0 Λ&ΙΚ0Γ ΜΜΕ ΠΟΑΤΤΙΤΉΟΣ H AAIKH ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ Ω? ΠΗΓΗ ΙΓΨΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΈΘΉΟΓΡ4ΦΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ Η έρευνα και µελέτη του λαϊκού μας πολιτισμού δε μπορεί και δεν πρέπει να είναι μονόπλευρη, να περιορίζεται δηλαδή στην αναζήτηση και περιγραφή καθώς και στην τεχνο- τροπική διερεύνηση. To φαινόμενο της λαϊκής δημιουργίας παρουσιάζει άπειρες πλευρές που όχι μόνο πρέπει να συνεξετίζονται για την πληρέστερη κατανόησήτου αλλά και γιατί προσφέρουν πολύτιμο υλικό σε άλλες επιστήμες, όπως η εθνογραφία, η ιστορία, ακόμα και η βιολογία. Επειδή η τελευταία, η βιολογία…δείχνει παράταιρη θημειώνουμε, από τα πολλά, δύο µόνο περιπτώσεις. Πρώτα αυτή που παρατηρείται σε εθνικές ή λαογραφικές γιορτές όπου τα ρούχα της γιαγιάς ή του παππού δεν χωρούν στους σημερινούς νέους αν- θρώπους κι όταν ακόμα δεν είναι πολύ μεγαλόσωμοι. Ηδεύτερη αφορά στο ύψος της πόρτας σπιτιών και εκκλησιών. Αυτά υποδηλώνουν κάποιαν επίδραση των όρων διατροφής, καθαρι- ότητας και ιατρικής πρόληψις-περίθαλψης. Ωστόσο η διαπίστωση αυτή µένει ανοιχτή στην έρευνα επειδή στηρίζεται σε εμπειρι.κές και ευκαιριακές παρατηρήσεις, χωρίς να έχουν γίνει οι αναγκαίες μετρήσεις σκελετών, ρούχων, επίπλων κ.τ.λ. από ειδικούς. Οι πληροφορέξ αυτές είναι άµεσες και έμµεσες. Οι πρώτες, που θα µας απασχολήσουν , , ο» “Kev? σημερα, προσφέρουν αξιοπιστιη €ίιιίή-ήι6ς για τη φορεσιά, το χορό, τους όρους εργα- σίας, το φυσικό και ανθρώπινο περιβάλλον πριν από τις πρόσφατες αλλοιώσεις. Οι έμµε- σες πληροφορίες, όπως είναι οι αλλαγές στην τεχνοτροπία, οι προσθαφαιρέσεις θεµάτων, η εισαγωγή ηρώων στο θέατρο των σκιών κ.τ.λ. σε συνδιασµό με άλλες πηγές βοηθούν στην ανίχνευση των κοινωνικών δομών, της ιδεολογίας και των σχέσεων κατακτητών-κατα- κτηµένων. Βέβαια, ανάμεσα στις δύο αυτές πηγές δεν υπάρχουν στεγανά. Αυτό θα επιχειρήσουµε σήμερα και μάλιστα στην αγιογραφία, έναν τομέα που δείχνει πως έΐκεντρώνεται στο δόγμα, στη ματαιότητα της επίγειας ζωής και στη μεταθανάτια ανταμοιβή ή τιμωρία και οπωσδήποτε στη συντηρητική θεώρηση των κοινωνικών φαινομένων αρχίζουμε από τις φορεσιές. Τα διάφορα Λευκώµατα "Εθνικών Ρνδυµασιών…δίνουν, κα- τά κανόνα,την ψευδαίσθηση ότι κατά τόπους επικρατεί παντού ενιαία φορεσιά. ΄ΐχουμε κάθε λόγο να πιστεύουµε πως οι φορεσιές των διαφόρων κοινωνικών τάξεων ήταν διαφορε- τικές. Ας έλθουμε πρώτα στις απεικονίσεις αρχόντων, κτητόρων ή δωρητών σε εκκλησίες. Οι ολόσωμες µορφές του Ιωάννη Αλεξίου στον ΄1γιο Νικόλαο Καπέσοβου/1793/, των Κρεμα- ζόπουλων στον 'Αγιο Νικόλαο Ξράτυρας/1737/, του Γεώργιου ϊοεμτσόπουλου στην Ανάληψη Εράτυρας/1736/, του Χατζή Ψάνθου Γκίνου και του ανεψιού του Πολύχρονου στον ΄Άγιο 6εώργιο Ηεγάδων/1725/,του Χριστόδουλου Ηαρίνου στο μοναστήρι του Ξυαγγελισμού 'Ανω Τουδενών/1ΒΟ9/, του Στάθη Σταμάτη στην Παναγία/Ρούσγες Πηλίου 1819/ και άλλες παρου- σιάζουν τον ίδιο περίπου τύπο φορεσιάς αρχόντων με μακρύ τζουμπέ, φουφουλωτή στον 2 αστράγαλο βράκα και ψηλό καπζλλο. Αντίθετα 0 'Αγιος Γεώργιος ο Νέοα;, ταπεινός ιπποχ6- μος, σε δεκάδες τοιχογραφίες και φορητές εικόνες εμφανίζεται πάντα με τη φουστανέλα του. To ίδιο και o δωρητής των τοιχογραφιών στην εκκλησία της Κοίµησης στο χωριό Αλπο- χώρι του Μπότσαρη καπετάν Διαµάντης Σπάτουλας/1778/, ληστής. Εδώ όμως, για µοναδική φορά στην Ελλάδα, ο αγιογράφος ιερέας Κωνσταντίνος από το Φορτόσι αισθάνεται την ανάγ- κη να δικαιολογηθεί γράφοντας δίπλα "εξωγραφίσθη ούτος στανικός", δηλαδή µε το στανιό, με τη βία.΄Λλλωστε αυτή η φράση του αγιογράφου φανερώνει και την αρχική του αντίδραση. 0 δωρητής, βέβαια, δεν ήταν άρχοντας. Ωστόσο μνημονεύει το όνοµά του σε επιγραφή στο γυναικωνίτη. Σημειώνουμε πως οι γυναίκες του τόπου και της εποχής ήταν στο σύνολό τους αγράµματες. Ακριβής απεικόνιση αντρικής φορεσιάς υπάρχει και στην "Πονηρά Εξομολόγηση" του Αγίου Νικολάου Χρώµνης Γιαννιτσών. Ενδιαφέρουσες είναι, από αυτή την πλευρά,και μερικές απεικονίσεις νεομαρτύρων. Η διαφορά της, αντρικής κυρίως, φορεσιάς δεν περιορίζεται μόνο στην πολυτέλεια των υφασμάτων και στον πλούτο των κεντημάτων. Πρόκειται για &λλον τύπο. Η διαφορά αυτή α- ποτελεί στοιχείο του εθιµικού δίκαιου, κατωχυρωµένο όµως και από την Εκκλησία. 0 Κοζά- νης Θεόφιλος, π.χ. σε εγκύκλιό του της 24ης ΈεΒμανφρίου 1803 καθορίζει λεπτοµερειακά τη γυναικεία φορεσιά για τα "οσπήτια οπού είναι της πρώτης τάξεως", για τα "οσπήτια της δευτέρας και µεσαίας τάξεως, των τεχνιτών δηλαδή" και για τα "οσπήτια της τρίτης και τελευταίας τάξεως"Ξ Δικαιολογία η αποφυγή σπατάλης.Κι αν κάποια κοπελίτσα από νε- ανική και τόσο κατανοητή φιλαρέσκεια παρέβαινε τις εντολές του αγαθού ποιµενάρχη; "Πα- τάξαι Κύριος εν πληγαίς και θανάτοις τας οικίας αυτού και ου µη εκλείψωσι δάκρυα επί δάκρυα ημέρας και νυκτός κατηραμένοι και µετά θάνατον άλυτοι". Ανατριχιάζεις αναγνώστη: Αντίστοιχοι διαχωρισμοί υπάρχουν και για τα προικιάΞ Και οι πληρεξούσιοι του Ζαγοριού καθορίζουν τις απαιτήσεις των γαµπρών "αναλόγως του χωρίου και της τάξεως εις ην ανή- κει". Αυτοί όμως εξαιρούν από τη διατίμηση τα κορίτσια...δεύτερης διαλοΥής "τα σακάτι- κα από μάτι, από χέρι, από ποδάρι"ΐ Για τη γυναικεία φορεσιά του 19ου αιώνα στην Αλµω- πία μας πληροφορεί τοιχογραφία που παριστάνει το μαρτύριο της Αγίας Χρυσής που Βρίσκε- ται στο µοναστήρι του Αρχαγγέλου Μιχαήλ και έγινε στα 1888 από τον Κρουσοβίτη ζωγράφο Ευάγγελο N. Αναστασίου. παλικωμένες με δεμάτια ξύλων και σκυφτές εμφανίζονται οι συν- τρόφισσες της Χρυσής που, κατά το Συναξάρι της,ήταν "πάνυ ωραία". ?ε τμήμα τοιχογραφίας στο λεγόµενο "κρυφό σχολειό" της Μακρινίτσας/1743/ εμφανίζε- ται καθισμένη γυναίκα που γνέθει. "ε εκκλησάκι της Παναγιάς στη θέση "ούσγες του Πη- λίου ο ηπειρώτης αγιογράφος Σπυρίδων στο κάτω μέρος της Γέννησης πλάθει μιά ολοζώντα- νη βουκολική σκηνή, ένα γέρο βοσκό µε το ραβδί του κι ένα νέοπου παίζει τη φλογέρα του καθισµένος σταυροπόδι επάνω σε κορµό κοµμένου δέντρου. Τα ταγάρια τους κρεµασμένα σε κλαδιά άλλου δέντρου. Οι κυκλικοί ελληνικοί χοροί εμφανίζονται συχνά στις αποδόσεις των Ψαλµών του Δαβίδ. όπως ο Καλαµατιανός µε τη συνοδεία τύµπανου και πνευστών οργάνων στη "ονή Γρηγορίου,5 ηπαπιιι-1739- η Φράτα στο Κουτλουμούσι-1774- και ο Τσάμικος στη "ονή Ιβήρων. To τοπίο καλλιεργήθηκε με ιδιαίτερη επιτυχία από τους λαϊκ66.ςαγιογράφους, όπως η άποψη του Αγίου ΄0ρους και η θέα του µοναστηριού στη !!εγίστη Λαύρα, έργο του Ζαχα- ρία Χρήστου από το Γαµάκοβο-1852- και πραγματικά ή φανταστικά τοπία από τον Παγώνη στηι Αγία Μαρίνα Κισσούξ'Δροσιά, ζωντάνια αλλά και διακοσμητική διάθεση έχει η "ΛΙΨΑπΠΙΑ" στο µοναστήρι του Μπάτσκοβο, κοντά στη Γτενήµαχο, το σηµερινό Ασένοβγκραντ της Βουλγα- ρίας. Σ'αυτό το ελληνικό έργο του 1844, πέρα από την χαριτωμένη απεικόνιση της ποµπής µε κληρικούς και λαϊκούς, εκείνο που του δίνει ιδιαίτερη αξία είναι το εκτεταμένο το- πίο µε τα ξωκκλήσια "ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ", "ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΑΛΕΣ", "ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΉΓΞΟΣ" και άλλα, του φράχτες, τις βρύσες, τα δέντρα, "το ΕΝ ?ΤΕΝΙΜΑΧΩ METOXION", καβαλάρηδες, "το ΠΉΓΑΛΙ", όπί*ο κουβάς ανεβοκατεβαίνει µε µακρύ ξύλινο μοχλό που στη µιά του άκρη έχει αντίβαρο. Παρόµοιο πηγάδι ζωγραφίζει στα 1832 και ο Παγώνης. Από το µυκρό τούτο σταχυολόγημα φάνηκε πόσες πληροφορίες μπορούμε να αντλήσουµε από τη λαϊκή αγιογραφία. Οι έμµεσες πληροφορίες θα μας απασχολήσουν σε επόμενο σηµείω- µα. ΚΙΤΣΟΓ Α. ΜΑΚΡΗΣ 1. Κίτσου Α. Μακρή, Βήµατα. Αθήνα 1979, σελ. 222 2. Μιχαήλ Α. Καλινδέρη, Τα λυτά έγγραφα της Δηµοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης 1676 — 1808. Θεσσαλονίκη 1951, σελ. 100 3. Κ.Ι.Δυοβουνιώτου, Δελτίο Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τόμος Α΄.Αθήνα 1921 4. Περ. Βιζουκίδου, Ηπειρωτικών θεσµίων έρευνα, Ηπειρωτικά Χρονικά, τόμος B'. Ιωάννι- να 1927, σελ. 28 5. Αγγελικής Χατζημιχάλη, ι'λΜ ερωτικα: σπα. Αθήνα 1937, σελ. 79 6. Κίτσου Α. Μακρή, Δύο λαϊκοί ζωγράφοι. Βόλος 1952, σελ.33