύλη, άντίθετυ 611’ ό,τι συνέ- 6αινε μέ τή 6αφικ.ή των µαλλιών, Επρεπε ναρΘει από τόπους µακρυ- νους καί μέ “GAUY'IIIED'G ταξίδια. Τοπική παράδοση, πού τήν 6V6- φέρει στό πολύτιµο συλλεκτικό 616Ai0 του γιά τους χιονιαδίτες ζωγράφους ό ντόπιος παπα - Γι- όργης ΠαΤσιος 1, µιλάει γιά µα- Θητεία νεαρών 6λαχοποιµένων στήν '|ταλία. M6. κι άν ύποθέσουµε 116- θητεία στό "Αγιον "Όρος. κι έκει τό ίδιο επικρατούσε. "Αλλωστε καί ζωγράφοι 6116 άλλα χωριά, µέ σίγουρη μαθητεία στό "Αγιον"Ο- ρος, τήν ίδια τεχνοτροπία άκο- λουθούν. Είναι ή κοινή είκαστική διάλεκτος όλων των χειροτεχνών ζωγράφων τής έποχής τους καί νοµίζω πώς τή ρίζα της πρέπει νά τήν &ναζητήσουµε στά. πολύ πιό κοντινά καί προσιτ 'Επτ&- νησα, μέ τή γνωστή ζωνών… σχολή τους. Μερικές προσπάθειες νά κρατη- δεί στούς Χιονιάδες ύφος πλησιέ' στερο πρός τή 6υζαντινή παράδο- ση έμειναν χωρίς συνέχεια. Σά μιά τέτοια προσπάθεια σηµειώ- vowI: τήν gixéva τού 'Αγίου ’Av- τωνίου, πού 6ρίσκεται στήν έκ- …κλησία τού Αγίου 'Αθ&νουσίου XI- '… ονι&δων, καθώς καί μιά μεταγενέ στερη, 6AA6 1116 6066013 11606A- λαγή της, πάλι στήν ίδια έκκλη- σία. Γιά τήν επαγγελµατική …όργ&- νωση καί τή διδασκαλία τής τέ- χνης στούς Χιονιαδες έχουν δια- τυπωθεί πολλές εκδοχές, πού 016- vouv ως τήν ύπαρξη όργανωµένης Σχολής Ζωγραφικής. 'Η έλλειψη γραπτων πηγών ή λ… σίγου- ρων στοιχείων &φήνει 16 πεδίο έ- λεύθερο γιά κάθε µορφής είκασίες, άπό τίς όποίες δέν ξέφυγε καί ό ύποφαινόµενος. 'Επαγγε.λµατική όργ&νωση και σταδιακή 11691115i6 είναι άλληλένδετες σέ µορφές χει- ροτεχνικών συσσωιιατωσεων. Τό έθνικό τους δίκαιο καθορί- ζει όχι μόνο τούς όρους άσκησης τού έπαγγέλματος. άλλά καί 16 διαδοχικά στάδια µαθητείας, μέ τήν αντίστοιχη ανάληψη εύθυνων στήν παραγωγική διαδικασία. Εί- δικά στη ζωγραφική, οι μικροί 116- θητευόμενοι &ρχίζουν άπό 6011811- τικές δουλειές, όπως 16 τρίψιμο των χρωµάτων καί 16 καθάρισμα των w'IvéAAm 601506 προχωρούν στό γέµισµα όµοιόκρώµων 511106- νειων καί δι χικά άναλα6αίνουν περισσότερο υπεύθυνα καθήκοντα, ώσπου νά φτάσουν στή σχεδίαση ΄φυλαί, καί 16 δούλευα τόν λοιςισιιερειών. Οί έπαγγε…λµατικές αύιές 6076M)- σεις δέν είχαν σταθερή µορφή2. *Ητ&ν προσαρµοσµένες στό εί- δος καί στίς &νάγκες τής οίκονο- qufic δραστηριότητας σέ κώε΄ 1o- "µέα. Γιά τούς 6ιοτέχνες ύπηρχαν 16 1σνάφια ή ρουφέτια. γιά τούς εµπόρους οί κοµπανίες η συντρο- φίες, γιά τούς κτηνοτρόφους τ& τσελι,γκ&τα καί ποικίλες µορφές γι& τούς ναυτικούς καί τούς 6106 τιωτικούς. T6 [60 αίώνα έχουµε στήν ενετοκρατούιιενη Κρήτη «’A- T06 KITZOY MAKPH δελφότηιαε ζωγράφων, στήν όποία συμµετέχει καί ό νεαρός Μενέγος (Δομίνικος) Θεοτοκόπουλος. Μετά 6116 έπίπονες έρευνες ε- Φτασα στό συμπέρασµα .… οί ζωγράφοι των Χιονιάδων δέν άκο- λούθησαν τή συντεχνιακή έπαγγελ- παπική συσσωμάτωση, &λλ& 16 111.1- ρισμό σέ φ & ρ ι: ς, κοινωνι- κές διι&δες πού στηρίζονται στήν κοινότητα καταγωγής. Πρώτη νύ- ξη γι& νά στραφεί η. έρευνα πρός τήν κατεύθυνση αύτή τήν έδωσε 1.1I6 άπό τίς πρωτες επιγραφές τού ζωγράφου Πσγόνη στό Πήλιο. Νεόφερτος &κόιια, κρατάει τήν ή- πειρωτικη προφορά τού ονόµατός του καί θυµάται τή φάρα στήν ό- ποία Μπι. Σέ κιονόκρανο τής 'Αγίας Μα- οίνος Κισσού. στ& 18,02,άμε' σα σέ πολλά άλλα γράφει: κχείρ δωρεούντος παγούνι κωσταντί έκ φυλής πασχαλ&δες». 'Η επιγραφή αύτή έ6αζε πολλά έρωτήµατα, πού τελικά 6ρήκαν τήν Μάντησή τους, έκ΄τός άπό" ένα: Τί σήμαινε εκείνο τό «έκ φυλής πασχαλ&δες». ' Χριστόφορος Περραιόός στήν « '|- στορία τού Σουλίου καί Πάργας», πού τύπωσε στά 1857, γράφει στή σελίδα 17: «El: 16 τέσσαρα δασικές φόσες, στούς Πασχαλ&δες καί στούς Μαρι΄ ες. υσικά, δέν επιδίδονταν όλοι οί άντρες κάθε φάρος στή ζωγραφική. 'H κτηνοτροφία 110105115115, 66161- κός πόρος διοποοισμσύ καί ισως μιά κάποια στρατιωτική 6076M.)- ση νά τούς συνέδεε. ΟίΠ Πασχαλίτ- δες κατοικούσαν στή συνοικία πού 6ρίσκεται δορειοδυτικ& 6116 τό κέντρο τού χωριού καί είχαν γιά κοινό τους έργαστήριο, όπου …γι- νόταν καί ή μαθητεία των νέων ζωγράφων, Ένα πολύ ψηλό κτίριο. πού οί ντόπιοι 16 έλεγαν «πούλα των Πασχαλάδων». "Ας θυµηθούµε Εδω πως ό Σουλιώτης Λ. Κουτσο- νίκας στήν « Ιστορία της Έλλη…- κής "Επαναστάσεως, σηµειώνει πως 16 σπίτια των &ρχηγων κά" 95 φάρος «ήσαν κατά τό μάλλον πύργοι οχυρά». 'Η κούλα των Πωχαλ&δών E115- 05 έδω καί σαράντα περίπου χρό- "& καί στή Θέση της έχτισε και- νούργιο σπιτι παραθερισµού ένας 6116 τούς απογόνους των Πασχα- λάδων, ό συνταξιούχος δάσκαλος Στέφανος Ζωγράφος, πολύτιμος συμπαραστάτης µου στίς σχετικές Ερευνες. 'Εννοείται .… πολλοί έρ- γ&ζονται καί στά σπίτια τους, 111.:- pic; άπό 16 μέσα τού 19ου αί- ώνα. Σώζεται σέ καλή κατάστα- ση 16 σπίτι, όταν έργ&σΘηκαν οί ΠασΧσλάδες ζωγράφοι Γεώργιος, Ματθαίος. Ζπ"ος. 'Απόστολος. Σω- κράτης καί Κωνσταντίνος. 'A116 τή φάρα των Πάσχα… &ποσπάσθ΄ηκε, 616 τέλη τού 18ου αίωνα, ένα παρακλάδι της. οί Τσα- τσαίοί Πασχαλ&δες ή σκέτο T66- τσαί'οι. Οί Μωιν&δες 1161011106- σαν λίγο χαμηλότερα. Σώζεται, παρστηµένο καί τηγµένο στήν &- γρια 6 τ'ηση. τό κ:ινό τους έρ- γαστήριο. 'Η οίκογενε: ακή διαδο- χή στό έπ&γγελµα τού ζωγράφου διαπιστώνεται πολλές φορές. 11. χ: Κωσταπής Χιονιαδίτης (παπ- πόύς) — Παγώης Χιονισδίτης κι υστερα Δραιώτης (γιός) — 'A- θαν&σιος Παγωνίδης κι Μέρα Ποιόν… (εγγονός). Έδω τό διαπιστώνουµε καί Τό σπίτι όπου δούλεψαν πολλοί ζωγράφοι άπό τή κφυλή» των Πασχαλαδων ταύτα χωρία ύπάρχουσι διάφοροι Φάροι κοινώς όνομαζόμε- ναι». Σ' αλλα σηµεία τού δι6λίου του &ναφέρεται στή «φυλή των Βοτζα- ραίων», στή «φυλή των Ζερ6αίων» κλπ., δηλαδή σέ γνωστές σουλιώ- τικες φάρες. "Ας σημειώσουμε έ- δώ, γιά τό σημερινό &ναγνώστη, πως ή λέξη φάρα πολύ άργότερα πήρε… ύποτιιιητική σημασία. παπά ' Γιωργης [1610105 πολλές φορές, στά διογραφικ& στοιχεία γιά X30VICX5iTES ζωγράφους, δίπλα στά όνοµατεπώνυμά τους σηµειώ- νει «έκ τής γενεάς Πασχαλάδων», «εκ τής γενεάς Τσατσαίών Πασχα- λ&δών», «Μαρινάς», χωρίς νά δί- νει αλλη έξήγηση. Τελικά ή έπι- τόπια έρευνα &τιέδειξε πως οί χιο- νιαδίτες ζωγράφοι &νήκαν σέ δυό σχηµατισμό νέων έπώνυµών σέ 6r Θρώπους µιάς 061061;. 'Η 6AA67I'1 τού έπώνυµου δέ σημαίνει 6110110- πή άπό τή φόρα, πού κρατάει πάντα 16 όνομ΄α τού γενάρχη µέ περηφάν-εια, κάτι &ντίστοιχο µέ τούς θεούς ή ήρωες γενάρχες των αρχαίων άθηναίκων «φυλών». Πε- 01116 νά σηµειώσω .… έδω δεν όλέπω κάποια «συνέχεια», &λλά διπλή άντιστοιχία παρόµοιων κοι- νώνικών δομών. Τώρα πρέπει νά έξετ&σουµε 71. mi οί &;ιχιικά κτηνοτροφικές «φυ- λές» των Χισνιάδων έξελίσσονται κατά ένα ποσοστό σέ 1510015va- κές ή έστω µικτές, χωρίς νά πά- ρουν τή μορφή τού ίσινωφιού παρ' όλο πού «016 τέλος τού [Sou 011- ώνα 6ρισ.κόμαστε µπροστ& στό φαινόμενο. ' ή κτηνοτροφική πα- ϊδικές έκδρΟμές ΜΝΓΟΥ-|ΟΥΝ|ΟΥ .ΠΕΡΣικ 21-315 .OXPIAA- κΑΣτΟΡιΜ2- 29/5 .ANAETENAPIAOTOVAAI'KAAA-KAZTOPIk 20 23/5 θκΡΟγΑΖιΕΡΑ: N\YKONO- ΡΟΔΟ- ΗΡΑΚΛΕ|Ο- ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ 27-3οι5 ΚΡΟΥΑΖΙΕΡΕΣ. ΠΟΡΟΣ 28- 3050ΥΔΡκ28- 30/5 :; ιο ΕΚΔΡΟΜΕΣ ΜΕ ΠΟΥΛΜΑΝ ΣΕ ΟΛΗ THN … ΕΛΛΑΔΑ ΠΑ τΗΝ ΠΕΝτΗκΟΣτΗ 28- -30|5 ωΒΘγΔΑπΕΣτΗ- -Bl-ENNH1 ι2ιόΟιΣπΑΝιΜι8|ό …… οΜΟΣΧΑ-ΛΕΝιΝΓκΡΑΝτ-κιΕΒΟ 27/6-9/7 Π ΑΝΕΠ|ΣΤΗΜίΟΥ 56 (ίος Οροφος) τηλ:3ό3ό777-3ό38132 -3ό3813ό ΄ | ίδια.… Λ Τό έργαστήρι των Μαρινάδων ζωγράφων Μιά, πού ή συνείδησή της ήταν σχεδόν άπόλυτα δεσμευµένη 6-116 16 ένστιχτο, τώρα κάτω άπ' τήν έπι…:ροή τών ζωτικών όρεινών κέν- τρων, έ.λωθε:ώνεται άπό τό έν- στιτιο, πλουτίζει… άπό τήν 6- στική Θεολογία, όπως σημειώνει 6 Μ. Μ. Παπαϊωάννου στά σχό- λια των κ'Απ&ντων» τού Περραι. 6063. - τα 1106110 λόγο τόν σηµειώσο- 01: πιό πάνω, πολλές 6-116 τίς φά- ρες έχουν µικτό χαρακτήρα, κτη- νοτ:ήνικό καί χειροτεχνικό. Στούς όρεινούς πληθυσµούς των χωοιων τής 'Ηπείρου -&ύτ& μάς ένδιαφέρουν ' 16 μεγαλύτε- ρο ποσοστό τής παραγωγικής δρ&στφιότ'ητας κατέχει ή πρωτο- ΥΣ…" παραπανω κτηνοτροΦ|α. γεωργία, ύλοτομία, γιά 5111.11501- κή κυρίως κατανάλωση καί Με. τερο γιά έμπορία. 'Η φτώχεια φυ- σικών πόρων όδηγεί ένα µέρος τού πληθυσµού σέ µεταποιητικές δρα. "ποιότητες καί ε1ναι γνωστή ή έπίδοση τών ήπειρωτ6ν σέ διάφο- ρες µορφές χειροτεχνίας καί στήν οίκοδοµικιή. Πολύ περιορισµένη εί- ναι ή προσφορά ύπηιρεσιών: δά. σκαλοι, -κομτιογιαννίτ΄ες, μεταφο- ρείς... Κοντά σ' αύτό πρέπει νά 110009560005 πως ό θεσμός έχει κάποιαν άντοχή στό χρόνο, δια- τηρείται κι δταν π. & έχουν ("ελλά- ξει οί συνθήκες τίς ότοίε: έξω…- 051066: μένει σάν ένα άι: χω- … ΄ , 'πιµέλεια- χόλια Εξ ου. 'Αθήνα "ο... ." πο τ ιγοσπΜ στοιχεια, που πρός 16 παρόν κατέχουµε, Βγαίνει τό συμπέρασµα πως οί εφ.-λές» των χιονιώιτΘ Μ… είχε" δοµή καί λειτουργία μεταποιητι- κής "ταινίας. Σή:ερα, Βάσια, ή ζωγραφική "κείται 1006-6006 ύ- ππ;εσιά, ιό στήν Εποχή έκείνη άντιµιτωπίζεται σάν µεταποιητι-κιή δραστηριότητα, &ντίστοιχη µέ τού χαλκό.-πού, τού άσηµιτζή, τού λι- θογλι΄=φου κ...λπ Πρόκειται, όπως τό σηµειώσαµε καί 6-116 τήν άρχή γιά χειροτεχνικού χαρακτήρα ζώ- τωρινή- Φαίνεται πως οί σχέσεις 6V6- μεσα στίς δύο φ&ρες δέν είναι έχ- θρι-κιές, &φού σηµειώνονται καί 5- τιιιγοιµίες. "Ετσι, ή Χρύσω, κό>η τού Πασπαλά ζωγπφου Ζήκο-.ι Γε- ωργίου παντρεύεται 16 M60116 ό- µότεχνό του 'Αναστάσιο Κ. Ζωγρά- 00 καί µ' ανιόν κάνει δύο άλλους Cur/0610095, τό Χριστόδουλο και τό θωιια, 1106 άνήκουν πιά στή φά- ρα των Μαρινάδων. "Ας σημειωθεί έδώ πως πολλοί, καί άπό τίς δύο ώρες, έπαιρναν τό 5116775A1I6 τους γιά έπώνυµό: Ζωγράφος, δ- πως έγινε καί µέ άλλα έπαγγέλ. 11616, Βαγενάς, Χαλκιάς, M62067 κός, Σαράφης. 'Η έξωγαιιία, δη- λαδή ό γάμος άν&µεσα σέ ατομα άπό δι:|>οιρετι.κές ένωσεις αιµατο- συγγένειας ήταν σέ παγκόσµια κλίµακα έπιΘυµητή καί πολλές φο- ρές έπιιδεδλη.ιινένη γιά λόγους εύ- γονίας πού είχαν διαπιστωθεί &: ...κι… … Εειραµκά4. Μέ &φετι- pic: 16 χωριό τους, & που τούς χειµωνιάτικους µήνες δούλευαν φορητές είκόνες, ξεχύ.ον- ταν οί χιονιαδίτες ζωγράφοι πρός διάφορες κατευθύνσεις γιά ν άνα. λ&όουν τοιχογραφικές έ;γασίες καί νά πουλήσουν τίς έιοι.με ς εί- κόνες. Μερικές φορές έµεναν µό- νήµα σέ τόπους όπου ύπή-ρχε 60- 115111 δουλειά, παντρεύονταν καί ντόπιες, όπως έκανε ό Παγώνης στή Δράκια τού Πηλίου 5. "Εργα τους συναντούµε στή Βούρμπιανη, στή Σταριτ»σι&νιη Καστοριάς, στό Αύγεριινό Μακεδονίας, στό Πεντά- λοφο καί στόν γειτονικό του Βυ- θό, στή Βήσσανη, στά πηλιορείτι- … κα χωριά Δρ&κια, ΄Ανήλιο, Κισ- σός Νεοχώρι Μακιρινίτσα στό μο- ναστήρι τής Κλεισούρας, στήν Πρεµετή, στή Ζίτσα, 0-16 K061106- AI στό Τσεπέλο6ο στό Β:υσοχώ- οι΄ καί τό Σκαµνέλι Ζατγοειού, τήν Πυ:σόγιαννη, σπιν περιφέρ: τα Αγρινίου στό Καλλιφωνι Καρδί- τσας καί σέ πολλά άλλα χωριά. Οί χιονιαδίτες ζωγράφοι, έκτός άπό τό κύριο 67I070: (;>ικό τους εργο, καλλιέργησαν καί άλλους τομείς τής τέχνης τους, όπως 16 τοπίο (Παγώνης: "Αγία Μαρίνα Κισσού, παρ&σπιτο Τριανταφύλ- λου στή Δράµα) τήν προσωπο- γραφία (Χριστόδουλος Γεωπό- φος. προσωπογραφίες των γονι- ων του Παγώνης: Ρήγας Υψήλάν- της), τίς ιστορικές σκηνές ('Av01- 6160qu Παπακώοτας - Μαρινάς. σπίτι τού P615011 στό Τοπέλο-6ο), ιζίς …) τή διακόσµηση προσόντων 6116 κο. σελλες (σπιτι τού Σ. Ζωγράφου στους Χιονιάδες) καί τή νεκρή φύση -(Παγόνη;- "Αγία Μαρίνα Κισσοί», 'Αγιος Δηµήτριος Νεοχω- πιω). * T6 σηµείωµα τούτο είναι μιά πρώτη προσηγι΄ση στό Θέµα, µιά ύπόδειξη γιά τό δρόµο πού ίσως πρέπει νά &κολου9η-σουν νεώτεροι έρευνηιές καί σ΄ &λλα χωριά μέ παρόµοια κοινωνική δομή καί άν- τίστοιχες δραστηριότητες, χωρίς νά προδικάζε'ι καί τά τελικά συµ- περάσµατα. 'Η έρευνα γύρω 6116 τόν παραδοσιακό µας πολιτισμό προχωρεί πέρα 6116 τή συλλογή ύ- λικού, πού φυσικά πρέπει νά συ- νεχισ9εί, καί 6116 τήν καλαισθη- τική ΜΜΜ, σέ πιό σύνθετες καί ούσιαστικές μορφές. 1.-Γ…γίου Παϊσίου, Ιερέας, 'Αγιο- γροφία καί 'Αγιογρ&φοι των Χιονι&δων. Ι'ωάννινα 1962.σ:λ.Ι. 2. -Δέν ύπόρχει μεγάλη συνθετική έργα- σία γιά 16 Ισνάφια καί μονοπάτια στήν ενώ δα, µόνο µερικές μονο- γραφί…ες. Σχετική διδλιογραφία ελέ- πιστού: Νικ. Πανταζόπούλω, 'Ελλήνων Συσσωματώσιις κατά τήν Τουρκοκρατίαν. .…- Μι [953. 1956, σελ. 83. 4-Φµιδ. "Εως, 'Η Καταγω- γή τής Οίκογε΄νειας, τής 'Ατοµικ6ής'1,διοκτησίας καί το Κράι τους 'ΑΘήνα 1066. σελ. u[[10, 103 κά 5.-Κι'τσ=νΑ. Μακρή, 'ΗΛσίκήΤύ- τη τού Πηλίου, 'Αθηνα 1976.ω. 209. -- Φορώντας… νοιώθετι …ϊκανοι σάν νάτό Πλατεία Κολξέτξ Κορογεώργπ Σερ6ίσς 4 (2 Athens Hiltc ROI Rolex Oyster L

'Εµ6όσματο - ΠορσγγελΔ'ες: !. Βόρλαν (Μπρνο 26 - Άξονας). ο ΑΙΩΝΑΣ MA}: ΓΡΑΦΕΙΑ: ΟΔΟΣ MAPNH 26-ΑΘΗΝΑ Σ υ ν 8 ρ 0 µ έ ς: Έσωτερικοδ : Ετησ[α : δραχ. 36.000 - 'Εξάµηνη : δραχ. 18.000 "Εξωτερικού: ΄Ετησία: Δολλάρια 10, Λίρες 3. Χειρόγραφα: Κόσταν Δαρρίγον . Είκόνες - Σχέδιο; Σπύρον Βόρλαν . 'Δρχιτεκονικδ Όλη: Σόλ. Κυδωνιότην ΛΕΩΝ ΚΟΥΚΟΥΛΑΣ . ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΕΛΙΟΣ ΤΕΛΛΟΣ ΑΓΡΑΣ . JEAN MOREAS . ALBERT THIBAUDET ΚΩΝΣΤΑΝΤ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΗΣ : Π. Ν. ΚΟΥΤΣΗΣ Γ. Μ. ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ. . Δ. Κ. ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ: ΚΙΤΣΟΣ ΜΑΚΡΗΣ G. PAPINI ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΥΚΑΣ . ΑΠΣ ΘΕΡΟΣ . . ΛΕΩΝ ΚΟΥΚΟΥΛΑΣ . ΑΡΗΣ ΔΙΚΤΑΙΟΣ . . ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΣΤΕΡΙΑΔΗΣ ΤΩΝΗΣ ΣΠΗΤΕΡΗΣ . . ΑΛ. ΚΟΝΤΟΠΟΥΛΟΣ. . ΛΑΚΗΣ ΘΡΥΛΟΣ Γ. ΚΟΤΣΙΡΑΣ Α. ΤΑΣΣΟΣ . Α. ΑΣΤΕΡΙΑΔΗΣ . Φ. ΖΑΧΑΡΙΟΥ . ΟΡ. ΚΑΝΕΛΛΗΣ . Β. ΣΕΜΕΡΤΖΙΔΗΣ Κ. ΘΕΤΤΑΛΟΣ . . . ΕΡ. ΦΡΑΤΖΙΣΚΑΚΗΣ . Γ. ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ ΜΠΟΥΖΙΑΝΗΣ . Γ. ΒΑΚΑΛΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Τέσσερα Ποιήματα «Μ' έναν κάποιο τίτλο» (διήγηµα) «"Όνειρο» (ποίηµα ανέκδοτο) 'Από τίς «Στροφές» (Μετ. Γ. Σταυρόπουλος) «'Η 'Εκάτη με τα τρία πρόσωπα» (Μετ. Χρίστος Ρήγας) «'΄Απειρος χώρος» (ποίημα) «'Αγωνία» (ποίηµα) «Στην κοιτίδα τοδ πρώτου πολιτισμοί) τής Οίκουµένης» «Ι. M. Παναγιωτόπουλος, ό Ποιητής» «Παραλλαγές ένος ζωγραφικοδ θέµατος» «'΄Ενας ξοφληµένος άνθρωπος» (Μετ. Κ. Λασσιθιωτάκης) ΑΠΟ ΜΗΝΑ ΣΕ MHNA «'Επικαιρότητες. . .» «"Ενας µεγάλος φίλος μας» Τό Θέατρο: «Τα παιδιά τοι") )Εδουάρδου - «Έγώ καί το κου- νέλι» — «Χρυσό µου» - «Παπαδόπουλος καί Σία» — Τό v00 σου στήν 'Αµέλια»-«Θεατρίνοι» το Βιβλίο: Ι. Μ. Παναγιωτοπούλου: «Σκαραβαϊος ο 'Ιερός» Γ. Θέμελη: «'O "Υμνος είς τήν Έλευθερίαν», Γ. Σταυ- ρόπουλου: «Λάμπρος Πορφύρας». Μουσική: G. Ve‘rdi: «Messo do Requiem». V. Prihodo Ζωγραφική: "Η έκθεση της «Στόθμης» «Salon de Moi» 'Επιστολή στον «Αίώνα µας» » » » Βιβλία καί Περιοδικά Ε I KO N E Σ ΕΚΤΟΣ KEIMENOY «'H λύρα» «Σύνθεση» «Σπίτια στο λιµανάκι» «τό παιδί που σπάζει τό κλαδί» «Χαράδρα 'Αργιθέας» «Θεσσαλικό τοπίο» «Νεκρά φύσις» «Δυο γυναίκες» «Φιγούρα» …το: KEIMENOY «Κόκκιν' άχεϊλι έφίλησα» Δώδεκα είκόνες στη µελέτη «Παραλλαγές ένος ζωγρα- φικοί) έργου» ι ιιιιιιιι uunu ιιιιιι "nun-I ιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιι ιιιιι ιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιιι In ”NO'H'RE $§ECLEH REVUE MENSUELLE RUE MARNI 26 - ATHENES GRECE τιμή φύλλου δρχ. 3000 uuunnnnnn MHNIAI ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ Σ΄ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΙ- ς Γ. ΒΑΚΑΛΟ & »»//»»/» "…ο … & "Τ? … 1. PK 0 "Α µ |ΤΕ η ς …..τ , | Ο Α Η I: Σ Ν NNA I M H Φ »» oov .: »%//%» Απο .Λ. Η Χ Α .… Κ κ O …λ ,». /»,. ξ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝ|ΚΟ ΠΕΡιοΔικο KAI »»»/» % Ξ ΚΩΣΤΑΣ ΔΑΡΡ|ΓΟΣ ΣΠΥΡΟΣ ΒΑΡΛΑΣ . . . ΞΗ Γ. ΒΑΚΑΛΟ ΜΗΝΙΑΙΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝ|ΚΟ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΣΥΝΤΑ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝ|ΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ Παραλλαγές ένας ζωγραφικού Θέματος περίπτωση που εξετάζεται, στη μικρή αυτή με- λέτη, φαίνεται σα να είναι πολυ περιωρισμένη. Πρόκειται για μια λιθογραφία, καμωμένη από (| Ε' \ , | 9 Χ \ r I I \ εναν ελληνα στο εξωτερικο, απο την οποια ξεκιναει μια .. … . , . .… μακρια σειρά λαικων καλλιτεχνηματων, με διαφορετικες τεχνικές καί σε ποικίλα υλικά. Αυτή η έπανάληι|ιη του EEK. Α. 174 ίδιου είκαστικοϊι θέματος γεννάει πολλά προβλήματα, κα- θαρά τεχνολογικά. "Από 11‘) σημείο αυτό θα ξεκινήσει καί …ή εργασία αυτή. "Οµως, πέρα &…» το είδικο τεχνο- λογικό ενδιαφέρον, οί περιπέτειες του θέματος θίγουν ένα ουσιαστικό ζήτημα της καλλιτεχνικής δημιουργίας : 1:1‘1 θέση της προσωπικότητας μέσα 011‘1 ζωντανή καλλι- τεχνικη παράδοση, το ρόλο της ατομικής προσφοράς στην εξέλιξη μιάς ομαδικης τέχνης, όπως ειναι 11 λαϊκή. Στην περίπτωση που εξετάζεται εδώ, μας είναι γνωστα όχι μόνο τα ονόματα από τους περισσότερους τεχνίτες αλλά καί πολλά περιστατικά της ζωής τους. "Ετσι μπο- ρουμε πιο σίγουρα να έπισημάνουμε 11‘1 διάθλαση 1101‘) υφίσταται 1(‘) αρχικό θέμα, καθώς περνάει από 11‘) πρί- σμα της προσωπικότητάς τους. Ό,τι, όμως, είναι πιο ουσιαστικό, στην περίπτωση αυτη, ξεκιναει από 11‘1 διαπί- στωση πως όλοι τους έμειναν πιστοί 011‘) πνευμα της λαϊκής μας τέχνης. Νομίζω πως δεν υπάρχει για τον άνθρωπο 1111‘) ψηλό "ιδανικό από 11‘) να είναι μια δλοκλη- ρωμένη προσωπικότητα, συντονισμένη με τον όμαδικο ρυθμό του τόπου του καί της εποχής του. Αυτόν τον ρυθμό που είναι αϊσιΙητος όχι μόνο στην είκαστικη δη- μιουργία, μα καί 011‘1v ποιητική έκφραση και 011‘1 ζων- τανή ίστορικη παράδοση. Οί λαϊκοί τεχνίτες δε νοιάζονται καθόλου για 11‘1v πατρότητα του θέματος 1101‘) δουλεύουι, κι= αγνοούν όσα εμείς πρεσβεύουμε για την πνευματική ίδιοκτησία. Χω- ρίς καθόλου να νομίζουν πως κάνουν κλοπή, παίρνουν Eva θέμα καί το επαναλαμβάνουν, προσαρμόζοντάς το -κά-ι'Ιε (ωρα- στίς δυνατότητες της όλης που μεταχει- ρίζονται. "Οπως πολλές φορές, ως τώρα, σημειώθηκε, δεν πρόκειται και*Ιόλ…ι για δουλικη αντιγραφή. '1‘1‘) 1190— 101111 είναι η αφετηρία. "() καλλιτέχνης ξεκινάει, πολλές φορές, με 11‘1 συγκινητική πρόθεση να κάνει ένα άπλό αντίγραφο. =Εδώ όμως επεμβαίνουν άλλοι παράγοντες (όπτικές συνήθειες, προαπο"|…τημένη τεχνική κτλ.) 11011 κάνουν τήν πρόθεση τοι"! τεχνίτη να λοξοδρομίσει. "Ακρι- βώς στό λοξοδρόμισμα αυτό βρίσκεται ή αξία 101) λαϊκοί… καλλιτεχνήματος γιατί έτσι πραγματώνεται ή προσωπική συμβολή 101) τεχνίτη, 1101) είναι φορέας τών δμαδικών τάσεων. ΄Ενα μεγάλο μέρος τής λαϊκής μας τέχνης ξε- κινάει από πρότυπα της επίσημης τέχνης. Ο υποφαινό- μενος έχει δημοσιέψει μερικες τέτοιες περιπτώσεις, από τίς άπειρες 1101) έχει έπισημάνει. Μέσα στο κείμενο (Είκ. Α καί Β) βλέπει δ αναγνώστης τήν περίφημη «Σφαγή τής Χίου» 100 Ντελακρουά καί τήν ξυλογραφική της παραλλαγή από άγνωστο λαϊκό τεχνίτη. tH ξυλογραφία αυτή δημοσιεύθηκε στό βιβλίο «Οί θρίαμβοι τών ήρώων c13111111011) κατά τόν Γιερόν υπέρ έλευ…θερίας αγώνα» 101) υπολοχαγού Νικολάου Β Βουτυρα, 1101) τυπώθηκε στήν ζΕρμούπολη, στα 1.885 Η μορφή της γυναίκας, 11011 κυττάζει με απόγνωση, αφαιρέθηκε από το πρώτο επί- πεδο, καθώς επίσης καί η ά…… μορφή τοι") σκεπτικοι"ν πολεμιστή. cO Τούρκος, 1101) διακρίνεται πίσω από τα… πρόσωπα τής σύνθεσης, στό έργο τού Ντελακρουά 1190- χωρεί κρατώντας τό τουφέκι του. Ο Έλληνας όμως ξυλογράφος, για να τονίσει την αγριότητα του, τόν παρι- στάνει να πετάει με 11‘] λόγχη του στόν αέρα ένα βρέ- φος. "Επίσης έβγαλε τό φόντο, καί μια σκηνή σφαγής τή μετέθεσε -τροποποιημένη… στήν άκρη τής εικόνας. Αυτό τό έκανε γιατί, με τή τεχνική 1101) έργάζεται, δέ θα μπορούσε να ξεχωρίσει τή σκηνή τοι") φόντου από τή σκηνή τού πρώτου έπιπέδου. Με τή μετάθεση τής πρώ- της στήν άκρη αριστερα αποφεύγει τή σύγχιση. ‘H κατεργασία 1101) παθαίνει τό αρχικό θέμα είναι στό μεγαλύτερο μέρος της ασυνείδητη. "Οταν βλέπουμε τό λαϊκό ζωγράφο, καθώς αντιγράφει ένα κοινό καρτ- ποσταλ 1101) παριστάνει τή γέφυρα της Λάρισας, να σχε- διάζει έντελώς όριζόντια τή λοξή προοπτική γραμμή της κουβέρτας καί να ζωγραφίζει ημικυκλικα τα γοτθικά της τόξα, τότε καταλαβαίνουμε πως οί αλλαγες αυτες είναι αθέλητες. Οταν όμως τόν βλέπουμε να τροπο- ποιεί μια σύνθεση ανάλογα με τήν επιφάνεια 1101‘) δια- κοσμεί, να προσθέτει ή v” αφαιρεί πρόσωπα, ν" αλλάζει τήν προοπτική, δέ μπορούμε παρα ν" αποδώσουμε τίς τροποποιήσεις αυτες σε θεληματική ενέργεια. Τό θέμα που θα μας απασχολήσει σήμερα είναι η σκηνή τής σύλληψης του Αθανασίου Διάκου. Ο λιθο- γράφος Δημίδης τήν έπλασε σύμφωνα με διηγήσεις. "Από τό γεγονός (1821) ώς τή λιθογραφική του αποτύ- πωση (1841) μεσολαβούν μόνο είκοσι χρόνια. Μαρτυρίες από αυτόπτες θα μπορούσαν να βοηθήσουν τόν λιθο- γράφο στή σωστή αποτύπωση τής σκηνής. Καί φαίνεται πως αυτό έγινε σε πολλές λεπτομέρειες. "Οπως πολλες φορες συμβαίνει, χρησιμοποίησε μια σύνθεση 1101) δεν ειναι πρωτότυπη. "‘lI] συναντάμε πολλες φορες στή γαλ- λική τέχνη. Ακριβώς τή χρονια 1101) γίνεται 1°] λιθογρα- φία του Δημίδη, έπισκευάζεται καί τό περίφημο κεντητό χαλί τής Bayeux 1101) έχει μιαν ανάλογη σκηνή (Είκ. Γ). 'Ο Δημίδης προσαρμόζει τή σύνθεση στίς ανάγκες του θέματός του, όπως ότι φανεί πιό καθαρά από τήν περι- γραφή τής λιθογραφίας. Τό Μουσείο Μπενάκη, στή σειρα τών λιθογραφιών του από τήν ]Ξπανάσταση του 1821, διατήρησε (συλ- λογή λιθογραφιών αριθ. 169, φάκελ. 7) τή λιθογραφία τού Ι]. Δημίδη, στα όπου ξεκίνησε ή ωραία σειρα τών λαϊκών καλλιτεχνημάτων. "Εγινε στο Παρίσι 010 1841 στό λιθογραφείο Lemercier Benard & Comp. είναι μονόχρωμη, διαστάσεων 42 X 341/2 έκατοστών του μέ- ΕΙκ. 2. 175 176 6 ΑΙΩΝΑΣ μας τρου (Είκ. 1). Τί] μέ- ση τής σύνθεσης κατέ- χει ]"'] μορφή τοι"; Διά- κου με φουστανέλλα καί >…) μαλλιά. Στό δεξί του χέρι σφίγγει τό σπασμένο του σπα- θί. Τόν κρατούν τρείς Τούρκοι, ένας δεξια καί δυό αριστερά του, ένώ ένας τέταρτος κεί- τεται νεκρός στα πόδια του. Μια πιστόλια εί- ναι πεταγμένη μπρο- στα στα πόδια τού Διά- κου. Στό βάθος δια- κρίνονται τούρκικα στρατει΄ιματα καί μια σκηνή. Είναι καταφα- νερη ή έλλειψη έπαφΓ]ς με την πραγματικότη- τα: ('1 διάκος είναι E- νας ντε/ιικατος Ευρω- παίος με ξανθό μου- στακάκι, φρεσκοξυρι- σμένος καί φοράει μια πεντακάθαρη καί κα- λοσιδερωμένη φουστα- νέλλα. 'Η λιθογραφία είναι λεπτοδουλεμένη με κραγιόνι. Οί δια- βαθμίσεις τών τόνων ΙΙ ΜΑΚΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΕΙΣ ΤΡΕΙΣ ΠΡΑΞΕΙΣ vno AEONTOZ M EAA .. . ... ... ... . ιΟι':δέν τισλυτιμοτερον άµ€πτου συνειδότοςι ιΟύδ' άλλο τι γλυιυτερον πατρίδος ελευθέραςι ΞΙΒΛ|ΟΠΩΛειοΝ ΜΙΧΑΗΛ I. ZAAIBEF’OY οΔοΣ ΣτΑΔιογ 14-ΑΘΗΝΑ| Είκ. & μαλακές. Με "ιδιαίτερη φροντίδα καί αγάπη αποδίδονται οί λεπτομέρειες καί τα κεντίδια της φορεσιας καί τών όπλων. Από τή λιθογραι]ία αυτή 6 Σπύρος Χρηστίδης κά- νει μια δική του τρίχρωμη (μπλε- κίτρινο- κόκκινο) με μελάνι. (Είκ. ?) Εδώ όλα αντιστρέφονται: ό Διάκος κρατάει τό σπασμένο σπαθί με τ" αριστερό του χέρι, οί τούρκοι που τόν κρατουν είναι ένας αριστερά του καί δυό δεξιά του κλπ. Ο λόγος είναι φανερός. Ο Χρηστί- δης αντέγραψε τό έργο στη λιθογραφική πλάκα όπως τό έβλεπε, καί με τό τύπωμα έγινε ή αντιγραφή. Οί" τόνοι είναι σκληρότεροι, συνδυασμοί τών τριών χρωμάτων τί]; έκτύπωσης δημιουργουν κι άλλα πολλά χρώματα. Τα κεντ]΄]δια έχουν απλοποι1]θεί καί γίνεται έπιτυχημένη εκμετάλλευση τών πλεονεκτημάτων πού δίνει ή τρίχρω- ]ιία. Τό πρόσωπο το]? Διάκου προσαρμόζεται στό ίδεώ- δες αντρικης όμορφιας που έχει 6 έλληνικός λαός. τό μάτι ζωηρεύει, τό μουστάκι είναι πλουσιο καί στριμμένο προς τα επάνω, η έκφραση αντρίκια. Οί διαστάσεις τής λιθογραφίας είναι 11 Χ 16 1/2 έκατοστα τοι") μέτρου. nAvrirmro βρίσκεται στή συλλογή Κ. Α. Μακρή, στό Βόλο 'Ο λαϊκός ζωγράφος Θεόφιλος πολλές φορές ζωγρά- φισε αότό τό θέμα. “H είκόνα πού παρουσιάζουμε (Είκ. 3) είναι μια τοιχογραφία στό σπίτι του κ. Λυκιαρδοπού- λου, στήν "Ανακασιά του Πηλίου, διαστάσεων 1. 95Χ85. ΄Εγινε στα 1912. Ο τοίχος που έχει να διακοσµήσει δ >ΟΝΝ(.…. .< "Ανω; Α. ΑΣΤΕΡΙΛΔΗ: ΣΥΝΘΕΣΗ ΦΩΤΗ ΖΑΧΑΡ|ΟΥ: ΣΠΙΤΙΑ ΣΤΟ ΛΙΜΑΝΑΚΙ ΟΡΕΣΤΗ ΚΑΝΕΛΛΗ: ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΠΟΥ ΣΠΑΖΕΙ ΤΟ ΚΛΑΔ| Β. ΣΕΜΕΡΤΖ|ΔΗ: ΧΑΡΑΔΡΑ ΑΡΓΙΘΕΑΣ (Λαδοτέµπερα) "ΣτΑΘΜΗ… Κ ατο) ΚΩΣΤΑ ΘΕΤΤΑΛΟΥ: ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ll Σ T Α Θ Μ Η ΓΙΩΡΓΗ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗ: ΔΥΟ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΠΟΖΑ (Τέμπερα) " Γ. ΦΡΑΤΖΙΣΚΑΚΗ: ΝΑΤΟΥΡ ΜΟΡΤ ΦΙΓΟΥΡΑ ΜΠΟΥΖΙΑΝΗ ι ΦΙΓΟΥΡΑ Είκ. 6. Θεόφιλος είναι στενόμακρος, ανάμεσα 0E δυό πόρτες. Γι! αύτό τα πρόσωπα τής σύνθεσης είναι πιό συμμαζε- μένα, δέν ύπάρχει φόντο στα πλάγια τους καί τό E00— φος μπροστά τους αύξαίνει. 'Ο 5Αθανάσιος Διάκος πα- τάει χαρακτηριστικα πάνω στό πτώμα τού σκοτωμένου Τούρκου. Προστίθεται καί μια γραφική λεπτομέρεια: τό μισό τού σπασμένου σπαθιού κείτεται χάμω, δίπλα στήν πιστόλα. Τό σπαθί ξαναγυρίζει στό δεξί χέρι καί οί τούρκοι στίς αρχικές τους θέσεις. Αύτό δείχνει πως ό Θεόφιλος 0Ev πήρε τό θέμα του από τή λιθογραφία τού Χρηστίδη. ”E061 όλα είναι ζωγραφικα. ' Τό χρώμα τό φώς, η σκιά, οί διαφορές τών τόνων, ]] ατμόσφαιρα αποδίδονται με ζωγραφικα μέσα από τήν "ιδιοσυγκρασία τού Θεόφιλου. Σέ αλλο κλίμα μας μεταφέρει τό ανάγλυφο 0E πέτρα, που βρίσκεται στό κτήμα τού =Αργε΄ντη στή Χίο. (ζΕ"ικ. 4) Τό φόντο είναι έντελώς έπίπεδο χωρίς καθόλου να {1:10- δηλώνεται τοπίο. Διατηρούνται μόνο τα τέσσερα κύρια πρόσωπα τής σύνθεσης. Οί μορφές είναι πιο χοντρε: καί στέρεες καί ξεχωρίζουν έντονα. Τονίζεται ίδιαίτερα 11 πτύχωση -στίς φουστανέλλες κυρίως- ή σχηματοποίηση είναι πιό έντονη. Είναι φανερή ή φροντίδα για τό παι- χνίδι τού φωτός πάνω στήν κυματιστή έπιφάνεια. Τό κό- σμημα πού περιβάλλει τή σύνθεση, καί πού ασφαλώς τό έχει ξαναδουλε΄ψει προηγούμενα 6 τεχνίτης, είναι κάμω- μένο με περισσότερη εύκολία καί έλευθερία. Στήν κάτω πλευρά ύπάρχει απομίμηση στενόμακρης λωρίδας χαρτιού ή μεμβράνης με τίς ακρως γυρισμένες. =Εκεί ασφαλώς θα ύπήρχε γραπτή έπιγραφή, που τήν E06008 δ ήλιος καί ή βροχή. Με μεγαλύτερη έλευθερία δουλεύει τό θέμα 0 ξυλο- γράφος Κ. Χατζηφίλος, όταν κοσμεί τό έξώφυλλο τού βιβλίου τού A. Μελά «"Αθανάσιος Διάκος» (Είκ. 5). "Η ξυλογραφία του χρησιμεύει σαν κόσμημα κι δ τρόπος πού χειρίζεται τό θέμα έξυπηρετεί τό σκοπό αυτό. Φόντο δεν υπάρχει καί οί μορφές ξεχωρίζουν ζωηρά πάνω στό ασπρο τού χαρτιού. Οί Τούρκοι μένουν δυό, ένας τους από κάθε πλευρά τού Διάκου. "Ετσι κρατιέται ή συμμε- τρία τού κοσμήματος. Τά άσπρα κενά, πού σχηματίζον- ται ανάμεσα στό Διάκο καί τους Τούρκους, έχουν περί- που τό σχήμα ρόμβου. ‘H διάταξη τών ποδιών είναι ρυθμική. ΏΑνάμνηση τού Τούρκου, που λείπει, διατη- ρείται με τό τουφέκι του, που βρίσκεται 7.1” 01’110 πε- ταγμένο στό έδαφος. εΥπάρχει κι" έδώ ή λεπτομέρεια τού μισού σπασμένου σπαθιού, που βρίσκεται χάμω. N0 είναι, αραγε, απλή σύμπτωση 11E τό έργο τού Θεόφιλου; Τό σχήμα τού βιβλίου είναι 16° καί οί διαστάσεις τής ξυλογραφίας 6.5 X 7.5 (27.010010 τού μέτρου. cO Γερμανός Κλάους Φρισλάντερ, πού έζησε πρίν από τόν πόλεμο στήν Ελλάδα κι ασχολήθηκε με τή λα'ική τέχνη, διέσωσε, 0E μια του ξυλογραφία, μια ρε- κλάμα καμωμένη από τόν καραγκιοζοπαίχτη Σπαθάρη 0E μια μάντρα τής Νέας '΄΄Ερυθραίας. (Είκ. 6) AE μπο- ρούμε εύκολα να ξεχωρίσουμε τήν προσωπική συμβολή τού ξένου καλλιτέχνη, ούτε τίς αλλαγές πού έπέφερε ή μεταφορα τής ε"ικόνας από τήν τοιχογραφία στήν ξυλο- γραφία. Από ό,τι βλέπουμε μπορούμε να συμπεράνουμε πως ό Σπαθάρης στάθηκε πιστότερος στό αρχικό σχέδιο, τό έκανε όμως περισσότερο στατικό καί σχηματοποιη- μένο. =Αντίτυπο τής ξυλογραφίας τού Φρισλάντερ, δια- στάσεων 14 Χ 20.5 Ex. μέτρου, βρίσκεται στή συλλογή τού K. Μακρή, στό Βόλο Μια χάλκινη παλάσκα, γιαννιώτικης τέχνης, πού ανήκει στόν κ. Νίκο ”A0011, Νέα Υόρκη, είναι διακο- σμημένη με τό ιδιο θέμα. (Εικ. 7) Η σύνθεση είναι άνετα τοποθετημένη μέσα στό σχήμα τής παλάσκας, 0E χαμηλό ανάγλυφο, καί περιβάλλεται διακριτικά από ένα πλαίσιο με λουλούδια. Διατηρούνται καί τα τέσσερα κύ- Ε΄ικ. 7. 177 Είκ. 8. 010 πρόσωπα. =Αντί για τό σκοτωμένο Τούρκο έχουμε δεξιά, στο βάθος, τρία πτώματα. Τα έπίπεδα διαγρά- φονται τό ένα πάνω στό άλλο, χωρίς φροντίδα προοπτι- κής απόδοσης 111” E101 διατηρείται ακαίρια ή αίσθηση τής μιας επιφάνειας. Τήν έλλειψη προοπτικής "ιδιαίτερα τονίζουν στίς έπάνω γωνιές δύο 7.7.0010 11E λουλούδια πού, αν καί βρίσκονται στό έπίπεδο τού βάθους, έχουν διαστάσεις πού μόνο αν βρίσκονταν στό πρώτο έπίπεδο θα μπορούσαν να δικαιολογηθούν. Τό φόντο είναι χτυ- πημένο μέ όδοντωτό σφυρί 7.1” έτσι ή τραχύτητα τής έπι- φάνειάς του αναδείχνει πιό καθαρα τίς φιγούρες. "Ενας άγνωστος λαϊκός ζωγράφος παίρνει τό ίδιο ζωγραφικό θέμα για να είκονογραφίσει τό ("ιστορικό εί- δυλιακό μυθιστόρημα τής έποχής τής τουρκοκρατίας» Ο ΚΡΕΜΑΣΜΕΝΟΣ, τού Κίμωνος =Αττικού. (Είκ. 8) Μετωνομάζει τόν ήρωα τής σΑλαμάνας σέ Μπιλογιάννη (τόν ήρωα τού μυθιστορήματος), προσθέτει στό βάθος μια κρεμάλα και τή μορφή μιας τουρκάλας. cH είκόνα βρίσκεται στό έξώφυλλο τού βιβλίου σέ τρίχρωμη τσιγ- γογραφία ράστερ (κόκκινο-κίτρινο- μπλέ) και στό έσω- τερικό, στή σελίδα 129, μονόχρωμα] τσιγγογραφία (μαύρη) μέ τή λεζάντα: «Για δεύτερη φορα πήγανε τό Μπελο- γιάννη στήν κρεμάλα. K1” όλοι ήτανε βέβαιοι πως δέ θα γλύτωνε τώρα». Οί διαστάσεις τής είκόνας είναι (12Χ15) έκατοστα τού μέτρου. Τό βιβλίο έχει έκδοθεϊ στήν 3Αθήνα τό 1947 από τόν έκδοτικό οίκο « ΚΕΡΑΥΝΟΣ» σέ σχήμα 16°. cH καλλιτεχνική αξία τής ε"ικόνας είναι πολύ χαμηλή. Τό θέμα ξαναγυρίζει στήν επίσημη τέχνη. Στα χρό- νια τής γερμανο'ιΐταλικής κατοχής παρατηρήθηκε 010E11- 178 τονη τάση στούς καλλιτέχνες να αντλήσουν τα θέματά τους από τήν έθνική μας ίστορία καί τα μέσα τους από τή ζωντανή λαϊκή παράδοση. ”H δεσποινίς Λουκία Μαγ- γιώρου τό έπαναλαμβάνει σέ μια΄ 1119 ξυλογραφία (Είκ. (.!) πλουτισμένο όμως 11E περισσότερα πρόσωπα. Στό βά- θος διακρίνεται τό άναμα τής φωτιάς. "Οπως βεβαιώνει ή καλλιτέχνις, δέν είχε ύπ" όψη της -κάνοντας τήν ξυ- λογραφία- καμμια ανάλογα] είκόνα. Φαίνεται πως όμοιό- τητα τών περιστατικών τής έποχής μέ τό όλοκαύτωμα τής "Αλαμάνας έκανε ν" αναδυθούν από τό θποσυνείδητό της παραστάσεις, θαμμένες ,ι΄σως από τα παιδικά της χρό- νια, τότε πού κάπου θα συνάντησε τήν είκόνα. cH ξυλο- γραφία δημοσιεύθηκε καί στό περιοδικό «Έλ. Γράμ- 11010» 010 φύλλο τής 1ης 5Οκτωβρίου 1946. "Ασφαλώς 7.1” αλλά λαϊκά καλλιτεχνήματα θα έχουν τό ”1010 θέμα. Σχεδόν όμοιες μέ τού Δημίδι] κυκλοφόρη- σαν πολλές λιθογραφίες, 8’1'18 ανεξάρτητες, είτε σέ βι- βλία. ”A110 αυτές πολλοί λαϊκοί καλλιτέχνες θα πήραν τό θέμα τους. "Η παλληκάρια τού ήρωα τής "Αλαμάνας συγκίνησε καί συγκινεί πάντα τόν έλληνικό λαό, γι: αύτό καί τόσο συχνα έμφανίζεται στα έργα τής είκαστικής δημιουργίας του. Είναι 111” 013109 Ev09 τρόπος να τρα- γουδίσει τόν ήρωα, όπως τόν τραγούδησε καί μέ τό λόγο. Βλέποντας τό παλληκάρι, πού οί λαϊκοί τεχνίτες τό στό- λισαν μέ τόση αντρίκια όμορφιά, νοιώθουμε πιό βαθειά v” απηχεί μέσα μας τό παράπανο για τόν πρόωρο χαμό: α]΄ια ΐδές καιρό πού διάλεξεν ό χάρος να μέ πάρει 3 | ! , … τώρα τι, τινθιζουν τα κλαριά και βγάζ ή γης χορτάρι» ΚΠ!ΟΣ Δ. ΜΑΚΡΗΣ GIOVANNI HOPOYMI έκεϊνα, μι ίστορία 7.1 μή μιλήσω γι" αύτ όπως όλες οί άλλες τική. Πρέπει να όλες οί άλλες. Δέν ξέρω αν α τήν πληρότητα, τί μακρυά μας αδελφ ξαναδώ τή ζωή πο τροφεμμένο; από εύερέθιστου "ιακωβ στόν χειμωνιάτικο ριού, ακουμπισμένι "Αρνου, κοιτάζοντ Ξαπλωμένο πάνω gello, σκυμμένο, ταχειρισµένων βιβ2 στρεμμένο τραπέζι αν πασκίζω, δέν β. μούμαι, τή μια μέ ζωή μας καί τίποτ Θυμάσαι τό πρ ριο 7.1” έρημικό δς στούς κήπους, πού τευμένοι καί θυρ( κίτρινο, καί 11’ όλ( χρονών, ανάδιδε κι 1111001 κείνο τό με" βιβλία, αποθήκη μ ψεις, καρποφόρα ' μου, για μένα τόν φλυαρίες μέσα στή θισμα τών ξερών ΄ στικό τό βράδυ κ κοπή, για κάποιο κείνο τό άγονο ίγρούς τοίχους κ πρώτη φορα μιλήσ τή θεία έλευθερία πηγαίναμε πάνω σ καί κοιτάζαμε τήν θρα στίς όχθες 10" γίνεις δική μας; Κάποτε, πηγαί αναζητώντας τή μι τητα. 'Ο δρόμος δ χωρούσαμε μέ τό , πόρων 7.1” αντί τρ σκέψεις καί τα τα ψύχωναν σαν κα΄π( κατηφοριές μας τα γαμε γρήγορα από πλεχτους τράφους, λάκια 'ι΄σια, 01‘1v σ; καί τήν λευτεριά, θάμνων, τα 11070111 1161171000, τα καλν1 () Συνέχεια απ' ].

Αυγουστος … Δεκέµ6ριος 1977 Η… &… ΤΡΙΜΗΝΙΙ ΙΙΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ME ΘΕΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΥΡΣΟΓΙΑΝΝΗ ΚΑΙ ΤΑ ΓΥΡΩ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΑ Έκδίδετα1 από συντακτική έΠίτροΠη µέ τή συμπαράσταση της Προοδευτικής Ένώσεως Πυρσόγίαννης ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ: Γιώργος Κουρλος ΓΡΑΦΕΙΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ: Β. Κωνσταντίνου 42, Τηλ. 229.321, ΛΑΡΙΣΑ Περιεχόµενα ' ΕΝΑΣ ΧΡΟΝΟΣ ΖΩΗΣ άρθρο της Σύνταξης . . .. .. . . . . Σελ. 1 ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ .. .. » 2 H ΑΡΧΗ ΕΓΙΝΕ… . . » 3 ΠΥΡΣΟΓΙΑΝΝΗ - ΕΚΘΕΣΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ . .. .. . » 4 ΟΩΤΟΓΡΑΦΙ ΕΣ - είµαι καλά καλη άντάµωση . . . . . . . . . . . . » 7 ΛΑ" Ι' ΚΟΙ ΟΡΓΑΝΟΠΑΙΧΤΕΣ .. . » 10 ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΜΕ ΤΟΥΣ ΟΡΓΑΝΟΠΑΙΧΤΕΣ. » 27 Η ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΗΜΕΡΑ .. .. » 37 ΟΙ «ΦΥΛΕΣ» ΤΩΝ ΧΙΟΝΙΛΔΩΝ ΚΑΙ Η ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΧΕΙΡΟ- ΤΕΧΝ|ΚΗ … ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ … άρθρο τοι"; Κίτσου Μακρη . . . . » 40 1978. Η ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ .. . . » 46 Ο ΓΛΥΠΤΗΣ Μ|ΛΙΟΣ ΣΤΟΝ ΤΟΠΟ ΤΟΥ — της Β. Νικήτα- Σκαρ τάδου….......................... » 49 |ΡΑΜΜΑΤΑ....… » 59 ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΥΝ-ΣΗΜΕ]ΩΝΟΥΝ .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. » …. 62 » 64 ΘΑΝΑΤΟ! .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. Ι'ΐ'|΄| IE I A ΣΥΝΔΡΟΜΗ ΄Ι".…ι)ιερικ…ι Δρκ. 140 ΄1ζξιι)ιερικι… Δ()λ. 12 ΑΛΛΗΛ()Ι΄ΡΛΦΙΛ -— ΕΓΓΡΑΦΕΣ ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΩΝ ΚΑΙ ΕΜΒΑΣΜΑΤΑ: Θανάσης Παπαγεωργίου B. Κωνσταντίνου 42 ΛΑΡΙΣΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟ Λεωνίδας Ντόδας ΕΚΤΥΠΩΣΗ Τυπογραφείο «Η ΔΩΔ.ΩΝΗ» Κονίτσης 195 - Α. Τούµπα Τηλ. 920.610 Θεσσαλονίκη ΕΝΑΣ ΧΡΟΝΟΣ ΖΩΗΣ & ( ? Μ ΧΆΞ! έξω/β ζ-1γαπητοί μας φίλοι, λ]αζί με τίς εύχές μας για τήν καινούργια χρόνια σας στέλνουμε και τό διπλο τεύχος τού ((€Αρμολο- γιού», πού συµπλήρωσε ένα χρόνο ζωής. "Ενας χρόνος γεμάτος αγώνα καί αγωνία να γίνει τε» περιοδικο καλύτερο, να φτάνει στα χέρια σας συντομότερα, παρά τίς μεγάλες δυ- σκολίες, οίκονομικές καί τεχνικές. Λειτουργήσαμε συλλογικά καί &- νοιχτά προς όλες τίς πνευματικές δυνάμεις τού τόπου μας. Οί μέχρι σήμερα δραστηριότητες δεν μας κα- θόρισαν τελεσίδικα. Είναι γνωστοί οί στόχοι καί οί επιθυμίες μας. Καί ή ελευθερία μας έχει γίνει αποδε- κτή. Σκοπεύουμε να μείνουμε άνοι- χτοί σε ό,τιδήποτε αξιοποιεί δημι- ουργικά τήν πολιτιστική μας φυσι- ογνωμία καί ανακουφίζει τήν ά…- νιώδη έπι6ίωση τοι") τόπου μας. "E— τσι "ίσως μπορέσου…ιιε να δούμε ποιοί άκρι6ώς είσαστε καί πού άκριδώς πάμε. πι Η ΣΥΝΤΑΞΗ ΜαστοροΧώρια T013 Γράµµου τα Μαστοροχώρια 1:00 Γράµμου ή αλλιώς ακριτική Ελλάδα ύπάρχουν µονάχα στο χάρτη. «Νεκρά», «ασή µαντα», «ακίνητα» µέ- σα στήν πλήρη «καλών προθέσεων» συνεί- δηση των εκάστοτε αρµοδίων. ‘O ημερήσιος καί περιοδικός τύπος κα- τακλύζεται από γραφικά καί ανώδυνα «ό- δοιπορικά της αγωνίας». Ξεµοναχιάζουν στα καφενεία 4 - 5 συνταξιούχους, φωτο- γραφίζουν καµια γερόντισα … συνήθως µε ζαρωµένο πρόσωπο … δίπλα σε πρόδατα ?] φορτωµένη ξύλα, ψάχνουν για θέµατα µε λύκους κι αρκούδες, κρατούν ση µειώσεις για «αίτήματα», φιλοξενούνται από λαχτα- ρισµένους για ανταπόκριση προέδρους κι επιστρέφουν στην Αθήνα. Λίγο πολύ πιστεύ- ουν δτι έκµαιεύουν το διάλογο ή ακόμα καί το βίαιο αντίλογο. ‘H τηλεόραση συνεχίζει το χορό µε άψυ- δατωµένες «λαογραφικες ερευνες», µε ηµί- ωρα «νεοδηµοτικι3ν τραγουδιών». "Ολα αό- τα µε φόντο πλατάνια καί 6ρυσοδλες, καύ- µός καί µαράζι για τον τσιµεντόπληνκτο πο- λίτη των αστικών κέντρων. Παραµογές εκλογών … είναι συνήθεια φαίνεται … άνεόοκατέ6αιναν οί ύποψήφιοι τα χωριά καί µιλούσαν στα λιγοστά καφε- νεία, σε λιγοστούς ανθρώπους. Λιγοστοί 6- χι γιατί διαφωνούσαν με τα προγράµµατα ή τα πρόσωπα αλλά γιατί αύτο'ι ήταν όλοι κι όλοι. Στα χρόνια πούρχονται ή καλύτε- ρα τετραετίες, οί σταυροί θα µετρούνται στα νεκροταφεία κι όχι στίς κάλπες. Σκέ- ψη πολύ δεν χρειάζεται όταν ύπάρχει χω- ριό … χωρια … πού µετράει σε µια δεκα- ετία ζωής 6 γεννήσεις καί 48 θανάτους. Μαστοροχώρια του Γράµµου, χωρια πού αίσΘάνονται την αγωνία της έρήµωσης κι ή ανάσα τους όσο πάει καί λιγοστεύει. Η ΣΥΝΤΑΞΗ Oi «φυλές» τών Χιονιάδων καί ή ήπειρωτικι'1 χειροτεχνική - ζωγραφική "Ενα άρθρο τοι") Κίτσου Μακρή Αγαπητοί μου φίλοι, Ευχαρίστως συμφωνώ να δημοσιευτεί στο «Αρµολόι» το α΄ρθρο μου για τους Χιονιαδίτες ζωγράφους. Λυπάμαι πού δεν έχω έτοιμο τίποτε καινούργιο, ούτε ύπολο…γι΄ζω νά έχω σύντομα. EH συγκομιδή στοιχείων τού φετεινού καλο- καιριού δεν έχει άκόμα τακτοποιηι?εϊ, πολύ περισσότερο δεν έγινε ή επεξεργασία. . . Με… τα :…) φιλικά αίσι?ήματα Κίτσος Μακρής Βόλος 27)10)77 aA110 τίς τε΄σσερες µεγάλες πηγες τών ’H- πειρωτών χωρικών - ζωγράφων, το Kane's- 0060, τα Σουδενά, τούς Χιονιάδες καί τή Σαµαρίνα, ασφαλώς ή πιο πλούσια πηγή εί- ναι οί Χιονιάδες. "Η Σαμαρίνα σήμερα Βρί- σκεται στο Νομο Γρε6ενών, στα σύνορα ’H- πείρου καί Μακεδονίας, ωστόσο πολιτιστικά ανήκει στον ήπειρωτικο χώρο. Χωρικούς - ζωγράφους Ξδωσαν πολλα ήπειρώτικα χω- ριά, όπως το Φορτο'σι, το Καλέντζι καί άλ- λα. Πολύ συχνά σημειώνουν στα Ξργα τους καί τον τόπο καταγωγής τους. >Ιδιαίτερα οί Χιονιαδίτες, δίπλα στ, όνομά τους σχεδον πάντα 6άζουν το χωριο τής καταγωγής τους σε διάφορους τύπους: «εκ Χιονιάδων», «εκ κώμης Χιονιάδες», από χωρίον Χιονιάδες», «εκ Χιονιάδες», «Χιονιαδίτου», «Χιονιαδίτη», Το ίδιο άρθρο δημοσιεύτηκε στο «ΒΗΜΑ». «Χιονιάδες». .»… φανερώνει έμµεσα πως οί Χιονιαδίτες ζωγράφοι είχαν καλή φήµη. 'Η επίδοση πολλών άπο τούς Χιονιαδίτες στή ζωγραφική είναι γνωστή άπο παλιά. γι' αύτ΄ο κυκλοφορεί καί ή φράση «Χωνιά- δίτης είσαι; Ζωγράφος είσαι!». Δέν θα &… ναφερθούμε εδώ στήν ποιότητα τής καλλι- τεχνικής τους παραγωγής, καί ίδιαίτερα τής άγιογραφίας, πού προκάλεσε καί τήν εντο- νη αρνητική αντίδραση τοι") Φώτη Κόντο- γλου. Χειροτεχνικα έργα καλύπτουν τίς λα- τρευτικές ανάγκες ενος μεγάλου µέρους τής Βόρειας Ελλάδας, καί πέρα απ αύτή. 'Αλ- λωστε το επίπεδο δεν είναι το ίδιο σε ολους τούς Χιονιαδίτες ζωγράφους. "Υπάρχουν &- νάµεσά τους καλοί, μέτριοι καί κακοί. Τα προ6λήματα πού Θα µας απασχολήσουν σή- μερα είναι δύο, ή καταγωγή τής τέχνης τους καί κυρίως ή επαγγελματική τους συσ- σωµάτωση. ΑΡΜΟΛΟ'|' 41 Χιονιάδες: μερική άποψη Χώρος έρευνας το χωριο Χιονιάδες, σκαρ- φαλω|ιε΄νο στα κακοτράχαλα Βουνά τής ”H- πείρου, δίπλα στα αλ6ανικα σύνορα. "Αλλο- τε µε εκατοντάδες κατοίκους καί σήμερα µό- νο μέ 16, κι αύτούς σέ προχωρηµένη ήλι- κι'α. Χορτάριασαν τα μονοπάτια, έρημα τα περισσότερα σπίτια γκρεμίσματα παντού. Είκο'να ερήμωσης καί φθοράς, όχι πολύ δια- φορετική καί άπό άλλων ήπειρώτικων χω« ριών. Παλιότεροι πόροι του χωριου ή κτη- νοτροφία, ή ζωγραφική καί ξυλογλυπτι- κή. Σήµερα 0i συντάξεις καί ?; μικρή οίκο- σιτη κτηνοτροφία. Πώς δημιουργήθηκε η παράδοση αύτη σ ένα αποιιονωμε΄νο ερεινο χωριο; Σ 6, τι αφορα στην ξυλογλυπτική, ίσως ή πλησιέ- στερη προς τήν αλήθεια ερμηνεία είναι ή ακόλουθη. Η ξυλογλυπτική ύπήριξε, από πα- λιά, τέχνη τών δοσκών, άλλα σε μικρά κυ- ρίως αντικείιιενα για σπιτική καί επαγγελ- ματική χρηση, ρο'κες, γκλίτσες, κουτάλια, σφοντύ) ια κλπ. Κάτω από ορισμένες συνθή- κες καί µε τήν πίεση του μικρού κτηνοτρο- φικου είσοδήµατος. είναι δυνατο να προχω- ρήσουν καί σε πιο σύνθετες µορφές, όπως είναι ή εκκλησιαστική ξυλογλυπτικη. Στή ζωγραφική, δ|ιως, δεν μπορούμε να έπισημάνουμε ανάλογα σπέρματα. Με καί ή δασική πρώτη ύλη, αντίθετα απ &… συνέ- 6αινε µε τη Θαφικη τών μαλλιών, έπρεπε νάρθει από τόπους ιιακρυνούς και Με πολυ- 42 APMOAOJ‘ ήµερα ταξίδια. Τοπική παράδοση, πού τήν αναφέρει στο πολύτιµο συλλεκτικο 6ι6λίο του για τούς χιονιαδι΄τες ζωγράφους & ντό- πιος παπα-Γιώργης Παΐσιος', μιλάει για µαθητεία νεαρών 6λαχοποιμένων στην Ιτα- λία. Με κι αν ύποθε'σουµε µαθητεία στο "Α- γιον "Ορος, κι εκεί το ίδιο επικρατούσε. "Αλλωστε καί ζωγράφοι από άλλα χωριά, με σίγουρη μαθητεία στο "Αγιον "Όρος, τήν ’1'- δια τεχνοτροπία ακολουθούν. Είναι ή κοινή εικαστική διάλεκτος όλων τών χειροτεχνών ζωγράφων τής εποχής τους καί νομίζω πως τή ρίζα της πρέπει να τήν αναζητήσουμε στα πολύ πιο κοντινά καί προσιτά 'Επτάνη- σα, με τή γνωστή ζωγραφική σχολή τους. Μερικές προσπάθειες να κρατηθεί στούς Χιονιάδες ύφος πλησιέστερο προς τή 6υζαν- τινή παράδοση έμειναν χωρίς συνέχεια. Σά µια τέτοια προσπάθεια σημειώνουμε τήν εί- κόνα τού "Αγίου =Αντωνι΄ου πού δρι΄σκεται στήν εκκλησία τού "Αγίου "Αθανασίου Χιο- νιάδων, καθώς καί µια μεταγενέστερη, άλ- λα πιο σοδαρή παραλλαγή της, πάλι στήν ίδια εκκλησία. Για τήν επαγγελματική οργάνωση καί τή διδασκαλία τής τέχνης στούς Χιονιάδες έχουν διατυπωθεί πολλές εκδοχές, πού φτά- νουν ώς τήν ύπαρξη οργανωµένης Σχολής Ζωγραφικής. "Η έλλειψη γραπτών πηγών ή άλλων σίγουρων στοιχείων αφήνει το πεδίο ελεύθερο για κάθε μορφής είκασίες, άπό τίς οποίες δεν ξέφυγε καί & όποφαινόµενος. *Ε- παγγελμ.ατική οργάνωση καί σταδιακή μα- θητεία είναι άλληλε΄νδετες σε μορφές χειρο- τεχνικών συσσωματώσεων. Το εθνικό τους δίκαιο καθορίζει όχι µό- νο τούς ορους άσκησης τού επαγγέλματος, αλλά καί το διαδοχικά στάδια μαθητείας, με τήν αντίστοιχη ανάληψη εύθυνών στήν παραγωγική διαδικασία. Είδικα στή ζω- γραφική, οί μικροί μαθητευόμενοι αρχίζουν από 6οηθητικες δουλειές, όπως το τρίψιµο τών χρωµάτων καί το καθάρισμα τών κινέ- λων, ύστερα προχωρούν στο γέµισμα οµοιό- χρωμων επιφανειών καί διαδοχικά αναλα- 6αίνουν περισσότερο όπεύθυνα καθήκοντα, ώσπου να φτάσουν στή σχεδίαση καί το δού- λ.=.μα τών λεπτομερειών. Οί επαγγελματικές αυτες οργανώσεις δεν είχαν σταθερή µορ- φή2. τΗταν προσαρμοσμένες στο είδος καί στίς ανάγκες τής οίκονομικής δραστηριότη- τας σέ κάθε τομέα. Για τούς διοτέχνες ύπήρ- χαν τα ίσνάφια ή ρουφε΄τια, για τούς εμπό- ρους οί κομπανίες ή συντροφι΄ες, για τούς κτηνοτρόφους τα τσελιγκάτα καί ποικίλες µορφές για τούς ναυτικούς καί τούς στρατι- ωτικούς Το 16ο αίώνα έχουµε στήν ενετο- κρατούµενη Κρήτη «"Αδελφότητα» ζωγρά- φων, στήν οποία συµμετέχει καί & νεαρος Μ…… (Δομίνικος) Θεοτοκόπουλος. … από έπίπονες έρευνες έφτασα στο συμπέρασμα πως οί ζωγράφοι τών Χωνιά- δων δεν ακολούθησαν τή συντεχνιακή επαγ- γελματική συσσωμάτωση, αλλά το χωρισµό σε φ ά ρ ε ς , κοινωνικές ομάδες πού στηρίζονται στήν κοινότητα καταγωγής. Πρώτη νύξη για να στραφει ή έρευνα προς τήν κατεύθυνση αυτή τήνε έδωσε µια από τίς πρώτες έπιγραφες τού ζωγράφου Παγώνη στο Πήλιο. Νεόφερτος ακόµα, κρατάει τήν ήπειρώτικη προφορά τού ονόµατός του καί θυμάται τή φάρα στήν οποία ανήκει Σε κιονόκρανο τής "Αγίας Μαρίνας Κισ- σού, στα 1802, ανάμεσα σε πολλά άλλα γράφει: «χείρ δωρεούντος παγούνι κωσταντί εκ φυλής πασχαλάδες». "Η επιγραφή αύτή έδαζε πολλα ερωτήματα, πού τελικα θρή- καν τήν απάντησή τους ,εκτος απο ένα: Τί σήµαινε έκεϊνο το «εκ φυλής πασχαλάδες». "Ο Χριστόφορος Περραι6ος στήν «"Ιστορία τού Σουλίου καί Πάργας», πού τύπωσε στα 1857, γράφει στή σελίδα 17: «Είς τα τέσ- σαρα ταύτα χωρία ύπάρχουσι διάφοροι φυ- λαί, φάραι κοινώς ονοµαζόμεναι» Σ' άλλα σημεία τού δι6λι΄ου του αναφέρε- ται στή «φυλή τών Βοτζαραι΄ων», στή «φυλή τών Ζερ6αίων» κλπ., δηλαδή σε γνωστές σουλιώτικες φάρες. "Ας σηµειώσουμε εδώ, για το σημερινό αναγνώστη, πως ή λέξη φά- ρα πολύ αργότερα πήρε ύποτιμητική σημα… σία. "Ο παπα- Γιώργης Παίσιος πολλές φο- ρές, στα Βιογραφικά στοιχεια για χιονιαδί- τες ζωγράφους ,δίπλα στα ονοµατεπώνυ|ιά τους σημειώνει «εκ τής γενεάς Πασχαλά- δων», «εκ τής γενεάς Τοατσαίων Πασχαλά- δων», «Μαρινάς», χωρίς να δίνει άλλη εξή- γηση. Τα… ή επιτόπια έρευνα απέδειξε πως οί χιονιαδίτες ζωγράφοι ανήκαν σε δυο APMOAO‘I' 43 δασικές φάρες, στούς Πασχαλάδες καί στούς Μαρινάδες. Φυσικά, δέν έπιδίδονταν όλοι οί άντρες κάθε φάρας στή ζωγραφική. 'Η κτηνοτροφία παρέμενε δασικος πόρος όιοπορισμού καί ίσως μια κάποια στρατιω- τική οργάνωση να τούς συνέδεε. Οί Πασχα- λάδες κατοικούσαν στή συνοικία πού Βρίσκε- ται όορειοδυτικά από το κέντρο τού χωριού καί είχαν γιά κοινό τους έργαστήριο, όπου γινόταν καί ή μαθητεία τών νέων ζωγρά- φων, ένα πολύ ψηλό κτίριο, πού οί ντόπιοι το έλεγαν «κούλα τών Πασχαλάδων». "Ας θυμηθούμε έδώ πώς & Σουλιώτης Λ. Κουτσο- νίκας στήν «'Ιστορία τής e13117112131710 Έπα- ναστάσεως» σηµειώνει πώς τα σπίτια τών αρχηγών κάθε φάρας «ήσαν κατά το µαλ- λον πύργοι οχυροί». 'H Κούλα τών Πασχαλάδων έπεσε έδώ καί σαράντα περίπου χρόνια καί στή θέση της έχτισε καινούργιο σπίτι παραθερισµού ένας από τούς απογόνους τών Πασχαλάδων, & συν- ταξιούχος δάσκαλος Στέφανος Ζωγράφος, πολύτιμος συµπαραστάτης 1101) στίς σχετικές έρευνες. Εννοείται πώς πολλοί έργάζονται καί στα σπίτια τους, κυρίως από τα μέσα τού 1901) αίώνα. Σώζεται σέ καλή κατάστα- ση το σπίτι, όπου έργάσθηκαν οί Πασχαλά- δες ζωγράφοι Γεώργιος, Ματθαίος, Ζήκος, Αποστολος, Σωκράτης καί Κωνσταντίνος. Απο τή φάρα τών Πασχαλάδων αποσπά- σθηκε, στα µέλη τού 18ου αίώνα, ένα πα- ρακλάδι της, οί Τσατσαίοι Πασχαλάδες ή σκέτα Τσατσαίοι. Οί Μαρινάδες κατοικού- σαν λίγο χαμηλότερα. Σώζεται, παρατηµ.ένο καί πνιγμε'νο στήν άγρια 6λάστηση, το κοι- νό τους έργαστήριο. 'Η οίκογενειακή 510150- χή στο έπάγγελμα τού ζωγράφου διαπιστώ- νεται πολλές φορές, π.χ.: Κωνσταντής Χιο- νιαδίτης (παππούς) — Παγώνης Χιονια- δίτης κι ύστερα Δρακιώτης (γιος) —— Α- θανάσιος Παγωνίδης κι ύστερα Παγώνης (έγγονός)- =Εδώ διαπιστώνουµε καί το σχηματισμο νέων έπώνυµων σέ ανθρώπους μιας φάρας. "Η αλλαγή τού έπώνυµου δέ σημαίνει απο- κοπή από τή φάρα, πού κρατάει πάντα το όνομα τού γενάρχη μέ περηφάνεια, κάτι αν- τίστοιχο μέ τούς θεούς ή ήρωες γενάρχες τών αρχαίων αθηναϊκών «φυλών». Περιτ… Σπίτι όπου δούλεψαν οί Παοχαλά- δες ζωγράφοι: Γεώργιος, Ματθαί- ος, Ζήκος, *.4πόσιολος, Σωκράτης καί Κωνσταντίνος το να σημειώσω πώς έδώ δέν 6λέπω κάποια «συνέχεια», αλλά απλή αντιστοιχία παρόμοι- ων κοινωνικών δομών. Τώρα πρέπει νά έξετάσουμε γιατί οί αρ- χικά κτηνοτροφικές «φυλές» τών Χιονιάδων έξελίσσονται κατά ένα ποσοστο σέ χειροτε- χνικές ή έστω μικτές, χωρίς να πάρουν τή µορφή τού ίσναφιού παρ' όλο πού «στο τέ- λος τού 18ου αίώνα δρισκόμ.αστε μπροστά στο φαινόμενο: ή κτηνοτροφική πάτρια, πού ή συνείδησή της ήταν σχεδον απόλυτα δεσμευ- µένη από το ένστιχτο ,τώρα κάτω ετ: τήν έπιρροή τών αστικών ορεινών κέντρων, έ- λευθερώνεται από τήν αστική Εδεολογία», ό- πως σηµειώνει ο Μ. Μ. Παπαϊωάννου στα σχόλια τών «΄Απάντων» τού Περραιδού3. Τον πρώτο λόγο τον σηµειώσαµε πιο πά- νω, πολλές από τίς φάρες έχουν μικτο χα- ρακτήρα, κτηνοτροφικο καί χειροτεχνικό. Στούς ορεινούς πληθυσμούς τών χωριών τής "Ηπείρου …- αύτά μας ένδιαφέρουν έδώ - το μεγαλύτερο ποσοστο τής παραγωγικής δραστηριότητας κατέχει ή πρωτογενής πα- ραγωγή, κτηνοτροφία, γεωργία, ύλοτομία, γιά έσωτερική κυρίως κατανάλωση καί λι- γότερο για 5117100111. cH φτώχεια φυσικών πόρων οδηγεί ένα μέρος τού πληθυσµού σέ 44 ΑΡΜΟΛΟ1' µεταποιητικές δραστηριότητες καί είναι γνω- στή ή έπίδοση τών ήπειρωτών σέ διάφορες μορφές χειροτεχνίας καί στήν οίκοδομική. Πολύ περιορισµένη είναι ή προσφορά ύπηρε- σιών: δάσκαλοι, κομπογιαννίτες, 0510100- ρείς... Κοντά 0’ 01010 πρέπει 1201 7100085000115 πώς 0 050000 έχει κάποιαν αντοχή στο χρό- νο, διατηρείται κι όταν πιά έχουν αλλάξει οί συνθήκες τίς οποίες έξυπηρετούσε 051251 σάν ένα σχήμα χωρίς περιεχόµενο. Απο 101 11700101 στοιχεία, πού προς το παρον κατέχουμε, ύγαίνει το 00117150010001 πώς οί «φυλές» τών χιονιαδιτών ζωγράφων είχαν δομή καί λειτουργία μεταποιητικής συντεχνίας. Σήµερα, βέ6αια, ή ζωγραφική θεωρείται προσφορά ύπηρεσιών, 1101 στήν έ- ποχή έκείνη αντιμετωπίζεται σάν 05101710171- τική δραστηριότητα, αντίστοιχη 05 τού χαλ- κουργού, τού ασηµιτζή, τού λιθογλύφου κλπ. Πρόκειται, όπως το σηµειώσαμε καί απο τήν αρχή, γιά χειροτεχνικού χαρακτήρα ζωγρα- φικη. Φαίνεται πώς οί σχέσεις ανάµεσα στίς δύο φάρες δέν είναι έχθρικές, αφού σημειώνονται καί έπιγαµίες. "E101 ,ή Χρύσω, κόρη τού Πασχαλα ζωγράφου Ζήκου Γεωργίου παν- τεύεται το Μαρινα οµότεχνό του Αναστά- σιο Κ. Ζωγράφο καί 0’ 0101012 κάνει δύο άλ- λους ζωγράφους, το Χριστόδουλο καί το Θω- μά, πού ανήκουν πιά στή φάρα τών Μαρινά- δων. "Ας σημειωθεί έδώ πώς πολλοί, καί από τίς δύο φάρες, έπαιρναν το 5710177511101 τους 7101 57111112000: Ζωγράφος, όπως έγινε καί 115 άλλα 5710177511101101, Βαγενας, Χαλ- κιάς, Μαραγκός, Σαράφης. "Η έξωγαµ.ία, δηλαδή ο γάµος ανάµεσα σέ 01101101 01710 δια- φορετικές ένώσεις αίματοσυγγένειας ήταν σέ παγκόσμια κλίμακα έπιθυμητή καί πολλές φορές 5711656171051271 7101 λόγους εύγονίας πού είχαν διαπιστωθεί έµπειρατικά4. Μέ αφετηρία το χωριό τους, όπου τούς χειµωνιάτικους µήνες δούλευαν φορητές εί- κόνες, ξεχύνονταν οί χιονιαδίτες ζωγράφοι προς διάφορες κατευθύνσεις 7101 12’ 011201101- 6001) τοιχογραφικές έργασίες καί να πουλή- σουν τίς έτοιμες εικόνες. Μερικές φορές έ μεναν µόνιμα σέ τόπους όπου ύπήρχε αρ- 1:5101 δουλειά, παντρεύονταν καί ντόπιες, ό- ως έκανε & Παγώνης στή Δράκια τού Πη- ίου5. "Έργα τους συναντούμε στή 130001171101- π 1 W1, στή Σταριτσιάνη Καστοριάς, στο Αύγε- ρινο Μακεδονίας, στο Πεντάλοφο καί στον γειτονικό του Βυθό, στή Βήσσανη, 0101 πη- λιορείτικα χωριά Δράκια, Ανήλιο, Κισσός, Νεοχώρι, Μακρινίτσα, στο μοναστήρι τής Κλεισούρας, στήν Πρεμετή, στή Ζίτσα, στο Κουκούλι, στο T057151060, 010 Βρυσοχώρι καί το Σκαμνέλι Ζαγοριού, τήν Πυρσόγιαν- νη, στήν περιφέρεια Αγρινίου, στο Καλλι- φώνι Καρδίτσας καί σέ πολλά άλλα χωριά. Οί χιονιαδίτες ζωγράφοι, έκτος 01710 το κύριο αγιογραφικό τους έργο, καλλιέργησαν καί άλλους τομείς τής τέχνης τους, όπως το τοπίο (Παγώνης: "Αγία Μαρίνα Κισσού, παράσπιτο Τριανταφύλλου στή Δράκια) , τήν προσωπογραφία (Χριστόδουλος Ζωγράφος: προσωπογραφίες τών γονιών του Παγώνης: Ρήγας Υψηλάντης), τίς ίστορικές σκηνές (,Αναστάσιος Παπακώστας - Μαρινας: σπί- τι τού Ράδου στο T057151060) , τή διακόσµη- ση προσόψεων 01710 κασέλλες (σπίτι τού Σ. Ζωγράφου στούς Χιονιάδες) καί τή νεκρή φύση .(Παγώνης: "Αγία Μαρίνα Κισσού, "'Αγιος Δημήτριος Νεοχωρίού). * ** Το 071051101101 τούτο είναι 11101 πρώτη προ- σέγγιση στο θέµα, 0101 ύπόδειξη για το 50000 πού ίσως πρέπει να ακολουθήσουν νε- ώτεροι έρευνητές καί 0’ άλλα χωριά 05 7101- 00110101 κοινωνική δοµή καί αντίστοιχες δρα- Σπίιι Μαρινάδων ζωγράφων APMOAO- l- 45 0171010171150, χωρίς 1201 προδικάζει καί 101 τελικά συμπεράσματα. "Η έρευνα γύρω από τον παραδοσιακό 0010 7101111000 προχωρεί πέρα 01710 τή συλλογή ύλικού, πού φυσικά πρέπει νά συνεχισ0εί, καί 01710 τήν καλαι- σθητική αποτίµηση, σέ πιο σύνθετες καί ού- σιαστικές µορφές. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1.-Γειι)ργί…ι Ηαϊσίοιι, 'ιερέως, ‘A γ ι ο- 101110111 καί 'Λγιογράφοι τ ώ ν Χ |. ο ν ι α δ … ν, ,Ιωάννινα 1962, σελ. &. 2.- Λέν ι'ιπι΄ιρχει μεγαλη συνθετική έργασία για τα ίσνάι|>ι.α καί 0011011151111 στήν 'Ελ- λάδα, µόνο μερικές μονογραφίες. Σχετι- κή βι(ίλιογριιφία βλέπε ατού: Νικ. Πανταζοπούλου, "Ε λ λ ή ν ω ν Συσσωμ.ατώσεις κατά τήν Τουρκοκριιτίαν, 'Αθή- ναι 1958. 3.--Χριστ. Περραιύού, "A :: α ν τ α. Πρό- λογος Νίκου Βέη. "Επιμέλεια - Σχόλια Μ.Μ. Παπαϊωάννου. 'Λ0ήνα 1956, σελ. 83. 4.-Φρειδ. Ένγκελς, 'Η Κ (1 τ ο. γ ω γ η Χ ιο ν ι ά δ ε ς." Γκρεμισμένο πα- ράσπιτο τής («Kw/1mg» ιών Πα- αχαλάδων τής Οίκογένειας, τής ’A— τομικής 'Ιδιοκτησίας καί τού Κράτους. ΄Αθήνα1966, σελ. 100, 103 κ.ά. 5.-Κίτσου Λ.Μακρή, 'Η Λαϊκή Τέ- χνη τού Πηλίου,'Αθήνα1976, σελ.209. 08033 'Η σύνδροµα σας Διευκρινίζουμε πώς το Περιοδικό δική σας ουνδρομή. Πιστεύουμε πως ο καθένας Πρέπει να στείλει τή συνδρομή του στα κεντρικά γραφεία τής Λάρισας. (Διεύθυνση, ΄Αθανά- σιος Παπαγεωργίου, Βασιλέως Κωνσταντίνου 42, για το «ΑΡΜΟΛΟ'Ι'» - τηλέφωνο 229.321) μας στηρίζεται αποκλειστικα στη

Κ|ΤΣΟΥ &. ΜΆΚΡΗ Πηλιορει΄τ…ες φορε6ιες …- ΒΟ΄λ0ς 1.949 …- ΠΑΝΡΠ|ΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Β|ΒΝΟΘΗΚΗ ΣΥ.΄/κ( Ξ Λ,'».ΟΓΡΑΦ|ΚΟΥ … "….Ξ΄΄΄!ι΄. , χ!΄Γ΄ΣΟΥ ΜΑΚΡΗ …ο ., 50.2 ........... …'… μπω Α. ΜΑΚΡΗ HMO ΠΗΛΙΟΡΕΙΤΙΚΕΣ Φ Ο Ρ Ε Σ Ι Ε Σ Κέτσος Α. Μακρής γενικά ιά άπό τίς πιό ενδιαφέρουσες ελληνικές λαϊκές φορεσιές, ή γυναι- κεία πηλιορείτικη, πέρασε πιά όριστικά στα περασμένα. ΄Π αντρική φοριέται ακόμα από λίγους γέρους, που κυκλοφορούν, σά νά τους ξέ- χασε όχρόνος, στά καλντερίµ…ια καί στίς πλακόστρωτες πλατείες τών ]. χωριών. Έφυγαν απ, ανάμεσά =µας κι οί στερνές πηλιορείτισσες που φορούσαν τήν παλιά φορεσιά. Τό πηλιορείτικο τοπίο μοιάζει σά νά όρφάνεψε. Δέ θά ωφελουσε σέ τίποτα νά κλάψουμε γι, αυτό. Οί καινούργιες κοινωνικές συνθήκες, που δημιουργήθηκαν στό Πήλιο, μαςί μέ τήν αλλαγή πολλών άλλων μορφών έφε- ραν καί τήν αντικατάσταση τής παλιάς ντόπιας φορεσιάς από τή σύγχρονη ευρω- παϊκή. Χρέος μας είναι, όχι νά προσπαθήσουμε νά κρατήσουμε μορφές που δέν ανταποκρίνονται πιά στή σύγχρονη πραγµατικότητα, αλλα νά μελετήσουμε καί νά διαφυλάξουμε τίς μορφές αυτές, που είναι σημάδια τής πορείας μας µέσα στό χρόνο. Έκτός από τ, άλλα ώφέλη,θά πάρουµε καί ένα μάθηµα καλαισθησίας καί δημιουργικής άφοµ.οίωσης ξενικών στοιχείων. Δέν είναι καθόλου ευκολη ή μελέτη αυτή. Στα τελευταία της χρόνια ή φορεσιά αυτή έπαθε τόσες αλλαγές, που χρειά- στηκαν μακροχρόνιες έρευνες γιά ν, άποκάτασταθή στήν παλιά της μορφή. Δυσκο- λος, ακόµα, ήταν 6 καθορισμός τών γεωγραφικών της όρίων. Παλιές οίκογενειακές φωτογραφίες ή ζωγραφιές, ξεμοναχιασµ.ένα κομάτια τής φορεσιάς ξεχασμένα μέ- σα σέ σεντούκια, κουρέλια παλτών κεντήματα»), θαμπές αναμνήσεις από γριές πη- λιορείτισσες, σκόρπιες πληροφορίες σέ Θιβλία, τοιχογραφίες κτητόρων εκκλησι- ών, καθετί που μπορούσε να γίνη χρήσιµο €εήθησε τήν έρευνα αυτή. Έλέγχοντας τή μία πληροφορία µέ τήν άλλη μπορέσαμε νά άναστήσουρ…ε τήν παλιά πηλιορείτικη φορεσιά καί νά παρακολουθήσουμε τήν εξέλιξή της. Είναι χαρακτηριστικό πως ή φορεσιά, που μελετουμε σήμερα, φοριόταν 0’ έ- λόκληρο τό Πήλιο, έκτός από τό Τρίκερι. Έιρ") ή Τρικερίτικη έχει «όλα τά στοι- χεία τής νησιώτικης φορεσιάς καί μοιάζει περισσότερο μέ τή σκυριανή>>, όπως τονί- ζει ή κυρία ,Λγγελική Χατζημιχάλη, που τή μελέτησε, 1 ήπηλιορείτικη παρου- σιάζει ένα μικτό χαρακτήρα, νησιώτικο καί στεριανό µαζί. Καί είναι φυσικό αυ- τό. Τό Τρίκερι, άν καί 6ρίσκεται στήν άκρια του Πηλίου, ουσιαστικά είναι νησί, γιατί μόνο μέ τή θάλασσα επικοινωνεί µε τήν υπόλοιπη 'Ελλάδα. 'Η στενή κακο- τράχαλη λουρίδα στεριάς, που τό συνδέει µέ τό άλλο Πήλιο, μόνο μερικές, σχεδόν άδιά€ατες, γιδόστρατες έχει. Καί οί ασχολίες τών κατοίκων τους είναι νησιωτικές: ναυτικοί καί σφουγγαράδες είναι οί άντρες τους. Οί πηλιορεϊτες είναι καλλιεργη- τές τής γής καί βιοτέχνες αλλά καί ναυτικοί. Τό Πήλιο, µοναστικό 8οινό άπό τόν δέκατο αίώνα καί δώθε, άρχισε κυρίως νά κ' τοικεϊται άπό τον δέκατο έκτο, καί τα περισσότερα χωριά του είναι νεώτερα κτίσµατα. Οί κ ΄…τοικοί του είναι παλιοί κάτοικοι του θεσσαλικου κάμπου, τών Ά- γροίφων, τής Ευβοιας καί τής Χαλκιδικής, που τους τρά€ηξε ή γονιμότητα του τόπου καί οί σχετικές πολιτικές έλευθερίες που δόθηκαν στό Πήλιο από τό δέκ το έ€δοµο αίώνα. Ξενοφερμένοι είναι καί οί άρχιμαστόροι καί οί άλλοι τεχνίτες που έδωσαν τόν άρχικό χαρακτήρα τής τέχνης του. ,Αργότερα όμως μαρτυρουνται καί τεχνί- τες γεννημένοι στό Πήλιο. ΄Στήν αρχιτεκτονική ακολουθεί τόν τόπο του 60055051105— δίτικου σπιτιου. Πώς καθιερώθηκε αυτός ότυπος φορεσιάς. άντρικής καί γυναικείας. δέν Ξέ- Χ 11 µ.εγ ΄λησ συγγένεια 0.'5 τίς φορεσιές άλλων περιοχών τής Θεσσαλίας, καί ποοτάντός της 5757.0 χίάς Άγιάς, 0.025 κάνει νά υποθέσουμε ότι τήν έφερα αν οί πρώ- .ζί τ.ους ']Ιγ ειτονεία 0'5 τό 'Γρίκερι επιδράσ αυτήν, σο στ ή γυ- ναικεία. όσο καί στ ήν αντρική. γιατί κι ή βράκα είναι νησιώτικης προέλευσης. Όπως 7 'όλόκληρη την "Ελλάδα, έτσι καί στό Πήλιο θα φορέθηκεή ηφουσ. τάνέλλα, άπό μιαν όρισµ.ένη κοινωνική τάξη. Στήν εκκλησία του "A5 Γιάννη τής Βυζίτσας υπάρ- χει ένα ανάγλυφο που παριστάνει φουστ .ανελλά πολευ.ιστή 05'5 τουφέκι καί σπαθί. '11 5710501805 τής Χ'Ιάκρινίτσας, στήν επανάσ τάση του 1878, Μαργαρίτα Μπασδέκη, παριστάντε αι 0.5 φουσ. τανέλλα. 2 Αντίθετα οι, οί προ υχο τες (ΜΜΜ… µ.α/.ρυ πό" όάοι, τζουυ.πέ, καί στό κεφάλι σαρίκι. ’51175 ειδή όαως ή τάξη τών πολε =…υ.ιστών δέν ευδοκίυ.ησε στό Πήλιο,3 καί οί .. τλιιουσιοι ξενητευτηκαν ή κατέβηκαν στόν και- ξη τών νυ.ικρονοικοκυρε΄ων, κι αυτής ή φοοεσιά επικράτησε. 11 έπικράτησή της ήταν ολοκληρωτική. ( 800 ;\1r λιώ τες λόγιοι Ιρηγ. Κωσ ταντάς WJ.1.\7.‘71"/)7.111L7.1757518ng, στή «Νεωτ= ερική 1 εωγραφ ια» τους, άνάαεσά στίς τόσες άλλες πο- λυτιυ.ες πληροφορίε ς, που δίνουν γιά τή ζωή καί τά 51150.7. τής εποχής τ υς στό Πήλιο, σημειώνουν: «οί άνθρωποι όλοι καλοφορεµένοι κατά τή συνήθεια του τόπου». Τό πρώτο ρήγµα σημειώνεται λίγο πρίν από τήν Έπανάσταση του 1821. Γ() παλιός λόγιος Ρήγας Καµ.ιλάρις στή όιογραφία του Γρ. Κωστα- 077, που εξέδωσε, γράφει.- « '(1NLA. Γαζής ήτο ήρραόωνισµ.ένος ..... Είχε κληθεί΄ό γάµ.βρός μετά 7053 7857.500?) αυτου Κωνσταντίνου, όστις πρώτος είχε φέρει τήν ευρωπα΄ίκήν ενδυμασίαν είς Μηλέας καί τόν 7517.052.»5 Αυτά έγιναν τήν Πασχαλιά 700 1821. ’A- 5000 οί Μηλι 5'55 ήταν τό έκπολιτι 'σ.'ικό κέντρο τής πε- ριοχής, γυρω στη χρονολογία αυτή πρέπει νά 70770— Στάθης "αϊ,Μυΐδα)ΐά ψωμί… 11577100005 την πρώτη έι;.φά ιση άντρικ'"ς 5 ευρωπαϊκής Έΐιχ΄΄γίαψα",υ"α΄…ε""Σπυ΄ ι µου)… καµωµενη στα 1819 - φορεσιάςστόΠήλιο. '11 επικράτηση τής γυναικείας 1116th551116500- ει Ο … κ & η 9 Ν Ο .. ".: Ω v7.5. συντηρητικότερε ς καί δε μπορουν μέυ.ιάς να παρουσια -70 … τη δημιουργία .0 ως τής καινούργιας πόλης του Βόλου, νέα στον εία 0.7771) ουν στη 700 εσια αυτή καί τής άλλάζουν τό χαρακτήρα Στό μυχό 700 Παγασιτικου κόλπου, γυρω 0'575’ 70 παλιό Κάστρο του Γόλου, ώς τις αρχές του 11100 άίώνα δέ όρίσκονταν παρά ιιερικά άθλια µαγαζιά κι άπο- I θήκες. ()ί χωρι άτ ες καίοί 7500505 τευτάδες έκαναν τις συναλλαγές τους καί 2050705— 6άινάν στά χωρ οιά .57005. Στά 0.507- 700J αίώνα ( 0.0700 άρχίζει νά χτίζεται ήκαινοόρ- γιαπ όλη ητου Γή όλου, 7500. πήρετ όνου.ά της 0'575’ τα χωριά που ξαπλώνονται στα … … ριζά του 007 5700 Πηλίου Πολ 7.01 κάτοικοι τών χωρ: ών 750 Πηλίευ κάτεζ.αίνουν τώρα στήνκ καινουργια πολη. Μαζί τους φέρ ρνουν καί τόν τρόπο ζωής τους, τα έθιμά .005. τις φορεσ .55 5 7005. τήν ίδια πόλη όυ.ως έρχονται καί 5.700507750701855 άπό τό εςωτερικό, 075050 λλαδίτ.ς, νησιώτες A5’ άλλοι. Χάρη στο νκάινουργιο 0107570700— 9 πο ζωής καί στήν έπαφή 0'5 ελεύθερους Γ'Ελληνες, ό παλιός τρόπος ζωής χάνει τόν πρώτο του χαρακτήρα καί ή γυναικεία φορεσιά προσαρμόζεται στόν τύπο τής φορεσιας τής ,Αμαλίας, 7705') πάει νά γίνη πάνελλήνιος. Λίγα χρόνια 1307500- απ' τήν ίδρυση τής πόλης, έπικρατεϊ όριστικά τό 01200.05 Βόλος.7 'H νέα πόλη αναπτύσσε- ται γοργά. έρχεται σέ συναλλαγές 05' 70 εξωτερικό. 8 '11 ευρωπαϊκή φορεσιά, 7500 πρωτοφάνηκε στίς Μηλιές τίς παραµονές τής ,Επανάστασης 700 1821, κερδίζει κάθε 05'005 έδαφος. Ή ντόπια, κρατιέταν ακόμα σέ μερικα χωριά, ή γυναικεία πα- ράλλαγ…υ.ένη, ή αντρική πιό κοντά στόν αρχικό τύπο.Τώρα δέ μένουν παρά 0505Ao1 γέροι βρακάδες για νά μας θυμίζουν τό χρέος 0055 νά περισυλλέ΄ξουµ.ε ότι 557500.5— νει από τήν πρόσφατη ίστορία 0055. Παλιότερες πληροφορίες για τήν πηλιορείτικη φορεσιά δέ λείπουν. "Ωστόσο . _ πρέπει νά τίς αντιµετωπίζουμε 0'5 αρκετή δυσπιστία, ' ,; "΄;.….ξ.& γιατί τίς περισσότερες φορές είναι αυθαίρετες. '11 A0.- "" κή αρχή γίνεται από τόν Siackelberg ο 05 μιαν …… παράσταση 7501) πολυ απέχει από τήν πραγματικό- τητα. Τήν ίδια απεικόνιση αναδημοσιεύει ό Δ. Εισι- λιάνος … σάν σίγουρη «ενδυμασία τής Μακρινίτσας κατά τό 1825 >> χωρίς έλεγχο τής πιστότητάς της. Μέ τήν ίδια εμπιστοσύνη αναδηµ.οσιευ΄εται καί στό πανηγυρικό τεύχος τών «Θεσσαλικών Χρονικών» " 7505') έχει χρονολογία έκδοσης 1935 αλλά κυκλοφό- ρησε αρκετά αργότερα. ,Εκεϊ 87100055057055 σάν «Πη- λιορείτισσα κανηφόρος 0'5 γραφικήν στολήν>> χωρίς νά σημειώνεται 750500 αίώνα καί τίνος καλλιτέχνη είναι ή απεικόνιση αυτή. '11 κυρία ,Αθηνά Ταρσούλη. στίς «'Ελληνικές φορεσιές » της δημοσίευσε μια άν- τρική καί 055'5 γυναικεία πηλιορείτικη φορεσιά τής τε- λευταίας περιόδου. … ΄Επίσης στό «Λεύκωμα'Ελληνι- Πηλιορείτης, απόσπασµα από … , … … , , . , ,, ζωγραφιά τού .εόφ…… "…. κων Ενδυμασιων του Μουσειου Μπενάκη» υπαρχει εγ- μέ… στόν "Αλλη-Μπιλ "Ανω χρωμη αναπαράσταση τής γυναικείας φορεσιας από - g ί , , . , ι … , Βόλου 1 … το μικρογραφο Sperhng, A5 αυτή της τελευταίας πε- ριόδου. 13 ,Αντίθετα, οί απεικονίσεις, σέ τοιχογραφίες, δωρήτών 7Εκκλησιών είναι σχεδόν πάντοτε πιστές, 0’ όλη τήν αφαίρεση A051 τή σχηματοποίηση που τίς δια- κρίνουν. Στίς Μούζιες, 050'5 τοποθεσία κοντά στό χωριό Λαυκος, στή εκκλησία τής Κοίμησης τής Θεοτόκου είναι ζωγραφισμένα οί κτήτορες Στάθης καί Μυγδάλιά Σταμάτη, από τόν καλόγερο Σπυρίδωνα, στα 1819. '11 φορεσιά 700 Στάθη 51527.5 ή συνηθισμένη φορεσιά 700 050005700 προύχοντα .- μακρυά ανοιχτόχρωμη βράκα, τζου…υ.πές χωρίς μανίκια καί στό κεφάλι σαρίκι. Τής Μυγδαλιας (01200.05 συνηθισμέ- νο καί 07’105055 στήν περιοχή αυτή ) διακρίνεται τό 0.0.A00 κεντητό πουκάμισο. τό φουστάνι, ό αλι…υ.παντές. Στό Χορευτό, κοντά στή Ζαγορά, στήν εκκλησία του "A5. Νικόλα, είναι ζωγραφισμένες από άγνωστο λαϊκό καλλιτέχνη ενδιαφέρουσες ήθο- γραφικές σκηνές 05 απεικονίσεις κοστουμιών. '0 λαϊκός ζωγράφος Θεόφιλος ζω- γράφισε αρκετούς πηλιορείτες καί πηλιορείτισσες, 14 αλλά στήν εποχή του κυριάρ- χοι")σε πιά ή ευρωπαϊκή φορεσιά. "Εκανε, 00505, καί 0505Ao125 πηλιορείτες 0‘5 ντόπια .---- φορεσιά. "() παλιός φωτογράφος καί ζωγράφος τού Βό- ΄ : ' λου Στέφανος Στουρνάρας είχε κυκλοφορήσει µια σειρά από κάρτ-ποστάλ μέ θεσσαλικές φορεσιές, κι ανάμεσά τους ακριόείς φωτογραφικές αναπαραστάσεις πηλιορείτι- κων γυναικείων τής τελευταίας περιόδου, ακαλαίσθητα όμως χρωματισμένες. ,Αργότερα πολλοί ζωγράφοι (καί ίδιαίτερα οί Θεσσαλοί Ιίοσµ.αδόπουλος, Γκέσκος, ,Αστε- ριάδης, ό ξυλογράφος καί γλύπτης Νικόλας κι άλλοι)είτε µέσα σέ τοπία, είτε σέ ήθογραφικούς πίνακες απεικόνισαν πηλιορείτες καί πηλιορείτισσες μέ τοπικές φορεσιές. Λα- θεµ.…υ.ένη αναπαράσταση δόθηκε στό πανηγυρικό τεύχος τών «Θεσσαλικών Χρονικών» στήν έγχρωµη είκόνα έκτός κειμένου. "Όπως φαίνεται από τήν περιγραφή κι από τίς εί- κόνες πού συμπληρώνουν τό κείμενο, ή πηλιορείτικη φο- ρεσιά δέν έχει τίποτα τό φανταχτερό. Είναι απλή αλλά όμορφη. Ή μακρυά μετα- ξωτή φούστα. πού είναι τόσο φαρδιά καί στενεύει στή µέση σουρώνοντας, κι ό έ- φαρμωστός κορμας αναδείχνουν όλη τή χάρη τού κορμιού. Τό κεντητό πουκάμισο προόάλλει κάτω των τόν ποδόγυρο τού φουστανιού, στα µανίκια καί στό λαιμό. I Τό κοντογούνι, ακριόώς στό μάκρος τού θώρακα, προσθέτει κι αυτό στόν τονισυ.ο . ; δι΄!" Δελταριο Στε'ρ Στουρναρα l του καί στό διαχωρισµό του από τό υπόλοιπο κορµί. "Η μέση υπογραμμίζεται με τή χρυσοκέντητη ζώνη που καταλήγει στά ώραία κλειδωτάρια. ,Αργότερα, που φοριέται ή φαρδυά ζώστρα,οί δύο άκριες της,πού κρέμονται έλεύθερες καί κυρ.ατίζουν στό όάδισµα, δίνουν έναν τόνο έλευθερίας καί χάρης στήν απέριττη αυτή φορεσιά. "() αλιμπαντές έχει ανασηκωτά τα μανίκια γιά νά προόάλλουν τά πολύχρωμα κεν- τήματα τού πουκάμισου. Τό µέσα μέρος τών µανικιών που αποκαλύπτεται με τό ανασήκωμα, δέν έχει φόδρα πού θα μείωνε τήν έντύπωση τών κεντημάτων. Είναι από τό ίδιο ύφασμα, αλλά υποδηλώνεται διακριτικά μέ τή διαφορετική κατεύθυν- ση που έχουν οί ρίγες. "Όταν αργότερα 6 αλι…ιιπαντές αντικαταστάθηκε από τή τζά- κα στή θέση τών κεντημάτων µπήκε δαντέλλα. ,Επάνω στό βελούδο τής τζάκας διαγράφεται ώραίαή αρματωσιά, χρυσοκέντητη στήν αρχή, μεταξωτή αργότερα. 1ο κοκκινο φέσι, κοινό 0’ όλόκληρη σχεδόν τή .εσσαλία, αφίνει τή χρυσή φούντα του να χύνεται πίσω μαζί µέ τα ξέπλεκα µαλλιά. Τό μεταξωτό µαγνάντι ρίχνει ένα φωτεινό τόνο στό κεφάλι. '0 φιόγκος του στό πλάι" δίνει τήν τόσο ταιρια- στή στόν κεφαλόδεσµο ασυµμετρία. ,Αργότερα οί χρυσόκοσιες πειθαρχούν τα Ξέ- πλεκα µαλλιά σέ δυό κοτσίδες, που τό πάχος καί τό μάκρος τους ήταν στοιχεία 6- μ-ορφια΄ς. 'I Ι αντρική δίνει έναν αρρενωπό τόνο καί κάποιον αέρα αρχοντιάς μέ τό πλουµ.ιστό σταυρωτό γελε΄κι καί τό φαρδύ ζωνάρι. Αυτά κυρίως αφορούν τίς παλιό- τερες φορεσιές γιατί τόσοή αντρική όσο καίή γυναικεία δέ μένουν αμετάβλητες τό πέρασµα τού χρόνου, όπως καθαρά Οι. φανή στήν περιγραφή τους. Πρίν παρα- χωρίσουν όριστικά τή θέση τους στήν ευρωπαική, έχασαν σιγά-σιγά τήν παλιά τους λαμπρότητα κι απλουστεύτηκαν υπερόολικά. ,Εκεϊ όπου ή απλούστευση αυτή διαγράφεται έντονώτερα είναι τό σκέπασµ.α τού κεφαλιού τών γυναικών. "Από τό . '. . . . : ". | …' … … | | 1 ! , κοκκινο χρυσοκεν.ητο φεσι με .α μακρυα κροσια. και το μεταξωτο µαγναντι, ως ….. 11 ___ τό πενιχρό καλεμκερί ή διαφορά είναι μεγάλη. Ή χρησιμοποίηση μεταξωτών υφασμάτων όφείλεται όχι µόνο στόν πλούτο τού τόπου αλλά καί στήν υπαρξη ακραίας βιοτεχνίας καί παραγωγής μεταξιού. «Τά είσοδήµ.ατα τού τόπου πρώτα είναι τό μετάξι...» σημειώνουν ό Κωσταντας καί Φιλιππίδης. ,Αναφέροντας οί ίδιοι ένα-ένα τα χωριά. σημειώνουν στά πιό πολ- λά σάν ένα από τα σπουδαιότερα προϊόντα τους τό μετάξι. Μπρισί…υ.ια, γαϊτάνια, µαντήλια κι άλλα τέτοια είδη παράγονταν σέ μεγάλες ποσότητες, που όχι µόνο έ- φταναν γιά τή ντόπια κατανάλωση αλλά καί για έξαγωγή στό εξωτερικό σέ µεγά- λη κλί…ιιακα. Οί πληροφορίες για τή όιοτεχνία αυτή τού Πηλίου αφθονούν στους συγγραφείς, παλιούς καί νεώτερους, πού ασχολήθηκαν μέ τήν περιοχή αυτή. 15 "Η ύφανση τού μεταξιού, κυρίως προκειμένου γιά τους αλατζάδες μέ τούς όποίους γί- νονταν οί παλιοί αλιµ.παντέδες, γίνονταν ή στή Μακρινίτσα … ή στίς κωμοπόλεις τής όόρειας Θεσσαλίας, στήν περιφέρεια ,Αγιας. " 'Η κατεργασία καί ή ύφανση τών ταφτάδων καί τών µεταξωτών βελούδων δέν γίνονταν στόν τόπο, αλλά σέ μέ- ρη µέ τα όποία τό Πήλιο είχεν επικοινωνία γιατί τους έστελνε τήν πρώτη ύλη. “H όιοτεχνία τού Πηλίου ξέπεσε γρήγορα καί στά τέλη τού 19ου αίώνα δέν σώζονταν παρά ή όυρσοδεψία καί ή κατασκευή σκουτιού στή Μακρινίτσα … καθώς καί μεγά- λο μεταξουργείο στα Λεχώνια. … Χρησιμοποιήθηκε, καί θά χρησιμοποιηθή καί παρακάτω συχνά, όόρος «πα- λιότερα». Μέ τόν αυτό έννοούµ.ε τήν περίοδο τήν πρίν από τήν απελευθέρωση, στα 1881, τής Θεσσαλίας. Οί αλλαγές δέν είναι απότοµες, ούτε ταυτόχρονες σέ όλα τα χωριά. Συντελούνται. κυρίως, από τήν απελευθέρωση ώς τή λιγόχρονη κατοχή τή; περιοχής, από τούςΤουρκ>υς, μετά τόν άτυχο πόλεµο τού 1897. Αυτό, φυσικά, δέ σημαίνει πως στα προηγούµενα χρόνια οί φορεσιές έμειναν ανεξέλικτες, αλλά στήν περίοδο πού σημειώσαμε, ή ουσιαστική αλλαγή τών πολιτικών καί κοινωνικών όρων έφερε καί στή φορεσιά γοργή εξέλιξη. Κύριο μέλημά μας είναι νά δούμε τή φορεσιά, όπως καί τή λαϊκή τέχνη γε- νικότερα, όχι σάν κάτι ακίνητο αλλά σα μια διαρκώς εξελισσόμενη πραγματικό- τητα, όπου οί παλιές µορφές σ, ένα διαλεκτικόν αγώνα µέ νέα στοιχεία συνθέτουν μία νέα μορφή, που κι αυτή θα αντιμετωπίση άλλα . … στοιχεία καί Θα ε΄νωθή ι! αυτά σέ μια νέα σύνθεση. " *' "'Οταν περιγράφεται ένα είδος, όπως τό είδε ό λαο- γράφος σε µιαν ορισμένη στιγμή, τότε ακινητοποιη- μένο μέσα στό όιόλίο γεννάει τήν ψευδαίσθηση ότι αυτή είναι ή μόνιμη μορφή του. Μόνιμη δέν υπάρχει" υπάρχει ή µορφή σέ µιαν όρισµένη έποχή. Ή σχέση τών μορφών αυτών μέ τό κοινωνικό τους περίγυρο, δέν θίγεται εδώ γιατί πρόκειται για πρόόλη…υ.α κο".- νωνιολογικό. Μιά έργασία, σάν αυτή εδώ, δέν θα ήταν κά- τωρθωτή χωρίς τή συνεργασία πολλών. Ευχαριστώ όλους όσοι μέ βοήθησαν. Αυτούς πού µού δάνεισαν στολές ήε΄ξαρτήματά τους για μελέτη, όσους μού εμπιστεύτηκαν παλιές οίκογενειακές φωτογραφίες Ή άπΞ…,;…η … Stackelberg καί ζωγραφιές, τίς ήλικιωμένες κυρίες πού μου χάρισαν τίς γνώσεις τους, τίς νέες κοπέλλες που ντύθηκαν τίς φορεσιές, τούς αγαθούς πηλιορείτες πού καλόόολα πο- ζάρισαν. τούς κατόχους σχετικών όιόλίων πού τάθεσαν πρόθυµα στή διάθεσή μου. "Αν υπάρχει κάτι χρήσιµο στήν έργασία τούτη δώ, χρωστιέται αποκλειστικά 0’ αυτούς, κι άς είναι δικός τουςό έπαινος. ,Από τό ποικίλο 001310 υλικό, πού είχα στή διάθεσή μου, κράτησα γιά τήν εί- κονογράφηση μόνο ότι ήταν πιό αντιπροσωπευτικό καί ότι ήταν κατάλληλο γιά τσιγγογράφηση. 'Ο αναγνώστης θα διαπιστώση ότι για τήν τυπογραφική έµφάνιση τής έργασίας καταόλήθηκε κάθε προσπάθεια νά έΞαντληθούν οί περιορισμένες δυ- νατότητες πού προσφέρει ή έπαρχιακή τυπογραφία. Οί δυσκολίες πού έπρεπε νά ύ- περνικηθούν ούτε λίγες ήταν ούτε μικρές. Οί μικροίαριθμοί μέσα στό κείµενο παραπέµπουν στή βιβλιογραφία, ένώ οί µεγάλοι μέσα σέ παρένθεση παραπέµπουν στή σχετική είκόνα. T00 σχέδια τών κοματιών τής φορεσιάς έγιναν σέ κλίµακα 1:5. Τα σύνολα πού τά συνοδεύουν είναι έλεύθερα σχεδιασµένα. Χωρικοί από τή Βούλγαρων); τού Μαυροότυνωύ ή γυναικεία ι.ι.ί.= !? Έ… &; ως… ??; µπαμ. ΕΚΩΣ 4.432.303 .μΟ,…. πω./..…4 Ξ…. ©…Ξ ΜΞΝΞΆΟΘ ΜΞΞµ.Ξ.…ΞΞΞ Μ΄...ΞΞζΖ.Γ… Η?" πωΞωωΞ : πηλιορείτικη γυναικεία φορεσιά, όπως όλες οί φορεσιές, έχει και τον 11091590 καί τόν καθημερινό της τύπο, που στίς γενικες τους γραµμές είναι ίδιοι. Διαφέρουν µόνο στην ποιότητα των υφασµάτων, πού στό γιορτερό είναι καλλίτερης ποιότητας, καί 0100 κεντήματα, που στό γιορτερό είναι πλουσιότερα καί ώραιότερα. Για ασπρόρουχα φο- ριούνταν οι άσπρού δ ες, χασεδένιες μακριές ώς τόν αστράγαλο σχεδόν, χωρίς μα- νίκια. Οί ασπρούδες φοριούνταν απανωτές από τρείς ώς πέντε, καί πολλές φορές ένισχύονταν από τή μέση καί κάτω μέ ένα ή δυό µισοφόρια, για νά φούσχών71 καλλίτερα τό φόρεμα που θα . . .. * ’1111001125 από πάνω. "Υστερα φο- ριόταν τό πουκάµισο (1) μονοκοματο, 110091913 ως τα κό- τσια, µέ φαρδιά δίφυλλα 1100— 11190100. T00 110915900 πουκάμισα ήταν άσπρα (γιά τίς νύφες) χρωµατιστά (κόκκινα, 6130112100, πράσινα) μεταξωτά. Τ ά πιό λεπτά ήταν τα σκεπένι α, 7.00— μωμένα δηλαδή από σκέπη, λεπτότατο μεταξωτό ύφασμα, πού ύφαίνονταν απ τίς γυναίκες. T00 κάπως χοντρότερα ήταν τα κουκ' λίτικα (κουκουλίτικα) από νήμα πού έόγαινε από τό 1 κουκούλι καί γνέθονταν στό μαντανι. T00 δυό φύλλα τών µανικιών, καθώς καί τα φύλλα τού κορµιού 11100 περίπου πιθαμή γύρω στόν ποδόγυρο, δέν 900601110012 115— ταξύ τους 001100 συνδέονταν μέ κέντηµα. Στά σκουρόχρωμα τό κέντηµα αυτό ήταν χρυσοκέντητο. Γά πουκάμισα γύρω στό 1001130,0100 μανικέτια (2) καί στόν ποδό- γυρο (3) ήταν κεντημένα μέ ωραία πολύχρωμα κεντήματα. Επειδή 10‘0 φουστάνια ήταν αρκετά (10-15 πόντους) κοντότερα από τα πουκάμισα, καί το. μανίκια τής τζάκας ήταν ανασηκ τά, τά κεντήματα τού πουκάμισου φαίνονταν. Τα 01201101100 τών κεντήμάτων αυτών δέν σώζονται γιατί τα πουκάμισα καταργήθηκαν έδώ καί πολλά χρόνια. T00 χρυσά κεντήματα λέγονται 910139101313009019’1100. (4) Τά καθημερινα πουκάμισα ήταν στό'ίδιο σχέδιο μέ τα 11091590001100 από χοντρότερο βαμβακερό ύφασμα, μπλέ σκούρο, καί τά κεντήματα, τα Ξό 11111101 ήταν 0100139065 c1012100. Πάνω από τό πουκάμισο φοριέται τό φουστάνι, φ 0.00121 (δ ΄") οπως Τό ΤΕΡΟ' φέραν, από μεταξωτό ταφτα (παλι τερα μουαρέ α΄ε ανθάκια). Τό επάνω μέρος τού φουστανιού. πού σκεπάζει τό θώρακα, λέγ..ται κορμας ή πανωκό 913.1. Ο 7.09— 2 μας είναι χωρίς μανί- κια κοί πάντοτε φο- δραρισυ…ένος. Παλιότε- , ρα ήταν πάντοτε ανοι- '. …, χτός στό Λαιµ.ό να φαίνονται τα κεν 11111.0.— τα τού που- κάμισου.,Αρ- γότερα ήταν άλλοτε κλει- στός στό λαι- 110 (καί τότε είναι στολι- σµένος 11'5 φρίλια από πλισέ) κι άλ- λοτε ανοιχτός 93% ή" '…έ"*** «& …. …θα, % όπότε από κά" 3 τω φοριόταν 11100 τούλινη τραχηλιά κλειστή στό λαιμό. 'Η φούστα είναι πολύ φαρδιά καί σου- ρώνεται στή µέση, έκεί πού ένώνεται 115 τόν κορμά. Παλιότερα ή φούστα έφτανε λιγο πιό κάτω από τή μέση τής γάμπας. κι από έκεί καί κάτω φαίνονταν τό κεντη- τό 1100910011100. "Υστερα όμως μάκρυνε ή φούστα ώς 101 κότσια καί τό πουκάμισο καταργήθηκε. Τότε, για νά μήν τρίβεται 0 ποδόγυρος, τοποθετήθηκε γύρω τό βουρτσάκι, 115' κάθετες σκληρότερες τρίχες, πού αυτές έρχονταν σέ επαφή µε τό έδαφος. T00 φύλλα που αποτελούν τή φούστα λέγονταν 110012 ες, κι από τόν αριθ- 110 τους κρίνονταν ή αξία ένός φουστανιού. «Τό 10’0100121 τής Μαρίας έχει πέντι μά- νες!>> Οί δίπλες που σχηματίζονταν λέγονταν ντούκες. Πολλές φορές 101 1901)- 010012100 ήταν κεντημένα από τίς ίδιες τίς γυναίκες, άν καί οί ραφτάδες τους ήταν κατά κανόνα άντρες. "Π φούστα έχει φαρδύ στρίφωμα, γιά νά 60190001271. Τά φου- στανια γίνονταν ανοιχτόχρωμα για τα κορίτσια καί τίς νέες γυναίκες, καί πιό σκού- ρα όσο περνούσε ή ήλικία, για να καταλήξουν σέ μαύρο στα γερατειά. T01 01201100— τα τών χρωμάτων ήταν παρμένα από διάφορους καρπούς ή άλλα προϊόντα τής περιοχης. Χ|;… )|'΄|΄ .. μή βάζης τά μελιτζανιά γιατί μας καίγεις τήν καρδιά λέει 0 λαϊκός στιχοπλόκος σέ :]… όμορφη πορταρίτισσα, κι ό ερωτευμένος... ..έόγα Μαργιολή 115 τό φίστάνι τό κο ροµπλί φωνάζει στήν αγαπηµένη του. Βυσινί, πορτοκαλί, κόκκινο τής ντομάτας, κόκκινο κρασάτο, λαδοπράσι- νο κι άλλες τέτοιες είναι οί όνομασίες τών χρωµάτων Πάνω από τό φουστάνι, στή μέση φοριότ : ή ζώ νη. (Ο) μεταξωτή μέ χρυσοκεντήµ.ατα. Τίς ζώνες τίς κεντούσαν οί γυναίκες μόνες τας. σιγά- σιγά όμως είδικεύτηκαν µερικές που αναλάβαιιαν τό χρυσοκέντημα. Οί ζώνες έπιαναν 1111900100 μέ τα κλειδωτάρια ή θίληκωτάρια(7) µεγάλες 111- ταλλικές πόρπες ασημοκαπνισµένες ή έπίχρυσες, σέ .- I? -- σχήματα στρογγυλά ή αμυγδαλωτά. Τα θ΄ληκωτάρια rd έφερναν από τα Γι- άννενα ή από τήν Πόλη. Κατασκευάζον- ταν όµως καί ντόπια καί φτάνει ώς τίς μέρες μαςή φήμη τού Μήτρου Στουρ- νάρα, πού έκανε θίληκωτάρια κι άλλα κοσμήματα στόν "Αι Ααυρέντη, κι έγι- νε γνωστός μέ r’ όνοµα: ό Μήτρος ό Χρυσικός. Έπίσης ό Ντίνος Χρυσοχοΐ- δης απ' τήν Πορταριά κι άλλοι. Στήν τελευταία περίοδο αντί για θληκωτάρια έμπαινε ασημοκαπνισµένη αγκράφα. Πολλές φορές φοριόταν στή μέση καί τό λαχούρι μεταξατό μαντήλι μέ κρόσια. ίΑπί τίς αρχές τού αίώνα µας. … …… … άρχισε να συνηθίζεται ήζώστ ρα, φαρ- 5 διά ζώνη από κλαδωτό µεταξωτό. µακρυά περισσότερο από δυό μέτρα, πού, αφού κάνη τό γύρο τής μέσης, δένεται µέ φαρδύ φιόγκο στό πλάι, συνηθέστερα αριστε- ρά. Οί άκριες τής ζώστρας κρέµονται πρός rd κάτω, φθάνοντας ώς τό γόιατο καί χαμηλότερα ακόµα. Οί ζώστρες ήταν ζωηρόχρωμες καί τίς φορούσαν κυρίως rd κοριτσια και οι νε- ες γυναίκες. Πολ- λές φορές στίς ακριες ήταν κομ- μένες όδοντωτά ή είχαν κρόσια ή δαντέλλες. 6 Πάνω από τό φουστάνι παλιότερα φοριόταν ό αλι µ.παντές, (8) κοντό σα- κάκι, ανοιχτόχρωμο ριγο;τό από άλατζα, μαλλοµ.έταξο ύφασµα πού κατασκευά- ζονταν στή Μακρινίτσα καθώς καί σέ µερικές πολίχνες τής βόρειας Θεσσαλίας. (Τσαρ΄τσανη, Ραψάνη, Σελίτσαιη κι άλλες). Ό αλιμπαντές ήταν φεδραρισμένος 7 μέ κάµποτ καί ' ' ' είχε rd μανίκια πολύ µακριά. Τό κάτω μέρος τών µανικιών, τό απο- μάνικο, ήταν σκιστό από τή μια μεριά καί φοδρα- ρισµ.ένο πάλι με τόν ίδιον αλατζα, μέ µια διαφορά: ένώ τού μανικιού οί ρίγες ήταν κά- θετες στό μάκρος του, οί ρίγες τής έσωτερικής με- ΄ ριας τού απομάνικου ή- ταν παράλληλες. Τό α- πομάνικο αναδιπλώνο- νταν κι έφτανε έτσι ώς τόν αγκώνα περίπου. "Ο αλιμπαντές μπροστά σταύρωνε, καί στά δύο πλάγια, χαμηλά, κο- τά στή μέση, είχε δυό αυτάκια, δηλαδή δυό τριγωνικές προεξοχές πού καρφι- σ ΄νονταν στήν πλάτη για νά έφαρμόζη έτσι καλύτερα στό σώμα. Γύρα-γύρα ό "λιμπαντές ήταν κορδελιασμένος µέ μαύρο γα΄ι'τάνι, αλλά στό απομάνικο τό γα΄ι'- τάνιασμα ήταν διπλό. Στή θέση τού αλιμπαντέ φορέθηκε αργότερα (από τα µέσα τού 19ου αίώνα) τό κοντογούνι ή κοντογ'νάκι ή τζάκα, (9) κοντό σακάκι πού έφτανε ώς τή μέση, από όελούδο, κατ' φεδένιο κατά τήν τοπική έκφραση, πάντοτε σκου- ρόχρωμα μπλέ, γκρενά, μαύρο. Τό κοντογούνι άφινε ανοιχτό τό στήθος νά φαίνε. ται ό κορμάς τού φουστανιού ή ήτραχηλιά. Στίς παρυφές τό κοντογούνι είχε τήν ο ρ μ ατω σ ι ά, (10) κεντητό διάκο- σμο. Παλιότερα ή αρματωσιά ήταν χρυσοκέντητη. Τήν κεντούσαν μό- νες τους οί γυναίκες. σιγά-σιγα ό- μως είδικεύτηκαν μερικές κι ανα- λάβαιναν τό χρυσοκέντημα τών κοντογούνιών µέ πληρωμή. "Υστε- ρα όµως ήδιακόσµ.ιση γίνεται μέ φτηνού γούστου κεντήματα πού τί αγόραζαν στο Βόλο. Τό γαρλιμέντο, ή όελονιά, τό πασματερί (από τό ταυτόσημο γαλλικό Passementerie), όλα µεταξωτά, ποικιλµ.ένα πολλές φορές καί µέ χάντρες ή πούλιες. Στή θέση τών µανικετιών υπάρχει φαρδιά δαντέλλα, συνήθως άσπρη. "Π δαν*τέλλα αυτή πήρε τή θέση τής άκριας τού μανικιού τού πουκάμισου, πού ήταν κεντηµένη καί πρόβαλε από τό δίπλωμα τού αποµάνικου τού παλιού αλιµπαντέ. Τα κοντογούνια ήταν φοδραρισµένα καί πολλές φορές είχαν γούνινη ε΄σωτερική επέν- δυση, εκτός από rd μανίκια. Αυτά φοριόνταν τό χειμώια καί λέγονταν γουνωµ έ- να. Άλλοτε γούνα υπήρχε μόνο στίς παρυφές. 'Η πιό συνηθισµένη γούνα ήταν τό σαμούρι. Στό στήθος, όχι συχνά, κρέμονται από αλυσίδα χρυσά φλουριά: κω- σταντινάτα, ρου- 9 μπιέδες, αυστρια- κά. Στήν αρραβω- νιασ… ένη κοπέλ- λα, όταν τα… Ξωνιαστικός ήταν πλούσιος, χάριζε χρυσό ρολόι µέ € Τ (αδένα, κι αυτή χρυσή, πού έκει΄νη τό κρεμαγε μέ κα- μάρι στό στήθος της. τό κεφάλι οί γυναικες κόκκινα. Στήν αρχή τα φέσια είχαν στόν τεπέ τους απλά σχέδια κεντημένα από μαύρο μπρισίµ…ι. Από τήν κορυφή τους ξεκινούσαν δύο φούντες, μια από μαύρο μπρισίµι καί μια χρυσή. ίΑργότερα ό διάκοσµος τού τεπέ γίνεται χρυσοκέντητος. Από τό ένα µέρος τής στρόγγυλης περι- φέρειας τού χρυσοκέντητου τεπέ κρατιόταν πλούσιο χρυ- σοκέντημα πού κατέληγε σέ µακρια χρυσά κρόσια. Τό φε- σάκι φοριόταν τ σακι στό (12-13) στήν κορυφή τού κε- φαλιού καί ή φούντα του έπεφτε πίσω, πάνω στα ξέπλε- κα ααλλιά. l ύρω από τό φεσάκι τυλίγοντ αν στό κεφάλι -Η]- φορούσαν φεσάκια (11) τό υ…αγνάντι τούλι- νο ή από λεπτό μεταξυ.- τό ύφασμα μαντήλι, πού αφού έκανε τό γύρο τού κεφαλιού, δένονται) µέ μισό φιόγκο μπροστά, λίγο πλαϊνά, αφίνοντας τις ακριες μέ τα κρέσ;α να πέφτουν στόν ώμο.Τό φέσι έδινε μεγάλη χάρη στό γυναικείο κεφάλι και είναι χαρακτηριστι- ._ κό τό λαϊκό τετράστιχο, * 11 άλ710!νδ διαµάντ ι της δ7ι'ι0τι/ης μας ποίησης, γνωστό κι έξω από τό Πήλιο: Όντας όάζ τού αλ κου φέσι υ.'ε τή φούντα τή χρυσή τρεµ οί μ ούλατ, - ήταν τα σταμπάτα σχέδια, είτε κλαδιά ειτε ουρανός να πέση άστρα του υ.αζί. Στά τελευταια του χρόνια τό φέσι, από έπίδρασ | τή; ιιόδας τής Αμαλίας, φοριοταν χωρίς τό ραγνάντι λοξά πανω από τό αυτί καίή φούντα του έπ εφτ ιεστ πλάι. (14) Τότε, για να στερεώνεται πανω στό κε φάλι, προστέθηκε ένα αεταξωτό κορδόνι πού πε; ν τύ- σε κατω απ το σαγόνι. Λίγο- -λίγο αρχίζει να έγκατ α)ε είπ ται τό φέσι και να έπικρατ ή το υ. α φέσι (16 ), που ως τοτε σον- ηθι΄ζονταν αονο σαν πρόχειρος κεφ αλόδεσµ ago .Τό πια- ί φε΄ ι &… ελείται από ένα ζευγάρι τσευ περια στατι- πκ΄τα. Στίς νεώτερες γυναίκες,τ άνω σέ υαύρ π J 3 0A αες κουκίδες. Για τίς γερασυ.ε νες γυναίκεςο 14 δες αραιώνουν καί γίνονται άσπρες. Στίς χήρες το μαφέσια ήταν όλόμαυρα. Τό δέσιµο γίνονταν ώς εξής : (15) Τό πρώτο πσεμπέρι διπλώνονταν δια- γώνια στα δυό ώστε να σχηματισθή ένα τρίγωνο. Τού τρίγωνου αυτού ή µεγαλύτερη πλευρα περνιό- ταν γύρω στό πρόσωπο, αρχίζοντας από τό μέτω- πο, καί δένονταν κάτω από τό σαγόνι. Τό δεύτε- ρο τσεμπέρι διπλώνονταν πολλές φορές, ώσπου να γίνη στενό ίσαμε τρία δάκτυλα, κι έτσι αποχτούσε κι αρκετό πάχος.Τυλίγονταν γύρω στό κεφάλι καί ή έλεύθερη άκρια του, χωρίς να δένεται, περνιό- ταν ανάμεσα στό κεφάλι καί στήν κουλούρα πού σχηματίζονταν. "Ετσι γίνονταν ό σού ρλος ή τό χουνί. Πολλές φορές οί άκριες τού πρώτου τσε- μπεριού λύνονταν από τό σαγόνι καί ανασηκώνον- ταν. ΄Αφού σκέπαζαν τα πλάγια τού σούρλου περνιόταν ανάμεσα στό κεφάλι καί στό σούρλο. Στίς νεώτερες γυναίκες, πολλές φορές τό πρώτο τσεμπέρι λύνονταν από τό σαγόνι καί δένονταν στόν αυχένα. Τα μαλλιά δέν είναι πιά λυτά αλλά σχηματίζουν δυό κοτσίδες πού κρέμονται στήν πλάτη. Τό μάκρος καθώς καί τό πάχος τής κοσιας ήταν σημάδι όµορφι- ας. Οί κοσιές στολίζονταν μέ τίς χρυ- σόκο σιες, ή οι; μόκοσιες (17) με- ταλλικά τριγωνικά κοσμήματα πού κα- τέληγαν σέ έξη γα΄ι'τάνια πού πλέκον- ταν ανά τρία σέ κάθε κοσιά. Τήν τελευταία περίοδο έγκατα- λείπεται καί τό µ.αφέσι καί στό κεφάλι δένεται τό καλεμκερι΄, αράχνούφαντο µαντήλι με μπιμπί…λες ή μπόλια στήν άκρη. ίΑξιόλογη €ιοτεχνία κατασκευής τους υπήρχε σέ πολλα χωριά τού Πηλίου, πού έφτανε όχι μόνο γιά τή ντόπια κα- τανάλωση αλλά καί για έξαγωγή. Οί μπιμπίλες, όµως, ήταν καί προϊόντα οίκια- κής κατασκευής τών γυναικών καί είναι καταπλη- κτική ή ποικιλία τών σχεδίων καί τών συνδυασμών τών χρωμάτων τους. Πλέκονταν είτε μέ βελονάκια στό χέ- ρι είτε μέ κοπανέλια. Τό δέσιμο τού καλεμκεριού γίνεται ώς έξ7"1ς : Διπλώνεται διαγώνια ώστε να σχημα- τισθή τρίγωνο. 'Η µεγαλύτερη πλευρα τού τριγώνου κάνει τό γύρο τού κεφαλιού περνώντας από τό μέτωπο, r’ αυτιά, γυρίζει στό σόέρκο καί. ξανακάνοντας τόν ί- διο γύρο, δένονταν αριστερα στό κεφάλι σχηματίζον- τας φιόγκο. rH τρίτη γωνία τού τριγώνου κρέμεται έ- Λεύθερη πίσω. Καί μέ το καλεµ.κερί φοριόνταν οί χρυ- σόκοσιες. Στα τελευταία χρόνια κ ταργήθηκαν κι αύ- τ΄ες καί στή θέση τους έμπαινε μια σκέτη κορδέλλα με- ταξωτή. Στα πόδια φοριόταν κάλτσες, μάλλινες τό χει- μώνα καί βαμόακερές τό καλοκαίρι. Td παπούτσια τους, rd τερλίκια ή τερλικοπάπ,τσα ήταν μεταξωτά κεντητά. Τό κέντημα τό έκαναν μόνες τους οί γυναίκες, είτε μέ µεταξωτές κλωστές είτε μέ χρυ- σόνηµ.α καίύστερα τά έδιναν στούς τσαγκάρηδες πού τούς περνούσαν τίς δερμάτινες σόλες, χωρίς τακού- νια. Τα τερλίκια γρήγορα αντικαταστάθηκαν από δερμάτινα παπούτσια. Αυτή ήταν ή καλή φορεσιά τής πηλιορείτισσας. Τή φορούσε µόνο τίς πί ση μες ήμέρες: Td Χριστού- γεννα, τή Ααµ.πρή, στό πανηγύρι τού χωριού, σέ γά- μους καί σε βαφτίσια, όταν πήγαινε στήν έκκλησιά. Πολλές φορές στό δρόμο έριχνε στό κεφάλι της ένα σάλι, τή μπό γ α πού τήν έόγαζε μόλις έμπαινε στό σπίτι ή στήν έκκλησιά. Στήν καθημερινή φορεσιά τό πουκάµισο ήταν από βαµβακερό ύφασμα. Τό φουστάνι, τό χειμώνα ήταν καμωµένο μέ μάλλινο χοντρό ύφασμα καίτό κα- 18 λοκαίρι πά. νινο. Τ ζάκα τό καλοκαί- 17 ρι τίς καθη- μερινές δέ φορούσαν. Τό χειμώνα φορού- σαν σκουτίσια τζάκα. Τό φέσι καί τό μαγ- νοίντι είναι μόνο τής καλής φορεσιας. Τίς καθημερινές έπλεκαν τα µαλλιά τους κο- σίδες πού τίς έδεναν γύρω στό κεφάλι…" Tare. ρα έριχναν ένα μαντήλι. Οί γρηές είχαν μαζί τους καί ταµπακιέρα για να ρουφούν το ταµ.πάκο τους. ίΑνακεφαλαιώνοντας όσα γράφη- κ"|.ν παραπάνω σημειώνουμε πώς στίς άρ- χ΄ες τού δέκατου ένατου αίώνα οί πηλιορεί- τισσε; φορούσαν μακρύ κεντητό πουκάμι- σο, πάνω από αυτό ένα κοντό σακάκι από αλατζά, τόν αλιμπαντέ. Στή μέση ζώνο- νταν ή χρυσοκέντητη μεταξωτή ζώνη μέ τα θίληκωτάρια. Στό κεφάλι φορούσαν κόκκινο φέσι μέ χρυσή φούντα, καί γύρω τυλίγονταν τό μαγνά τι. ίΑργότερα καταργείται τό πουκάµι- σο καί τό φουστάνι γίνεται μακρύτερο, ώς τόν αστράγαλο. ΄( ) αλιμπαντές αντικαθίσταται από τή βελουδε΄νια τζάκα, και γύ- ρω από τή µέση δένονταν φαρδιά κορδέλλα, ή ζώστρα. Στό κεφάλι για ένα διάστη- μα φορέθηκε τό μαφέσι, κι απ' τίς αρχές τού αίώνα μας έπικράτησε τό καλεμκε- ρί. Ή είκόνα (18) παρουσιάζει τήν πηλιορείτικη φορεσιά τής τελευταίας περιόδου. #; αντρική ι΄γοι γέροι φορούν (τα)… τήν παλιά πηλιορείτικη σκουτίσια φορεσιά, καί δέν είναι µ.ακριαή μέρα που κι ή φορεσιά αυτή θ,ανήκη στην ι- στορία. λείψανε πια καί οί παλιοί ραφτάδες πού τή φιλοτεχνούσαν, γι'αυτό καί δέν υπάρχει σήμερα ή διάκριση ανάμεσα στους ραφτά- δες, σ,αύτούς πού έραόαν τίς ντόπιες φορεσιές, καί στους φ ραγ γο- ραφ τ αδες, σ, έκείνους πού έρα€αν ευρωπαϊκές φορεσιές. 'H πηλιορείτικη αντρι- κή φορεσιά, όπως θά δούμε λίγο πιό κάτω στήν περιγραφή της, δέν έµεινε στερεό- τυπη. M‘s τήν πάροδο τού χρόνου καί τήν αλλαγή τών κοινωνικών όρων, παθαίνει κι αυτή μια συνεχή μεταόολή. Στίς μέρες µας όμως ή ' ' ' παράδοση σπάζει απότοµα μέ τήν όλοκληρωτική έπικρά- , τηση τής ευρωπαϊκής φορεσιας. : "τό κεφάλι φοριόταν κόκκινο φέσι μέ κοντή μαύρη μεταξωτή φούντα. 'Αργότερα όμως αντικαταστάθηκε από τό καλπάκι, (19) είδος φεσιού από µαύρο αστρακά, διπλοφοδραρισμένον, για να γίνη σκληρός. 'Ο τεπές γί- * 19 νονταν κωνικός καί ύστερα διπλώνονταν ώστε να γίνουν δίπλες πού σχηματίζουν όμόκεντρους κύκλους. μέ κέντρο τή μέση τού τεπέ. Το σχέδιο (20) δείχνει πώς είναι αρχικά ή κάθετη τομή τού καλπάκιού (α) καί πώς γίνε- {Lie το δίπλωμα (6). Στο στήθος, μετά τα ασπρόρουχα, φοριόταν τό που- κάμισο, π7 κάμσου, άσπρο από χασέ ή λινοµ.έταξο ύ- α' φάσµα, μέ παστάκια καί κολαρισμένο. Τό πουκάμισο, κοινό στα περισσότερα µέρη τής "Ελλάδας, είναι χωρίς γιακά, κι έφτανε αρκετά χαμηλά αλλά τό µέρος πού ήταν κάτω από τή μέση σκε- πάζονταν από τή όράκα. Td πουκάμισα τής τελευταίας περιόδου γίνονται από ξ, φό ρτι χρωµατιστό, ριγέή καρρώ πάντοτε σε σκούρα χρώµατα. 'Η βράκα ή το σαλόάρι γίνονταν από μαύρο ή σκούρο μπλέ αλατζά. 7Hrdv πολύ φαρδιά, μέ άπειρες δίπλες, καί πίσω σχημάτιζε ένα θύλακα, τήν κόφ α, πού στό όάδισµ.α πήγαινε δεξια-ζερβά. Τόν αλατζά πού προορίζονταν για σαλόάρια τόν ύφαιναν άσπρα/΄΄ Υστερα τόν έδαφαν οί µ. το ο γ ιατζή δ ε ςτών χωριών. 21 , … Για να σιδερωθή καί να πάρη τό ύφα- σμα γιαλάδα, περνιόταν από ένα µαρ- μάρινο ή πέτρινον κύλινδρο. Το σημείο του υφάσματος που όρι΄σκονταν σε επα- φή µέ τόν κύλινδρο χτυπιότανε μέ εί- δικούς ξύλινους κόπανους. από δυό συγ- χρόνως μπογιατζήδες, "ένα &… τίς δυό µεριές τού κυλίνδρου. Είχαν τόσο έξα- σκ'|,θή πού χτυπούσαν ρυθµικό καί τή στιγµή που ό ένας κατέβαζε µ." δρχ ή τον κόπανο, ό άλλος ανασήκωνε τό δι- κό του. "Οταν το µέρος ε΄'.είνο τού υφά- σματος σιδερώνονταν καί γιάλιζε, προ- χωρούοαν σέ καινούργιο, αοιδέρωτο µέ- ρος τού υφάσματος. ΄Εννοείται πώς ό κόπανος καθώς έ- πεφτε έκανε έναν θόρυόο πού ένοχλούσε τούς γειτόνους, κι από αυτού έμεινε καί ή γνωστή έκφραση ...καί τού μπογιατζή ό κόπανος "Υστερα τό σαλόάρι αντικαταστάθηκε από τό ό ρακί ή παν ου€ράκι,(21)από μαύρο σκ,τί (σκουτί), χοντρό μάλλινο ύφασμα πού γίνεται στόν τόπο.Γίνεται έπίσης κι από ρούχο (τσόχα) πολύ όαρύ. Τό βρακί είναι φαρδύ, όχι όμως όσο τό σαλόάρι, καί στή μέση σφίγγει, σουρώ- 22 νοντας, μένα κορδόνι. Το ποδονάρια στενεύουν πρός τα κάτω καί είναι κορδελιασμένα γύρω-γύρω μέ σειρήτι (γα΄ι'τάνι) μεταξωτό, κι αυτό προϊόν τής ντόπιας όιοτεχνίας. Δεξιά καί αριστερα έχει στα πλάγια κι από μιά έσωτερική τσέπη μέ τίς παρυφές κορδελιασμένες. Τό όρακί πέφτει μέ λίγες φαρδιές πτυχές ώς τό καλάμι τού ποδιού" μισή περίπου πιθαµ.ή πάνω από τόν ο… στράγαλο. 'Ο γενικός αυτός τύπος τού βρακιού έχει παραλλαγές από χωριό σέ χω- ριό: «βράκα αγιολαυρεντι'τικη>> (µακριά ώς τόν αστράγαλο σχεδόν) «όράκα μακριν- τζιώτικη>> (λίγο κοντότερη) Στή μέση ζώνεται τό ζωνάρι, ζ,νά ρι, από μαύρο σατέν ή σόφι, σόφ. Τό ζω- νάρι είναι φαρδύ περισσότερο από δυό πήχες καί μακρύ πέντε περίπου Μ πήχες, κι έτσι κάνει πολλές δίπλες πού χρησιµεύουν καί για θήκες τής καπνοσακούλας, τού τσιμπουκιού, τού πουγγιού καί άλλων αντικειμέ. νων. Στίς έπίσηµ.ες μέρες στό ζωνάρι, µπροστα δεξιά, διπλώνεται καί ένα άσπρο µαντήλι, μεταξωτό τίς περισσότερες φορές. Πάνω από τό πουκάµισο φοριέται τό γελέκι (22). Παλιότερα τά γελέκια γίνονταν από όελούδο, κατ' φεδένια, καί αντί για κου- 3 μπότρυπες είχαν θηλίτσες για να κουμπώνουν, κι αυτές μεταξωτές. Td χρώματά τους ήταν σκούρα, (πράσινο, γκρενά, μπλέ) µερικοί όµως νέοι τής έποχής φορούσαν καί κατακόκκινα γελέκια."Υστερα άρχισαν να χρησιµοποιούν τσόχα (ρούχο).Διπλώ- νουν σταυρωτά, µπροστά στό στήθος, κουµ.πώνοντας μέ μια σειρά από μεγάλα µεταξωτά κου… ι'., «πού τα δίλεύνι οί γ"ναίκις>>. Ή σειρα τών κουμπιών αυτών αρχίζει από τό κέντρο τής µέσης (πάνω από τόν όφαλό) καί κατευθύνεται λοξά πρός τόν ώµο. Td κουμπιά συνδέονται μέ τό γελέκι, μέ διπλό γα΄ι'τάνι μή- κους περίπου δυό πόντων, είναι σφαιρικά καί καταλήγουν σε μικρή φούντα. Μια άλλη σειρά από κουμπιά, συμμετρικά αντίθετα πρός τήν πρώτη, κατευθύνεται πρός τόν άλλον ώμο. Γύρω-γύρω τό 94 γελε΄κι, καθώς καί οί κουμπό- τρυπες, είναικορδελιασμένο μέ γα΄ι'τάνι. Στό έπάνω µέρος, μπροστά, υπάρχει πολλαπλή σειρα γαϊτανιών, σέ οπλο. σχέ- δια. Τό γελέκι δέν έχει µανί- κια, είναι πάντοτε φοδραρισμέ- νο καί πολλές φορέςή πλάτη είναι καµ.ώµ.ε΄.νη μόνο από δι- … θα..." , . πλή φόδρα. Στή ράχη, μερικές φορές, υπήρχε άνοιγ- μα πού έφτανε σχεδόν ώς τό σβέρκο. Το άνοιγµα αυτό ανοιγόκλεινε μέ κορδόνια σταυρωτά, όπως δείχνει τό σχέδιο (23). Τα κορδόνια ήταν μεταξωτά καί κατέληγαν σέ µικρή φούντα. Παλιότερα στήν πλάτη τού γελεκιού ήταν κεντημένος δικέφαλος αε- τός. "Οταν τό γελέκι ήταν χρωματιστό ό αετός ήταν κεντημένος µέ µαύρο μεταξωτό μπρισίμι. "Οταν τό γελέκι ήταν μαύρο γίνονταν χρυσοκέντημα. Τήν πα- ραπάνω πληροφορία, έπιόεόαιωμένη από πολλές προφορικές πηγές, δέν έγινε δυνατό να έξακριόώσω καί μόνος μου, παρ, όλες τίς σχετικές προσπάθειες. Πάνω από τό γελέκι φοριέται τό κοντογο ύ- νι, (24)παρόμοιο περίπου μέ τό γυναικείο, άλλα σημαντικά διαφορετικό στό κόψιμο. Τό κοντογούνι είναι κι αυτό από τσόχα ή από σκουτί, έχει μακριά μανίκια, είναι φοδραρισμένο καί στίς παρυφές κορ- δελιασµ.ένο. Δέν έχει κουμπιά ή θηλίτσες καί μένει πάντοτε ανοιχτό µπροστά, αφίνοντας νά φαίνεται τό σταυρωτό γελέκι. Τό χειμώνα ή φορεσιά συμπληρώνεται καί από κάπα ήτό καπουτέλι, (25) από τραγόµαλλο, "Η… μαύρο ήκαφέ. Οί κάπες τής Ζαγοράς ήταν όνομαστές σίόλη τή Μεσόγειο. '0 Fel. Beaujour μας πληροφορεί πώς στα τέλη τού 18ου αίώνα έξάγονταν επτά χιλιάδες κάπες. 20 'H κάπα είναι πολύ φαρδιά καί στό κεφάλι έχεικουκούλα, τό κ τσούλι ή κατσούλα. Τα μανίκια του είναι μακρυά καί φαρδιά. Δίπλα στή μανιγοκόληση, μπροστά, υπάρχει άνοιγμα, κιαπό τα δυό χέρια, σέ σχήμα Γ αναποδογυρισµένου. Τό άνοιγμα αυτό κουμπώνει, στή γωνια τού |-, µέ κουμπί καί θηλίτσα. Στό πίσω μέρος τής κατσούλας, ακριόώ; στόν αυχένα, υπάρχει μια μικρή φούντα, πάλι από ….. ., τραγόµ.αλλο. Ή κάπα φοριέται κατά τρείς τρόπους: Ρίχνεται αναπεταρίκι στό σώµα καλύπτοντας καί τα χέρια, ή rd χέρια όγαίνουν από τα ανοίγματα πού είναι στή µανικοκόληση, αφίνοντας rd µανίκια να κρέμονται έλεύθερα στήν πλάτη, ή φοριένται κανο- νικα rd µανίκια. '0 πρώτος τρόπος είναι ό πιό πρό- χειρος,ό δεύτερος χρησιμοποιείται στίς χειμωνιάτικες έργασίες στό ύπαιθρο, για νά µή έμποδίζονται οί κι' νήσεις τών χεριών από τα χοντρά μανίκια ότρίτος είναι όκανονικός. '0 καρπός τού χεριού προφυλάγεται από τό κρύο μπαίνοντας, σα σε τσέπες, σέ δυό πλευρικά ανοίγματα τής κάπας. Τό καπουτέλι είναι λα΄ι'κότερη φορεσιά. Οί πλούσιοι κιοί αρχόντοι φορούν τό χειμώ- να τή γούνα ή r’ αρνιακό κοντόπαλτο από μαύρο χοντρό ύφασμα, συνήθως τσόχα, φοδραρισμένο όλο 27 δα. Τό πουγγι΄, (27) για να όάζουν τα νοµίσματα, είχε κι αυτό κεντήματα μεταξωτά ή μέ χάντρες. Στό χέρι έπαι- ζαν συχνα χοντρόκοκο κεχριμπαρένιο κο µ.πολόί. ίΑνακεφαλαιώνοντας όσα γράφη- καν παραπανω σημειώνουµε πώς στίς αρχές τού 19ου αίώνα οί πηλιορείτες στό κεφάλι φορούσαν κόκκινο φέσι {1.‘5 ι.".αύρη φούντα καί στό κορµί άσπρο πού- κάμισο. μαύρο άλατ ζαδένιο σαλβάρι, χρωματιστό Θέλουδένιο σταυρωτό γε- λέκι καί μαύρο τσόχινο κοντογούνι. Στα πόδια άσπρες κάλτσες {1.5 χρωματιστά σειρήτια. καί µονοκόµατα παπαδίκα παπούτσια. Αργότερα τό φέσι αντικα- τασταθηκε από τό μαύρο καλπάκι, κα- μωµ.ένο από αστρακά, τό σαλόάρι από τό όρακί πού είναι ίδιο σχεδόν, τό γελέ- κι έγινε μαύρο καί τό κοντογούνι έμεινε ίδιο.Στά πόδια οί κάλτσες είναι µαύρες καί rd παπούτσια τα ίδια παπαδίκά. έσωτερικα {1.5' γούνα. Τό άρνιακό έχει μεγάλον γού- νινο γιακά, πού, όταν κάνει πολύ κρύο. τόν σηκώ- νουν κουμπώνοντάς τον απροστά {1’ ένα κουμπί, πού πιανει σέ µ.εταξωτή θηλίτσα. Στα πόδια φοριένται τό χειµώνα rd σκα- πίνια, χοντρές µ.άλλινες κάλτσες, καί τό καλο- καίρι πανίτικες. Οί κάλτσες, όπως σ, όλόκληρη τήν "Ελλάδα ήταν πλεχτές 1.5 τό χέρι απ' τίς γυ- ναί |.ςε ,Αρχικα ήταν ασπρες, A εντητές στα πλάγια, αργότέρα μαύρες. Τέλος, rd παπούτσια είναι μόνο- κύµατα έπάνω, χοντρά, χαμηλά, τα παπαδίκά Οί παλιοί ασίκηδες τών χωριών τα φορούσαν κο- λ 0 πα τ η τ ά, δηλαδή τού ένός παπουτσιού πατού- σαν τή -φτέρνα κι έτσι τό ένα πόδι αναγκάζονταν νά σέρνεται λίγο. Μερικά αντικείµενα συμπληρώνουν τή φορε- σιά: 'II καπνο σακούλα, κεντημένη από τήν αρ- ραόωνιαστικια {1.5 μετάξι ή µέ χάντρες. Πολλές φορές αντί για καπνοσακούλα είχαν µεταλλική ταµπακιέρα(26) που τή συγκρατούσαν µέ αση- μένια ‘28 αλυσύ βεβλδΟΥραφι΄α —- οι * 1) Αγγελικής Χατζημιχάλη: ιΕλληνική λαϊκή τέχνη . Ρουμ.λούκι, Τρόποι, 'Ικαρία. Αθήναι 1931 - σελ. 141. 2) Σοφίας Σ. 'Ηλιάδου: ‘0 μύθος τής ΄Αλκήστιδος καί di Θεσσαλαί γυναί- χεΒ - Αθήναι 1934 - σελ. 13. 3) Τό κουστούμι τών Έπαναστατών τού I878 δέν είναι ντόπιο. Βλέπε καί: Νικ. Γαντζοπούλου: "Ιστορικαί σελίδες της έν Πηλίου έπαναστόισεως.-ίΕν Βό- λω 1906 - σελ. 19.- «καί ήλθοµ.εν είς τήν θέσιν Φτιλιό αντικρυ τών Τρικέρων' έκεί έστάθηµ.εν όλη τήν ήμέραν καί ώπλίσθημεν ένδυθέντες άπαντες έπαναστα- τικά>>. 4) Δανιήλ ίερομονάχου καί Γρηγορίου ίεροδιακόνου, τών Δημητριέων: Γεωγραφία Νεωτέρική - Βιέννη 1791. 5) Γρηγορίου Κωνσταντα, Βιογραφία, λόγοι, έπιστολαί. 'Εκδιδόμενα υπό Ρ.Ν. Καμιλάρι. 'Εν Αθήναις I897 σελ. 29 6) "Αθω Τριγκώνη: Χρονικά του Βόλου. Βόλος 1934, σελ. 26, όπου καί ή σχε- τική με τή χρονολογία τής ίδρυσης τού Βόλου βι6λιογραφία. 7) Μ.Μ. Παπαϊωάννου: Γόλος- Βόλος καίτοι συγγενή σλαβικά τοπωνύμια στήν Έλλάδα. Αθήνα 1947, όπου καί οί σχετικές γνώμες για τήν καταγω- γή τού όνόματος καί ή βι6λιογραφία τού θέματος. 8) Δημητρίου Κ. Τσοποτού: '0 Βόλος(ί΄δρυσις καί εμπορική κίνησις αυτού κατά τα πρώτα δέκα έτη) 'Ev Αθήναις 1933. _ 9) O. M. de Stackelbergz Costumes et usages des peuples de la Gr‘ece moderne grav‘es d aprésles d3ssins exécutés sur les lieux en 1811 par 15.... Roma 1825 πίναξ XIV 1())Δηµ.ητρίου K. Σισιλιάνου: ‘H Μακρινίτσα καί τί) Πήλιον Οσπρια. μνη- μεία, έπιγραφαί) Αθήναι 1939 - Είκόνα έκτόςκειµ.ένου στήν αρχή τού όιβλίου. Λάθος είναι ακόµα καί ή χρονολογία 1825 γιατί σαφώς τονίζεται στόν τίτλο τού 6ιόλίου τού St πώς τα σχέδια έγιναν στα 181 1. 11) ((Θεσσαλικα χρονικά» "Ιστορικής καί λαογραφικής έταιρίας τών Θεσσα- λών (έκτακτος έκδοσις) Αθήναι 1935, σελ. 42. 12) Αθηνάς Ταρσούλη= 'Ελληνικές φορεσιές. - Αθήνα 1941, Τέταρτος φάκε- λος άριθ. 18 Adi 19… 13) Λεύκωμα Έλληνικών ΄Ενδυμασιών Μουσείου Μπενάκη - Αθήναι 1948 τόμος Α΄ πίναξ 28. 14) Κίτσου Α. Μακρή.- ‘0 ζωγράφος Θεόφιλος στό Πήλιο. Βόλος 1939. πί- νακες έκτός κειµένου 17,18,25,41 15) Δ. Κ. Τσοποτού: Γή καί γεωργοίτ1΄|ς Θεσσαλίας κατά τήν Τουρκοκρα' τίαν. ’Ev Βόλω 1912 σελ. 158. 16) Λεξικόν Έγκυκλοπαιδικδν (έπιμελεία Ν. Γ. Πολίτου) Αθήναι 1894-1896 τόμος πέμπτος, στη λέξη Μακρυνίτσα. «'Η άλλοτε ακµάζουσα 6ιομηχανία τών αλατζάδων έξέλιπε>>. 17) &… Κουκίδη: Τό πνευμα του συνεργατισμου τών νεωτέρων Έλλήνων καί τ΄ Αμπελάκια. Αθήναι 1948. σελ. 32. 32 — 18) Ν…… Γεωργιάδου: Θεσσαλία - 'Εν Βόλω 1894 σελ. 109. …) Ά Φιλαδελφέως; Ακτίνες έκ τής Θεσσαλίας - ίΕν Αθήναις 1897. σελ. 10 211) Felix Beaujour, ex consul en Grece - Tableau de Commerce (16 1a (Επεσε (1787 ' 1797) Paris τοµ.. Α' σελ. 252. σχέδια ΜΑΝ)… … ?? Λ ( (έ…ΘΟΣ (ΠΛΑΤΗ ΠΛΑΤΗ 7 / 1 … /'/'ίίίΨί) ΣΥΝΟΛΟ ΦΟΥΣ ΤΑ 3 ΦΥΛΛΑ ΛΈεΔΛιΜΠΔΝτ:Σ ΠΛΑΤΗ ξ ΜΑΝη ί… / ΣτΗΘοΣ 7 Σχ. Ώ Δα; * ΣγΝοΛρ ΛΑΤί-| … Γ|ΑΚΑΣ κΟΝτΟΓΟγΝ ι ΤΌΑΧΗ/Χ|Α ΓΔΜ… ΠΛΑΤΗ Στ Με 09 ΚΑΒΑ/ΧΟΣΧ [| ΟΔΟΝΑΡ| \ / ΣΥΝ O/\O 3 ΕΑ Κ Δ Γ€/Χ€Κί / |"ιΑκΑΣ Χ . …. « . …. ΧΣΥΝΟ/ΧΟ Θ .. .. * Μ »-ΣτΗοοΣ ΚΟΝΤΟΓΟΥΝ| Μπήκε) Τό βι6λίο τούτο στοιχειοθετήθηκε καί τυπώθηκε στό τυπογραφείο τού Κίτσου Α. Μακρή (Βόλος -Χατζηαργύρη 20) τό καλοκαίρι τού 1949 T0'1 σχέδια τυπώθηκαν στό λιθογραφείο Ν. Καλαμάτα (Κοραή 29) Οί έγχρωμες αναπαραστάσεις έγιναν από τό ζωγράφο Φώτη Ζαχα- ρίου. Τυπώθηκαν 350 αντίτυπα. Ή ξυλογραφική έκτέλεση τών αναπαραστάσεων τού Ζαχαρίου έ- γινε από τή ΛΟΥΚΙΑ ΜΑΓΓΙΩΡΟΥ. Ή ευγενική της προσφορά ήρθε μετά τήν έκτύπωση τού κειμένου, γι, αυτό καί δέν =… αναφέρεται στη θέση πού τής ανήκει. τα "πια τον πω…"!!! ει… ΣΕ "|…" l : 10

AHOKOMMA ΕΦΗΜ7ΕΡ|ΔΟΣ TPIKAAINA ΝΕΑ & & ΄Από τόν Φώτη Μπουλογιώργο .… ΄ # | Για τήν ίδρυση Πανεπιστηµι&κών Σχολών στα Τρίκαλα υς έγινε ή αρχή για την,… 'Ηµεροµηνία ι 66 τής περιοχής µας… "Επί τ λ ως έγινε ή αρχη για την, διεκδίκηση Πανεπιτηµιακου επιπέ δου Σχολών στα Τρίκαλα. on όλους τους φορείς. αλλα καί από ανθρώ. nouc που με το κύρος τους. ε…; βάλλουν εκείνο που πρέπει, εκείνο που είναι σωστό καί που μας λείπει…; εκείνο που θα ανεβαση τό΄ πνευμα τικό επίπεδο της περιοχής μας. ώστε να µήν είμαστε υποβαθµισµένοι μια ζωή, για να µήν πώ μια για παντα. 4 'Eni τέλους έγινε ή αρχή. ώστε να συγκεντρωθουµε, όλοι µαζί. έτσι ώστε όλος ό Τρικαλινός λαός με μια δυνατή φωνή να φωνάξουμε, να Έτη»… τήν ίδρυση µιας ή δυό ή κ τριών ακόµη Πανεπιστηµιακού ιέ πέδου Σχολών. τήν στιγμή που ιέχουµε καί τήν υποδοµή καί τήν θέληση αλλά καί τήν δύναµη να γίνουν αυτες οί Σχολές εδώ στα ;- ΄ θλητές. οί Τρίκαλα. . Θα ηθελα να αναφέρω ότι στό πρόσφατο παρελθόν έγραψα τρείς ανοιχτές επιστολές στίς Τρικαλινές εφημερίδες. ότι όλοι μαζί οί κατοικοι του συνοικισμού Πυργετου. πρόσφέ ραμε καί αυτό ίσχυει καί για τώρα. μια οίκοπεδική έκταση από 180 στρέµμα τα «αυτή …ή οίκοπεδική έκταση. ανήκει στήν ολότητα τών κατοίκων του συνοικισμού» παρα τήν θέσιν βαρκό που βρίσκεται σέ απόσταση αναπνοής από τήν πόλη τών Τρικα λων. Αυτή η οίκοπεδική θέση είναι είδυλλιακή από καθε αποψη καί όχι μόνον προσφέρεται γι' αυτόν τόν σκοπό, απ' όλους τους κατοίκους. αλλα και χωρίς κανένα µα κανένα χρηματικό ποσό, χωρίς κανένα΄ μα κανένα αντάλλαγµα, παρά μόνον για τήν αναβαθμιση καί µόνον. Πρός τουτο καλό είναι να µήν αφεθουµε στην επιτυχία τής συγκέν -τρωσης αυτής, αλλα να προχωρή σουµε καί αν χρειασθεί να διεκδική σουμε τήν ίδρυση Πανεπιστηµιακών Σχολών. δυναμικό δηλ." µε" πορεία από τα Τρίκαλα πρός την Πρωτέα ουσα μέ µπροσταρηδες όλους τους φορείς, για τήν δυναμική διεκδίκηση ίδρυσης τών Πανεπιστηµιακού επί πέδου Σχολών για τήν αναβαθμιση τής περιοχής µας. Πρός τουτο προτείνω ότι τους µπροσταρηδες να κληθούν να είναι καί οί Τρικαλινοί Παγκόσµιοι Πρώτα ΠΑΠΑΝ|ΚΟΛΑΟΥ …καί ZAKOPA‘DA γιατί τους αξίζει γιατί είναι γέννηµα καί θρέμµα της πόλης τών Τρικάλων καί γιατί παρα τήν πενιχρα υποδοµή που είχαν τότε oi δυό παγκόσµιοι πρωταθλητές όταν … ξεκίνησαν έν τουτοις έφθασαν τόσο … ψηλα ώστε να κατακτήσουν αυτό το µεγαλο τότεραστι ΄σύλληπτο τό παγκόσµιο έπαθ . 'Εµπρό οιπόν όλοι µαζ για να κερδίσο ε μια νίκη µεγαλη µ ' νίκη είρηνι Ευχαριστώ ΦΩ ΗΣ ΜΠΟΥΛΟΓ|ΩΡΓ Ο γετός Τρικάλων

ή \ AHOKOMMA ΕΦΗΜΕΡ|ΔΟΣ TPIKA ΛΙΝΑ ΝΕΆ "Ημεροµηνία 'συγκεντρωθουµε. όλοι µαζί. …΄' & 798ι "Από τόν Φώτη Μπουλογιώργο ' | Για τήν΄ΐιδρυση Πανεπιστημιακών Σχολών στα Τρίκαλα αΜό'Θμ της περιοχής µας. 'Επί τό ας έγινε ή αρχη για τήν. διεκδίκηση Πανεπιτημιακού επιπέ 6ου Σχολών στα Τρίκαλα. απ' όλους΄ τους φορείς. αλλα καί από ανθρώ. πους που µε το κύρος τους. επι; βάλλουν εκείνο που πρέπει. εκείνο που είναι σωστό καί πού μας λείπει. εκείνο που Θα (περα… τό πνευμα τικό επίπεδο της περιοχής μας. ώστε να µην είμαστε ύποβαΘµισμένοι μια ζωή. για να μήν πώ µια για παντα. "Επί τέλους έγινε ή αρχη. ώστε να έτσι ώστε όλος ό Τρικαλινός λαός µέ μια δυνατή φωνή να φωναξουµε, να ζ πίσω…: τήν ίδρυση μιάς ή δυο ή τριών ακόµη Πανεπιστηµιακού επιπέδου Σχολών. τήν στιγμή που ιέχουµε καί τήν ύποδομή καί τήν Θέλησή ο… καί τήν δύναμη να γίνουν αυτες οί Σχολές εδώ στα * έξω έγινε η αρχη για την Τρίκαλα. Θα ήθελα να αναφέρω ότι στο πρόσφατο παρελθόν έγραψα τρείς ανοιχτές επιστολές στίς Τρικαλινές εφημερίδες. ότι όλοι μαζί οί κατοικοι του ουνοικισμού Πυργετού. προοφέ ραμε καί αυτό ισχύει καί για τώρα. μια οίκοπεόική έκταση από 180 στρέμµα τα «αυτή ή οίκοπεδική έκταση. ανήκει στήν ολότητα τών κατοίκων τού συνοικισµού» παρα τήν Θέσιν βαρκό που βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από τήν πόλη τών Τρικα λων. Αυτή ή οίκοπεδική Θέση είναι εί6υλλιακή από καθε αποψη καί όχι µόνον προσφέρεται γι' αυτόν τον σκοπό. απ' όλους τούς κατοίκους. αλλα και χωρίς κανένα µα κανένα χρηματικό ποσό. χωρίς κανένα΄ μα κανένα ανταλλαγμα. παρα μόνον για τήν αναβαθµιση καί μόνον. Προς τούτο καλό είναι να μήν αφεθούµε στήν έπιτυχία τής συγκέν τρωοης αυτής. αλλα να προχωρή σουµε καί αν χρειασθεί να διεκδική σουµε τήν ίδρυση Πανεπιστημιακών Σχολών. δυναμικό δηλ. µέ πορεία από τα Τρίκαλα πρός τήν Πρωτεύ ουσα μέ μπροσταρηδες όλους τούς φορείς. για τήν δυναμική διεκδίκηση ίδρυσης τών Πανεπιστημιακού επί πέδου Σχολών για τήν αναβαθμιση της περιοχής µας… Προς τούτο προτείνω ότι τους µπροσταρηδες να κληθούν να είναι καί οί Τρικαλινοί Παγκόσμιοι Πρώτα Θλητές. οί ΠΑΠΑΝ|κΟΛΑΟΥ καί ΣΑΚΟΡΑΦΑ γιατί τούς αξίζει γιατί είναι γέννημα "καί Θρέμµα τής πόλης τών Τρικάλων. καί γιατ| παρά την πενιχρό υποδομή πού είχαν τότε οί δυό παγκόσµιοι πρωταθλητές όταν ξεκίνησαν έν τούτοις έφθασαν τόσο ψηλα. ώστε να κατακτήσουν αυτό τό µεγαλο τότεραστι ΄ ' ύλληπτο το παγκόσμιο έσω… "Εμπρόμοιπόν όλοι µσζλγια να κερδίσ3ε µια νίκη μεγαλη µυ νίκη είρηνι ‘ ! ευχαριστώ ). σα Hz |νιτιονΛοΠΩΡΓοι I Μετα; Τρικάλων ΄'|