Κ|ΤΣΟΥ &. ΜΆΚΡΗ Πηλιορει΄τ…ες φορε6ιες …- ΒΟ΄λ0ς 1.949 …- ΠΑΝΡΠ|ΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Β|ΒΝΟΘΗΚΗ ΣΥ.΄/κ( Ξ Λ,'».ΟΓΡΑΦ|ΚΟΥ … "….Ξ΄΄΄!ι΄. , χ!΄Γ΄ΣΟΥ ΜΑΚΡΗ …ο ., 50.2 ........... …'… μπω Α. ΜΑΚΡΗ HMO ΠΗΛΙΟΡΕΙΤΙΚΕΣ Φ Ο Ρ Ε Σ Ι Ε Σ Κέτσος Α. Μακρής γενικά ιά άπό τίς πιό ενδιαφέρουσες ελληνικές λαϊκές φορεσιές, ή γυναι- κεία πηλιορείτικη, πέρασε πιά όριστικά στα περασμένα. ΄Π αντρική φοριέται ακόμα από λίγους γέρους, που κυκλοφορούν, σά νά τους ξέ- χασε όχρόνος, στά καλντερίµ…ια καί στίς πλακόστρωτες πλατείες τών ]. χωριών. Έφυγαν απ, ανάμεσά =µας κι οί στερνές πηλιορείτισσες που φορούσαν τήν παλιά φορεσιά. Τό πηλιορείτικο τοπίο μοιάζει σά νά όρφάνεψε. Δέ θά ωφελουσε σέ τίποτα νά κλάψουμε γι, αυτό. Οί καινούργιες κοινωνικές συνθήκες, που δημιουργήθηκαν στό Πήλιο, μαςί μέ τήν αλλαγή πολλών άλλων μορφών έφε- ραν καί τήν αντικατάσταση τής παλιάς ντόπιας φορεσιάς από τή σύγχρονη ευρω- παϊκή. Χρέος μας είναι, όχι νά προσπαθήσουμε νά κρατήσουμε μορφές που δέν ανταποκρίνονται πιά στή σύγχρονη πραγµατικότητα, αλλα νά μελετήσουμε καί νά διαφυλάξουμε τίς μορφές αυτές, που είναι σημάδια τής πορείας μας µέσα στό χρόνο. Έκτός από τ, άλλα ώφέλη,θά πάρουµε καί ένα μάθηµα καλαισθησίας καί δημιουργικής άφοµ.οίωσης ξενικών στοιχείων. Δέν είναι καθόλου ευκολη ή μελέτη αυτή. Στα τελευταία της χρόνια ή φορεσιά αυτή έπαθε τόσες αλλαγές, που χρειά- στηκαν μακροχρόνιες έρευνες γιά ν, άποκάτασταθή στήν παλιά της μορφή. Δυσκο- λος, ακόµα, ήταν 6 καθορισμός τών γεωγραφικών της όρίων. Παλιές οίκογενειακές φωτογραφίες ή ζωγραφιές, ξεμοναχιασµ.ένα κομάτια τής φορεσιάς ξεχασμένα μέ- σα σέ σεντούκια, κουρέλια παλτών κεντήματα»), θαμπές αναμνήσεις από γριές πη- λιορείτισσες, σκόρπιες πληροφορίες σέ Θιβλία, τοιχογραφίες κτητόρων εκκλησι- ών, καθετί που μπορούσε να γίνη χρήσιµο €εήθησε τήν έρευνα αυτή. Έλέγχοντας τή μία πληροφορία µέ τήν άλλη μπορέσαμε νά άναστήσουρ…ε τήν παλιά πηλιορείτικη φορεσιά καί νά παρακολουθήσουμε τήν εξέλιξή της. Είναι χαρακτηριστικό πως ή φορεσιά, που μελετουμε σήμερα, φοριόταν 0’ έ- λόκληρο τό Πήλιο, έκτός από τό Τρίκερι. Έιρ") ή Τρικερίτικη έχει «όλα τά στοι- χεία τής νησιώτικης φορεσιάς καί μοιάζει περισσότερο μέ τή σκυριανή>>, όπως τονί- ζει ή κυρία ,Λγγελική Χατζημιχάλη, που τή μελέτησε, 1 ήπηλιορείτικη παρου- σιάζει ένα μικτό χαρακτήρα, νησιώτικο καί στεριανό µαζί. Καί είναι φυσικό αυ- τό. Τό Τρίκερι, άν καί 6ρίσκεται στήν άκρια του Πηλίου, ουσιαστικά είναι νησί, γιατί μόνο μέ τή θάλασσα επικοινωνεί µε τήν υπόλοιπη 'Ελλάδα. 'Η στενή κακο- τράχαλη λουρίδα στεριάς, που τό συνδέει µέ τό άλλο Πήλιο, μόνο μερικές, σχεδόν άδιά€ατες, γιδόστρατες έχει. Καί οί ασχολίες τών κατοίκων τους είναι νησιωτικές: ναυτικοί καί σφουγγαράδες είναι οί άντρες τους. Οί πηλιορεϊτες είναι καλλιεργη- τές τής γής καί βιοτέχνες αλλά καί ναυτικοί. Τό Πήλιο, µοναστικό 8οινό άπό τόν δέκατο αίώνα καί δώθε, άρχισε κυρίως νά κ' τοικεϊται άπό τον δέκατο έκτο, καί τα περισσότερα χωριά του είναι νεώτερα κτίσµατα. Οί κ ΄…τοικοί του είναι παλιοί κάτοικοι του θεσσαλικου κάμπου, τών Ά- γροίφων, τής Ευβοιας καί τής Χαλκιδικής, που τους τρά€ηξε ή γονιμότητα του τόπου καί οί σχετικές πολιτικές έλευθερίες που δόθηκαν στό Πήλιο από τό δέκ το έ€δοµο αίώνα. Ξενοφερμένοι είναι καί οί άρχιμαστόροι καί οί άλλοι τεχνίτες που έδωσαν τόν άρχικό χαρακτήρα τής τέχνης του. ,Αργότερα όμως μαρτυρουνται καί τεχνί- τες γεννημένοι στό Πήλιο. ΄Στήν αρχιτεκτονική ακολουθεί τόν τόπο του 60055051105— δίτικου σπιτιου. Πώς καθιερώθηκε αυτός ότυπος φορεσιάς. άντρικής καί γυναικείας. δέν Ξέ- Χ 11 µ.εγ ΄λησ συγγένεια 0.'5 τίς φορεσιές άλλων περιοχών τής Θεσσαλίας, καί ποοτάντός της 5757.0 χίάς Άγιάς, 0.025 κάνει νά υποθέσουμε ότι τήν έφερα αν οί πρώ- .ζί τ.ους ']Ιγ ειτονεία 0'5 τό 'Γρίκερι επιδράσ αυτήν, σο στ ή γυ- ναικεία. όσο καί στ ήν αντρική. γιατί κι ή βράκα είναι νησιώτικης προέλευσης. Όπως 7 'όλόκληρη την "Ελλάδα, έτσι καί στό Πήλιο θα φορέθηκεή ηφουσ. τάνέλλα, άπό μιαν όρισµ.ένη κοινωνική τάξη. Στήν εκκλησία του "A5 Γιάννη τής Βυζίτσας υπάρ- χει ένα ανάγλυφο που παριστάνει φουστ .ανελλά πολευ.ιστή 05'5 τουφέκι καί σπαθί. '11 5710501805 τής Χ'Ιάκρινίτσας, στήν επανάσ τάση του 1878, Μαργαρίτα Μπασδέκη, παριστάντε αι 0.5 φουσ. τανέλλα. 2 Αντίθετα οι, οί προ υχο τες (ΜΜΜ… µ.α/.ρυ πό" όάοι, τζουυ.πέ, καί στό κεφάλι σαρίκι. ’51175 ειδή όαως ή τάξη τών πολε =…υ.ιστών δέν ευδοκίυ.ησε στό Πήλιο,3 καί οί .. τλιιουσιοι ξενητευτηκαν ή κατέβηκαν στόν και- ξη τών νυ.ικρονοικοκυρε΄ων, κι αυτής ή φοοεσιά επικράτησε. 11 έπικράτησή της ήταν ολοκληρωτική. ( 800 ;\1r λιώ τες λόγιοι Ιρηγ. Κωσ ταντάς WJ.1.\7.‘71"/)7.111L7.1757518ng, στή «Νεωτ= ερική 1 εωγραφ ια» τους, άνάαεσά στίς τόσες άλλες πο- λυτιυ.ες πληροφορίε ς, που δίνουν γιά τή ζωή καί τά 51150.7. τής εποχής τ υς στό Πήλιο, σημειώνουν: «οί άνθρωποι όλοι καλοφορεµένοι κατά τή συνήθεια του τόπου». Τό πρώτο ρήγµα σημειώνεται λίγο πρίν από τήν Έπανάσταση του 1821. Γ() παλιός λόγιος Ρήγας Καµ.ιλάρις στή όιογραφία του Γρ. Κωστα- 077, που εξέδωσε, γράφει.- « '(1NLA. Γαζής ήτο ήρραόωνισµ.ένος ..... Είχε κληθεί΄ό γάµ.βρός μετά 7053 7857.500?) αυτου Κωνσταντίνου, όστις πρώτος είχε φέρει τήν ευρωπα΄ίκήν ενδυμασίαν είς Μηλέας καί τόν 7517.052.»5 Αυτά έγιναν τήν Πασχαλιά 700 1821. ’A- 5000 οί Μηλι 5'55 ήταν τό έκπολιτι 'σ.'ικό κέντρο τής πε- ριοχής, γυρω στη χρονολογία αυτή πρέπει νά 70770— Στάθης "αϊ,Μυΐδα)ΐά ψωμί… 11577100005 την πρώτη έι;.φά ιση άντρικ'"ς 5 ευρωπαϊκής Έΐιχ΄΄γίαψα",υ"α΄…ε""Σπυ΄ ι µου)… καµωµενη στα 1819 - φορεσιάςστόΠήλιο. '11 επικράτηση τής γυναικείας 1116th551116500- ει Ο … κ & η 9 Ν Ο .. ".: Ω v7.5. συντηρητικότερε ς καί δε μπορουν μέυ.ιάς να παρουσια -70 … τη δημιουργία .0 ως τής καινούργιας πόλης του Βόλου, νέα στον εία 0.7771) ουν στη 700 εσια αυτή καί τής άλλάζουν τό χαρακτήρα Στό μυχό 700 Παγασιτικου κόλπου, γυρω 0'575’ 70 παλιό Κάστρο του Γόλου, ώς τις αρχές του 11100 άίώνα δέ όρίσκονταν παρά ιιερικά άθλια µαγαζιά κι άπο- I θήκες. ()ί χωρι άτ ες καίοί 7500505 τευτάδες έκαναν τις συναλλαγές τους καί 2050705— 6άινάν στά χωρ οιά .57005. Στά 0.507- 700J αίώνα ( 0.0700 άρχίζει νά χτίζεται ήκαινοόρ- γιαπ όλη ητου Γή όλου, 7500. πήρετ όνου.ά της 0'575’ τα χωριά που ξαπλώνονται στα … … ριζά του 007 5700 Πηλίου Πολ 7.01 κάτοικοι τών χωρ: ών 750 Πηλίευ κάτεζ.αίνουν τώρα στήνκ καινουργια πολη. Μαζί τους φέρ ρνουν καί τόν τρόπο ζωής τους, τα έθιμά .005. τις φορεσ .55 5 7005. τήν ίδια πόλη όυ.ως έρχονται καί 5.700507750701855 άπό τό εςωτερικό, 075050 λλαδίτ.ς, νησιώτες A5’ άλλοι. Χάρη στο νκάινουργιο 0107570700— 9 πο ζωής καί στήν έπαφή 0'5 ελεύθερους Γ'Ελληνες, ό παλιός τρόπος ζωής χάνει τόν πρώτο του χαρακτήρα καί ή γυναικεία φορεσιά προσαρμόζεται στόν τύπο τής φορεσιας τής ,Αμαλίας, 7705') πάει νά γίνη πάνελλήνιος. Λίγα χρόνια 1307500- απ' τήν ίδρυση τής πόλης, έπικρατεϊ όριστικά τό 01200.05 Βόλος.7 'H νέα πόλη αναπτύσσε- ται γοργά. έρχεται σέ συναλλαγές 05' 70 εξωτερικό. 8 '11 ευρωπαϊκή φορεσιά, 7500 πρωτοφάνηκε στίς Μηλιές τίς παραµονές τής ,Επανάστασης 700 1821, κερδίζει κάθε 05'005 έδαφος. Ή ντόπια, κρατιέταν ακόμα σέ μερικα χωριά, ή γυναικεία πα- ράλλαγ…υ.ένη, ή αντρική πιό κοντά στόν αρχικό τύπο.Τώρα δέ μένουν παρά 0505Ao1 γέροι βρακάδες για νά μας θυμίζουν τό χρέος 0055 νά περισυλλέ΄ξουµ.ε ότι 557500.5— νει από τήν πρόσφατη ίστορία 0055. Παλιότερες πληροφορίες για τήν πηλιορείτικη φορεσιά δέ λείπουν. "Ωστόσο . _ πρέπει νά τίς αντιµετωπίζουμε 0'5 αρκετή δυσπιστία, ' ,; "΄;.….ξ.& γιατί τίς περισσότερες φορές είναι αυθαίρετες. '11 A0.- "" κή αρχή γίνεται από τόν Siackelberg ο 05 μιαν …… παράσταση 7501) πολυ απέχει από τήν πραγματικό- τητα. Τήν ίδια απεικόνιση αναδημοσιεύει ό Δ. Εισι- λιάνος … σάν σίγουρη «ενδυμασία τής Μακρινίτσας κατά τό 1825 >> χωρίς έλεγχο τής πιστότητάς της. Μέ τήν ίδια εμπιστοσύνη αναδηµ.οσιευ΄εται καί στό πανηγυρικό τεύχος τών «Θεσσαλικών Χρονικών» " 7505') έχει χρονολογία έκδοσης 1935 αλλά κυκλοφό- ρησε αρκετά αργότερα. ,Εκεϊ 87100055057055 σάν «Πη- λιορείτισσα κανηφόρος 0'5 γραφικήν στολήν>> χωρίς νά σημειώνεται 750500 αίώνα καί τίνος καλλιτέχνη είναι ή απεικόνιση αυτή. '11 κυρία ,Αθηνά Ταρσούλη. στίς «'Ελληνικές φορεσιές » της δημοσίευσε μια άν- τρική καί 055'5 γυναικεία πηλιορείτικη φορεσιά τής τε- λευταίας περιόδου. … ΄Επίσης στό «Λεύκωμα'Ελληνι- Πηλιορείτης, απόσπασµα από … , … … , , . , ,, ζωγραφιά τού .εόφ…… "…. κων Ενδυμασιων του Μουσειου Μπενάκη» υπαρχει εγ- μέ… στόν "Αλλη-Μπιλ "Ανω χρωμη αναπαράσταση τής γυναικείας φορεσιας από - g ί , , . , ι … , Βόλου 1 … το μικρογραφο Sperhng, A5 αυτή της τελευταίας πε- ριόδου. 13 ,Αντίθετα, οί απεικονίσεις, σέ τοιχογραφίες, δωρήτών 7Εκκλησιών είναι σχεδόν πάντοτε πιστές, 0’ όλη τήν αφαίρεση A051 τή σχηματοποίηση που τίς δια- κρίνουν. Στίς Μούζιες, 050'5 τοποθεσία κοντά στό χωριό Λαυκος, στή εκκλησία τής Κοίμησης τής Θεοτόκου είναι ζωγραφισμένα οί κτήτορες Στάθης καί Μυγδάλιά Σταμάτη, από τόν καλόγερο Σπυρίδωνα, στα 1819. '11 φορεσιά 700 Στάθη 51527.5 ή συνηθισμένη φορεσιά 700 050005700 προύχοντα .- μακρυά ανοιχτόχρωμη βράκα, τζου…υ.πές χωρίς μανίκια καί στό κεφάλι σαρίκι. Τής Μυγδαλιας (01200.05 συνηθισμέ- νο καί 07’105055 στήν περιοχή αυτή ) διακρίνεται τό 0.0.A00 κεντητό πουκάμισο. τό φουστάνι, ό αλι…υ.παντές. Στό Χορευτό, κοντά στή Ζαγορά, στήν εκκλησία του "A5. Νικόλα, είναι ζωγραφισμένες από άγνωστο λαϊκό καλλιτέχνη ενδιαφέρουσες ήθο- γραφικές σκηνές 05 απεικονίσεις κοστουμιών. '0 λαϊκός ζωγράφος Θεόφιλος ζω- γράφισε αρκετούς πηλιορείτες καί πηλιορείτισσες, 14 αλλά στήν εποχή του κυριάρ- χοι")σε πιά ή ευρωπαϊκή φορεσιά. "Εκανε, 00505, καί 0505Ao125 πηλιορείτες 0‘5 ντόπια .---- φορεσιά. "() παλιός φωτογράφος καί ζωγράφος τού Βό- ΄ : ' λου Στέφανος Στουρνάρας είχε κυκλοφορήσει µια σειρά από κάρτ-ποστάλ μέ θεσσαλικές φορεσιές, κι ανάμεσά τους ακριόείς φωτογραφικές αναπαραστάσεις πηλιορείτι- κων γυναικείων τής τελευταίας περιόδου, ακαλαίσθητα όμως χρωματισμένες. ,Αργότερα πολλοί ζωγράφοι (καί ίδιαίτερα οί Θεσσαλοί Ιίοσµ.αδόπουλος, Γκέσκος, ,Αστε- ριάδης, ό ξυλογράφος καί γλύπτης Νικόλας κι άλλοι)είτε µέσα σέ τοπία, είτε σέ ήθογραφικούς πίνακες απεικόνισαν πηλιορείτες καί πηλιορείτισσες μέ τοπικές φορεσιές. Λα- θεµ.…υ.ένη αναπαράσταση δόθηκε στό πανηγυρικό τεύχος τών «Θεσσαλικών Χρονικών» στήν έγχρωµη είκόνα έκτός κειμένου. "Όπως φαίνεται από τήν περιγραφή κι από τίς εί- κόνες πού συμπληρώνουν τό κείμενο, ή πηλιορείτικη φο- ρεσιά δέν έχει τίποτα τό φανταχτερό. Είναι απλή αλλά όμορφη. Ή μακρυά μετα- ξωτή φούστα. πού είναι τόσο φαρδιά καί στενεύει στή µέση σουρώνοντας, κι ό έ- φαρμωστός κορμας αναδείχνουν όλη τή χάρη τού κορμιού. Τό κεντητό πουκάμισο προόάλλει κάτω των τόν ποδόγυρο τού φουστανιού, στα µανίκια καί στό λαιμό. I Τό κοντογούνι, ακριόώς στό μάκρος τού θώρακα, προσθέτει κι αυτό στόν τονισυ.ο . ; δι΄!" Δελταριο Στε'ρ Στουρναρα l του καί στό διαχωρισµό του από τό υπόλοιπο κορµί. "Η μέση υπογραμμίζεται με τή χρυσοκέντητη ζώνη που καταλήγει στά ώραία κλειδωτάρια. ,Αργότερα, που φοριέται ή φαρδυά ζώστρα,οί δύο άκριες της,πού κρέμονται έλεύθερες καί κυρ.ατίζουν στό όάδισµα, δίνουν έναν τόνο έλευθερίας καί χάρης στήν απέριττη αυτή φορεσιά. "() αλιμπαντές έχει ανασηκωτά τα μανίκια γιά νά προόάλλουν τά πολύχρωμα κεν- τήματα τού πουκάμισου. Τό µέσα μέρος τών µανικιών που αποκαλύπτεται με τό ανασήκωμα, δέν έχει φόδρα πού θα μείωνε τήν έντύπωση τών κεντημάτων. Είναι από τό ίδιο ύφασμα, αλλά υποδηλώνεται διακριτικά μέ τή διαφορετική κατεύθυν- ση που έχουν οί ρίγες. "Όταν αργότερα 6 αλι…ιιπαντές αντικαταστάθηκε από τή τζά- κα στή θέση τών κεντημάτων µπήκε δαντέλλα. ,Επάνω στό βελούδο τής τζάκας διαγράφεται ώραίαή αρματωσιά, χρυσοκέντητη στήν αρχή, μεταξωτή αργότερα. 1ο κοκκινο φέσι, κοινό 0’ όλόκληρη σχεδόν τή .εσσαλία, αφίνει τή χρυσή φούντα του να χύνεται πίσω μαζί µέ τα ξέπλεκα µαλλιά. Τό μεταξωτό µαγνάντι ρίχνει ένα φωτεινό τόνο στό κεφάλι. '0 φιόγκος του στό πλάι" δίνει τήν τόσο ταιρια- στή στόν κεφαλόδεσµο ασυµμετρία. ,Αργότερα οί χρυσόκοσιες πειθαρχούν τα Ξέ- πλεκα µαλλιά σέ δυό κοτσίδες, που τό πάχος καί τό μάκρος τους ήταν στοιχεία 6- μ-ορφια΄ς. 'I Ι αντρική δίνει έναν αρρενωπό τόνο καί κάποιον αέρα αρχοντιάς μέ τό πλουµ.ιστό σταυρωτό γελε΄κι καί τό φαρδύ ζωνάρι. Αυτά κυρίως αφορούν τίς παλιό- τερες φορεσιές γιατί τόσοή αντρική όσο καίή γυναικεία δέ μένουν αμετάβλητες τό πέρασµα τού χρόνου, όπως καθαρά Οι. φανή στήν περιγραφή τους. Πρίν παρα- χωρίσουν όριστικά τή θέση τους στήν ευρωπαική, έχασαν σιγά-σιγά τήν παλιά τους λαμπρότητα κι απλουστεύτηκαν υπερόολικά. ,Εκεϊ όπου ή απλούστευση αυτή διαγράφεται έντονώτερα είναι τό σκέπασµ.α τού κεφαλιού τών γυναικών. "Από τό . '. . . . : ". | …' … … | | 1 ! , κοκκινο χρυσοκεν.ητο φεσι με .α μακρυα κροσια. και το μεταξωτο µαγναντι, ως ….. 11 ___ τό πενιχρό καλεμκερί ή διαφορά είναι μεγάλη. Ή χρησιμοποίηση μεταξωτών υφασμάτων όφείλεται όχι µόνο στόν πλούτο τού τόπου αλλά καί στήν υπαρξη ακραίας βιοτεχνίας καί παραγωγής μεταξιού. «Τά είσοδήµ.ατα τού τόπου πρώτα είναι τό μετάξι...» σημειώνουν ό Κωσταντας καί Φιλιππίδης. ,Αναφέροντας οί ίδιοι ένα-ένα τα χωριά. σημειώνουν στά πιό πολ- λά σάν ένα από τα σπουδαιότερα προϊόντα τους τό μετάξι. Μπρισί…υ.ια, γαϊτάνια, µαντήλια κι άλλα τέτοια είδη παράγονταν σέ μεγάλες ποσότητες, που όχι µόνο έ- φταναν γιά τή ντόπια κατανάλωση αλλά καί για έξαγωγή στό εξωτερικό σέ µεγά- λη κλί…ιιακα. Οί πληροφορίες για τή όιοτεχνία αυτή τού Πηλίου αφθονούν στους συγγραφείς, παλιούς καί νεώτερους, πού ασχολήθηκαν μέ τήν περιοχή αυτή. 15 "Η ύφανση τού μεταξιού, κυρίως προκειμένου γιά τους αλατζάδες μέ τούς όποίους γί- νονταν οί παλιοί αλιµ.παντέδες, γίνονταν ή στή Μακρινίτσα … ή στίς κωμοπόλεις τής όόρειας Θεσσαλίας, στήν περιφέρεια ,Αγιας. " 'Η κατεργασία καί ή ύφανση τών ταφτάδων καί τών µεταξωτών βελούδων δέν γίνονταν στόν τόπο, αλλά σέ μέ- ρη µέ τα όποία τό Πήλιο είχεν επικοινωνία γιατί τους έστελνε τήν πρώτη ύλη. “H όιοτεχνία τού Πηλίου ξέπεσε γρήγορα καί στά τέλη τού 19ου αίώνα δέν σώζονταν παρά ή όυρσοδεψία καί ή κατασκευή σκουτιού στή Μακρινίτσα … καθώς καί μεγά- λο μεταξουργείο στα Λεχώνια. … Χρησιμοποιήθηκε, καί θά χρησιμοποιηθή καί παρακάτω συχνά, όόρος «πα- λιότερα». Μέ τόν αυτό έννοούµ.ε τήν περίοδο τήν πρίν από τήν απελευθέρωση, στα 1881, τής Θεσσαλίας. Οί αλλαγές δέν είναι απότοµες, ούτε ταυτόχρονες σέ όλα τα χωριά. Συντελούνται. κυρίως, από τήν απελευθέρωση ώς τή λιγόχρονη κατοχή τή; περιοχής, από τούςΤουρκ>υς, μετά τόν άτυχο πόλεµο τού 1897. Αυτό, φυσικά, δέ σημαίνει πως στα προηγούµενα χρόνια οί φορεσιές έμειναν ανεξέλικτες, αλλά στήν περίοδο πού σημειώσαμε, ή ουσιαστική αλλαγή τών πολιτικών καί κοινωνικών όρων έφερε καί στή φορεσιά γοργή εξέλιξη. Κύριο μέλημά μας είναι νά δούμε τή φορεσιά, όπως καί τή λαϊκή τέχνη γε- νικότερα, όχι σάν κάτι ακίνητο αλλά σα μια διαρκώς εξελισσόμενη πραγματικό- τητα, όπου οί παλιές µορφές σ, ένα διαλεκτικόν αγώνα µέ νέα στοιχεία συνθέτουν μία νέα μορφή, που κι αυτή θα αντιμετωπίση άλλα . … στοιχεία καί Θα ε΄νωθή ι! αυτά σέ μια νέα σύνθεση. " *' "'Οταν περιγράφεται ένα είδος, όπως τό είδε ό λαο- γράφος σε µιαν ορισμένη στιγμή, τότε ακινητοποιη- μένο μέσα στό όιόλίο γεννάει τήν ψευδαίσθηση ότι αυτή είναι ή μόνιμη μορφή του. Μόνιμη δέν υπάρχει" υπάρχει ή µορφή σέ µιαν όρισµένη έποχή. Ή σχέση τών μορφών αυτών μέ τό κοινωνικό τους περίγυρο, δέν θίγεται εδώ γιατί πρόκειται για πρόόλη…υ.α κο".- νωνιολογικό. Μιά έργασία, σάν αυτή εδώ, δέν θα ήταν κά- τωρθωτή χωρίς τή συνεργασία πολλών. Ευχαριστώ όλους όσοι μέ βοήθησαν. Αυτούς πού µού δάνεισαν στολές ήε΄ξαρτήματά τους για μελέτη, όσους μού εμπιστεύτηκαν παλιές οίκογενειακές φωτογραφίες Ή άπΞ…,;…η … Stackelberg καί ζωγραφιές, τίς ήλικιωμένες κυρίες πού μου χάρισαν τίς γνώσεις τους, τίς νέες κοπέλλες που ντύθηκαν τίς φορεσιές, τούς αγαθούς πηλιορείτες πού καλόόολα πο- ζάρισαν. τούς κατόχους σχετικών όιόλίων πού τάθεσαν πρόθυµα στή διάθεσή μου. "Αν υπάρχει κάτι χρήσιµο στήν έργασία τούτη δώ, χρωστιέται αποκλειστικά 0’ αυτούς, κι άς είναι δικός τουςό έπαινος. ,Από τό ποικίλο 001310 υλικό, πού είχα στή διάθεσή μου, κράτησα γιά τήν εί- κονογράφηση μόνο ότι ήταν πιό αντιπροσωπευτικό καί ότι ήταν κατάλληλο γιά τσιγγογράφηση. 'Ο αναγνώστης θα διαπιστώση ότι για τήν τυπογραφική έµφάνιση τής έργασίας καταόλήθηκε κάθε προσπάθεια νά έΞαντληθούν οί περιορισμένες δυ- νατότητες πού προσφέρει ή έπαρχιακή τυπογραφία. Οί δυσκολίες πού έπρεπε νά ύ- περνικηθούν ούτε λίγες ήταν ούτε μικρές. Οί μικροίαριθμοί μέσα στό κείµενο παραπέµπουν στή βιβλιογραφία, ένώ οί µεγάλοι μέσα σέ παρένθεση παραπέµπουν στή σχετική είκόνα. T00 σχέδια τών κοματιών τής φορεσιάς έγιναν σέ κλίµακα 1:5. Τα σύνολα πού τά συνοδεύουν είναι έλεύθερα σχεδιασµένα. Χωρικοί από τή Βούλγαρων); τού Μαυροότυνωύ ή γυναικεία ι.ι.ί.= !? Έ… &; ως… ??; µπαμ. ΕΚΩΣ 4.432.303 .μΟ,…. πω./..…4 Ξ…. ©…Ξ ΜΞΝΞΆΟΘ ΜΞΞµ.Ξ.…ΞΞΞ Μ΄...ΞΞζΖ.Γ… Η?" πωΞωωΞ : πηλιορείτικη γυναικεία φορεσιά, όπως όλες οί φορεσιές, έχει και τον 11091590 καί τόν καθημερινό της τύπο, που στίς γενικες τους γραµμές είναι ίδιοι. Διαφέρουν µόνο στην ποιότητα των υφασµάτων, πού στό γιορτερό είναι καλλίτερης ποιότητας, καί 0100 κεντήματα, που στό γιορτερό είναι πλουσιότερα καί ώραιότερα. Για ασπρόρουχα φο- ριούνταν οι άσπρού δ ες, χασεδένιες μακριές ώς τόν αστράγαλο σχεδόν, χωρίς μα- νίκια. Οί ασπρούδες φοριούνταν απανωτές από τρείς ώς πέντε, καί πολλές φορές ένισχύονταν από τή μέση καί κάτω μέ ένα ή δυό µισοφόρια, για νά φούσχών71 καλλίτερα τό φόρεμα που θα . . .. * ’1111001125 από πάνω. "Υστερα φο- ριόταν τό πουκάµισο (1) μονοκοματο, 110091913 ως τα κό- τσια, µέ φαρδιά δίφυλλα 1100— 11190100. T00 110915900 πουκάμισα ήταν άσπρα (γιά τίς νύφες) χρωµατιστά (κόκκινα, 6130112100, πράσινα) μεταξωτά. Τ ά πιό λεπτά ήταν τα σκεπένι α, 7.00— μωμένα δηλαδή από σκέπη, λεπτότατο μεταξωτό ύφασμα, πού ύφαίνονταν απ τίς γυναίκες. T00 κάπως χοντρότερα ήταν τα κουκ' λίτικα (κουκουλίτικα) από νήμα πού έόγαινε από τό 1 κουκούλι καί γνέθονταν στό μαντανι. T00 δυό φύλλα τών µανικιών, καθώς καί τα φύλλα τού κορµιού 11100 περίπου πιθαμή γύρω στόν ποδόγυρο, δέν 900601110012 115— ταξύ τους 001100 συνδέονταν μέ κέντηµα. Στά σκουρόχρωμα τό κέντηµα αυτό ήταν χρυσοκέντητο. Γά πουκάμισα γύρω στό 1001130,0100 μανικέτια (2) καί στόν ποδό- γυρο (3) ήταν κεντημένα μέ ωραία πολύχρωμα κεντήματα. Επειδή 10‘0 φουστάνια ήταν αρκετά (10-15 πόντους) κοντότερα από τα πουκάμισα, καί το. μανίκια τής τζάκας ήταν ανασηκ τά, τά κεντήματα τού πουκάμισου φαίνονταν. Τα 01201101100 τών κεντήμάτων αυτών δέν σώζονται γιατί τα πουκάμισα καταργήθηκαν έδώ καί πολλά χρόνια. T00 χρυσά κεντήματα λέγονται 910139101313009019’1100. (4) Τά καθημερινα πουκάμισα ήταν στό'ίδιο σχέδιο μέ τα 11091590001100 από χοντρότερο βαμβακερό ύφασμα, μπλέ σκούρο, καί τά κεντήματα, τα Ξό 11111101 ήταν 0100139065 c1012100. Πάνω από τό πουκάμισο φοριέται τό φουστάνι, φ 0.00121 (δ ΄") οπως Τό ΤΕΡΟ' φέραν, από μεταξωτό ταφτα (παλι τερα μουαρέ α΄ε ανθάκια). Τό επάνω μέρος τού φουστανιού. πού σκεπάζει τό θώρακα, λέγ..ται κορμας ή πανωκό 913.1. Ο 7.09— 2 μας είναι χωρίς μανί- κια κοί πάντοτε φο- δραρισυ…ένος. Παλιότε- , ρα ήταν πάντοτε ανοι- '. …, χτός στό Λαιµ.ό να φαίνονται τα κεν 11111.0.— τα τού που- κάμισου.,Αρ- γότερα ήταν άλλοτε κλει- στός στό λαι- 110 (καί τότε είναι στολι- σµένος 11'5 φρίλια από πλισέ) κι άλ- λοτε ανοιχτός 93% ή" '…έ"*** «& …. …θα, % όπότε από κά" 3 τω φοριόταν 11100 τούλινη τραχηλιά κλειστή στό λαιμό. 'Η φούστα είναι πολύ φαρδιά καί σου- ρώνεται στή µέση, έκεί πού ένώνεται 115 τόν κορμά. Παλιότερα ή φούστα έφτανε λιγο πιό κάτω από τή μέση τής γάμπας. κι από έκεί καί κάτω φαίνονταν τό κεντη- τό 1100910011100. "Υστερα όμως μάκρυνε ή φούστα ώς 101 κότσια καί τό πουκάμισο καταργήθηκε. Τότε, για νά μήν τρίβεται 0 ποδόγυρος, τοποθετήθηκε γύρω τό βουρτσάκι, 115' κάθετες σκληρότερες τρίχες, πού αυτές έρχονταν σέ επαφή µε τό έδαφος. T00 φύλλα που αποτελούν τή φούστα λέγονταν 110012 ες, κι από τόν αριθ- 110 τους κρίνονταν ή αξία ένός φουστανιού. «Τό 10’0100121 τής Μαρίας έχει πέντι μά- νες!>> Οί δίπλες που σχηματίζονταν λέγονταν ντούκες. Πολλές φορές 101 1901)- 010012100 ήταν κεντημένα από τίς ίδιες τίς γυναίκες, άν καί οί ραφτάδες τους ήταν κατά κανόνα άντρες. "Π φούστα έχει φαρδύ στρίφωμα, γιά νά 60190001271. Τά φου- στανια γίνονταν ανοιχτόχρωμα για τα κορίτσια καί τίς νέες γυναίκες, καί πιό σκού- ρα όσο περνούσε ή ήλικία, για να καταλήξουν σέ μαύρο στα γερατειά. T01 01201100— τα τών χρωμάτων ήταν παρμένα από διάφορους καρπούς ή άλλα προϊόντα τής περιοχης. Χ|;… )|'΄|΄ .. μή βάζης τά μελιτζανιά γιατί μας καίγεις τήν καρδιά λέει 0 λαϊκός στιχοπλόκος σέ :]… όμορφη πορταρίτισσα, κι ό ερωτευμένος... ..έόγα Μαργιολή 115 τό φίστάνι τό κο ροµπλί φωνάζει στήν αγαπηµένη του. Βυσινί, πορτοκαλί, κόκκινο τής ντομάτας, κόκκινο κρασάτο, λαδοπράσι- νο κι άλλες τέτοιες είναι οί όνομασίες τών χρωµάτων Πάνω από τό φουστάνι, στή μέση φοριότ : ή ζώ νη. (Ο) μεταξωτή μέ χρυσοκεντήµ.ατα. Τίς ζώνες τίς κεντούσαν οί γυναίκες μόνες τας. σιγά- σιγά όμως είδικεύτηκαν µερικές που αναλάβαιιαν τό χρυσοκέντημα. Οί ζώνες έπιαναν 1111900100 μέ τα κλειδωτάρια ή θίληκωτάρια(7) µεγάλες 111- ταλλικές πόρπες ασημοκαπνισµένες ή έπίχρυσες, σέ .- I? -- σχήματα στρογγυλά ή αμυγδαλωτά. Τα θ΄ληκωτάρια rd έφερναν από τα Γι- άννενα ή από τήν Πόλη. Κατασκευάζον- ταν όµως καί ντόπια καί φτάνει ώς τίς μέρες μαςή φήμη τού Μήτρου Στουρ- νάρα, πού έκανε θίληκωτάρια κι άλλα κοσμήματα στόν "Αι Ααυρέντη, κι έγι- νε γνωστός μέ r’ όνοµα: ό Μήτρος ό Χρυσικός. Έπίσης ό Ντίνος Χρυσοχοΐ- δης απ' τήν Πορταριά κι άλλοι. Στήν τελευταία περίοδο αντί για θληκωτάρια έμπαινε ασημοκαπνισµένη αγκράφα. Πολλές φορές φοριόταν στή μέση καί τό λαχούρι μεταξατό μαντήλι μέ κρόσια. ίΑπί τίς αρχές τού αίώνα µας. … …… … άρχισε να συνηθίζεται ήζώστ ρα, φαρ- 5 διά ζώνη από κλαδωτό µεταξωτό. µακρυά περισσότερο από δυό μέτρα, πού, αφού κάνη τό γύρο τής μέσης, δένεται µέ φαρδύ φιόγκο στό πλάι, συνηθέστερα αριστε- ρά. Οί άκριες τής ζώστρας κρέµονται πρός rd κάτω, φθάνοντας ώς τό γόιατο καί χαμηλότερα ακόµα. Οί ζώστρες ήταν ζωηρόχρωμες καί τίς φορούσαν κυρίως rd κοριτσια και οι νε- ες γυναίκες. Πολ- λές φορές στίς ακριες ήταν κομ- μένες όδοντωτά ή είχαν κρόσια ή δαντέλλες. 6 Πάνω από τό φουστάνι παλιότερα φοριόταν ό αλι µ.παντές, (8) κοντό σα- κάκι, ανοιχτόχρωμο ριγο;τό από άλατζα, μαλλοµ.έταξο ύφασµα πού κατασκευά- ζονταν στή Μακρινίτσα καθώς καί σέ µερικές πολίχνες τής βόρειας Θεσσαλίας. (Τσαρ΄τσανη, Ραψάνη, Σελίτσαιη κι άλλες). Ό αλιμπαντές ήταν φεδραρισμένος 7 μέ κάµποτ καί ' ' ' είχε rd μανίκια πολύ µακριά. Τό κάτω μέρος τών µανικιών, τό απο- μάνικο, ήταν σκιστό από τή μια μεριά καί φοδρα- ρισµ.ένο πάλι με τόν ίδιον αλατζα, μέ µια διαφορά: ένώ τού μανικιού οί ρίγες ήταν κά- θετες στό μάκρος του, οί ρίγες τής έσωτερικής με- ΄ ριας τού απομάνικου ή- ταν παράλληλες. Τό α- πομάνικο αναδιπλώνο- νταν κι έφτανε έτσι ώς τόν αγκώνα περίπου. "Ο αλιμπαντές μπροστά σταύρωνε, καί στά δύο πλάγια, χαμηλά, κο- τά στή μέση, είχε δυό αυτάκια, δηλαδή δυό τριγωνικές προεξοχές πού καρφι- σ ΄νονταν στήν πλάτη για νά έφαρμόζη έτσι καλύτερα στό σώμα. Γύρα-γύρα ό "λιμπαντές ήταν κορδελιασμένος µέ μαύρο γα΄ι'τάνι, αλλά στό απομάνικο τό γα΄ι'- τάνιασμα ήταν διπλό. Στή θέση τού αλιμπαντέ φορέθηκε αργότερα (από τα µέσα τού 19ου αίώνα) τό κοντογούνι ή κοντογ'νάκι ή τζάκα, (9) κοντό σακάκι πού έφτανε ώς τή μέση, από όελούδο, κατ' φεδένιο κατά τήν τοπική έκφραση, πάντοτε σκου- ρόχρωμα μπλέ, γκρενά, μαύρο. Τό κοντογούνι άφινε ανοιχτό τό στήθος νά φαίνε. ται ό κορμάς τού φουστανιού ή ήτραχηλιά. Στίς παρυφές τό κοντογούνι είχε τήν ο ρ μ ατω σ ι ά, (10) κεντητό διάκο- σμο. Παλιότερα ή αρματωσιά ήταν χρυσοκέντητη. Τήν κεντούσαν μό- νες τους οί γυναίκες. σιγά-σιγα ό- μως είδικεύτηκαν μερικές κι ανα- λάβαιναν τό χρυσοκέντημα τών κοντογούνιών µέ πληρωμή. "Υστε- ρα όµως ήδιακόσµ.ιση γίνεται μέ φτηνού γούστου κεντήματα πού τί αγόραζαν στο Βόλο. Τό γαρλιμέντο, ή όελονιά, τό πασματερί (από τό ταυτόσημο γαλλικό Passementerie), όλα µεταξωτά, ποικιλµ.ένα πολλές φορές καί µέ χάντρες ή πούλιες. Στή θέση τών µανικετιών υπάρχει φαρδιά δαντέλλα, συνήθως άσπρη. "Π δαν*τέλλα αυτή πήρε τή θέση τής άκριας τού μανικιού τού πουκάμισου, πού ήταν κεντηµένη καί πρόβαλε από τό δίπλωμα τού αποµάνικου τού παλιού αλιµπαντέ. Τα κοντογούνια ήταν φοδραρισµένα καί πολλές φορές είχαν γούνινη ε΄σωτερική επέν- δυση, εκτός από rd μανίκια. Αυτά φοριόνταν τό χειμώια καί λέγονταν γουνωµ έ- να. Άλλοτε γούνα υπήρχε μόνο στίς παρυφές. 'Η πιό συνηθισµένη γούνα ήταν τό σαμούρι. Στό στήθος, όχι συχνά, κρέμονται από αλυσίδα χρυσά φλουριά: κω- σταντινάτα, ρου- 9 μπιέδες, αυστρια- κά. Στήν αρραβω- νιασ… ένη κοπέλ- λα, όταν τα… Ξωνιαστικός ήταν πλούσιος, χάριζε χρυσό ρολόι µέ € Τ (αδένα, κι αυτή χρυσή, πού έκει΄νη τό κρεμαγε μέ κα- μάρι στό στήθος της. τό κεφάλι οί γυναικες κόκκινα. Στήν αρχή τα φέσια είχαν στόν τεπέ τους απλά σχέδια κεντημένα από μαύρο μπρισίµ…ι. Από τήν κορυφή τους ξεκινούσαν δύο φούντες, μια από μαύρο μπρισίµι καί μια χρυσή. ίΑργότερα ό διάκοσµος τού τεπέ γίνεται χρυσοκέντητος. Από τό ένα µέρος τής στρόγγυλης περι- φέρειας τού χρυσοκέντητου τεπέ κρατιόταν πλούσιο χρυ- σοκέντημα πού κατέληγε σέ µακρια χρυσά κρόσια. Τό φε- σάκι φοριόταν τ σακι στό (12-13) στήν κορυφή τού κε- φαλιού καί ή φούντα του έπεφτε πίσω, πάνω στα ξέπλε- κα ααλλιά. l ύρω από τό φεσάκι τυλίγοντ αν στό κεφάλι -Η]- φορούσαν φεσάκια (11) τό υ…αγνάντι τούλι- νο ή από λεπτό μεταξυ.- τό ύφασμα μαντήλι, πού αφού έκανε τό γύρο τού κεφαλιού, δένονται) µέ μισό φιόγκο μπροστά, λίγο πλαϊνά, αφίνοντας τις ακριες μέ τα κρέσ;α να πέφτουν στόν ώμο.Τό φέσι έδινε μεγάλη χάρη στό γυναικείο κεφάλι και είναι χαρακτηριστι- ._ κό τό λαϊκό τετράστιχο, * 11 άλ710!νδ διαµάντ ι της δ7ι'ι0τι/ης μας ποίησης, γνωστό κι έξω από τό Πήλιο: Όντας όάζ τού αλ κου φέσι υ.'ε τή φούντα τή χρυσή τρεµ οί μ ούλατ, - ήταν τα σταμπάτα σχέδια, είτε κλαδιά ειτε ουρανός να πέση άστρα του υ.αζί. Στά τελευταια του χρόνια τό φέσι, από έπίδρασ | τή; ιιόδας τής Αμαλίας, φοριοταν χωρίς τό ραγνάντι λοξά πανω από τό αυτί καίή φούντα του έπ εφτ ιεστ πλάι. (14) Τότε, για να στερεώνεται πανω στό κε φάλι, προστέθηκε ένα αεταξωτό κορδόνι πού πε; ν τύ- σε κατω απ το σαγόνι. Λίγο- -λίγο αρχίζει να έγκατ α)ε είπ ται τό φέσι και να έπικρατ ή το υ. α φέσι (16 ), που ως τοτε σον- ηθι΄ζονταν αονο σαν πρόχειρος κεφ αλόδεσµ ago .Τό πια- ί φε΄ ι &… ελείται από ένα ζευγάρι τσευ περια στατι- πκ΄τα. Στίς νεώτερες γυναίκες,τ άνω σέ υαύρ π J 3 0A αες κουκίδες. Για τίς γερασυ.ε νες γυναίκεςο 14 δες αραιώνουν καί γίνονται άσπρες. Στίς χήρες το μαφέσια ήταν όλόμαυρα. Τό δέσιµο γίνονταν ώς εξής : (15) Τό πρώτο πσεμπέρι διπλώνονταν δια- γώνια στα δυό ώστε να σχηματισθή ένα τρίγωνο. Τού τρίγωνου αυτού ή µεγαλύτερη πλευρα περνιό- ταν γύρω στό πρόσωπο, αρχίζοντας από τό μέτω- πο, καί δένονταν κάτω από τό σαγόνι. Τό δεύτε- ρο τσεμπέρι διπλώνονταν πολλές φορές, ώσπου να γίνη στενό ίσαμε τρία δάκτυλα, κι έτσι αποχτούσε κι αρκετό πάχος.Τυλίγονταν γύρω στό κεφάλι καί ή έλεύθερη άκρια του, χωρίς να δένεται, περνιό- ταν ανάμεσα στό κεφάλι καί στήν κουλούρα πού σχηματίζονταν. "Ετσι γίνονταν ό σού ρλος ή τό χουνί. Πολλές φορές οί άκριες τού πρώτου τσε- μπεριού λύνονταν από τό σαγόνι καί ανασηκώνον- ταν. ΄Αφού σκέπαζαν τα πλάγια τού σούρλου περνιόταν ανάμεσα στό κεφάλι καί στό σούρλο. Στίς νεώτερες γυναίκες, πολλές φορές τό πρώτο τσεμπέρι λύνονταν από τό σαγόνι καί δένονταν στόν αυχένα. Τα μαλλιά δέν είναι πιά λυτά αλλά σχηματίζουν δυό κοτσίδες πού κρέμονται στήν πλάτη. Τό μάκρος καθώς καί τό πάχος τής κοσιας ήταν σημάδι όµορφι- ας. Οί κοσιές στολίζονταν μέ τίς χρυ- σόκο σιες, ή οι; μόκοσιες (17) με- ταλλικά τριγωνικά κοσμήματα πού κα- τέληγαν σέ έξη γα΄ι'τάνια πού πλέκον- ταν ανά τρία σέ κάθε κοσιά. Τήν τελευταία περίοδο έγκατα- λείπεται καί τό µ.αφέσι καί στό κεφάλι δένεται τό καλεμκερι΄, αράχνούφαντο µαντήλι με μπιμπί…λες ή μπόλια στήν άκρη. ίΑξιόλογη €ιοτεχνία κατασκευής τους υπήρχε σέ πολλα χωριά τού Πηλίου, πού έφτανε όχι μόνο γιά τή ντόπια κα- τανάλωση αλλά καί για έξαγωγή. Οί μπιμπίλες, όµως, ήταν καί προϊόντα οίκια- κής κατασκευής τών γυναικών καί είναι καταπλη- κτική ή ποικιλία τών σχεδίων καί τών συνδυασμών τών χρωμάτων τους. Πλέκονταν είτε μέ βελονάκια στό χέ- ρι είτε μέ κοπανέλια. Τό δέσιμο τού καλεμκεριού γίνεται ώς έξ7"1ς : Διπλώνεται διαγώνια ώστε να σχημα- τισθή τρίγωνο. 'Η µεγαλύτερη πλευρα τού τριγώνου κάνει τό γύρο τού κεφαλιού περνώντας από τό μέτωπο, r’ αυτιά, γυρίζει στό σόέρκο καί. ξανακάνοντας τόν ί- διο γύρο, δένονταν αριστερα στό κεφάλι σχηματίζον- τας φιόγκο. rH τρίτη γωνία τού τριγώνου κρέμεται έ- Λεύθερη πίσω. Καί μέ το καλεµ.κερί φοριόνταν οί χρυ- σόκοσιες. Στα τελευταία χρόνια κ ταργήθηκαν κι αύ- τ΄ες καί στή θέση τους έμπαινε μια σκέτη κορδέλλα με- ταξωτή. Στα πόδια φοριόταν κάλτσες, μάλλινες τό χει- μώνα καί βαμόακερές τό καλοκαίρι. Td παπούτσια τους, rd τερλίκια ή τερλικοπάπ,τσα ήταν μεταξωτά κεντητά. Τό κέντημα τό έκαναν μόνες τους οί γυναίκες, είτε μέ µεταξωτές κλωστές είτε μέ χρυ- σόνηµ.α καίύστερα τά έδιναν στούς τσαγκάρηδες πού τούς περνούσαν τίς δερμάτινες σόλες, χωρίς τακού- νια. Τα τερλίκια γρήγορα αντικαταστάθηκαν από δερμάτινα παπούτσια. Αυτή ήταν ή καλή φορεσιά τής πηλιορείτισσας. Τή φορούσε µόνο τίς πί ση μες ήμέρες: Td Χριστού- γεννα, τή Ααµ.πρή, στό πανηγύρι τού χωριού, σέ γά- μους καί σε βαφτίσια, όταν πήγαινε στήν έκκλησιά. Πολλές φορές στό δρόμο έριχνε στό κεφάλι της ένα σάλι, τή μπό γ α πού τήν έόγαζε μόλις έμπαινε στό σπίτι ή στήν έκκλησιά. Στήν καθημερινή φορεσιά τό πουκάµισο ήταν από βαµβακερό ύφασμα. Τό φουστάνι, τό χειμώνα ήταν καμωµένο μέ μάλλινο χοντρό ύφασμα καίτό κα- 18 λοκαίρι πά. νινο. Τ ζάκα τό καλοκαί- 17 ρι τίς καθη- μερινές δέ φορούσαν. Τό χειμώνα φορού- σαν σκουτίσια τζάκα. Τό φέσι καί τό μαγ- νοίντι είναι μόνο τής καλής φορεσιας. Τίς καθημερινές έπλεκαν τα µαλλιά τους κο- σίδες πού τίς έδεναν γύρω στό κεφάλι…" Tare. ρα έριχναν ένα μαντήλι. Οί γρηές είχαν μαζί τους καί ταµπακιέρα για να ρουφούν το ταµ.πάκο τους. ίΑνακεφαλαιώνοντας όσα γράφη- κ"|.ν παραπάνω σημειώνουμε πώς στίς άρ- χ΄ες τού δέκατου ένατου αίώνα οί πηλιορεί- τισσε; φορούσαν μακρύ κεντητό πουκάμι- σο, πάνω από αυτό ένα κοντό σακάκι από αλατζά, τόν αλιμπαντέ. Στή μέση ζώνο- νταν ή χρυσοκέντητη μεταξωτή ζώνη μέ τα θίληκωτάρια. Στό κεφάλι φορούσαν κόκκινο φέσι μέ χρυσή φούντα, καί γύρω τυλίγονταν τό μαγνά τι. ίΑργότερα καταργείται τό πουκάµι- σο καί τό φουστάνι γίνεται μακρύτερο, ώς τόν αστράγαλο. ΄( ) αλιμπαντές αντικαθίσταται από τή βελουδε΄νια τζάκα, και γύ- ρω από τή µέση δένονταν φαρδιά κορδέλλα, ή ζώστρα. Στό κεφάλι για ένα διάστη- μα φορέθηκε τό μαφέσι, κι απ' τίς αρχές τού αίώνα μας έπικράτησε τό καλεμκε- ρί. Ή είκόνα (18) παρουσιάζει τήν πηλιορείτικη φορεσιά τής τελευταίας περιόδου. #; αντρική ι΄γοι γέροι φορούν (τα)… τήν παλιά πηλιορείτικη σκουτίσια φορεσιά, καί δέν είναι µ.ακριαή μέρα που κι ή φορεσιά αυτή θ,ανήκη στην ι- στορία. λείψανε πια καί οί παλιοί ραφτάδες πού τή φιλοτεχνούσαν, γι'αυτό καί δέν υπάρχει σήμερα ή διάκριση ανάμεσα στους ραφτά- δες, σ,αύτούς πού έραόαν τίς ντόπιες φορεσιές, καί στους φ ραγ γο- ραφ τ αδες, σ, έκείνους πού έρα€αν ευρωπαϊκές φορεσιές. 'H πηλιορείτικη αντρι- κή φορεσιά, όπως θά δούμε λίγο πιό κάτω στήν περιγραφή της, δέν έµεινε στερεό- τυπη. M‘s τήν πάροδο τού χρόνου καί τήν αλλαγή τών κοινωνικών όρων, παθαίνει κι αυτή μια συνεχή μεταόολή. Στίς μέρες µας όμως ή ' ' ' παράδοση σπάζει απότοµα μέ τήν όλοκληρωτική έπικρά- , τηση τής ευρωπαϊκής φορεσιας. : "τό κεφάλι φοριόταν κόκκινο φέσι μέ κοντή μαύρη μεταξωτή φούντα. 'Αργότερα όμως αντικαταστάθηκε από τό καλπάκι, (19) είδος φεσιού από µαύρο αστρακά, διπλοφοδραρισμένον, για να γίνη σκληρός. 'Ο τεπές γί- * 19 νονταν κωνικός καί ύστερα διπλώνονταν ώστε να γίνουν δίπλες πού σχηματίζουν όμόκεντρους κύκλους. μέ κέντρο τή μέση τού τεπέ. Το σχέδιο (20) δείχνει πώς είναι αρχικά ή κάθετη τομή τού καλπάκιού (α) καί πώς γίνε- {Lie το δίπλωμα (6). Στο στήθος, μετά τα ασπρόρουχα, φοριόταν τό που- κάμισο, π7 κάμσου, άσπρο από χασέ ή λινοµ.έταξο ύ- α' φάσµα, μέ παστάκια καί κολαρισμένο. Τό πουκάμισο, κοινό στα περισσότερα µέρη τής "Ελλάδας, είναι χωρίς γιακά, κι έφτανε αρκετά χαμηλά αλλά τό µέρος πού ήταν κάτω από τή μέση σκε- πάζονταν από τή όράκα. Td πουκάμισα τής τελευταίας περιόδου γίνονται από ξ, φό ρτι χρωµατιστό, ριγέή καρρώ πάντοτε σε σκούρα χρώµατα. 'Η βράκα ή το σαλόάρι γίνονταν από μαύρο ή σκούρο μπλέ αλατζά. 7Hrdv πολύ φαρδιά, μέ άπειρες δίπλες, καί πίσω σχημάτιζε ένα θύλακα, τήν κόφ α, πού στό όάδισµ.α πήγαινε δεξια-ζερβά. Τόν αλατζά πού προορίζονταν για σαλόάρια τόν ύφαιναν άσπρα/΄΄ Υστερα τόν έδαφαν οί µ. το ο γ ιατζή δ ε ςτών χωριών. 21 , … Για να σιδερωθή καί να πάρη τό ύφα- σμα γιαλάδα, περνιόταν από ένα µαρ- μάρινο ή πέτρινον κύλινδρο. Το σημείο του υφάσματος που όρι΄σκονταν σε επα- φή µέ τόν κύλινδρο χτυπιότανε μέ εί- δικούς ξύλινους κόπανους. από δυό συγ- χρόνως μπογιατζήδες, "ένα &… τίς δυό µεριές τού κυλίνδρου. Είχαν τόσο έξα- σκ'|,θή πού χτυπούσαν ρυθµικό καί τή στιγµή που ό ένας κατέβαζε µ." δρχ ή τον κόπανο, ό άλλος ανασήκωνε τό δι- κό του. "Οταν το µέρος ε΄'.είνο τού υφά- σματος σιδερώνονταν καί γιάλιζε, προ- χωρούοαν σέ καινούργιο, αοιδέρωτο µέ- ρος τού υφάσματος. ΄Εννοείται πώς ό κόπανος καθώς έ- πεφτε έκανε έναν θόρυόο πού ένοχλούσε τούς γειτόνους, κι από αυτού έμεινε καί ή γνωστή έκφραση ...καί τού μπογιατζή ό κόπανος "Υστερα τό σαλόάρι αντικαταστάθηκε από τό ό ρακί ή παν ου€ράκι,(21)από μαύρο σκ,τί (σκουτί), χοντρό μάλλινο ύφασμα πού γίνεται στόν τόπο.Γίνεται έπίσης κι από ρούχο (τσόχα) πολύ όαρύ. Τό βρακί είναι φαρδύ, όχι όμως όσο τό σαλόάρι, καί στή μέση σφίγγει, σουρώ- 22 νοντας, μένα κορδόνι. Το ποδονάρια στενεύουν πρός τα κάτω καί είναι κορδελιασμένα γύρω-γύρω μέ σειρήτι (γα΄ι'τάνι) μεταξωτό, κι αυτό προϊόν τής ντόπιας όιοτεχνίας. Δεξιά καί αριστερα έχει στα πλάγια κι από μιά έσωτερική τσέπη μέ τίς παρυφές κορδελιασμένες. Τό όρακί πέφτει μέ λίγες φαρδιές πτυχές ώς τό καλάμι τού ποδιού" μισή περίπου πιθαµ.ή πάνω από τόν ο… στράγαλο. 'Ο γενικός αυτός τύπος τού βρακιού έχει παραλλαγές από χωριό σέ χω- ριό: «βράκα αγιολαυρεντι'τικη>> (µακριά ώς τόν αστράγαλο σχεδόν) «όράκα μακριν- τζιώτικη>> (λίγο κοντότερη) Στή μέση ζώνεται τό ζωνάρι, ζ,νά ρι, από μαύρο σατέν ή σόφι, σόφ. Τό ζω- νάρι είναι φαρδύ περισσότερο από δυό πήχες καί μακρύ πέντε περίπου Μ πήχες, κι έτσι κάνει πολλές δίπλες πού χρησιµεύουν καί για θήκες τής καπνοσακούλας, τού τσιμπουκιού, τού πουγγιού καί άλλων αντικειμέ. νων. Στίς έπίσηµ.ες μέρες στό ζωνάρι, µπροστα δεξιά, διπλώνεται καί ένα άσπρο µαντήλι, μεταξωτό τίς περισσότερες φορές. Πάνω από τό πουκάµισο φοριέται τό γελέκι (22). Παλιότερα τά γελέκια γίνονταν από όελούδο, κατ' φεδένια, καί αντί για κου- 3 μπότρυπες είχαν θηλίτσες για να κουμπώνουν, κι αυτές μεταξωτές. Td χρώματά τους ήταν σκούρα, (πράσινο, γκρενά, μπλέ) µερικοί όµως νέοι τής έποχής φορούσαν καί κατακόκκινα γελέκια."Υστερα άρχισαν να χρησιµοποιούν τσόχα (ρούχο).Διπλώ- νουν σταυρωτά, µπροστά στό στήθος, κουµ.πώνοντας μέ μια σειρά από μεγάλα µεταξωτά κου… ι'., «πού τα δίλεύνι οί γ"ναίκις>>. Ή σειρα τών κουμπιών αυτών αρχίζει από τό κέντρο τής µέσης (πάνω από τόν όφαλό) καί κατευθύνεται λοξά πρός τόν ώµο. Td κουμπιά συνδέονται μέ τό γελέκι, μέ διπλό γα΄ι'τάνι μή- κους περίπου δυό πόντων, είναι σφαιρικά καί καταλήγουν σε μικρή φούντα. Μια άλλη σειρά από κουμπιά, συμμετρικά αντίθετα πρός τήν πρώτη, κατευθύνεται πρός τόν άλλον ώμο. Γύρω-γύρω τό 94 γελε΄κι, καθώς καί οί κουμπό- τρυπες, είναικορδελιασμένο μέ γα΄ι'τάνι. Στό έπάνω µέρος, μπροστά, υπάρχει πολλαπλή σειρα γαϊτανιών, σέ οπλο. σχέ- δια. Τό γελέκι δέν έχει µανί- κια, είναι πάντοτε φοδραρισμέ- νο καί πολλές φορέςή πλάτη είναι καµ.ώµ.ε΄.νη μόνο από δι- … θα..." , . πλή φόδρα. Στή ράχη, μερικές φορές, υπήρχε άνοιγ- μα πού έφτανε σχεδόν ώς τό σβέρκο. Το άνοιγµα αυτό ανοιγόκλεινε μέ κορδόνια σταυρωτά, όπως δείχνει τό σχέδιο (23). Τα κορδόνια ήταν μεταξωτά καί κατέληγαν σέ µικρή φούντα. Παλιότερα στήν πλάτη τού γελεκιού ήταν κεντημένος δικέφαλος αε- τός. "Οταν τό γελέκι ήταν χρωματιστό ό αετός ήταν κεντημένος µέ µαύρο μεταξωτό μπρισίμι. "Οταν τό γελέκι ήταν μαύρο γίνονταν χρυσοκέντημα. Τήν πα- ραπάνω πληροφορία, έπιόεόαιωμένη από πολλές προφορικές πηγές, δέν έγινε δυνατό να έξακριόώσω καί μόνος μου, παρ, όλες τίς σχετικές προσπάθειες. Πάνω από τό γελέκι φοριέται τό κοντογο ύ- νι, (24)παρόμοιο περίπου μέ τό γυναικείο, άλλα σημαντικά διαφορετικό στό κόψιμο. Τό κοντογούνι είναι κι αυτό από τσόχα ή από σκουτί, έχει μακριά μανίκια, είναι φοδραρισμένο καί στίς παρυφές κορ- δελιασµ.ένο. Δέν έχει κουμπιά ή θηλίτσες καί μένει πάντοτε ανοιχτό µπροστά, αφίνοντας νά φαίνεται τό σταυρωτό γελέκι. Τό χειμώνα ή φορεσιά συμπληρώνεται καί από κάπα ήτό καπουτέλι, (25) από τραγόµαλλο, "Η… μαύρο ήκαφέ. Οί κάπες τής Ζαγοράς ήταν όνομαστές σίόλη τή Μεσόγειο. '0 Fel. Beaujour μας πληροφορεί πώς στα τέλη τού 18ου αίώνα έξάγονταν επτά χιλιάδες κάπες. 20 'H κάπα είναι πολύ φαρδιά καί στό κεφάλι έχεικουκούλα, τό κ τσούλι ή κατσούλα. Τα μανίκια του είναι μακρυά καί φαρδιά. Δίπλα στή μανιγοκόληση, μπροστά, υπάρχει άνοιγμα, κιαπό τα δυό χέρια, σέ σχήμα Γ αναποδογυρισµένου. Τό άνοιγμα αυτό κουμπώνει, στή γωνια τού |-, µέ κουμπί καί θηλίτσα. Στό πίσω μέρος τής κατσούλας, ακριόώ; στόν αυχένα, υπάρχει μια μικρή φούντα, πάλι από ….. ., τραγόµ.αλλο. Ή κάπα φοριέται κατά τρείς τρόπους: Ρίχνεται αναπεταρίκι στό σώµα καλύπτοντας καί τα χέρια, ή rd χέρια όγαίνουν από τα ανοίγματα πού είναι στή µανικοκόληση, αφίνοντας rd µανίκια να κρέμονται έλεύθερα στήν πλάτη, ή φοριένται κανο- νικα rd µανίκια. '0 πρώτος τρόπος είναι ό πιό πρό- χειρος,ό δεύτερος χρησιμοποιείται στίς χειμωνιάτικες έργασίες στό ύπαιθρο, για νά µή έμποδίζονται οί κι' νήσεις τών χεριών από τα χοντρά μανίκια ότρίτος είναι όκανονικός. '0 καρπός τού χεριού προφυλάγεται από τό κρύο μπαίνοντας, σα σε τσέπες, σέ δυό πλευρικά ανοίγματα τής κάπας. Τό καπουτέλι είναι λα΄ι'κότερη φορεσιά. Οί πλούσιοι κιοί αρχόντοι φορούν τό χειμώ- να τή γούνα ή r’ αρνιακό κοντόπαλτο από μαύρο χοντρό ύφασμα, συνήθως τσόχα, φοδραρισμένο όλο 27 δα. Τό πουγγι΄, (27) για να όάζουν τα νοµίσματα, είχε κι αυτό κεντήματα μεταξωτά ή μέ χάντρες. Στό χέρι έπαι- ζαν συχνα χοντρόκοκο κεχριμπαρένιο κο µ.πολόί. ίΑνακεφαλαιώνοντας όσα γράφη- καν παραπανω σημειώνουµε πώς στίς αρχές τού 19ου αίώνα οί πηλιορείτες στό κεφάλι φορούσαν κόκκινο φέσι {1.‘5 ι.".αύρη φούντα καί στό κορµί άσπρο πού- κάμισο. μαύρο άλατ ζαδένιο σαλβάρι, χρωματιστό Θέλουδένιο σταυρωτό γε- λέκι καί μαύρο τσόχινο κοντογούνι. Στα πόδια άσπρες κάλτσες {1.5 χρωματιστά σειρήτια. καί µονοκόµατα παπαδίκα παπούτσια. Αργότερα τό φέσι αντικα- τασταθηκε από τό μαύρο καλπάκι, κα- μωµ.ένο από αστρακά, τό σαλόάρι από τό όρακί πού είναι ίδιο σχεδόν, τό γελέ- κι έγινε μαύρο καί τό κοντογούνι έμεινε ίδιο.Στά πόδια οί κάλτσες είναι µαύρες καί rd παπούτσια τα ίδια παπαδίκά. έσωτερικα {1.5' γούνα. Τό άρνιακό έχει μεγάλον γού- νινο γιακά, πού, όταν κάνει πολύ κρύο. τόν σηκώ- νουν κουμπώνοντάς τον απροστά {1’ ένα κουμπί, πού πιανει σέ µ.εταξωτή θηλίτσα. Στα πόδια φοριένται τό χειµώνα rd σκα- πίνια, χοντρές µ.άλλινες κάλτσες, καί τό καλο- καίρι πανίτικες. Οί κάλτσες, όπως σ, όλόκληρη τήν "Ελλάδα ήταν πλεχτές 1.5 τό χέρι απ' τίς γυ- ναί |.ςε ,Αρχικα ήταν ασπρες, A εντητές στα πλάγια, αργότέρα μαύρες. Τέλος, rd παπούτσια είναι μόνο- κύµατα έπάνω, χοντρά, χαμηλά, τα παπαδίκά Οί παλιοί ασίκηδες τών χωριών τα φορούσαν κο- λ 0 πα τ η τ ά, δηλαδή τού ένός παπουτσιού πατού- σαν τή -φτέρνα κι έτσι τό ένα πόδι αναγκάζονταν νά σέρνεται λίγο. Μερικά αντικείµενα συμπληρώνουν τή φορε- σιά: 'II καπνο σακούλα, κεντημένη από τήν αρ- ραόωνιαστικια {1.5 μετάξι ή µέ χάντρες. Πολλές φορές αντί για καπνοσακούλα είχαν µεταλλική ταµπακιέρα(26) που τή συγκρατούσαν µέ αση- μένια ‘28 αλυσύ βεβλδΟΥραφι΄α —- οι * 1) Αγγελικής Χατζημιχάλη: ιΕλληνική λαϊκή τέχνη . Ρουμ.λούκι, Τρόποι, 'Ικαρία. Αθήναι 1931 - σελ. 141. 2) Σοφίας Σ. 'Ηλιάδου: ‘0 μύθος τής ΄Αλκήστιδος καί di Θεσσαλαί γυναί- χεΒ - Αθήναι 1934 - σελ. 13. 3) Τό κουστούμι τών Έπαναστατών τού I878 δέν είναι ντόπιο. Βλέπε καί: Νικ. Γαντζοπούλου: "Ιστορικαί σελίδες της έν Πηλίου έπαναστόισεως.-ίΕν Βό- λω 1906 - σελ. 19.- «καί ήλθοµ.εν είς τήν θέσιν Φτιλιό αντικρυ τών Τρικέρων' έκεί έστάθηµ.εν όλη τήν ήμέραν καί ώπλίσθημεν ένδυθέντες άπαντες έπαναστα- τικά>>. 4) Δανιήλ ίερομονάχου καί Γρηγορίου ίεροδιακόνου, τών Δημητριέων: Γεωγραφία Νεωτέρική - Βιέννη 1791. 5) Γρηγορίου Κωνσταντα, Βιογραφία, λόγοι, έπιστολαί. 'Εκδιδόμενα υπό Ρ.Ν. Καμιλάρι. 'Εν Αθήναις I897 σελ. 29 6) "Αθω Τριγκώνη: Χρονικά του Βόλου. Βόλος 1934, σελ. 26, όπου καί ή σχε- τική με τή χρονολογία τής ίδρυσης τού Βόλου βι6λιογραφία. 7) Μ.Μ. Παπαϊωάννου: Γόλος- Βόλος καίτοι συγγενή σλαβικά τοπωνύμια στήν Έλλάδα. Αθήνα 1947, όπου καί οί σχετικές γνώμες για τήν καταγω- γή τού όνόματος καί ή βι6λιογραφία τού θέματος. 8) Δημητρίου Κ. Τσοποτού: '0 Βόλος(ί΄δρυσις καί εμπορική κίνησις αυτού κατά τα πρώτα δέκα έτη) 'Ev Αθήναις 1933. _ 9) O. M. de Stackelbergz Costumes et usages des peuples de la Gr‘ece moderne grav‘es d aprésles d3ssins exécutés sur les lieux en 1811 par 15.... Roma 1825 πίναξ XIV 1())Δηµ.ητρίου K. Σισιλιάνου: ‘H Μακρινίτσα καί τί) Πήλιον Οσπρια. μνη- μεία, έπιγραφαί) Αθήναι 1939 - Είκόνα έκτόςκειµ.ένου στήν αρχή τού όιβλίου. Λάθος είναι ακόµα καί ή χρονολογία 1825 γιατί σαφώς τονίζεται στόν τίτλο τού 6ιόλίου τού St πώς τα σχέδια έγιναν στα 181 1. 11) ((Θεσσαλικα χρονικά» "Ιστορικής καί λαογραφικής έταιρίας τών Θεσσα- λών (έκτακτος έκδοσις) Αθήναι 1935, σελ. 42. 12) Αθηνάς Ταρσούλη= 'Ελληνικές φορεσιές. - Αθήνα 1941, Τέταρτος φάκε- λος άριθ. 18 Adi 19… 13) Λεύκωμα Έλληνικών ΄Ενδυμασιών Μουσείου Μπενάκη - Αθήναι 1948 τόμος Α΄ πίναξ 28. 14) Κίτσου Α. Μακρή.- ‘0 ζωγράφος Θεόφιλος στό Πήλιο. Βόλος 1939. πί- νακες έκτός κειµένου 17,18,25,41 15) Δ. Κ. Τσοποτού: Γή καί γεωργοίτ1΄|ς Θεσσαλίας κατά τήν Τουρκοκρα' τίαν. ’Ev Βόλω 1912 σελ. 158. 16) Λεξικόν Έγκυκλοπαιδικδν (έπιμελεία Ν. Γ. Πολίτου) Αθήναι 1894-1896 τόμος πέμπτος, στη λέξη Μακρυνίτσα. «'Η άλλοτε ακµάζουσα 6ιομηχανία τών αλατζάδων έξέλιπε>>. 17) &… Κουκίδη: Τό πνευμα του συνεργατισμου τών νεωτέρων Έλλήνων καί τ΄ Αμπελάκια. Αθήναι 1948. σελ. 32. 32 — 18) Ν…… Γεωργιάδου: Θεσσαλία - 'Εν Βόλω 1894 σελ. 109. …) Ά Φιλαδελφέως; Ακτίνες έκ τής Θεσσαλίας - ίΕν Αθήναις 1897. σελ. 10 211) Felix Beaujour, ex consul en Grece - Tableau de Commerce (16 1a (Επεσε (1787 ' 1797) Paris τοµ.. Α' σελ. 252. σχέδια ΜΑΝ)… … ?? Λ ( (έ…ΘΟΣ (ΠΛΑΤΗ ΠΛΑΤΗ 7 / 1 … /'/'ίίίΨί) ΣΥΝΟΛΟ ΦΟΥΣ ΤΑ 3 ΦΥΛΛΑ ΛΈεΔΛιΜΠΔΝτ:Σ ΠΛΑΤΗ ξ ΜΑΝη ί… / ΣτΗΘοΣ 7 Σχ. Ώ Δα; * ΣγΝοΛρ ΛΑΤί-| … Γ|ΑΚΑΣ κΟΝτΟΓΟγΝ ι ΤΌΑΧΗ/Χ|Α ΓΔΜ… ΠΛΑΤΗ Στ Με 09 ΚΑΒΑ/ΧΟΣΧ [| ΟΔΟΝΑΡ| \ / ΣΥΝ O/\O 3 ΕΑ Κ Δ Γ€/Χ€Κί / |"ιΑκΑΣ Χ . …. « . …. ΧΣΥΝΟ/ΧΟ Θ .. .. * Μ »-ΣτΗοοΣ ΚΟΝΤΟΓΟΥΝ| Μπήκε) Τό βι6λίο τούτο στοιχειοθετήθηκε καί τυπώθηκε στό τυπογραφείο τού Κίτσου Α. Μακρή (Βόλος -Χατζηαργύρη 20) τό καλοκαίρι τού 1949 T0'1 σχέδια τυπώθηκαν στό λιθογραφείο Ν. Καλαμάτα (Κοραή 29) Οί έγχρωμες αναπαραστάσεις έγιναν από τό ζωγράφο Φώτη Ζαχα- ρίου. Τυπώθηκαν 350 αντίτυπα. Ή ξυλογραφική έκτέλεση τών αναπαραστάσεων τού Ζαχαρίου έ- γινε από τή ΛΟΥΚΙΑ ΜΑΓΓΙΩΡΟΥ. Ή ευγενική της προσφορά ήρθε μετά τήν έκτύπωση τού κειμένου, γι, αυτό καί δέν =… αναφέρεται στη θέση πού τής ανήκει. τα "πια τον πω…"!!! ει… ΣΕ "|…" l : 10
