… … … ΞξΨ | Χ µε: | ( ΄ 1 Λη !" έµέωιΞι "' Θ Μ Δ |) &! Θπτ . Η;Δ'ΞΘΗΞξΠΞΜΜΜΜ|ΞΠΞ©υΞως" " ..΄ν-…" "κι'. : |1 … ζ Η 119ΐΚ'Πέ…" … … 21ΙΙιιΉΜι…ι'[ιξεΛΙΗΠπ "…µε:ΗιικΞ:ιι…π…..…τι…ιι:. :.!µζ:1ΗιΗΉΛ…: . . .… ν΄ ΜΕΘ . . . ", -'Ο«… …. I τ' …' …! | 41 m …- …κπ0 στ απ…… . δ΄… :" ' ή |." |) Ν |! i Η! … ΑΠ»… I if: & "Η! [… από! -… -.' "… Γιά ! 4 ? : "… " " … & - Έ ζω | E =.- … τ; ? .ξ&.')"" & … ΠΕ- .…,, [ | τα; : » - " [΄ ξ ΒΟΜς.ρΔω ε+απτ,ογ… 22....- if? a. . αχ Ξ " & ζ ζ; ν....ι….-…… ……- ι ,…-…ε Κυρίες καί Κύριοι, 'Η εύγενική πρόσκληση τού 'Αθηναϊκού Τεχνολογικού 'Ινστιτούτου νά μιλήσω γιά τη λαϊκή τέχνη τού Πηλίου µε βρηκε την ώρα πού επιχειρω µιά συνθετική εργασία πάνω στό θέµα αύτό, πού είναι τό άντικείμενο πολλών µοβογραφιων καί "αρθρων μου. Είναι άλήΘειαπώς έδα καί είκοσι περίπου χρόνια, σέ µιά γειτονική αίθουσα, µέ τό ΄΄ιδιο θέµα είχα δοκιµάσει την καλωσύνη τού άκροατηρίου µου. Πρέπει νδ όμολογήσω πως τότε τά πράγματα Ήταν πολύ πιό εύκολα γιά µένα. Στά χρόνια πού μεσολάβησαν & ερευνα προχώρησε πολύ. Καινούργιο, πολλαπλάσιο ύλικό εχει προστεθεί. Νέα προβλήµατα, αναπάντητα ερωτήµατα καί -γιατί νάμην τό όµολογησουµε; - περισσότερες αξιώσεις καθι- στούν τη θέση µου πολύ πιό δύσκολη. Συγχρόνως εγινε καί & γνωριμία µέ τίς τέχνες όλων των περιοχών της 'Ελλάδος, καθώς καί άλλων, γειτονικών καί μακρινών, λα"ων. τα τοπικά φαινόµενα δέχονται ετσι εναν καινούργιο φωτισμό. Κάτω από αύτές τίς συνθ"ηκες ζηλεύω τόν τοτεσινό εαυτό µου γιά τη σιγουριά εκείνης της επΟχΞς - καί µόνο γι΄αύτή; Είµαι, όπως εύχαριστημ€νος γιατί μού δίνεται ή εύκαιρία, πρίν άκόµα οί απόψεις µου &κινητοποιηθούν στό τυπωµένο χαρτί, νά τίς θέσω στόν ελεγχο ενός τό- σο ύπεύθυβου άκροατηριου καί && Θεωρησω σάν μεγάλη προσφορά αν & όµιλία αύτη θεωρηΐ θεί' σάν ένα είδος είσηγησης σε συζήτηση πού θά επακολουθησει. Κυρίες καί Κύριοι, "Ενα θέµα με τόση εύρύτητα δε µπορεί νά χωρέσει στό χρονικά "ορια .. , ,, … … , ιέι λΞρ6τητα μιας διαλεξεως. ΕΠΠΗΠΒΒΚάνθρωπ ς ιερουσε να διαπραγµατευΘει ενα εμα µεσα σε μία ωρακΠΉΞΞΠΞ ΞΒΗΒΒΕ γράφει βιβλίο µε εκατοντάδες σελίδες ειναι γιά κρεµασμα. Θελω να πιστέψριε πώς … ' ' & ο"… "να…… να ηταν… ενώ." Ό… 61) δ…"- :… αν ένα µια κατά… Τά πηραν τά βαρυόµοιρα καί πανε ναν τά θάψουν τά πηγαν καί τά ρίξανε στης έκκλησιΞς τό λάκο. Μά όταν τά κατεβάζανε µέσα στό ίδιο μνήμα κλαίγανε ξένοι καί δικοί, κλαίγανε κι ο'ι παπάδες. Στόν ενα βγηκε καλαµιά, στόν αλλο κυπαρίσσι. Βοριάς φυσάει στά κλαριά, σκύβουνε καί φιλιούνται. -Γιά ίδές τα τά λιγόζωα, τά λιγοζωϊσµένα πού δεν φιλιούνταν ζωντανά, φιλιούνται πεθαµέναΐ , - . …κι, "η Ρ ΛΑΙΚΗ Τ11Χ"ΙΞ TOY HKAIOY Τό Πήλιο:υµού άποτελεί τό χύρο μέσα στόν όποίο θά κινηθούμε στό άρθρο τούτο, είναι ένα βουνό πού καταλαµβάνει τή νοτιοανατολική πλευρά τύς Θεσσαλίας. Περιβρέ- χεται άπό τό άνατολικά του άπό τό Αίγαίο Πέλαγος καί, σχηµατίζοντας µιά στενόµα- κρη χερσόνησο, άγκαλιάζει τόν Παγασητικό κόλπο. Στή µυθολογία τύν άρχαίων 'πλλή- νων "εχει σημαντική θέση. 'Εκεί τοποθετούσαν τούς Κενταύρους, ένας άπό τούς 610(- ους, & σοφός Χείρων, ύπηρξε καί δάσκαλος τού πρώτου γιατρού τού κόσµου, τού &σκλη- πιού. "Γκεί έγιναν οί γάµοι τού βασιλέα τύς 'Ιωλκού Πηλέα καί τίς Θέτιδας, όπου !- ταν καλεσμένοι "ολοι οί Θεοί τύς άρχαιότητος. 'Εκεί έγινε η άνατροφη τού ξακουστού Ήρωα άΛχιλλέα.'Από τίς άκτές τού Πηλίου ξεκίνησεν & άργοναυτικ6 έκστρατεία. Οί µά- χες τόν κενταύρων µέ τούς Λάπιθες καί άλλα µικρά καί μεγάλα περιστατικά δείχνουν τη σημασία τού Πηλίου στην έλληνική µυθολογία. Κατά την άρχαιότητα τό Πηλιο δέν κατοικούνταν. Μόνο στίς άκτές του άκμασαν αερι- * πές σηµαντικές πόλεις, όπως ή 'Ιωλκός, οί Παγασές. & Δηµητριάς καί άλλες. Κατά τη βυζαντινή έποχη είναι γεμάτο άπό μοναστήρια, πού συνεχίζουν τή ζωή τους καί κατά την Ψουρκοκρατία. Γύρω άπό τά μοναστήρια, άπό τό 160 αίύνα, άρχίζουν νά δηµιουρ- γούνται τά χωριά κυρίως άπό κατοίκους τύν παραλιακών συνοικισµύν τύς περιοχύς, τού έσωτερικού τύς Θεσσαλίας καί άπό τίς περιφέρειες τύς Λαμίας καί τύς Ήύβοιας. Οί ό- ροι διαβιύσεως στά καινούργια χωριά είναι καλλίτεροι γιατί δέν κινδυνεύουν ούτε άπό τίς πειρατικές Επιδρομές, όπως τά παράλια, ούτε άπό τίς ληστείες τόν Τουρκαλβα- νύν, όπως τά πεδινά. 'Η πλούσια βλάστηση, τά άφθονα νερά καί πρό παντός ή σχετικη ;άσφάλεια δημιουργούν εύνοϊκές συνθύκες γιά την άνάπτυξη τύν χωριύν. Πάντως, ώς τά τέλη τού 170v αίώνα είναι μικροί οίκισµοί µέ άγροτικό χαρακτύρα. Κατοικούνται µόνο άπό χριστιανικό πληθυσμό. 'H καθυστερημένη οίκονοµία τους δέν έπέτρεπε τό χτίσιμο μεγάλων καί πλούσια διακοσµηµένων σπιτιύν καί έκκλησιύν. "π,", η λαϊκή τέχνη πε- ριορίζεται μόνο στην ύφαντικη καί στην κατασκευή µερικύν είδύν καθημερινός χρήσεως. ' πειδη τά χωριά βρίσκονται κάτω άπό την άµεση πνευµατική έπίδραση τόν μοναστηριύν, ύ τέχνη τους είναι συντηρητική. Στην έκκλησιαστική ξυλογλυπτικη περιορίζεται στην κατασκευή ξύλινων τέµπλων σέ χαµηλό άνάγλυφοξ καθώς καί άλλων έκκλησιαστικύν έπί- πλωνι είκονοστασίων, δεσποτικύν θρόνων κ.λ.π. Μεταχειρίζονται τά συνηθισμένα συμ- βολικά διακοσµητικά θέµατα: τήν :μπελο, τόν πελαργό.... Στην άγιογραφία συνεχίζε- ται & μεταβυζαντινή παράδοση µέ ταπεινούς λαϊκούς άγιογράφους, πού πολλές φορές φθάνουν σέ κάπως άξιόλογες έπιτεύξεις. ΦΈά έλάχιστα ύφαντά πού σώζονται είναι άπλά "την χατασχευή, ετναι τά λεγόμενα ριγωτά. Κηλαδη κατά την ύφανση άλλάζουν κατά Άιτ.η: 2 στήματα τό χρώμα τού ύφαδιού καί έτσι τό ύφαντό άποτελείται άπό άλλιπάλληλες χρωµατικές λωρίδες, πού είναι, όµως, άρμονικά συνθεµένες. 'Η ύφαντική, όπως καί όλη ή έπεξεργασία τού µαλλιού, γίνεται άπό τίς γυναίκες κάθε οίκογένειας. [ . . . . . . . . . . Σιγά … σιγά τά χωριά πολλαπλασιάζονται καί άναπτύσσονται. Οί κάτοικοί τους έπι… δίδονται όχι μόνο στή γεωργία άλλά καί στή βιοτεχνία καί στό έµπόριο. T6 μετάξι, σκέτο ή κατεργασµένο, άποτελεί µαζί μέ τήν κατασκευή µάλλινων έπενδυτών |κάπες/, τό σπουδαιότερο προϊόν, πού έξάγεται σέ μεγάλες ποσότητες. 'Η χαλκουργία καί ή βυρσοδεφία έπίσης άναπτύσσονται. λημιουργείται έτσι µιά τάξη έµπόρων καί Βιοτεχ- νών πού δίνει τόν τόνο σ'όλόκληρη τή ζωή τών χωριών. Ψά σπίτια καί οί έκκλησίες χτίζονται µεγαλύτερα καί διακοσµούνται πλουσιότερα. Δηµιουργείται έτσι ή άνάγκη νά κληθούν τεχνίτες άπό "αλλες περιοχές µε περισσότερο άναπτυγµένη τήν τεχνική. " Έρχονται κυρίως τεχνίτες άπό τήν "Ήπειρο, τή βορειότερη έλληνική περιοΧή. 'Αρ- χιτέκτονες, ξυλτγλύπτες, λιθογλύφοι, ζωγράφοι, χτίστες καί άλλοι. Οί ήπεορώτες αύτόι τεχνίτες έχουν ήδη μιά παράδοση, πού τή μεταφέρουν καί στό Πήλιο. Φά χωριά άρχίζουν νά χειραφετούνται άπό τήν έπίδραση τών µοναστηριών. "τήν ξυλογλυπτική έµφανίζονται σκηνές άπό τήν 'Αγία Γραφή καί άπό τά Συναξάρια τών 'Λγίων, κυρίως αύτές πού δέν παρουσιάζονται συχνά στήν άγιογραφία|θυσία τού 'Ισαάκ, ή έκδίωξη τόν πρωτόπλαστων άπό τόν Παράδεισο κ.τ.λ./. Στό χωριό Ηούρεσι, στό άνατολικό Πή- λιο, όπάρχει ένα χαρακτηριστικό τέµπλο αύτού τού είδους στήν έκκλησία τών Είσο- δίων τής Θεοτόκου. "Η τεχνική του είναι πιό έλεύθερηι οί μορφές παριστάνονται &… λόγλυφες καί άναμεσά τους ύπάρχουν κενά. ' ανήκει στά λεγόµενα κεντητά ή σκαλιστ στόν άέρα τέμπλα. 'Ανάμεσα σέ ποικίλα εύκίνητα διακοσμητικά βλέπουμε τόν άποκε- φαλισμό τού 'Ιωάννη, τή:ξαλώμη νά κρατάει τό κομµένο του κεφάλι, άλλού τόν "Ισα- fin νά δδηγείται στόν τόπο τής θυσίας, τή στιγµή τού θαύµατος µέ τόν "Αγγελο πού κατεβαίνει όρµητικά, καί τό έλάφι πού άντικαθιστά τό θύμα. Χαρακτηριστική είναι ή άπεικόνιση το"υ θαύµατος τού 'λγίου Εύσταθίου, ό όποίος σηµαδεύει μέ τό τόξο του ένα σταυροφόρο έλάφι. 'Ξκείνο στρέφει τό κεφάλι του πρός τόν "Αγιο καί τού λέει μέ άνθρώπινη φωνή: TI ME AIQKEIC; / Γιατί μέ κυνηγός; | Τά λόγια αύτά εί- ναι σκαλισµένα έπάνω σέ μιά μιµηση ταινίας πού ξετυλίγεται άπό τό στόµα του. 'Ο 'Αγιος ρωτάει μέ άπορία = TIC Η ΦΩΠΗ, ΚΥΡΙΕ| / Ποιά είναι αύτή ή φωνή, Κύριε,/, σκαλισμένο κι αύτό σέ άλλή ταινία. "Η σιγουριά µέ τήν δποία είναι πλασµένες οί μορφές, ή σταθερότητα τής τεχνικής, ή άπόλυτη γνώση τών δυνατοτήτων πού προσφέ- ρει τό ξύλο καθώς καί οί λύσεις πού δόθηκαν σέ διάφορα προβλήµατα, μαρτυρούν τή 3 µακριά καί συνεχή παράδοση, τής όποίας φορείς είναι οί τεχνίτες τού τέµπλου τού Μουρεσιού. ι'0σο περνάει & καιρός τά χωριά τού Πηλίου όναπτύσσονται. Οί"εµποροι καί οί βιοτέχνες πλουτίζουν καί έτσι μεγαλώνει ή κοινωνική τους δύναμη. Δηµιουργείται καί άναπτύσσεται ή ναυτιλία. Πολλοί πηλιορείτες γίνονται έµποροι στό έξωτερικό, συµµετέχουν στή ζωή τόν έλληνικόν παροικιδν τής Ηύρόπης, ζυμόνονται µέ τά ποσο… δευτικά ίδεολογικά ρεύµατα τής έποχής. Δύο γεγονότα ύποβοηθούν τή μεγαλύτερη άνά- πτυξη. Στά 1668 παραχωρούνται άπό τούς Τούρκους είδικά οίκονομικά καί κοινωνικά προνόµια σέπια! τού Πηλίου καί στά 114 ή ύπογραφή τής Ρωσο4Ρουρκικής συνθήκης τού Κιουτσούκξ Κατναρτζή µέ είδικά άρθρα έπιτρέπει στό έλληνικό έμπορικό νά τα- ξειδεύει στό Αίγαίο καί στόν Εύξεινο Πόντο έχοντας προνοµιακή θέση. 'Η νέα αύτή τάξη τόν Εµπόρων καί τόν ναυτικδν δίνει τόν τόνο στή ζωή τόν χωριύν τού Πηλίου τίς τελευταίες δεκαετίες τής Φουρκοκρατίας. 'Εχει έμπιστοσύνη στίς άναπτυσσόµε- νες δυνάµεις της, χαίρεται τίς έπίγειες χαρές, προσπαθεί νά κατακτήσει τήν έπιστη- μονική γνώση τού φυσικού της περίγυρου καί άγαπΞ νά τόν βλέπει στήν καλλιτεχνική δηµιουργία. Σε πολλά χωριά ίδρύονται σχολεια καί βιβλιοθήκες. Στά σχολεία είσά- γονται όργανα φυσικής, ύδρόγειες καί ούράνιες σφαίρες, γίνονται πειράµατα ήλεκτριο µού καί χηµείας µέ είδικές συσκευές. Ηί λόγιοι ταξειδεύουν στήν Ξύρόπη, "ερχονται σέ έπαφή µέ έκπροσύπους τού Διαφωτισμού καί ύστερα άλληλογραφούν μ'αύτούς. Μετα- φρόζουν φυσιογνωστικά, ίστορικά. µαθηµατικά καί γεωγραφικά συγγράµματα. Δύο άπό αύτούς, δ Γρηγόριος ΚωνσταντΞς καί & Δανιήλ Φιλιππίδης, έκδίδουν στά 1791 μία Γεωγραφία, γραμµένη στή δηµοτική γλδσσα τής έποχής, όπου κάνουν μιά πλήρη ίστο… ' ριπή. τοπογΜφ…ύ :… Μουρ-Μή περιγραφή τού Πηλίου. τα σπίτια χτίζονται μεγάλα, διόροφα ή τιόροφα, µέ πλόύσια ξυλογλυπτη, ζωγραφική καί άλλη διακόσμηση. ?τίς &- γιογραφίες τόν έκκλησιδν έμφανίζονται τοπιογραοικά καί ήθογραφικά θέματα. Στά 1802 & ζωγράφος Γιάννης Παγώνης ζωγραφίζει τήν έκκλησία τής 'Αγίας Μαρίνας στό χωριό Κισσός. Στίς καθαυτό άγιογραφίες του µιά έλαφριά πνοή ρεαλισµού προσπαθεί νά δό- σει κάποια ζωή στίς µορφές πού ξέφυγαν άπό τό βυζαντινό στυλιζάρισµα."Όμως τά έργα του αύτά είναι µέτρια. 'Ο Παγώνης δεν "εχει ταµπεραµέντο άγιογράφου. Δέν είναι οί θρησκευτικές έννοιες πού τόν έµπνέουν. ?ά δέντρα, τά βουνά, τά κάστρα, οί πολιτεί- ες, οί γέφυρες, είναι & κόσµος του. Καί & όνθρωπος. "Έτσι, στήν καµπύλη 106 ένόνει τίς τοξοστοιχίες µέ τό ταβάνι ζωγραφίζει τά πιό…ξακουστά µοναστήρια καθώς καί βι- βλικά τοπία: τα παλάτια τού Δαυίδ, την 'Ιερουσαλήµ, τά µοναστήρια τόν Ηετεόρων. τα "προς Σινά, τό Μέγα Σπήλαιο καί ήλλαξνΤά θέματα προέρχονται άσφαλ8ς άπό χαλκογρα- ψηµένα πρότυπα καί ό ζωγράφος δέν μπόρεσε νά άπαλλαγεΐ έντελδς άπό τό ύφος τής 4 xapan1tnfig. Δπλώνει, όµως, με ανεση τα τοπία του, πετυχαίνει εδχάριστους συνδυ- ασµούς χρωμάτων καί κροαγγ€λλει τόν κατοπινό λαµπρό τοπιογρόφο. Στόν ίδια εκκλη- σία ζωγραφίζει καί δύο σκηνές όπου µε ακρίβεια αποτυπώνεται & γυναικεία πηλιορεί- τικη φορεσιά τίς &ποχξςι"'Η πονηρά έξοµολόγηοις τόν Χριστιανδν" καί "'Εδδ 6 6L6- βολος στολίζει ξκείνους πού &γαποΙν τήν διαβολικήν μεταµόρφωσιν", δηλαδή τό βά- ψιμο τόν γυναικδνφ΄Εΐναι "εργα &πλοϊκΗς φαντασίας ποό κάτω 616 μια ηθικολογικ6 €πίφαση µας δίνουν δροσερΞς ήθογραφικξς είκόµες. Χαρακτηριστικό είναι καί τό με- γαλωµα τοό δάκτυλου της γυναίκας 106 βάφεται. Γενικά στην ελληνική λαϊκή τέχνη παρατηρείται τό φαινόµενο τίς µεγέθυνσης το! ανθρώπου Η τοπ μέλους τοπ σώµατος πού αποτελεί τό σηµαντικότερο στοιχείο τΠς σύνθεσης. ιό αλλη εκκλησία,όσξόν "Α… για Δηµήτριο Ηεοχωριοσ, & "ιδιος ζωγράφος κάνει δύο νεκρές φόσεις παρµ€νες από δυτικοευρωπαϊκό πρότυπα. Καί στόν Ξκκλησιαστικ6 ξυλογλυπτική παρατηρείται τόν ίδια !ποχη α8τό & τάση να &ποδίδονται σκηνές από τόν καθηµερινή ζωή. Στην !κκλησία του αγίου Κώνσταντί- νου, στη Μαυροδτσα. πανω στό τξµπλο, αναμεσα στά "αλλα παραδοσιακό θεματα, Enga- νίζονται καί οί πρότες σκηνές &κό τήν καθημερινή ζωή. Παρ'όλο τό µεταγενέστερο κακό χρωµατισµό, 106 σκΕπασε τίς λεπτοµέρειες, διακρίνονται 660 μορφές ανδρ6ν µε τοπικ€ς φορεσιές, πο6 πΞνε στίς δουλειές τους. 'Ο πρώτος σηκώνει μ€ 16 60101:- ρό του χέρι τό τσεκούρι. πού-τό ακουµπάει στόν όρο του, Eva µε τα δεξί κρατάει τό μπαστούνι του. ‘0 δεότερος Εξει περασμένο στόν ώµο του Ενα αγροτικό πριόνι καί συγχρόνως καπνίζει µέ τό µακριά πίπα του.'Η ζωντάνια τΞς κίνησης, & πνοή &- λόθειας καί ή &κρίβεια στα σχήµατα ταν εργαλείων καί των φορεσιδν µας περνο€ν σε Ενα καινούργιο κλίμα. Στό ίδιο τέµπλο εµφανίζονται σκορπισµΞνες καί λίγες &- κόµα μορφξς από τό ζωή καί από τή μυθολογία, όπως Ένας κένταυρος. T6 πιό λαµπρό δείγµα, τό κορόφωµα ατΗς της τάσης είναι τό τέµπλο της Εκκλησί- ας τοδ ϊταυροδ, στό δόση 'Ανεμοδτσα, κοντά στό χωριό Δρόκια. Έτό γενική του διά- ταξη τό τέμπλο αδτό δεν παρουσιάζει τίποτα 16 ίδιαίτερο. T6 µεγάλο του ξνδιαφέ- ρον βρίσκεται στίς λεπτοµέρειες."Ενας δυνατός παλμός ςωΞζ δονεΓ τό θαυµάσιο αό- τό ξυλόγλυπτο. Παλμός ζωής με τίς αντιθέσεις της, τόν πόλη της καί τή φρεσκάδα της.΄Λγρια ζδα συµπλξκονται σ'!ναν θανόσιµον &γ6να. Φείδια, πουλιά, φυτό. αγωνί- ζονται να ζήσουν παλε6οντας 16 "ενα µέ τό αλλο. ' Ένταση ζωης χαρακτηρίζει τόν κίνηση ενός πουλιοσ πού ραµφίζει σταφύλια. "Αγρια δύναµη εκφράζουν τα σώµατα δύο τσακαλιδν, καόώς τό Ένα δαγκώνει µε µανία τόν τράχηλο τοπ αλλουζΞ'λνθρωποι κυνη- γοδν "αγρια ζδα μέ Εντονες κινήσεις γεµξτες αλήθεια#νΦοροδν τίς πηλιορείτι;ες ! ! φορεσιές τΞς Εποχής τους. 'Ξνας πηλιορείτης σφάξει ένα άρνί πού τό κρατάει άπό τό κεφάλι.Διάκοι µέ Θυµιατό, πουλιό, έρπετά, λουλούδια, άπειρες µορφές συνθέτουν ένα πίνακα διαφορετικό άπό τή βιβλικό άτµόσφαιρα τού τέµπλου τού Μουρεσιού. Πάνω στό ύπέρθυρο τού ίερού βήµατος ένα παληκάρι σκοτώνει έναν τεράστιο δράκο. Νά συµβολί- ζει την πάλη τού κακού μέ τό καλό; "Ισως. 'Η προσωποποίηση, όµως, είναι τόσο έντο- νη πού περισσότερο είκονίζει τήν πάλη τού παληκαριού μέ τό θηρίο, όπως Εµφανίζεται σέ παλιότερες έλληνικές παραδόσεις καί όπως θά τό συναντήσουµε άργότερα σά µιάν έλληνικό προσθήκη στό θέατρο τόν σκιών | Καραγκιόζη/. 'Ακόμα κι όταν έµφανίζονται τά γνωστά Θρησκευτικά διακοσµητικά θέµατα, κι ατά έχουν αδειάσει άπό τό συµβολικό τους περιεχόμενο καί ξαναγύρισαν στήν άπλή τους φύση. 'Η άµπελος π.χ. δέν "εχει πιά τό γνωστό της συμβολισμό/"'Εγό είμί δ όµπελος..."|. ΥΕ τόν τρόπο πού &ποδόθηκε ξανάγινε τό κλίµα πού µάς δίνει τά γλυκά σταφύλια καί τό κρασί. Οί μορφές περιορίζονται στίς κύριες έπιφάνειες, άδρά σκαλισµένες, μέ µιά τάση όπερβολύς στό χαρακτηριστική λεπτοµέρεια.'Εκείνο πού συµπληρώνει τόν έντύπωση καί κάνει πιό έντονη τόν αίσθηση ξωΕς είναι η προσθήκη χρωµάτων στό κάτω µισό τού τέμ- πλου. Οί φορεσιές, τά πρόσωπα, τά ζύα, τά φυτά είναι χρωµατισµένα μέ τό χρόμα πού κυριαρχεί σ'αύτά. Χρώματα ζωηρά. καθαρά καί αρμονικά, χωρίς λεπτοµέρειες κα'ι δια- κυμάνσεις τόνων. Κόκκινα, λουλακιά, πράσινα, κίτρινα.Ά99 Οί διακυµάνσεις, όµως, τόν τόνων πραγµατοποιοόνται άπό τό ποσοστό φωτός πού πέφτει σέ κάθε σημείο. τά ση- μεία πού προεξέχουν δέχονται περισσότερο φός καί & τόνος γίνεται άνοιχτότερος. T6 άντίΘετο γίνεται µέ τά βαθύτερα σηµεία, πού δέχονται λιγότερο φδς κι & τόνος γίνε- ται πιό σκούρος. 'Ξπειδη οί όγκοι είναι πολυεδρικοί, δέν έχουµε µαλακές µεταβάσεις άπό τόνο σέ τόνο, άλλά σαφύς περιγραµµένες χρωματικές έπιφάνειες, άντίοτοιχες µέ τίς έδρες τού 'ογκου. "Έτσι, χρώµα καί όγκος, µέ τήν ίδιον άντίληΦη όποδοµένα, &… ξεχύριστα τό ένα άπό τό άλλο, &ποτελούν 'ενα σύνολο γεµάτο άλόθεια καί δύναµη. με την ίδιαν άντίληΦη, κάπως πιό συγκρατηµένη, είναι σκαλισµένο καί τό τέμπλο τής Εκκλησίας 'Δγίας ΠαρασκευΞς, στό Ζαγορά, καί άλλα τέμπλο. Χαρακτηριστικό είναι η περίπτωση τόν τοιχογραφιών πού ύπ6ρχαν σε φρςςα στήν α'ιθουσα όποδοχ6ς |άρχονταρίκι/τού µοναστηριού τού 'Αγίου λαυρεντίου, γιατί συν- δέει τόν έκκλησιαστικη ζωγραφικό μέ τό ζωγραφικό τόν σπιτιύν. Τό έργο καταστράφηκε κατά την κατοχή. Παριστάνει την ποµπό πού πηγαινε άπό τά Πατριαρχεία στά Σουλτανιξ κά άνάκτορα γιό νά πάρει Ο Πατριάρχης την έγκριση τής έκλογύς του από τα πουλτενο. Πρόκειται γιά ένα βυζαντινό έθιμο πού διατηρήθηκε, κάπως τροποποιημένο, καί κατά ΄ τόν Φουρκοκρατία. 'Ξπειδη η ζωγραφιά προέρχεται όπό έµµετρο κείµενο έχει διατη- ρήσει τό ρυθμό τού στίχου. "ιό µακριά φιγούρα, ύστερα υιό Βραχεία, πάλι υιό µακριά Ξ τονισµένη καί ούτω καθεξύς. Τό ίδιο έπαναλαµβόνρται καί στό δέντρα τού πατριαρ- x ι κού κήπου .!) &! ,… . . . . . . . . . . . . , . τα σπίτια τού Πηλίου "εχουν τά δύο πρύτα τους πατώµατα χτισµένα κατά τρόπο φρουριακόΞΒζβχουν χοντροός τοίχους µέ μικρη &σφαλΞ πόρτα καί έλξχιστα σιδερδφρα- χτα παράθυρα. Δέν πρέπει νά ζεχνούµε πώς δ όσφ€λεια τΞς εποχύς έκείνης δέν όταν καλή. T6 κάτω π€τωμα, τό "κατόϊ", χρησιµ1ποιεΐται γιό τόν &ποΘηκευση τόν προμη- 8ειύν καί τόν κατεργασία τύν προϊόντων. Στό δεύτερο πάτωμα όπάρχουν τά "χειµωγιξ- τικα" γιό τη χειμερινή διαµονή τύς οίκογένειας. 'Έκεί ύπόρχουν τζάκια, φαρδιοί καναπέδες/"µεντέρια"/ καί πολλά ντουλάπια. πιο επάνω πάτωµα, πού προεξέχει, είναι χτισµένο μέ έλαφρότερα ύλικό καί Εχει πολλά παράθυρα. 'Η στέγη του προεξέχει μ€ πλατύ ξύλινο γείσωµα καί σκεπάζεται &πό ντόπιο γκρίζο σχιστόλιδο. 96 πηλιορείτικα σπίτια &νόκουν, μέ τίς όναπόφευκτες παραλλαγές, στόν τύπο τόν σπιτιύν τύς βορείου 'Ελλόδος. Πάνω &πό τό κύρια παράθυρα τού έπανω πατώµατος, Ξµέσωςξµετό τό γεΓσο τύς στέγης, είχαν φεγγίτες µέ γύψο καί χρωµατιστό τζαµόκιι. Πρόκειταΐ γιό εξέλιξη τύς βυζαντινύς φωτιστικύς θυρίδες. πε τό πέρασµα τού χρόνου τό παρέσυρα τού Επάνω πα- τώματος έποχτούν τζάμια καί Ετσι καταργείται & οεγγίτης. 'Ξπειόύ, όµως, διατηρεί- ται ό όρχιτεκτονικός τύπος τού σπιτιού, στη Θέση τού φεγγίτη µπαίνει ζωγραφιστή δποµίµησό του, τό ψευτοπαρξδυροΞΞιΑπό τόν &πλοποιηµένη όποµίµηση τού σχέδιου τού φεγγίτη, τό ψευτοπαοόθυρο περνάει σέ καινούργιες, δικές του μορφές. "Οπως κόθε εί- δος πού μπαίνει στό θέση ίνός παλιότερου, στόν &ρχή είναι ίπηρεασµΞνο όπό τό οχύ- µα τού παλιού. Σιγά-σιγά, όµως, ξεµακραίνει όπό τό παλιό καί Ξποχτόει δικό του ύ- φος. Σχηµατοποιημένα φυτικό καί ζωτκξ µοτίβα, όνόσυχα μπαρόκ στόµατα πού προερχον… ται &πό &πιδρόσεις τόν βιεννέζικων βιτρό, Ηρεμο γεωμετρικό σχέδια. πού & έλαφριά όσυµµετοία τους τα σώζει όπό κάποια ψυχρότητα, χρώματα µέ κυρίαρχο τό µαύρο, βαζουν τη σφραγίδα τύς τέχνης πάνω στα λευκά μέτωπα τον πηλισρείτικων σπιτιύν. ολλ€ς φο- ρές όνόμεσα στό φευτοπαρόθυοα μπαίνει ζωγραφικός διάκοσµος µέ βίζα λουλουδιύν, . λιοντάρια, καράβια καί δέντρα. "Ας περάσουµε τώρα στό ίσωτερικό, καί κυρίως στό έπξνω πάτωµα, όπου βρίσκονται καί οί χώροι όποδυχύς. ?ό πάτωμα αύτό "εχει τόν πλουσιότερο καί τόν όραιότερο διό- κοσµο. τό ξύλο είναι τό όλικό μέ τό όποΐο διαµορφώνουν τό έσωτερικό τού σπιτιού τους οί πηλιορείτες. Ti ντουλάπια, µέ πλ68ος όνάγλυφα διακοσµητικό, έχουν πολλές 7 φορές στό Ξπ&νω τους μέρος ξυλόγλυπτη καφασωτή διακόσµηση καί συνοδεύονται από "παραΘόρες", ανοιχτό ντουλαπόκια για πρόχειρη τοποθέτηση διαφόρων &ντικειμξνων. τα κάγκελα, με την όφόνταστη ποικιλία τόν σχηµάτων τους, δίνουν την εδκαιρία στούς λαϊκούς τεχνίτες να παίξουν μέ τίς γραµμές καί νά αξιοποιήσουν αίσΘητικό τόν 6E- . ρα καί τό φαξ πρό κυκλοφοροδν &ν&μεσα στό ανοίγματα τους. Τό ταβάνια είναι ξύλινα. Οί &ρµοί ταν σανιδι3ν σκεπόζονται από δρμοκαλόπτες, πού διασταυρώνονται µε αλλους &ρμοκτλ6πτες ε'ιτε κάθετα, δπότε σχηματίζουν τετράγωνα, είτε loaf, δπότε σχηματί- ζουν ρόµβους. Στό κέντρα τα ταβάνια "εχουν όκτ&γωνο ξυλόγλυπτο κόσμημα, πραγµατι- κό κέντηµα μέ φδλλα σχηματοποιηµ€να, ρόδακες παλι "αλλα διακοσµητικό δίματ8ξ2'Έ- να ταβάνι στό χωριό Ψρίκερι "εχει στό κέντρο ανθρώπινη µορφή. Πολλές φορές ι ξυλο- γλυπτικη τόν ταβανιπν συµπληρώνεται με απλή ζωγραφική διακόσµηση. Θαυµαοτίς σε πλοδτο διακοσµητινΞν µοτίβων καί σό σόνΘεση είναι οί σκαλιστξς πόρτες. Γύρω από Ενα ρόδακα συντίθενται, σέ π ικίλους συνδυασμούς, γεμότΩυε κίνη- ση καί Ευναυισμό,σχηματοποιηµξνα φυτικό διακοσµητικά. Στοάς τοίχους, αναµεσα στό ταβάνι καί σ'Ένα ράφι ποό περιζόνει ψηλό 16 δωµατιο δποδοχ6ς, σε πολλά σπίτια υπηρχε ζωγραφική φρίζα. Πάντοτε παριστοσσε διάφορες µε- γάλες µακρινός πολιτείες: την Κωσταντινοόπολη, τη Βιέννη, τη Μασσαλία "η πιό κον- τινός, όπως τη Χαλκίδα καί τα περίχωρα της στό παρόσπιτο τοπ *ριανταφόλλον στη Δρόκια. 'Η ζωγραφική αδτή δεν είναι πρωτόγονη. Οί ζωγρόφοι της δεν αρχίζουν από τόν εαυτό τους. πίνει φανερή & "υπαρξη καλλιτεανικΞν προγόνων. 'Η λιτότητα «αν πε- ςιγραφικ6ν τους στοιχείων διατηρεί παντοτε ζωντανή την αίσθηση της φύσης, χωρίς να γίνεται νεκρή σχηµατοποίηση.'Υπόρχει καί τό στοιχείο τοπ Θαυµασµοσ, ξκφρασυ€νο, όπως καί στό δημοτικό τραγούδι,µ€ την όπερβολήι τα φηλ6λιγνα"κυπαρίσια !χουν five απίθανο δώσε, καθώς καί οίμιναρξόες, πού Εχουν 8φος περίπου "οσο καί τό µΞκος το8 χωριοδ. Τά κάστρο, καί πιό πού τό κάστρο της άαλκίόας µέ τίς Φοβερές πολευηστρες του, τούς πύργους καί τίς επάλξεις, δείχνουν τό θαυµασμό τοδ ζωγράφουυ."€ό χορτα- ριασµξνα κοµµότια της γης δίνονται µε ανοιχτούς πράσινους τόνους, €νΞ τα χ€ρσα µε 'ωχρα Ξ µονοι DE VEVISSE fl μέ ποικίλους συνδυασµούς τόν χρωµάτων αδτδ:49Ψό κυπα- ρίσια ζωγραφίζονται µε σκέτο μα6ρο, αλλά, καθώς συνορεύουν µέ τα πράσινα, φαίνον… ται πράσινα οποδραΣΞ ‘0 ζωγράφος Θανάσης Παγ6νης, γιός του Ριξννη Παγ6νη πού συναντήσαμε προηγουµέ- νως, ζωγράφισε στό σπίτι του μιαν &νάλογη φρίζα πού παριστάνει τοπία 105 κάμπου. Διαφορα ζδα είναι έραδιαοµ€να στό ίσιωµα µπροστά ο'ξνα χωριό. να σκορπίζει Ξπό…η στό ανοιχτόχρωμο φόντο σΞν κεντηδια σέ τσεξτο. "Όλα, µικρό καί μεγάλα στό φυσικό τους, στη ζωγραφιά Εχουν περίπου 16 "ιδιο μέγεθος, ύκριβδς γιά να µείνουν κεντ65ια. "Ωστόσο ξεχωρίζει μέ όξυδίρκεια τη φιγούρα τού κάθε ζώου καί τονίζει µέ κέφι τα ίδιαίτερα χαρακτηριστικό του. "Η κότα, δ σκύλος, & όλεπού, 16 βόδι, τού Θανάση Πα- γώνη, µε τό χαριτωµίνο τόνισµα τόν χαρακτηριστικδν τους καί τό ζωηρό τους κίνηση προαγγξλλουν τό κινούµενα σκίτσα τού σύγχρονου κινηματογράφου.έΞ) Με διαφορετικη διαθεση ζωγραφίζει στό νότιο τοίχο τού δωµάτιου δύο εθνικούς ηρω" ες, τό Ρξγα Φεραίέμ3αί τόν 'Υφηλόντη. Πρότυπί του πρέπει νά είναι οί λι€ογραφίες πού κυκλοφορούσαν τότε. 'O Παγώνης, όµως, κάνει µια δική του δηµιουργία. T6 σίγουρο πλύσιµο, & λιτός χρωµατισµός καί κ ΕπιμελημΕνη ξκτ€λεση καθιστούν τίς δύο αίτξς είκόνες λαµπρό δείγματα λαϊκΞς προσωπογραφίας. Τό ζωηρό τους μόαύρο µάτι καί τό λεπτό φρύδι θυµίζουν τό στίχο τού δηµοτικού τραγουδιού. " πδχει τό µότι σαν ξλιά, τό φρύδι σε γαϊτξνι......." Βυζαντινές &ναµνήσεις, λαϊκή αντίληψη, προσωπική &ξιοσύνη, συναντιΕνται καί συνεργά- ζονται στίς προσωπογραφίες αύτΞς. ' … 'ϊλόχιστα 'επιπλα χρησιµοποιούσαν οί πηλιορείτες22τδ στόλισμα τόν οπιτιδν τους καθώς καί µερικό χάλκινα σκεύη?Ηπροϊόντα της τοπικΞς βιοτεχνίας πού εκµαζε κυρίως σε δύο χωριό, στόν Πορταριά καί στύ Μακρινίτσα. "Ολοι οί χώροι ξταν ορωµΩξν0ι µέ μάλλινα ύφαντό, Θαυμαοτό Εργα των γυναικ8ν πού τό ύφαιναν σε ξύλονους &ργαλειούς. Τό σκόρπια δείγµατα πού ύτόρχουν δείχνουν τό δεξιοτεχνία καί τή µορφοπλαστική ίκα- νότητα τδν κατασκευαστριδν τους. ψΞ ύφαντό α3τό &νηκουν στην κατηγορία τεν κεντητΞν γ στόν &ργαλειό. Είναι µιά τεχνική πολύπλοκη καί δύσκολη όλλΞ δίνει αξιόλογα όποτελύ- σµοτα. Υό διαφορα διακοσµητικό δέματα δηµιουργούνται µέ τόν κατάλληλη συνεχή ίναλ… λαγη τού χρώματος του ύφαδιού στήν ίδια σειρά. Προσεκτικό µετρύματα €Ήιτρ€πουν στήν ύφόντρια νδ δημιουργοί πάνω στην Επιφάνεια τού ύφσντού ποικίλα πολύχρωµα σχέδια: γλάστρες, πουλιό,&ν0ρόπους καί γεωµετρικό σχήµατα. T6 µάλλινα ν6ματα β€φονταν μέ φυ- τικίς βαφές, σύµφωνα με πανάρχαιες συνταγξξ;ςξέξζί2ζύ"χξξ;ατα ξταν όνεξίτηλα καί είχαν μια καταπληκτική λάµψη καί φρεσκάδα. Χαρακτηριστικό δείγμα της τάσης της πη- λιορείτικης τέχνης να απεικονίζει τόν "ανθρωπο καί τί γύρω του ζωή- όπως τή συναντή- σαµε στό ζωγραφική καί στην ξυλογλυπτικη- είναι ένα πολύ φθαρµένα σήµερα κιλίμι, πού βρίσκεται στό μοναστήρι τού "Αγίου 'Δθανασίου, κοντό στό χωριό ΛαύκοέΞΖ, Διάφορα µικρό ξυλόγλυπτο &νήκουν στόν ποιµενικό τέχνη. Κατασκευάζονταν από βοσ- κούς µέ &πλ& έργαλεία καί είναι Εργα ύπομονϊς καί ξπιµονης. Οί πηλιορείτες βοσκοί. όπως όλοι οί βοσκοί της 'Ελλόδος, µεταχειρίζονται την 9 όγκλίτσα, µακριά ξύλινη ποιµενικό ράβδο µε Συλόγλυπτη λαβή. 'Η &γκλίτσα Εχει μιά βασική χρησιµότητα για τήν ξργασία τού βοσκού. σε τό µακρί της ραβδί συγκεντρύ- νει τό πρόβατα πού άτομακρύυονται &πό τό κοπάδι καί & λαβύ της είναι κατάλληλη για να πιάνει τό πρόβατα από τό πόδι. Τό σχύµα τύς λαβύς Ξθυπηρετεί τό χρήση του καί είναι στίς γενικές του γραµµές στερεότυπο. 'Ρνα οχύµα &πλό πού θυµίζει µιοανοιχτό 5 γαλλικό. 'Αλλό πόση ποικιλία οτί διακόσµηση αύτού τού βασικού σχηµατος: 'Απειρα είναι τό διακοσμητικό εύρξµατα. Γεωµετρικά εχύκατα, δρόκοντες, περιστέρια, ξλόφια, λαγοί, άνθρωποι, λουλούδια, κουλουρίτσες, όστξρια, καθένα μέ τό δικό του τρόπο κα- μωµ€νο, σέ Επειρους συνδυασμούς:2 Ενας φτάνει σε όξιόλογη γλυπτική !πίτευξη ιαµορ- φώνοντός το σέ δλόγλυφη µορφη δράκοντα µε μισανοιχτό τό στόµα, δπ'8που προβξλλουν τό μυτερό δόντια καί & γλύσσα. "Αλλος κάνει υιό πρωτόγονη πυρογραοία, πυρακτύνοντας Ενα µεταλλικό όντικείµενο καί δκουμπώντας το ύστερα στό ξύλο. Κοµμάτια &πό πολύχρω- μες χόντρες κοσμούν μιά Ξλλη &γκλίτσα. 'Ρθθετα πετραδόκια, παλιό νομίσματα καί λο- γύς Ξλλα μικρά &ντικείαενα χρησιμεύουν γιό τό διακόσµηση των λαβύν.0ί όγκλίτσες, παρά τίς µικρές τους διαστάσεις "εχουν κάτι τό ξπιΒλητικό. 'Η όμορφιό τους δεν ε!. ναι χαριτωµένη. 'λκόµα κι όταν τό Θέµα τους είναι εύ0υυο, ύπξρχει μεσα στα µικρά αύτί κοµυξτιε ξύλου κΞτι άπό τη μυστικό σιωπή των δασωµξνων βουνύν. 'Επίσης οί βοσκοί κάνουν ρόκες γιό τό γν€σιµο τού µαλλιού όπό τίς γυναίκες. Χα- ρακτηριστικό είναι τό σκαλιστό όνθρύπινα χερια τύς κορυφύς τους καί τό µικρό κου- δουνξκια στην κάτω τους Ξκρη. τό κουδουνόκια αύτέ, µέ μιά όξιοσηυείωτη δεξιοτεχνία, είναι σκαλισµξνα &πό τό ίδιο κοµμάτι ξύλου µε τήν δπόλσιπη ρόκα. '?τσι, καθώς & ρό- κα κινείται µέ την ξργασία, παράγεται Ενας οιγανός Έχοξτ"?τό Ξντικείµενα τύς ποιµε- νικύς ξυλογλυπτικύς περιλαµβάνονται, ξπίσης, τά ξύλινα κουτάλια καί πειρούνια. 7τύ. λαβή τους σκαλίζουν διάφορα σχήματα, όμοια περίπου μέ τό κουτάλια τού 'Αγίου "Όρους, καί Ξλλων περιοχύν. Ψτό χρόνια τής Ψουρκοκρατίας κυριαρχούν στην ξκκλησιαστική &ρχιτεκτονικό τού Πηλίου τρείς τύποι ξκκλησιδνι οί µονόκλιτες ξυλόστεγ:ς βασιλικός, οί τρίκλιτες Συ- λόοτεγες βασιλικές καί οί µονόκλιτες μέ θόλο. Καθένας &πό τούς τύπους Ξχει πολλές παραλλαγές. κάθε πηλιορείτικη ξκκλησία είναι καί μιά παραλλαγή αίύν τον βασικύν τύ- πων. Πολλοί παρόγοντες Επιδρούν στό δημιουργία αύτύς τύς ποικιλίαςι οί οίκονομικΞς δυν(:ύτητες τόν κτητύρων/ πού Επηρε&ζουυ τίς διαστάσεις καί τό ίλικό/,η διαμόρψω… ση τού Ξδξφους/ δν είναι σέ κορυφή λόφου, σε πλαγιό, στό κέντρο µιξς πλατείας, σέ πολύ κατηφορικό έδαφος/, η θέση τους σχετικά μέ τό χωριό καί τίς προσπελάσεις/ πού 10 καθορίζουν τή Μόρια όψη τΞς εκκλησίας μιά πού τό ίερό πρΞπει νδ είναι πάντοτε πρός τόν όνατολή/, γειτονικές προΌπ&ρχουσες οίκοδοµ€ς/ πού επηρεάζουν τά φωτιστι- κό &νοίγµατα καί τήν τοποθέτηση τος &νοιχτοδ έξωνάρθηκα/, & χρήση /Ξν είναι καθο- λικό μοναστηριοδ, ξωκλήσι 5 κεντρική εκκλησία χωριοσ|. at µονόκλιτες ξυλόατεγες βασιλικές !χουν μικρές διαστάσεις καί είναι συνήθως ξωκλήσια. "Εχουν δίρριχτη στέγη σκεπασµένη μέ σχιστολιθιπές πλάκες. “Evan χτισµέ- νες σε &σοβάτιστη λιοοδοµή"κοί δεν εχουν &ξιόλογο γλυπτιπό % ζωγραφικό διάκοσµο. 'Γξαίρεση αποτελεί & μικρή εκκλησία τοσ &γίου 'Ιωόννου, στή Μακρινίτσα, πού "εχει Επιµελημ€νη ίσοδομική τοιχοποιία καί πλούσια γλυπτική διακόσµηση. Ξυόοτεγεέ τρίκλιτες βασιλικές είναι οί περισσότερες καί μεγαλύτερες εκκλησίες τών χωριών τοδ Πηλίου. 'Βξωτερικξ φαίνονται σΞν µονόπλιτες γιατί & δίρριχτη στέγη τους σκεπάζει καί τό τρία κλίτη. Τό μεσαίο κλίτος είναι πάντοτε ψηλότερο καί φαρδύ- τερο άπό τό δύο πλαγινά. Τά πλίτη χωρίζονται µέ δυό σειρές χτιστ€ς κοΚονες. Οί κι- ονοστοιχίες συνδέονται με τοξοστοιχίες. Γονόπλιτες βασιλικές μέ θόλο είναι 5 µικρά ξωκλήσια Η καθολικά μοναστηριδν. Ο! Θόλοι κατασκευάζονται µε ελαφροσς πωρόλιΘους. Λπό τό λίγα συµφωνητικό πού σώζονται, άπό εξοδολ6για εκκλησιΞν, &π6 λογαριασ- μούς ίδιωτικδν σπιτιδν καί &π6 επιγραφξς µπορο6με νά σχηματίσουµε τόν είπόνα τον όρων Εργασίες ταν μαστόρων. Συνήθως &ποτελοδνταν άπό δµάοες 30450 &τ5μων µέ επί κεφαλΞς εναν &ρχιτ€κτονα. ϊ6ριζαν από χωριό σέ χωριό φέρνοντας μαζί τους καί τα δποζόγιά τους. Διάφορα Ξθιμα συνόδευαν τή θεμελίωση, τό χτίσιµο καί τήν &ποπεράτω- ση τΞς οίκοδοµ5ς. Σφάξιµο κόκκορα κατά τήν τοποθέτηση τοδ Θεµέλιου λίθου, αµοιβή ταν µαστ6ρων, τά "θεμελιάτικα",κατά τό χτίσιµο τα» θεµελίων, προσφορά ρακιοδ κατά τή διάρκεια ταν κυρίων οίκοδομιπδν έργασιδν, προσφορά δώρων κατά τή ζεύξη τής οτε- γης, "μαντηλόματα",.'Βκτός άπό τούς χτίστες, οί διάφορες δµάδες είχαν καί τεχνίτες με διάφορες είδικότητες, όπως τούς λιΘογλύπτες|πελεκόνους/γι& τήν κατασκευ6 ταν γλυπτδν΄όπέρΘυρων καί &λλων διακοσμήσεων, τόός τεχνίτες 106 γιαλιοδ /τζαµιτζπδες/, γιό τά υιλόµατα, τοός ξυλουργοός/µαραγκοός| γιά τήν κατασκευή τΞς στέγης, τόν Θυ- ρΠν καί τόν παράθυρων. ' Κάπως ίδιαίτερς πρεπει νά έπιμείνουµε στήν τεχνη τ6ν λιθογλόφων /πελεπάνων|.. Τά &νάγλυφα σέ πέτρα Ξ ντόπιο µάρµαρο είναι συνηθισμένη διακόσµηση σε πηλιορείτικες εκκλησίες, βρύσες καί &ρχοντικά. 'Ενδιαφ€ρον παρουσιάζουν οι επιγραφές μέ &ραία !- ζξϊλυφα Ξ Ξσώγλυφα γράµματα καί µε λογής κοσµήµατα πού βρίσκονται σε πολλές ξκκλη- stag. 'Ξκτός άπό τό διακοσµητικά μοτίβα πού συναντοδμε στήν ξυλογλυπτιπή, & λιθο- € 1 … τ…… … . … γλυπτική…παριστάνει καί δγίους σε προτομή. 3τ5ν εκκλησία τον 'Αγίου Γικρλάου στήν .…Πορταριά, στόν "Αγιο Ιωάννη της Μακρινίτσας, στόν "Αγιο Γεώργιο, κοντά στόν "ι σ- …σό καί σέ πολλές αλλες ξ πκλησίες, στόν άνατολικό -συνήθως- τοιχο βλέπουµε χαµηλά΄ - άνάγλυφα µ€΄ µορφές άγίων. T6 σκάλισμα συµπληρωνονταν παλιότερα νξ χρωµατα που τώρα Έ΄τά Ξσβυσ.ε & ηλιος καί η βροχή. 7Ξ έλαχιστες περιπτωσεις σωζονται ιχνη τους. "Η πιό΄ ΄&ντιπροσωπευτική µορφή λιθογλ6φου τ5ς έποχξς αύτ5ς είναι τοπ Πίλιου…Ζουπανιοπολίτη.΄ ΄ζνΞπε΄στ5ν…ποµπανία ενός'λαττοΞ &ςχιτξκτονα…;οδ"Ξχτ τισε πολλές έκπ λησίες στό ……5λιο ΄τδν είΞοσαετία'179Ό-Ξ1Ό, το? µαστρο…15μου……'?.τ:νη του "ί?.ιου. Ξι "τοτε ει ένα C) πετά της λαι΄πης 'γλυ1τιεης, We: τήν ' ΄.Κ ζξεχωριστό'φαινδμενο. ΞιΓτ5'στ5'πν:ΐππ .'αί-στ .πι5 ΐρτια Έκφραση επί έξαντλει τίς δυνατότιπ τ…ες…των στοιχείων της...ι" τό γλ5πτη µί-… , …Χ…ιο βασικά τό |ν-ρωπι"ο σωµα ε:ει ΄σχημ" άσί…ς, επάνω στήν Άτρία'Ξτουμπϊει & πνπλος του.πεφαλιυυ… νξπ.'|΄ στά "χ:;μτ αδτ… πεντξει τίς λε πτταξ1ειε. "ίναι,,Ρ€ΒαΞα, Ενα σχ5… σε πιό ΐίνει τήν ΄.1ίεΘησ΄ή της άκαμψίπςξπαίςτΞς=Ππρδτητας. 'Χλλά Έπριβδς γι'τ5τό΄μπον ' ρει νά συγκρατει αίσθητικΞ τόσο πλοΉτς Ξτι διΐφορα κεντ54ια πςύ:τό΄γεμίζουν. τ΄ίν…. ΄π…ι1Ρλρντιν5 η σοσί πεί… τό γν5σιο αλα στικι αίσΘηπα πού κυριτρχοδν "τή σύνθεση τόν ( ο λεπτομερε-ιΒν….3 , Ηπως…"…΄'κό;εληρη τή λαϊκή τέχνη, τό κύριο πρόσωπο 5 τό µέλος τοπ σώυατος από κά- ν…νει τ5 νσρσκτηςι τι.5 κίνηση τονίζοντ αι νε τό μέγεθος. 'Ό' Άγιος σπαλ΄ίζεται πολυ ' ΄ μεγ:Χ61επος άπό τούς …γγξλονςι Τό χξρι τό... Αγίου΄ που εύλογει γίνεται μεγαλύτερο άπό -τ8 ντε !! λο πού στέπετ" ι άν ίνητο στ… στηθος. 'Οταν. 5 κύρια σηµασία της παράστασης βρί- ΄σπεται ;'Ξνα 5ντικείνενο, τ5τε Ξμψπνίιετ1ι ενα χέρι, που τε 5ιναιολογει΄τσι άπό ΄κανξ+ να σδµ ,κ ί κρατ.€:ι τό άντι κείμσνο, σκάλισµ€νο σέ υτερφυσιν… µέγεθος. και; συχνά-σέ εκκλησίες το? πηλεόυ, κυρίως στήν κόγχη τοΞ ίεροδ, πάντοτε ΕΈωτερι- (" ", ΄κά, είναι ξντοιχι μένα 5ντ(λυοα που παρπτ.Ξνουν ξεκλησίες. Ψίς άναπαραστάσεις σότξς -χαρακτηρ€πει…εντονη σϊηματοποίηση, πρό συνοδευετι τπτ !πδ άλλα γνωρίσµατα τ5ς λατ- π5ς τΞχνης,.δπως Ξ,Ξξαρση µε τό µέγεθος της χαρακτηριστιπ5ς λεπτσνξρειας. Οί σταυροί ε.χ… .…π βρίσκονται στ5 στέγη΄τους5σπαλίζσνται σ'Ξνα'άτίοσνο.µξγεδος, σχετικά µέ τίς… '-fit;fiff«5Lg τετ Ξργου,'Π΄πχετιχ5 5 &;1λυτη συγντταίΗ Ξ…άνσγωγή δρισµξνων΄&ρχιτεπτονιµ -π3ν «"οινειων 1€-Μοτρητιν εδοη;ω ., & προσΒ5πη…8λλων …εµάτων ναί χάιιττα "! άλλη πλί- ανα.…Νευουν.κσΘαρά…οι…κοσµητιπ6 ν…ρα#τ5ρα στα !ργτ-αότ€. ΄"=λλωστε π:σοδισυδς.τους , νει|τι ν-ΐ τοσπ5τουν µιά στγαεκρινµ΄ντ ΕπιπΨντι.τ πεί ν-' ξ.ντνχΘουν σε Ενα΄σάν.ολο. πού είς …. ΄ναι…τοπλεµξν αξ΄ την ισι1ν ντίληνη. Ρό 35 μτ 8! μπτρονπε- νά τς ΞντάϊΞ ουμ: στ5ν κατηγο- . , ' … .' ? Φίπ ετ.ευ…ν…:…υ τά π5ραν ο'ι…λα'ιτοί τεχνίτες άπό τ5…ααεσο περιΒάλλον τους. "Αν…ηταν 1? ππςπε-νΞ πάρουν…γι€"πρδτυπξ-τουςζτρβς "υγχρτνους…Ή τούς λίγο τσογεν51τε… Β= ετ:ι Θΐ ΄ρους τύπονς-Ξκκλησι6ν.-ΐΉν8, 5µως, στ5.Π5λιο ξχυυµε, πιω έΐ54πε, µ5νόι3απιλιπ€ςΐ- )…. μέ δερ ιντεζ ττξνΕς,ζστξ &ν5γλνφα Μ?.έπ1υμε πξντοτε παλι5τερηυε΄τ5πους µξ…τρζλοξω'΄ … Α= παρζνυρα, µέ ψηλοτυµν…νους τρσ.ύλλους, µέζψηλ5.πλευριτΞ καμπαναριξ %… -λλα γνωριομα τα.έν ντε ελδς Ξ -…χετ: µέ τήν πη.ιµ…ξτιιη * *1"ιτ("ικ' ργιτε"τονικ5 Ψδ΄Θέμα΄5ν5κει… στ5ν1κατηγορξπ τΠν'παλι5τερων επξξνυν"ματίβυν πού παιουι…ξη'νν μέ Άφ€ςημζτ τήν Ξ.… . να ρνστα.η της πραγµατιπ ::ς.…'λπό γενιά, δµώς, ΜΞ γ:νιΐ'πςζ Ξζπ.τ το τΞν:Ξπο… …. ,. ,… …. …. …. '… . .… . ,, … ….. χπυαν.΄την επεφή=τους…μξ τ5 πι…ρς,τ…Ξ,πχοιπτΞνουν Μαξ εγιναν'ππλ5€ ι'""γ….ιγδ …Θξµπτ:.ζΐ…5λεβξολικ' ωσιιΓρ… καί ι'"" ζηιη τρτέρχ'υτ ι…5ΦΦιΞΞζ . ΄ .ε€.1 την 5ργ5.πατεργτσζα…στΈ…χρ»νο-πνζ ?15 Χΐΐ…ιε 'λλισµζοΩΐς…πολ; 5µ11ζ€.ξµµ΄7…ν Ex …;..ηπςα !ζ I! a l Ι΄…- a . … . η - | ." … …γιατί εγύπν Ξζελι:3εϊ Ξ (5ν>εεη . το Ξρυµνες… ευνειες και πάµ=µ… .πει …στ 6 δι 'ο(νπτιγ Ξπο έλεσμυ με! οχι στήν΄ω…,.γ:ν ή. &ινλονννι κδ'αΞτ5 Ά€-΄ Jua Ξκει αέε..ρές .…ραλλ4ν ';-αξση τού πτ5 *ρχιτεΜτσντι6΄μξλος,΄>ΐ εν λογζΞσ τ€ς έπιοΞνειαΏ πού Ehwryrlcf;115 Υειτ…νια5.Θ€μεττζπο6 16 περιΡδλουν 5 που υντιΘ-… '! : ' . ΄ ….- - , . ... . …µ τ536 ς.ηΓ.….1υν τις ια"τ&ρει(, ς μνααογίες καί τ5. …ι€πλ:ν5 εαν. “MFQX5 τον , [, ΄γνόριομα, σ ΄Ξλει τίς πευικτν εις, ναι " …υμμετμζα γύρω - ' Έναν ιεντ µι::΄ "τΞονα; " Π…», ' . .. … … | | … .…. . . .… ,, . | … …;…" ΄… - Ο πενεριπ€ς πντΞς…αςΩνας:τον(ρεται ο µ…; το ΉψΌζ…ιύΩ ;ςγ5υ. . . ΄. ' ι… …. υ…… …ι΄ . ι ' . ΄… σ΄ . ο . ΄ . ΈΞ χωρι5…τυΠ Ππλζυυ…έόκοΞνΐίι ιΞν ϊιεζ τον γοητεία ττ8ν ε.ιννπ του: 'ϊ5τ8 ……βξ3αια,.5γ;Ελςτει'στξν Ξ…αί αργιτςκτονικ τιν «πιτι5Ό τους, …τες tuna-1E: ΞππΆπ… ο€ες 15€ στίς σκαλιστ"σ γρασΓςι ο 'λες τίς… 1 …χ.νές ……6- J ελετ 5r σμε Μυν5Ητιπΐ'ντδ σηιερι ιν5 5ρΘρο. …υφε€λεται, 5κξμπ,."τ5µαγεζ;…τΐς ……5 .1…ς τους, μέ τήν ι ιπιττη , … . . υ… . … .… …. … … . "χάρη κάθε Ξ? .:χ5 το!! ετόυς. πέρα, ομως, π5…τίς λεπτοµέρεις.1.:ς κ5τές .µ…α"ι ,χ.5 .πηλιςρεζςιχΩ'χωρ;ΐ Ex ει µ΄ιΞ ΄ξεµοοιοτ5 ?ιµο;ήιξ'σ; ν5νολο. πρ? νΐ.5ςε0λετ€ι σδτξι. ι… ,5πλ8ς, ξ΄γραωικδτητα ποξ νηµιουργέΐτάι.παΘ€ς τ6 χωρι5 Έναπτδσοετάι χωρίς… νά "λουΘ=ι δ.ρισυενους ξιοΞ € Ψς κπν…νετ; ?€1τ9µερής'µελ€τη… τΞς π0>εύδ€µί ας τδν λωβΉν τών …ηλι"ΐ εώς Ε΄ ?ΐε….π :εΈι …ΐ…ιε ν΄ωτι…ν. :5ν ΐπλ 5;; ,ποξ 53&Ξ΄€ΈέΐτΏι !Έδ… 'ξνά …τ1'….Ξ …με πεντώιΞΐ εν 55; ((5ν δρυί?΄ "ν;εντ.ννΓοι 5 -..9Ψτευτιπ5ξ΄ο!ππνρνι4 .κΞ΄ξςΐχώμχ#γμγικ5.κίνητ;5τ!Ξ΄ξώριοδ.…"ω οι δ'τ ".: … τ-"υεξ ζϊ…τεία, δις; κςί δ…τξνζ τ'ιΑ΄ …. ,΄…-'΄΄ρι΄!.".'… ]" ';.ζαςι'ε;Ξ ΄…'.…: 5-5 ."΄ζ,'.'-λ…=1.… τ'ε'μ;΄΄ &… 'ζ:;.€:;.λτζ.=-ΐι',΄ ;;." :" τις ( "… τ1΄,"τ'ς΄':'.τ…. "fir-05:15.1“) .… ΄πυρξκρ΄μ!τΞχ΄5Ξξµζξυ΄5…;ΞΞσξτΞν…… Μι ιΡ>ω ζξ…πτευΏ€΄ Φιν-€ν ΄5΄πτισ|τ! 5….΄ τή. :λ:τεΞπ…κυ(:τµοχω"ζ5ν…ξυΐλ:5ε…µ5…τ5 ΐι1µδντΩση'τνΞ.ξ?ξφους.Ε'Γ3τξποΚ"Θδ'8ε ε έτάι5ξ&Αεντρ! ονο3ιντ.ι…..5ς…τΞ ??… τα 'τ?ιγέΐα…:φρ !νυ'4 :..«…'µ, ..- .-.. #5……. ΄5.ταν "€πλ στ" ΄ΨΨ9ι3 ,"! τΠν 8ν8ντ"Ρ8 'ου. 811!!ϊ€…ΞΐΩ!!ξξι &ΐΞ΄"Βΐ€'΄ΐάΌ!!ξζέ1α΄% μεζ… ……»τα009ΐ τ"ν ν:νηοτμ…»ιυν ΄το…7- 3.640" ηπζ ξ|- ";…χριψξτ"σς. ΄δΐδν…Ψ""=Χ!΄ξ ξΚλτ'εµπδζ΄ … =ξπΌ0εΞο ουν τδγ δµδπςνταη΄ ωνΞπτυξ1ρ… άπω: δύαυ…δπΐπγει΄ξπΑτούη |λΏΥιξ-Ξ Υ!0&δρα,…΄ :1μεγ"ει κνλη"ι1στινς ΐςιοκτνπε '.ς ίέ.;……… -&… . … … … … . ΄ ωε6εορς' ΄σπ"ξ εΐναι ΄8 κ6…πετοκ,΄"ο… ξεΜψνξ.΄& ΐπ6 Ξνη…ζδχιπ8 Ηδτ1αρδ fiat, éfitf, ν΄! &)'11΄'΄ΡΚ.θ:ι … σε -δ'΄…΄'…'ε-…΄)ΐΐΓυι",. Μδ'4,΄….ο.΄')€ι ΄ εΥ-1?.΄178.ςτ… ς….) …-ψΙτ;ςπηι…-ς8΄ τδ&:…ο ΦΔΧ 1΄λ'ιΠι΄ΚΜΌσ|΄ 15 ΐΕρξΞ"8 "Τέρι τδ.!ώΛιΐ Ξπότψ1ξΐτπι.ά€1-Ξ……:ι…π……ξωαπ8µ:νπ κ6τπππ !!! !8ια€τευπυς ΄5υΌΞΏ"ΐ 1εόΞ…;8 ΧΜΏισ%8…τουι; 'υ΄ τξ Ψυήιξ ψποεΉσσ: ΐ':ιαζ " σνο…ο κα! τ! .Rvfltgn1 ΄ ΄…ιδΡδµατξ΄΄""'΄ ,ζυ…ϊ "'ν8΄΄ … Ήζτος΄ 1fl1oc ειναι « ξνζνε΄ιο,… ΄""'1…διά!!'οψΠνται κατ΄ …ησπ…1# ,ξ ΗτΡΧ!ας,-.ξέι ΧΏδ?α85ζ .Ρτ. τ"'Γ€Ω'σ 3ν-ώ"" «τρν…-'εν…η ΐΐ"΄π€αιΘΖΚώή τπυς 1Ώ…ς τή θάλασσα. υνξυ: δως τ€ ξπ ίνες… εα[σκςνςρι "18ν 1ιδ ι…;τ- Έλι1λε γι… 1ιηρν#πυδ δημ… της1€Πι"κξε. ΄΄"ΧΑ΄……=πωπι€;…χςς:τ…ν τ…"Ρδ" ?ΐ!ν",…Ξτπεταλλε8=ντ…ι τΠ'φυ…ιπ6 δι…µ6…ιω…6 εΘπ… . ΐδΞζΐύς…γι: "":ηυ"'κΡΧ8… ι""1 επ…! :ΚξϊΠΕ8 δεοιπ!!δ Βξναι στααη!!Ριη "ας! «8 νδ…- 1 ΄΄΄ό 8΄΄΄"΄ "΄το΄€' ΄΄τ"ς ΄Ξΐτξ'ΥΨΏι5 ΄ΆΨΐΚΒΟ, 108 Ξλδκει κατ! τ6.56έή-;τξ%!!ι΄ ?ποσ!€η; ΄5 ΏιΞτ!τ5 τ' 5ν>να τ…? "ηριπδ… αδτοΌ- 898Χιο… !!ρδ…!!ξ τεν ξέτςµεμη…πΌσ…χ68ει]ΐ€ΐ??ευ . ΐ6 ""Ό"ΐΐδΐ γιά ΐ΄"ω€΄ξ.ΞΆιππ25΄άπό…πηλιορεζτιπμν,κυαι3ν. >ξδ.ικξς λςπεις * .4 λζνιατ…ι σέ… ηΛηΓΆ πατα κυιΧοοα»Τπε η πσ0"ιολοα#ξρ?υ| "Πήακξυ…΄ ,τιπΠ΄"… τελετΜν ΠαρτυΡηπυ' €ι??λΔεπ ννωνπ τΕΝ 1"λεο5ουιπΠυ πσοΞχη…8τ…,, Άπω, τε λπΜ|……… ΄ 0ν0γα!!€ε Άντσ€πας,'ζωπς… '…Β Λι1"""€"η τησ "ΐΓυε τ8" …Χωοιων. Ψελεψταζα,. σε κπΑιο 618γειο΄σπιτιοσ…βρξΆ1.τ: !εέ?"Υ7"?!΄!35€ δτπδΓ5«!του…).αϊ68΄τολε…8πυυ. τ"! Φζξιτ…ΐ που…ψέιέομπτσξ…;Έ5 τή…Η.πριν€τσ…!…µξ…έρ…γμήτιπξ κ,τσ1ΉΉκτινξΡ π"Απ?σεις λΨσεωρ'πε-…-΄ ΄Χεα51µιω3γ """ΐ1!!€ξτ"?= δ?δ…τϊς:ΐπσΐΡ€ "':ιγξς εζκα…ν ξ……ιο"οο 32? »! !"ιτυι( …"΄ ' '΄- ζ'ΐζ|΄΄΄!!;΄…΄€=΄!!ζ΄΄΄΄Ξψτ?χΞ.ι΄έξΐ΄ϊ%… …." "ε€ξ €ΐν ξπτλευΘΞΏ…ση'δΐπτ6κη τξξ λ"έΚΐξ…Π!!ς!!τΞξ!!!!ξ΄εζναζ ξαγδσΐπ. ξν&έΞύ- ΄!!ξη… ιε,ξλ;.»υ …πι|σν κ€ν…π'ν,'6 πηχπνικ! ξΡ""ξυμάτιΚ6'?".πνώγ6ς:τ5?!8…σιοσ#ν τ6νΗδζ ,; ΄λική΄!!ξ"" 8Ψ"πτδξε…ζ"΄ ΐ"Πζ€ Ξτως- " ε-?υς τους. τυπτ…ΐς τ5ς πνε…µν…ιγ? ασ! γ.λΆι-…. .τΓΐνικΐς ΐωϊ€α΄5 δπηνεπ# 3Φ€ ςΓ(]λ"΄ΐµξπ πΐζς΄ς int “x éxvt’ π"πΐδοση .'νοζ.νει? τό ζ.δρξ… ο νι… τΞκ ε'πΡ.ι# τη? ξέ!!"ι γοΒ"του. 1'δ !λς66ς΄…Ό ξλξτνικ6 κράτος… περιφρ#χςβ 1…ξ … …δην΄στι! Υ΄…7ζΐ' "α΄ lit-CI ΄τδ΄ν τεχνη της "(…: >.ότ΄ριγ΄ξ, Μπους,…" "&? ιου……ωρΜς ……ζ.… …… ………ηΡΓ…Ώι. .…ου 831: δ…Ρθμ(ντιπνδΘ'τΓε… νς)πζ τ…σ …ον…;Έ…υ, & νεΓχ,€Ό(ιΆιΓ"6Γ ττ€ν ;θ"ιτεκν…νιγπ… ..…ςΕ… ": γλυπτικ6,΄ εν#οπ(ζουν τόν ξθνικι΄ ΄……ι,ε πολιτζσ"δ Ρερ,ια…"…ζ…!……Υ…ει…ά…Ή,τ:…… …ξ€ν΄΄"ΐ"ιΐ€Έΐ ΐδτ…: 'Θ"ως. !! 5λισζα" ΥδγοΡα τα "cps κρεµ Γ τ.οδηπαλιόΞ πο)ιτ€πυαΠρ 45 ΄?6µξ … έ;ςουν ;υ.εΓ 3! ρΐζες µαρ.ζνει .ι δλ€ .λην&ς δ 3-µµ…ς. '?+ίκτ…Χει…ττ! ;;;α- νξι;΄τεχν.κή. '!! ει…π=λία δωηγΞ & πριχει…ι…λέ…ει:. ξ== & …υµµέτΞίπ, ξξίξτη π µπυ- ΄.Φδ€ξέας.΄#α!λιγ€αφΐα, Χαρακ€ηι€δουν τά Εργα τ5ς λαϊπΞς τέχνης τϊς΄Ξτ…χΞς…ε3τύζ… 14- ρια Ξέφρπση «ασ Ξεν6υς γίύεται΄μιέ ξ…εσοσω#υλ6 τέχνυ. ΄ ΄ &'&'?πηζΞξ΄δ΄φηµµουργιπΞς παλµΞς΄έοδ kaofl’&236z§u¢s£ac Ξπ3τςµα, ίεχξυμε ξκξμή-πι… βιώσει; στήν δ…αντικ6 ετζ χαλκουρ ία καί … S ζω ρσ(ιπτ,. ΐτΐν ΞΘ…όςικΐ &κτ€€ Ξπ€ 1 | … « » . |) , , > . ή: --- . η΄ ! ΄- επί-« ! . "!…, ΄΄ .», -,. » .-- - " : ":!: - Ώς… .…,-..…-…… ΐ'΄…-΄.΄… …. (, ,." Γι΄…Ι΄.ιεζ 1ιεΡι …ι-…'.…- εις , .ιιξ.ε (, «.… .I ι,-)Χωγι µις?! ζ.ζι" -'΄1΄.' ! 'η;- ΄.---'ι…---,Ε.ιΓ.,΄, -.,.....-ι -1 κ.α.,. "Η'., :…» µιτσιδν τ:6 .γωριΦι Ξ'γ…λ(6ντσι με "8ν 8 ργαλ.εισ:. …?τη χαλκαυγζκ & ίΐπης ?ησΞέ…;,΄&- πό τέ χωρι΄5 .αν…λια,- ευνελζζει µε ..ι.Δ>€. .ξυ παράξενη. Στή ξ;τ1…=΄ι:ή α…ρ΄ζόνν "δέ… σπουδαίες πρ…>ιυ ιπδτη.τεςι νεό ιπ(ς αι…)νι ς…) ., νξυ:ιξ"υς µέ τ:ξ ξ"»ι" ?νΣυ- 'μαεζα:"υρι ε ιτά χωρις .οδ …ηλί ιν κ;ζ µ.ξ ξλ:χι: τι «ναι?? "γι.:ιιε τ'ιλ»κρ… CE; . … . καί φ6;ητΞς…εί;Ξνες. ωιψραμξνος &! τ! γη ια ζ…#»΄ ηµι δέ, ειλ5ς,.ψιαχυς #1ί ππΓυ- . , ΄ .. ΄- ΄. ,: . - ΄ . . " ," ΄. ζ'…'ΏνηιξενΌζ, δ.ΥΛπψε Xal: ι,αΥζ'ι΄ΐ-'ξ:ισε"΄υ΄ήν πα…:…1ιιιΐ.. .ξ γ…. 'ι(.ι'-ίΙς ευ',1/…'ι EU :C‘:l“..-'_’.‘ '3~.""L-- J’- ΄. __ .. |. ., . . . , ΄ .. . ΄ .χ , ., " όΐ πμ€…χοί;ετωι1;;«ξυυ»τπς «τίς Ξπιςπν;ι;ς ;ωηρ5,-κπςσς€ ;ω€ χσ;:6μενπ γ('ν'ι…. {an - "ο , ΄ .. ' .- ΄΄ .., α΄ ' . …. … , . 4… ξαναπΞνει παιυιά γιατι μας €ινει-ϊιΞ|αΐγη ωµά τη νυν τμΐ#τπ να ξιγΞστνυε "δν νανο- .. . ΄πη πεΐβα µες καί νά ξ;νά;; Ups τ€ν…κ;ρ#ενι η καί λαίµ…πγπ Ξς&πς & ς.΄ιυτ;;…τ εν; …µρωπας-δ :υνεμ€υος, &-τα…απµξν&ς,.δ μιά! :Ξ .…ύΐ, τ… -ςέηηξ, τήν ξξώµρσπζε. "can-5o λάβφις “up? τοδ .:6 Ξχ…περς" εΐπεν ? ε…"ι1νος. ι ', …νυ(, κ.α δ φτώχ8ζ φΗυ&τςνεΧλΞς'µΐς Χέρ€Έει Ξ;τι-€ύτ5ς ΐΠπΞς 3ξν έΐχε.'Άδτ5ς & :ειει95ς ΄πς'…ζ΄ ΜΓη΄-.|. '-…΄μξνως ,ξλ…ι'΄; θε !, εν: ν ως)… ζεί ;;..'.τ;ι΄,΄…'τΐ= ΄…ς..:'..?΄;:;-καρΐι".ι"ιι". ΄…΄".'΄ι. , ΞΓ'";!' ".! ΄ "."! "ι .:.'".ί L, "" ΄φα εμγων {fin ξ ;ζπηµης τεχνης, Ξ.! ίτ'; ιζνει, 3 ως, έν .ξν8:λ5ς.πάι:€6:γιά 3 -…τι- π5 .ζα .vnua. : Θεόφιλας…πξ9ενε 4τ΄ 193΄ ΄3)΄36 3 3! ,Θ'4") ΄ '…'εύτερος λάΈπδς ζωγρέφξς΄εΞνπξ'ΐ΄ΐιπυκπυς.ζ;ιετΐ.µνλας, ππξ fist .πΞµ,, εξ…ξζιη I ‘ . -" ., ,- ΄…ο ' «, …… ΄ , .κξα υ1 έτυν,,π'Ξυα…ναυ:ηγ;€ο €3ενιντι Ξ . τΐ ΄……. …ινπι υν. Πι -σ……ς…: - υ1;ϊ;ς και - . …΄ -,΄ . . . … . ;" … ; ζωγραφξςει πλαζρ και δαλ1σσινοδς.ύς6λυυς σΞ…Ξνγψ µικρδν »ιπστΞ;εων. ?δ επγ« τών . . . υ . ΄΄΄ ΄ , . . ν. µ΄ . ΄ …' .- .΄ ειν1ι Eva ;ρπγυυό; τής δςυλειΞς τπδ ύφυζηγξζ]υ,';υµιο ε,… ςπυ :Ενω; τς……;.ς… ώς | ) …τξ :γ τήν &µ6μφι€ τες φέρµας…τΟύ κ… ν'ποξη«ή ςξα €εε;€κ. μ που; Ξωγρ;ςίϊει τΐ έΧοΐα ΄ ΄ ΄΄ . . | - …- … . Ο … . ' [If :.3.΄";ε…λε:ινμξ' ε…. νά!) .'ιι΄ι «Με. Ξ.΄'ΐ-Ζ …'.'ι λ!ΐξ.΄:;'.΄'.µΞζ,=€βξζ. ειναι-..".….'.'…-7ζ.;'.;.1… ΐξι'.υ':΄.ΐζ€| …-,-'ι.α΄, , …Ξνάν Ξν8ρμτο ε;; E ζη:ε τψ-. πληΐυ,…τξν κατασκευή τού, φανζ?ι-"ανΕΐι, πφφ…Έ+κπ… (, πεύ…κέθε…πδμπος τΞν σκοινι€Ώ τ…υ…κά€ κΞξε Σαλέ της… ου -ξιιας ε. ν . €στισµΞν… εξ τ6ν […ρ8τ…. τευ, οι λεπ .ταµξυειες.ειναι πτέιχειε δα… ψιΞς .:.υ ζω . ιε…υ Ξ… τ…υ. ι .΄ …. ι, . τ΄ …: ΄ ΄- ΄ . .' … . * ΄ 'ψ…….γει µιΐ αυξηση κ οντΐ τί… …- ΐπη΄ µε. ' .δπ…ία &…υνί-ομτ:µ ; λειυυυρτ€π;των…Ξν- ΄ταρτιΠν, η φ5ρµα κ&ΐ ?… μυνινμηιη τί?-ν .1…πςέ:Εν. (""θι΄43,- .φοΏξας της.… ' αξτήµυ;π τα… συμπα;ρ΄ιυτων του. ΄ 16… ΄. σ΄ . … .. ΄ .' …." ΄. . … ". σ΄ … ΄. . ο … ιναι. πολύ δύσκσλο… νΞ πε΄ριώγρ ει κανένας τήν ποικιλία τόν μορφών καί των πλ΄αστο 18V & ιτεδξεων ;8ς τ€χνης τσδ Πηλίου. "ήµερα δίνούμε ενς &πλ6.καζ…€ναγκαστικά €λ-.. λειπ€ς διάγραµµα. €ν && Ηταν "ασκοπο ν€ …σημειώσουµε σύν;οµα τίς πηγές καΐ΄;Ός…ξΞι- -…Ξρ&σεις τίς λαϊκΞς τέχνης του ηηλίώυ. 'νλ6κληρη 5 €λληνιιή καϊ46 τέχνη δ€χε;αι κά- &θε ειζ avg. έ.ι…ρ σεις΄ …χωρ΄ίς νά ξάΛµπρίΚέιξΛδπώαΛξΛ1114Εέιλ31 χάνει ΄τδν €λληνικ6;ήτΙ ζ;ης 855g η δ&λασσπ δέχε;α.ι ;6 γλυκό ν…ερι χιλιάδων ποταμων χωρίς νά ξαλµυρβζει. Λύ- ΄όιξ πηγ€ της éCVALfi pfitflfUuavtavfi τέχνη. "Ο &γιογρΞφος… που ζωγραφίζει µέ ;1ν πατρο-. "παρέδδ;η τεχνι΄µη τούς τοίχους ταν ξκκλησ ι3ν καί τίς φορη;€ς εζ|δνες, ειναι δ΄ κυριος 4." & …µε;άναση .πδ ;ξς μορφ€ς.;Ξς µεταβυζαντινής µας τέχνης, που Εχαύν…πλού… σια €πω;ερι: δ;.;α 5 biota ο€ν γίνε;αι Ξν;ονή π Ή,η, στίς πληµµυρισμ€νες &16 ζωή .µορφ€ς τηι; λ…ϊ:ης μας ;€-χνης γίνεται µΞπψ 15V &νιπαρασ;&σεων ταν νεοµαπ;ύρων. 3ηλα-΄ 'Ξή οί .ιογπ€…πι ζωγρ&φιζαν για΄…αµα=ειγμΡ;ισµδ- « γιού-ς πού πέθαναν €π€ ?ουρποκρα… |τζα' ΦτερασπΠ ντας,µάζί µε τό χριστιανισµ& .κα6 τήν €€ νιπή δπόθεση." -€;πιος ειναι ΄΄καζ δ πηλιπρε€;ης :€υς 'Λ&6…τολος πού θανα;ω0ηκε στα 1686 όπερασπΐΓον;αε ο=κονομικι=; ' Αλλη €"€άραση-ερχε;σι &πδ ;ή δυτική Ευρώπη μέ τούς ναυτικούς πυ,Ξ΄;υ6ς €µτ6… ρους.| Από τό 18ο αζωνα ενα µε|ε.λο µέρος της ξλληνικΞς λα΄ϊκης -;€χνης γαρακτηρίΓε…" ; l &πδ ;ήυ&ν1µιεη ντδπιων ,ι€ διτιποευρωπα…ιν:ξ στοιχεια, &νάλογα µξ τίς σζιονομικ€ς πας πολιτιστικές σχέσεις πού ειχε κάνε ;όπρς μέ τή «want-61d ' "π;&νησα μέ Ιταλικ€ ς;0ι- χεϊα, στήν Κρ3;η gar ;&΄νηπιξ τυΞ άζγα€ου με βινετσιάνικσ έΣ5ικδτερά, στό Θεαααλ€ά ΄µ€ βιεννξκ;κα.… παρ&%ε=για 'νπ"€σαυε ;ή διαµδρφωση τόν ψευ;οπΛ;ράθυρων µ€ τες έπι4- δράσεις .;οΠ μπαρόκ. …'… … € σπγχρονη έπϊνη-ιη τέχνη ρήσιµε6ει γιέ τή λαΐι6 σα» πηγ6 θεμάτων.' ννόεΐ;Νι ..- . πώς δ€ν΄πΞνει αν; ίγραφα &λλ€, µ-Ξ .ϊφετηρια ;δ &ρχικδ …Ξργω npnxmoCL στό δηµιουργία. ΄ €ν8ς-…διτόό τη;…καλλι;εΞνήµµτος.' ίσ6νδεση τροαοποιει;αι΄…νιληγα µε :6ν έπισδνεισ ΄πο…6. πρ…-ζωη,ςαι… »! δια…µ…υήμηθεζ, πρ&σωπ….προστίθενται & ιιή'Μ!΄ιζΉυ"τΠι,' 8230 ε€…κ'ιν-ες σιγα-ι ΄;…€θεντ.αι σέ νία & µ€ι δια|ρει;αι σε δύ…. … Ήιιρ5;ερης. Εκ;ασης, ΞλΣ.& κι πδ;ή όημαν;ινη, ειναι ή-έπξΆυα"Ώ ;ϊς &ναΐΘλ€;;πη΄ τ€χνης.' & ταυρπιπδ;κα;&κ;ηπη της π&;ήΐυσς πως, ππδ…πρ&;ή…ε τέσσεοες…αζ6νες,-"εφε4;…; ρε (.€ γωνι,πς !πινσινων€α τή λαϊκή µας… ;Ξγνη-µ€ τίς δνατολ€τικες… ;€χνες. ' ΄ '΄Λς εξ νυμιπ-3εΐ, µε 869. ειπαµε παΡ'πδνω, πώς λαιπή µας ;€χνη ειναι΄-Ξνα κόµη"… " πο δτικο παζάρι. 'Ο έλληνικδς λαός Έχει δικά του πράγµατα νδ πετ. "Π &πξραντη έφο- μοιωτική του εκανδτητα προσαρμόζει κάθε ξένο στοιχεΓο στή ντόπια δραση. Κάνει πιά τ€χνη παθαρΞ έλληνική. B mm}: A. I'AKPHY ΙΒΑΙΟΡΡλΦΙΑ 32- 44: 'Εθνικοσ 'Ιδρσµατος /ξκδοσις/ι Σπίτια τϊα ΖαγορΞζ. ΞΛθΞναι 1949 Ehvavatvaén ’5n6ct. | ?! Ev 16 &ηλίφ Span παλαιά καί σύγχρονα χριστιανικ€ μνη- µεία. 'Λλεξάνδρεια 1960 "uxpfi Yttanut 'Ο ζωγράφος Θεδφιλος στ8 πήλιο.… Βόλος 1939‘ "Ηχος γίτσου Haunt": "Τα"… : Πηλιόρε€τιπα ψευτΩπαρ58υρα.- Ά5λος 1942 | Λαϊκές ζωγραφιές στό ξοχονταρ€κ; ποθ µοναστηριοδ το! "λη Λαυµ€ν… ΄ η στό Πήλιο.… Βδλος 1947 "απρΞ A(Mom 'Η πηλιοοε!τικη λαϊκή τέχνη./"ηγξς καί ΞπιδοΞσεις/.- "Αθήνα 1948 "ππρ€ ΐ€τσου Μηπρ3 Κξτσου "αποξ Υεταου ΒακρΞ Κίτσου "ακρϊ Κίτσου "& ,… αν"… 1%πσ€ Κίτσου "ακρ€ ΐξτπου ΗακρΞ Κίτσου "α!!ρΠ Κίτσου !!ακρΞ Κ€τπ0υ ΓιαπρΞ “Osman ι Πηλιορεξτιπες φορεσιξς.- Ε8λος 1949 : Παραλλαγές Ξν6ς ζωγραφικοσ θεµατος. - 'Ά85να 1950 z Δύο λαϊκοί ζωγοδφοι- Γιάννης καί Θανάσης Παγώνης.… Βόλος 1952 : "'να µεταβυζαντιν5 τέµπλο στό Πδλιο.… 'λθΉναι 1954 | 'Ο καπετάν Στξργιος "πασδΕπης καί & γλύπτης Ά€λιος.--4δΧσς 1955 : 'ιρχιτξκτυν Δπµος 2ηπανι6της.- 'ΑΘήνα 1957 : Ψευτοπαοάδυρα τοπ Πηλ!ου.- Β6λος 1957 .. ?υαβολ€ οτί πελ€τη τ8ς πολεοδοµζας ταν χωριών τοπ Πηλίου.-'Αθή- να 1958 ' 'Η ξυλογλνπτικ€ τοπ Πηλ€ου.- Βδλος 1957 I. Αϊ νεοελληυςκαζ λαΈκαζ τέχναι.- 'ΑΘΞναι 1959 Πικο& πελετήματα.# Βόλος 1960 'Υφαν1! τΞς Θεσσαλίας. …'ΑΘπναι 1961 Χατζημιτ8λη '4γγελιππς : "Ελληνική λαϊκ6 τεχνη. Ρουμλοδκι, Έρξκερι, 'Ικαρ€α.… 'Λ63να 1931 3'; 4,0640"; τα! "αξία.; 2ηεκαι«΄ Ν-…€µΜ μς:'€6…φηξ όψης… …να? "µε Μα…"; ω…………

……«…-, … .»…...μ >... ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΕΧΝΗΣ Ν Μ|ΙΧ΄| \lt) ΙΙΙ'Σ|'|().Χ||ι(! Ι'|'ΛΜΜΛ΄|ΏΝ ΚΑΙ Ι΄|'ΣΧΝΩΝ |Π)΄|Π΄Ν|Πξ ΝΙΚΟΣ .‘J/IIIA'IIIIIL Γ…ιι΄ι|ι|ιιι… '|']μ|΄ιι΄ιιηιιιτιι. NLxu Eummhnl, |'ιι|ι|'ιι :u h, "Αθήνα REVUE D' ARI κενυε MENSUELLE DES Lermss ετ DES ARTS U |'ι:ι'ι …' : Ν1ι()5 5|Λ|'ΚΙ|)[.'5 Rue G ltlll)‘li:l. 6 — "Με .es-Grece "Εσωτερικού: Ετήσια Δρχ. 12Ο.-΄Εξάµηνη Δρχ. 60. χγΝΔΡΟΜΕξ 'ξξωτερικο'3 : Ετήσια Δολ. 8.-Α΄ι΄γυπτος Τιµ. Τεύχ. Δ.Γ. 15 ETC! 3 — ΤΟΜΟΣ Ε'. - Γενάρης 1957— 'Ap. πάχους 25 Π E Ρ Ι E X 0 M E N A Κ|ΓΣΟΣ ΜΑΚΡΗΣ . . . . . . . .'Αρχιτέκτων Δηµος Ζουπανιώτης ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΡΕ ΓΤΛΚζ)Σ . . . . . . ..... Βασιλική Δρυς ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΒΟΥΤΥΡΑΣ. . . . ....... . …"Απειροι κουτσοί ΝΙΤΣΑ ΠΑΠΑΖΑΧΑΡ|ΟΥ . . . . . . . . .Λιανοτράγουδα Σ. ΚΟΥΑΖΙΜΟΝΤΟ (Μετ. Κ. Πέτρου). . . Θρηνος για το Νότο Χ|ΜπΝΕΘ (Μετ. K. Πέτρου) . . . . . [Τα στάχυ- το όριστι () ταξιδι Χ. ΘΕΟΔΩΡ|ΔΗΣ . . . . . . .......... το αληθινό είκοσιένα ΣΑΡΑΝΓΟΣ ΠΑΥΛΕΑΣ . . . . . . . . . , . . . . . Θαυµα A. BOYFIOYKAZ ...... . . . . . . . . . . . . . . . . . Τσάµικο ΒΑΣΙΛΗΣ ΛΟΥΛΗΣ . . . . . . . . , . Τα παρά ημα Θ. Δ. ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ . Έξη µέρες o' ένα πηγάδι Β. ΑΡΧΙΠΩΦ (Μετ 'Ay. Νίκα) Oi α[σΘητικές αρχές 1:00 Ντοι.ιπρολυούμπωΦ ΧΡΥΣΑΝΘΗ Ζ|ΤΣΑΙΑ . . ..... "Αν ίδειτε τον ήλιο ΒΙΚΤΩΡ|Α ΘΕΟΔΩΡΟΥ . . . . . . . . . . ...... "Ερωτας και θάναιος Μ. ΡΑΦΤΟΠΟΥΛΟΣ . . . . . . . . . . Τί EYES IO µατι τοι") ταύρου ΣΠΥΡΟΣ ΝΟ. ΑΡΑΣ. . ................ . . Παραµονή ΓΓΡΑΣΙΜΟΣ ΛΥΚΙΑΡΔΟΠΟΥΛΟΣ . . . . . . . . .Τοδ φεγγαριού - Πρω΄ι' ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΟΥΚΑΡΗΣ . . . . . . . . . . . . 'Ενας άνεµος ΚΩΣ Τ. ΧΣ ΓΑΡΙΔΗΣ . . ................ Σου γράφω OY I AAIAM ΣΑΡΟΓΙΑΝ (Μετ. A. Π.Κ.). . .Καθένας στο δικό του πόλεμο ΜΠ. ΜΠΡιΞΧΓ (Men. Α ZIéIyKou). . . . O καυκασιανός κύκλος Γ. ΠΕΤΡΗ . . . . . . . Μιά συνοµιλία µέ τον Τσαρούχη ΣΥΖΗΤΗΣΕΙΣ Γ. ΙΩΑΝΝΟΥ . ............. . . . . Γύρω στον Καποδίστρια ΑΠΟ ΜΗΝΑ ΣΕ ΜΗΝΑ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞ ΗΣ: τα έκατό χρόν α του Σολωμού - 'Η απονοµή τών κρατι- κών βροβειων -Δυό χρόνια- Για την προαγωγή της πνευματικης ζωης -Συγγραφ=. ϊς και κριτικοί- —Ol έκδόσεις-' Αλεξ. Δελµοδζος. Λεων. Ζ'οης-Για τους συ'δροιιητές μας-ΟΙ απολογισµοί. -Τα πενήντα χρονια τού Βάρναλη. Β [ B A I O ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΥΛΟΥΦΑΚΟΣ: Κρ.τικη για 22 ποιητικά βιβλια. Μ. ΡΑΥΤΟ- ΠΟΥΛΟΣ: ' ιντρ. Κέδρου: Χρήμα, δόξα, άνθρωπος. Γ. ΠΕΤΡΗΣ1 Βυ- ζαντινα µνηµείι 'Αττικής. O E A T P O ΠΕΛΟΣ ΚΑΤΣΕΛΗΣ: Κλυταιμνήστρα - Το ήµερολόγιο της "Αννας Φρανκ-'Ο βροχοποιός. K. |ΙΟΡψΥΡ|ΙΣ : 'O καλός στρατιώτης Σβέϊκ. KI ΠΜ! !΄Ι'0ΓΡΑΦ0 8 Γ. N. ΜΑΚΡΗΣ: To πρόβληµα r00 «θεματος». ΕΙΚΑΣΤ/ΚΕΣ ’l' “KNEE * r. ΠετΡιι>;: "Εκθέσεις Κανέλλη ΜαυροΤΒη-Κανά. ΑΛΛΗΛοΓΡΑιι>ιΑ ι…ιΛιΛ κ.τ.λ. Ε | Κ Ο N E Σ "Εξώφυλλο : Σι΄ινθι.σι| ιιρι.ιτοχρονιάιικη τοι) ΓΙΑΝΝΗ ΤΣΑΡΟΥΧΗ. ' Εντός κει- ,,'ζ.ι…ι: ll --κ-'ινι (: ιι I ι'| III Λι΄ ||| Inn Kllonn Μακρή "Εκτός κειµένου : ΟΡΕΣΤΗΣ ΚΛΝ|'.ΛΛ||Σ. Σπίτια του Λ[τωλικοδ- -Τό φύτεµσ-Πορτραϊτ0- -Μάνα και παι- …. |3Υ7Λ||'Ι΄||'||| II-XHH || κοίμηση της Θεο!όκου- -Παναγία 'Οδηγήτρια.. |….ι')αγγι-λιιττής Μάρκος. ΙΙΛΝΝ||Σ ΤΣΑΡΟΥΧΗΣ: Πορτραϊτο… Χωριάτισα. Μ…||ι΄ινι….… ιιυ|ιψώνιιις πώ νόµιρ- Λιευ0υντής Νίκος Σιαπκίδης, Βλαβ…νο' 1 "µ ι'ι'ιιιι΄ιιιινυς ΄|'ιιπιιγριιηιΜι…: 'Ιιιι…'|φ Πυοδρόµου, Ζωοδόχου Πηγής 31-'ΑΘγ΄|να """- - ι ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ τΕΧΝΗΣ MHNIAIO ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ KAI ΤΕΧΝΩΝ ΧΡΟΝΟΣ I" ΤΟΜΟΣ E' IANOYAPIOE 1957 ΤΕΥΧΟΣ 25 APXITEKTQN ΔΗΜΟΣ ΖΗΠΑΝΙΩΤΗΣ Tofi KITZOY MAKPH Στην κυρία '.4γγελική Χατζημιχάλη ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στην εκκλησία της 'Αγίας Παρασκευής Ζαγοράς, ψηλά, στήν κεντρική κόγχη τού ιερού, ένα σκαλισμένο πρόσωπο, αίνιγματικό, κοιτάζει προς τήν απεραντοσύνη τού Αίγαίου. Είναι µια πέτρινη άντρίκια μορφή πού ξεπηδάει ζωηρά ανάμεσα από άλλα χαμηλά διακοσμητικά ανάγλυφα. Παχύ µουστάκι και τετράγωνο σαγόνι δίνουν μια Θεληματική έκφραση στον άντρα αύτόν. Τα χείλια είναι σα να καταστέλλουν ένα. λόγο πού πήγαινε να ξεπηδήσει. "Ετσι, καθώς προ6άλλει μόνο ή µάσκα, χωρίς να συνεχίζεται από κορμί και λαιμό, είναι σαν νάσπασε την πέτρινη επιφάνεια για v’ &- νασάνει τον αλµυρον αγέρι; τού πελάγου. Πολλές φορές συλλογίστηκα πως το στό- μα του Θα είχε μια γοητευτική [Utopia να πεί. 'Ενάμισην αζώνα περίμενε αµίλη- το, μα πάντα στήν άκρα των χειλιών τρεµ.όσβυνεν & λόγος. Κα! η ώρα ήρθε. Παλιά χειρόγραφα, καταχωνιασµ.ένα στο παγκάρι της εκκλησιας, πέτρινες επιγρα- φές, σκόρπιες πληροφορίες σε βιβλία ήρθαν να συμπληρώσουν τον πρώτο λόγο ένος γέ- ροντα Ζαγοριανού, πως & σκαλισμένος τούτος αντρας ήταν & άρχιμάστορας της έκκλησιο"ις. T' όνομά του Δήµος Ζηπανιώτης. cO αναγνώστης πού ξέρει τήν προη- γούμενη εργασία µας για τον καπετάν Στέργιο Μπασδέκη και το γλύπτη Μίλιοι συνάντησε τον µαστρο - Δήμο Ζηπανιώτη σαν άρχιμάστορα της κομπανίας πού χρη- σιμοποιούσε το γλύπτη Μίλιο για διακοσμητή. "Ετσι ή σημερινή εργασία συνε- χίζει τήν προηγούµενη γιατί οί δύο λαϊκοίτεχνίτες έργάσθηκαν στις ίδιες εκκλησίες. Mo‘c μόνο Με; oi δύο εργασίες είναι ενωμένες ; "Ολες οί εργασίες πού αφορούν τή λαϊκή τέχνη τού Πηλίου προσπαθούν ν' αναστήσουν µορφές καί τέχνες, όσο μπο- ρούν να χωρέσουν μέσα στα βι6λία. Είκοσι χρόνια, τώρα, μονογραφίες ετοιµάζουν τή σύνθεση για ολόκληρο τον πολιτισµό τού Πηλίου. "Η σύνθεση χρειάζεται ύλικό πολύ και ξεκαθαρισµένο. Μιά εργασία για τήν ξυλογλυπτική τού Πηλίου είναι έτσι- μη για έκδοση. 'Η ύφαντική τού Πηλίου και ή πολεοδομία τών χωριών του 6ρίσκον- ται ακόµα στο στάδιο της συλλογής τού ύλικού. Τα στοιχεϊα για τήν κοινωνική καί οικονοµική ζωή τού τόπου δεν έχουν ακόμα συµπληρωθεί "Ετσι, & δρόμος για τή συνθετική εργασία δε φαίνεται σύντομος. "Ο µαστρο - Δήµος Ζηπανιώτης δεν είναι, 6έ6αια, δ μοναδικός αρχιτέκτονας πού έρ- γάσθηκε στό Πήλιο, ούτε τό έργο του έχει έντονη προσωπική σφραγίδα. Στή λαϊκή τέχνη 6 ρόλος τής προσωπικότητας τού καλλιτέχνη είναι διαφορετικός από τήν προσωπική τέχνη. Τό ταλέντο, καί σε μια όμαδική τέχνη έχει τή σημασία του, άλ- λα όχι στόν ίδιο 6αθμό με τήν προσωπική τέχνη. ‘H ζωντανή παράδοση δεν εξαφα- νίζει τήν ατομική άξιοσύνη' αντίθετα, τή 8οηθάει γιατί τής δίνει ένα σταθερό βάθρο. 'Ο μαστρο - Δήμος είναι ένας χαρακτηριστικός εκπρόσωπος τής γενιάς των αρχιμαστόρων πού δούλεψαν στό Πήλιο τούς δυό τελευταίους αίώνες τής τουρ- κοκρατίας. Μελετώντας τό έργο του καί το καθέκαστα τής δουλειάς του γνωρίζουµε όλη τή γενιά των αρχιμαστόρων τής εποχής του. cO μαστρο - Δήμος έκανε µόνο έκκλησίες -τουλάχιστο γι αύτες ύπάρχουν μαρ- τυρίες. Περιορίζονταν στίς κύριες οίκοδομικες εργασίες. Οί άλλες εργασίες (τέμπλα, δάπεδα, τοιχογραφίες κτλ.) γίνονταν αργότερα καί πολλές φορές ύστερα από αρκετά χρόνια. Στίς περιγραφές των έκκλησιιύν πού έχτισεν 6 µαστρο - Δήμος δεν θα περιο- ρισθούµ.ε μόνο στό καθαρα αρχιτεκτονικό μέρος. Τό χτίσιμο είναι μια φάση τής κα- τασκευής μιάς έκκλησίας. Θα συμπεριλά6ουµ.ε καί άλλα στοιχεία γιατί σκοπός μας δεν είναι v’ απομονώσουμε μια προσωπικότητα αλλά να τήν τοποθετήσουμε μέσα στή διαδοχή τής λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας. Παίρνοντας αφορμή από τό λαϊκό αύτό αρχιτέκτονα θα µελετήσουμε τήν εκκλησιαστική αρχιτεκτονική τού Πη- λίου τό 18ο καί 19ο αίώνα. Καλό θα ήτανε ή έργασία αύτή να γινόταν από νέον αρχιτέκτονα. cO συλλέ- κτης τού ύλικού της, πρίν αποφασίσει να τό επεξεργασθεί 6 ίδιος, τό πρόσφερε σε μερικούς νέους αρχιτέκτονες, αλλά δεν τούς ύρήκε πρόθυμους. Λύτό δίνει και τό χα- ρακτήρα τής μελέτης, πού δεν είναι αρχιτεκτο νική αλλά λαογραφική. *Ακόμ,α καί μερικα στοιχεία πού φαίνονται καθαρα αρχιτεκτονικά (τρόπος χτισίμα- τος, αποτυπώσεις, γλυπτή διακόσμηση, άγκωνάρια κτλ.) στό βάθος είναι λαογραφικά. cO μαστρο- Δήμος Ζηπανιώτης, όλοι οί αρχιμαστόροι τού Πηλίου, ανώνυμοι κι όνοματισμ.ένοι, με τα ταπεινά τους χτίσμ.ατα έδωσαν τό αρχιτεκτονικό σχήμα τής λαϊκής θρησκευτικότητας. Καθώς στό χτίσιμο τής έκκλησιάς μεταχειρίζονται ντόπια ύλικά, τήν πέτρα, τό ξύλο, τήν άσδέστη, τήν πλάκα, είναι σα να κάνουν λειτουργία µε τό ντόπιο μαύρο «οίνο», τό πηλιορείτικο «έλαιο» καί τόν σταρένιο «άρτο». ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΟΥ ΠΗΛΙΟΥ Οί έκκλησίες τού Πηλίου είναι βασιλικές οί περισσότερες, μονόκλιτες ή τρίκλι- τες, καί λίγα σταυρ:θόλια Σε τρείς κύριους τύπους μπορούµε vo‘: τίς χωρίσουμε στίς μονόκλιτες ξυλόστεγες βασιλικές, στίς τρίκλιτες ξυλόστεγες βασιλικές, καί στίς μανοκλίτες με θόλο. Καθένας από τούς τύπους αύτούς έχει άπειρες παραλλαγές, κάθε πηλιορείτικη εκκλησία είναι καί µια παραλλαγή αύτών των δασικών τύπων. Πολλοί παράγοντες επιδρούν στή δημιουργία αύτών των ποικιλιών: Οί οίκονομικες δυνατότητες των κτητόρων (πού επηρεάζουν καί τίς δια- στάσεις καί τα ύλικά), ή διαμόρφωση τού έδάφ0υς (αν είναι σε κορυφή λόφου, σε πλαγιά, στό κέντρο μιάς πλατείας, σε πολύ κατήφορικό έδαφος), ή θέση τους σχετι- τα με τό χωριό καί τίς προσπελάσεις (πού καθορίζουν τήν κύρια όψη τής έκκλησίας καί τήν είσοδό της, μια πού ό προσανατολισμός της είναι πάντοτε 6 ίδιος), γειτονι- κές οίκοδοµ.ες προύπάρχουσες ( πού έπηρεάζουν τα φωτιστικά ανοίγματα, τήν τοπο- θέτηση τού νάρθηκα κτλ.), ή χρήση (αν είναι καθολικό μοναστηριού ή ξωκλήσι ή κεντρική εκκλησία χωριού). Οί μονόκλιτες ξυλόστεγες δασιλικεςέχουν μικρες διαστά- σεις καί είναι συνήθως ξωκλήσια. "Εχουν δίρριχτη σκεπή με πλάκες προπαντιώτι- κες,' δηλαδή σχιστολιθικές πλάκες πού βγαίνουν …το στό πηλιορείτικο χωριό Πρό- παν. "Εχουν μια κόγχη ήμικυκλική στόν ανατολικό τοίχο ("Αγ. Γεώργιος κοντα στόν Κισσό) καί σπανιότερα τρείς ("Αγ. 'Ιωάννης Μακρυνίτσας). Μερικά ξωκλήσια δεν έχουν καόθλου ανατολική κόγχη (εΑγία "'Αννα "Ανεμούτσας). |1ολλες φορές έχουν στή δυτική πλευρά ξύλινο ύπόστεγο πλακοσκέπαστο (Παναγία κοντα στόν 2 Κισσό). Είναι χτισμένες με πέτρα καί δέν έχουν αξιόλογο γλυπτικό ή ζωγραφικό διάκοσμο. Έξαίρεση αποτελεί ή μικρή έκκλητία τού "Αγίου Ιωάννου Μακρυνίτσας, στήν κεντρική πλατεία τού χωρ. ού, πού έχει έπιµ.=. -λημένη ίσόδομη τοιχοποιία χτι- στό δυτικό καί νότιο ύπόστεγο (έξωνάρθηκα) καί πλούσια γλυπτική διακόσμηση. & |,Μ΄ (Υ6…Ψΐ/ &: |, %! έργο" , ΄΄ Μι9Ψ!"|"/ο, % (σωμα; Μονό/& μαμα/Λ…φ % ξ. ( ως… ν. ρΜ… & "ψ…" % .,΄,ψ διωε…βυ: µµ; Νο ω…" θ/35; %Μ& &΄Μ ,α΄Σ:΄ ". γ6€Ο;/ΐ Ώ; ;Μ0Μ "να Μ ιβω ωαΏ%#… (ΨχΨ;3ψ, "|, '63ψ9 %. &!!ς/3/ί…… ιμπν"… Μ"? Χαλ θΜ? τζιπ/ναι… κ΄" && Cow/"WM my &: ??… , γι΄/τµ «για… 3 );υ3α;03& ι , 3.΄χΞηΐι ιδ. υ, ανω Έξι/Λι 6:.,Μ'/ 3%ΜΆξΐΜΜ η. Μιαοπά"νΜοι…Λ%…ν:κν ,έ;δ'Ή ωσινΜλ€ξι ψ:6%ο "άς?" χιβν πλαζ… ,; .? 60 Μ »? …%ΐη?σ ο?" γ…ιλ Ώ&λ/ψχζ΄, δ…ην &? Μ…»; . Έλι/΄΄ για α' και"), 3.3 ,, ΄ΐηι %ω9ι α…. ΝεΜ4ψΟι &… Άλυ &; ", ΄3'Ά'%' [Εδω/. Όψη; ανά ,, "%λ3%"βΜΙ; ., κ.κ…. " να"; "7" €? //"' WV των "σέξ?" * "βίο Λητώ» &] ,, ε…?) Μ…"… &; 7) ': ΕΙΚ. 1. Συμφωνητικό τού μαστρο - Δήμου μέ τούς ένορίτες τής 'Αγίας Παρασκευής Ζαγοράς Ξυλόστεγες τρίκλητες δασιλικές είναι οί περισσότερες καί µεγαλύτερες έκκλησίες τών χωριών τού Πηλίου. Έξωτερικα φαίνονται σαν μονόκλι- τες γιατί ή δίρριχτη στέγη τους σκεπάζει καί τα τρία κλίτη. T6 μεσαίο κλίτος είναι πάντοτε ψηλότερο καί φαρδύτερο από τα δύο πλαγινά. 'Η όροφή τους είτε είναι έπί- 3 Θ΄"- '… πεδη, και τότε έχει ξύλινο τα6άνι ξυλόγλυπτο… ("Αγ. 'Αθανάσιος 'Αγ. Γεωργίου Νηλείας) είτε καμαρωτή με μπαγδατί και με γύψινες διακοσμήσεις ("Αγ. Γεώργιος Μακρυνίτσας). Τα κλίτη χωρίζονται με δυο σειρες χτιστες κολώνες &… δυο ή τρείς ή τέσσε- ρες. οι κιονοστοιχίες Με; συνδέονται µε τοξοστοιχίες. Πολλές φορές στο ταβάνι, υπάρχουν μικροί θόλοι ή φουρνικα με τσατμά, που οι φαίνονται εξωτερικά ('Αγία Παρασκευή Ζαγοράς). cO γυναικωνίτης σε σχήμα Π, πιάνει τή δυτική πλευρά και μέρος από τή νότια και 6ορεινή και στηρίζεται στους εξωτερικούς τοίχους και σε τέσ- σερες ή Ξξη από τις κολώνες. Μερικές φορές πάνω από το στηθαϊο του γυναικωνίτη υπάρχει καφάσι για να κρύδει τελείως τις γυναίκες από τα αντρικά 6λέμματα ("Επι- σκοπή "'Ανω Βόλου). Πάντως οί γυναίκες δεν πήγαιναν µόνο στο γυναικωνίτη αλλά… ΕΙΚ. 2. '0 µαστρο - Δήμος (άνάγλυφΟ) και στο αριστερό από τα κλίτη. Υπάρχει και ένα ανέκδοτο πηλιορείτικο δημοτικό τραγούδι, που περιγράφει μια τρίκλιτη Βασιλική και καθορίζει τη θέση των πιστών στήν εκκλησία: Μαστορα, πρωτομάστορα και πρώτε στους μαστόρους ποδρθες από τα Γιάννενα να χτίσεις εκκλησία κάν, την τρανή, κάν' την ψηλή, κάν την στα δυό, στα τρία Ζώα να αν ή Παναγια με όλα τα κορίτσια δεξια να είναι 6 Χριστός μ όλα τα παλληκάρια στη μέση νάναι & Σταυρός, να στέκουν οί Γερόντοι . 'Εξωτερικα έχουν υπόστεγο εϊτε ξύλινο πλακοσκέπαστο ("Αγ. Κυριακή Ζαγοράς) είτε με κολώνες χτιστες ("Αγ. Ανάργυροι Πορταριάς), είτε με κολώνες μαρμάρινες ("Αγ. Γεώργιος στο χωριό 'Αγιος Γεώργιος Νηλείας). Το ύπόστεγο περι6άλλει τήν εκκλησία είτε από τις δύο πλευρές, δυτική και νότια (Παναγία Μακρυνίτσας) είτε και στή δορεινή (Αγία Μαρίνα Κισσοι")) και καταλήγει τις περισσότερες φορές άνα- …… σε παρεκκλήσια. Στήν ανατολική πλευρά έχουν τρείς συνήθως κόγχες, μέ τή μεσαία µεγαλύτερη. ,Εξωτερικα οί κόγχες έχουν πολλες φορες χαμηλά διακο- σμητικά ανάγλυφα ("Αγ. Νικόλαος ΙΙορταριάς). =Η τοιχοποιία τους είναι είτε απλή πέτρινη άσοδο΄ιτιστη, ή, πιο σπάνια σο6ατισμένη (Γενέσιο Θεοτόκου Λαύκου) ήμασ- δοµ.ική άρμολογημένη ("Αγ. Παρασκευή Ζαγοράς). 4 Μονόκλιτες Βασιλικές με θόλο. Είναι είτε μικρα ξωκκλήσια "Αγιά Τριάδα στη θέση Πάλιτσι), είτε καθολικά μοναστηριων(Παναγία Λαμπινο6ς), είτε κεντρικές έκκλησίες χωριών ("Αγ. "Ιωάννης Νιάου), "Ολες έχουν θόλο που είτε κρύβεται από τήν κλίση της σκεπης, πού φουσκώνει έλαφ…οα στήν κορυφή του θόλου (Παναγία Λαμπινοι'ις), είτε προβάλλει σαν έντονο φούσκωμα της πλακόστρωτης στέ- γης σε σχήμα μισού λεμονιού ("Εκκλησία Σταυρού "Ανεμούτσας), είτε ξεχωρίζει σαν πολυεδρικσς χαμηλός τρούλος ("Αγ. 'Αθανάσιος Λαύκου). 'Ο ανοιχτόςζτους έξωνάρ- Ν…ΡΣ .. &: Μ 8 Έ :' & .ι ;- :ε z ': UI :: Ξ :! > .. Ο .) ------------- ‘8 -"'΄ «» ....I I ............. ε ;: : … .' :ν , o :. : ; ζ΄ ; - «: " . & : 5 . ε I O P. P Ξ ‘E : ' "8 :… : Ό :! Ξ ; :: : . …Ξ ; D b: .. Ξ :' :' ' 6 |: I . -'Φ :: : : :?! :: : : : ;: : ' '? :… -- ? Β ΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄ ' ΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄ I. -ε . Ρ " . Ξ Ξι "& 'Ξ" ΄χ ι! "δ ? ΕΞ ΑΙΜ & """ l:- ‘5. ...... .-. ΠΞ Ξ… … "6 © . Έ 9 Δ Εξ . . ι . . . . . . δ θηκας είναι, είτε χτιστός, »… τότε είναι µόνο στή δυτική πλευρά ("Αγ. "Αθανάσιος Λαύκου), είτε ξύλινος πλακοσκέπαστος και τότε μπορεί να προεκτείνεται και στή νότια πλευρά (ΛαμπινοΌ). "Εχουν ανατολικά τρεις κόγχες, Με; από τα μικρά ξω- κλήσια, που έχουν μία (Θεοτόκος στή θέση Μούζιες Λαύκου). 'Η τοιχοποιία είναι είτε κοινή πέτρινη είτε ίσοδομ.ική άρµολογημένη. Τα δάπεδα των έκκλησιών όλων των τύπων είναι πλακόστρωτα κι έχουν με- ρικές φορές απλά διακοσμητικά πού σχηματίζονται από πελεκηµ.ένες πέτρες µε άρ- 5 μούς άπο:στρογγυλεµένα δότσαλα, ποταμίσια ή θαλασσινά (Θεοτόκος Μουρεσιου). Δυστυχως πολλά από τα δάπεδα αι>τά έχουν αντικατασταθεί αργότερα από τσιμεν- τένια βιομηχανικά πλακάκια. =Εντελώς ίδιαίτερον τύπο παρουσιάζει ή έκκλησία του μοναστηριού του "Αη- Λαυρέντη, τρίκογχη Βασιλική με ψηλοτύμπανο τρούλο, και τρίπλευρες κόγχες. Λε- πτομερή της περιγραφή δημοσίευσε ο αρχαιολόγος Νικ. Γιαννόπουλος. 8 Η σύντομη αυτή περιγραφή των τριών δασικών τύπων των εκκλησιών του ΕΙΚ. 4. "Αγιος ,Αθανάσιος (νότια (mm) Πηλίου τους ο…) τελευταίους αίώνες τής τουρκοκρατίας, αφήνει πάντα ανοιχτο το πεδίο για μια είδική μελέτη του θέµατος. "Εδω έγινε για να να τοποθετηθεΞ το έργο του αρχιτέκτονα Δήμου Ζηπανιώτη. ΕΝΑ ΣΥΜΦΩΝΗΤΙΚΟ ΣΧΟΛΙΑΣΜΕΝΟ Πολύτιμο ντοκουμέντο για τή μελέτη των όρων με τούς οποίους έργάσγθηκε δ μαστρο - Δήμος καί όλοι οί αρχιτέκτονες και οί µαστόροι τής έποχής του στο Πή- λιο, δημοσίευσε ο κ. "Απόστολος Κωνσταντινίδης στο δυσεύρετο 6ι6λίο του «τα εν τω Πηλίιρ δρα παλαιά καί σύγχρονα χριστιανικά μνημεία». ' Το ντοκουμέντο αυτο είναι το συμφωνητικο που υπογράφηκε στή Ζαγορά στίς 21 Φε6ρουαρίου 1803 με- ταξυ του μαστρο - Δήμου και των έπιτρόπων τής εκκλησίας τής Αγίας Παρασκευής. Δημοσιεύεται σήμερα για πρώτη φορα σε φωτοτσιγκογραφία (sin. 1). Συνδυασµένο με το έξοδσλόγιο τής έκκλησίας, με τις πέτρινες έπιγραφές, µε άλλους λογαριασμούς οίκοδοµ.ικών έργασιών καί με διάφορα άλλα στοιχεια, φωτίζει τούς όρους με τούς οποίους έργάζονταν οί µαστόροι της εποχής αι">τής. Το κείµενο του συμφωνητικοΌ, διορθωμένο από λίγα μικρα παραναγνώσματα τής αρχικής του δημοσίευσης, είναι το έξής : 6 »διά του παρόντος γράµµατος φανερώνομεν ήµεϊς οί κάτωθεν ζουπανιότες|ο'τι έσυμφώνησα έγώ & μαστροδήµος μέ τοι") ένορττας του μαχαλα αγίας πα|ρασκευής να φτειάσω τήν έκκλησίαν τους άγιο… παρασκευήν μερο|κάμ.ατο τον άνθρωπον προς γρ΄ : 35 : τριανταπέντε τήν ήμέραν, το δέ|µουλάρι προς γρ΄ : 25 : είκοσιπέντε τήν ήµέραν, μέ αύτήν τήν τιμήν έκα|βουλαρήσαμεν να μήν πάρωμεν άλλο τίποτε δια γε- μελίκι, ούτε μαν/δηλώματα, ούτε θεμελιάτικα, µόνον να µας δίδουν από μίαν όκά/ ρακήν τήν ήμέραν, να μας κάμωσι καί δύω ζειαφέτια, καί όχι άλλο/άπό αύτά ώς άνωθεν έγράφαμ.εν, προς τούτοις και τα μουλάριά μας δταν|δέν έχει χρείαν ή έκκλη- σία να δουλεύουν, να κάθωνται, καί από τοι/έντόπια μουλάρια αν πηγαίνουν να 60η- θοΌν χάριν εύλα6ε:΄ας, να μήν έμ/ποδίζωνται από ήμας τούς μαστόρους, καί να άρ- χήσωµ.ε τήν δουλείαν είς τας/δεκαπέντε του &πριλλίου. όθεν έγινε το παρον είς δύω, καί βαστά|το κάθε μέρος το ένα, διά μανδηλώματα να µας δίδουν γρ΄: 25.|καί όχι άλλο τίποτε από τα άνωθεν σηµειωθέντα και έστω είς ένδειξιν : 1803 Φευρουαριού : 21 » …. &. μαστροδήμος 6ε6αιώνω » αναγνώστης σακελλαρίου μάρτυς » Νικόλαος Ιωάννου κασσα6 : μάρτυς » δημήτρης γιοργοδόπουλος μάρτης » νικόλαος παναγιώτου : γκίκα μαρτυρώ. » » Πρέπει να σχολιάσουμ.ε μερικά σημεία αύτοΒ του συμφωνητικου: «Φανερώνομεν ήµεϊς οί κάτωθεν ζουπανιότες>>: Ζου- πανιώτες, δηλαδή ήπειρώτες είναι οί τεχνίτες που &ναλα6αίνουν το χτίσιμο τής έκ- κλησίας. Σημειώσαµε σέ πολλές περιπτώσεις τή συμ6ολή τών τεχνιτών τής ,Ηπεί- ρου στήν ανάπτυξη τής λαϊκής τέχνης του Πηλίου. Πολυάριθμοι είναι και ο! άρχι- EIK. 5. "Αγιος Αθανάσιοςξ(νοτιοανατολική γωνία) ή...-ε τέκτονες καί οί χτίστες πού δουλεύουν στο Πήλιο. Ζουπανιώτες είναι καί οί μαστό- ρσι πού έχτισαν στά 1766 τήν έκκλησία τού 'Αγίου Αθανασίου στή Δράκια, όπως καί πάμπολα σπίτια, γιοφύρια, έκκλησίες καί Βρύσες. Οί Ζουπανιώτες τεχνίτες έρ- χονται σέ κομπανίες p.’ έναν άρχιμάστορα. "Εχουν, άκόμα καί σήμερα, µια συνθημα- τική γλώσσα για να συνεννοούνται χωρίς νά τούς καταλαβαίνουν οί άλλοι. Π.χ. για να είδοποιήσουν έναν χτίστη πού ξεχάστηκε καί δέν ένοιωσε πως ήρθε 6 αφέντης τού σπιτιού, τού λένε: «"Αι, μή ξιφλιάζ,ς, ξέπυρι 6 p’xég». Για να παραπονεθούν για τήν καθυστέρηση τής πληρωμής τους λένε: «Δέ φσάει τσάταλου». Γι αύτό καί οί Πηλιορείτες, όταν θέλουν να πούν πως ένας μιλάει άκατάληπτα λένε: Αύτος μι. λάει ζουπανιώτικα». "Αργότερα βγαίνουν καί ντόπιοι αρχιτέκτονες, όπως 6 µαστρο … Γιώργος από τή Δράκια, πού έχτισε το κελλιά τής Παναγίας στο νησάκι τού Τρικεριού, οί αδελφοί Γ. καί Π. Κοσμάδες από τίς Μηλιές πού έχτισαν στα 1865 τή Σχολή τής Βυτί- τσας µαζί μέ τον Ζ. Γεράση, καί άλλοι. «"0 τι έσυ µ. φ ώ ν η ο οι έγ ώ 6 µ. α- ΕΙΚ. Ο. 'Ο "Αγιος "Αθανάσιος (τοιχογραφία) σ τ ρ ο δ ή μ ο ς» 2 ’Am) τή φράση αύτή φαίνεται πως 6 αρχιτέκτονας έκπροσωπεϊ όλο το συνεργείο, διαπραγµατεύεται καί συνάπτει συμφωνίες για λογαριασμό όλων. «Μέ τούς ένορίτας τού μαχαλά αγίας Παρασκευής»: Μα- χαλά; = τούρκικα : συνοικία. Ξέρουμε πως πολλές'συνοικίες τών χωριών έπαιρναν το όνομά του: άπό τήν έκκλησία τους. ‘0 μαστρο -Δήμος δέν πρωτοχτίζει τήν =Αγία Παρασκευή αλλά τήν ξαναχτίζει στήν ίδια θέση. "Αλλωστε το έξοδολόγιο τής έκ- κληοία; αρχίζει από τά 1740, δηλαδή έξηντα:ρία χρόνια πρίν τήν ξαναχτίσει 6 μα- στρο-Δήμος με τούς μαστόρου; του. «μερο κάματο προς γρόσια 35 8 : ή ν ή µ. έ ρ αν : 'Η πληρωμή δέ γίνονταν ξεκοπίς αλλά µέ το μεροκάματο, μέ τα ολικά τού έργοδότη. Πόσοι ήταν οί μαστόροι τής κοµπανίας; Σω έξοδολόγιο τής έκ- κλησίας σημειώνονται :0': έξής: «άπό δεκατρ΄ις άπριλίου εος δεκάξι αύγούστου οπου φίγανε ή µαστορι εστισαν τά µεροκάματα 3.478 : προς π. 35 τούς μαστόρους έστισαν 3.043.10:, Δηλαδή για 80 περίπου μέρες πραγματοποιούν καί πληρώνονται 8.478 μερο- κάματα. Συνεπώς-ή κομπανία πρέπει να αποτελείται από 43 -45 μαστόρους. Είναι χαρακτηριστικό πως ούτε στο συμφωνητικό, ούτε 0:6 έξοδολόγιο τής έκκλησίας αναφέρε- ται ίδιαίτερη άμοι6ή τού άρχιτέκτονα. Αύτος είσέπραττε όλο το ποσό, πλήρωνε τίς τροφές καί ορισμένα άλλα κοινά έξοδα καί έδινε στον καθένα το μεροκάµατό του, αρκετά χαµηλό- τερο άπό αύτό πού είσέπραττε. "Αλλωστε δεν άμιδονταν όλοι το ίδιο, αλλά άνάλογα μέ τήν ζ άξιοσύνη τους καί το χρόνο προύπηρεσίας τους. * "Αλλες φορές ή συμφωνία γίνονταν µέ παροχή φαγητού, κυρίως στο χτίσιμο ίδιω- ξ τικών σπιτιών. Τότε το μεροκάματο ήταν χα- μηλότερο. =Ο έπιστάτης στο χτίσιμο τού σπι- τιού…τού Δ. ,Αθανασάκη στή Δράκια, δίνει στον ίδιοκτήτη σηµείωμα τών έξόδων : ΄ «ίδού συμεονού τα οσα έξοδα έχο είς άργατές κέ λυπα αλα ' είς Μέροκάµατα τούς Μαςστόρους έχον ΐ έος συμερον|Μεροκαματα 2Ο/τον 25 τύν ’I- μεράν Γρ (500, συμπληρώνει μέ μολύβι 6 , ίδιοκτήτης) ΄ διά θροφύ τού Μάςτορούς Γρ. 248» T6 χτίσιμο τού σπιτιού κράτησε 60 Ξ εργάσιµες μέρες γιατί 0:6 ίδιο χαρτί σημειώ- νει 6 ίδιοκτήτης 60 ήμερομίσθια τού έπιστά- τη προς 36 γρόσια. «Το δέ μουλάρι π.ρ & ς Υ Ρ…! σ-ι αν " ί :" o σ ι π Ξ " " ε;» Για: ΕΙΚ. 7. Βασιλ. Γρεβενά… καί Μαρ- τη μεταφορα των υλικων χρησιμοποιούσαν οι μιά… Μα.Αρ…,,ζ,ώ… . Ό "Αγιος κομπανίες τών μαστόρων δικά τους μουλάρια. ,Ιωάγνης Στό έξοδολόγιο τής έκκλησίας αναγράφεται: «1911 µεροκάματα προς 25: 1.194.15». Δηλαδή για 80 περίπου έργάσιµ.ες ήμέρες πραγματοποιούνται 1911 μεροκά- ματα τών μουλαριών, πού πρέπει να είναι γύρω στα 2δ, αφού-άλλωστε-σημειώ- νεται στόσυμφωνητικόπώς «… μουλάρια μας όταν δέν έχει χρείαν ή έκλησία να δουλεύουν, να κάθωνται καί άπό τα έντόπια μουλάρια άν πηγαίνουν να δοηθούν χάριν εύλαβείας, να µήν έμποδίζωνταιάπό ήμάς τούς μασστόρους»: Αύτοσηµ.αί- νει πως δέν έπιτρέπονταν ή μίσθωση ντόπιων µουλαριών για τίς μεταφορές οίκοδο- μ.ικών ύλικών, αλλά μόνον ή δωρεάν παροχή ύπηρεσιών, «χάριν εύλαδείας» τών ίδιο- κτητών τους. Τα μουλάρια τής κομπανίας έβοσκαν σέ κοινοτικά λι6άδια καί για δι- καίωμα 6οσκής δποχρεώνονταν οί μαστόροι νά χτίζουν ορισμένου μήκους καλντερί- µια τού χωριού, άνάλογα μέ τον αριθμό τών μουλαριών καί τίς µέρες παραμονής τους. «να μήν πάρωμε άλλο τίποτε γιά γεμελίκι»: Δηλαδή για 9 … διατροφή τους. «ο ύ τ ε 0 0: ν δ η λ ώ 0 α τ α»: "Οταν τελείωνε το χτίσιμο καί έμ- παιναν :6: ζευκτά τής σκεπής, τοποθετούσαν στήν κορυφή τής στέγης έναν πρόχειρο ξύλινο σταυρό στολισμένον μέ ένα στεφάνι ή ένα μπουκέτο λουλουδιών. ,Επάνω στο σταυρό αύτο το κορίτσι τού σπιτιού ή, άν δέν ύπήρχε κορίτσι, ή κυρά τού κρεμούσε μαντήλια, πουκάμισα ή άλλα είδη. "Οταν ύπήρχε πρόσφατο πένθος τού ίδιοκτήτη ή έχτιζαν δημόσιο κτίριο (όπως στήν περίπτωσή μας) δίνονταν το άντίτιµ.ό τους σέ χρήμα. Τα μαντηλώματα ήταν έθιμικο δικαίωµα τών μαστόρων. Σσό συμφωνητικό φαίνεται πως παραιτούνται άπό το δικαίωμά τους αύτό, στο τέλος όμως, άφού μπεί ι]Ποι> ε]Θ&Ν&ι>|οο Μίκα… και… … , , .… .;-.…ι:.'.΄--…-.----.. Κ…… ΕΙΚ. 8. "Αγιος Αθανάοιος Λαύκου (κάτοψη) καί ή τελειωτική φράση «όθεν έγινεν το παρόν είς δύο καί βαστά :6 κάθε μέρος :6 ένα»: μετανοιώνουν καί προσθέτουν: «διά μανδηλώ- µ α΄τ α ν 6: 0 ά ; δ ί δ ο υ ν γρ΄ 25»: T6 1:006 06:6 άναγράφεται καί στο έξοδολόγιο τής έκκλησίας: «μανδηλώματα τούς μαστόρους ΟΟ25>. Δέχονται v6: μήν πάρουν «ο 6 τ ε 6 ε 0 ε λ ι ά τ ι κ α»: Στή θεμελίωση τών σπιτιών ή τών γεφυριών έσφαζαν ένα ζώο (άρνί ή κόκορα), ,Αφού χύνονταν στά θεμέλια :6 αίμα, το σφαγμένο ζώο το έπαιρναν οί μαστόροι. Συναφής μέ :6 έθιμο αύτό είναι καί ή παράδοση τού γε- φυριού τής "Αρτας, όπου έπρεπε νά χτισθετ 0:6: θεμέλια καί ήγυναίκα τού άρχιμά- στορα, γιά v6: στεριώσουν. 'Επίσης οί ίδιοκτήτες, καθώς καί γνωστοί καί γειτόνοι. έριχναν 0:6: θεμέλια νομίσματα, πού :6: μάζευαν οί μαστόροι, άφήνοντας μόνο ένα- δύο πού σκεπάζονταν άπό :6 χτίσιµο «για το γούρι». «μ ο ν ον ν 6: 0 άς δ ί δ ο υν άπό μίαν όκά ρακήν τήν ήμέραν, v6: μάς κάμωσι καί δύω ζ ε ι a: φ έ τ ι α» : Ζειαφέτια=γεύµ.ατα. Ακόμα καί σήμερα στο Πήλιο οί μαστόροι απαιτούν άπό τούς ίδιοκτήτες τών σπιτιών καθημερινά 0:6: ποσότητα ούζου ή τσί- πουρου. «Νικόλαος 'Ιωάννου Κασσα62 μάρτυς>:'ΟΝικόλαοςΚασ- σαβέτης φαίνεται πως έχει συντάξει καί :6 συμφωνητικό. =Υπήρξε συμμαθητής τού Ρήγα Φερραίου, κατά τή μαρτυρία τού Χρ. Περραιβού 5. Τήν πληροφορία αύτή έπι- 6εδαιώνει 6 Φίλιππος "Ιωάννου σέ γράμμα του προς τον Ν. Μάγνη μέ χρονολογία 16 Δεκεμ6ρίου 1859. 'Ο Φίλιππος Ιωάννου σημειώνει, άκόμα, στο ίδιο γράμμα, πως «ο Νικόλαος Κασσα6έτης έδίδαξε πολλά έτη καί μέ πολύν κόπον έν τι"ρ έλληνικώ τής Ζαγοράς σχολείω, άλλ' ούχί συνεχώς' διότι ών ύγείας άκροσφαλούς ήναγκάζετο 10 πολλάκις να παραιτηθεί» 6. "Η σωστή σύνταξη καί οί ασήμαντες ανορθογραφίες τού συμφωνητικού πείθουν ότι συντάκτης του είναι 6 διδάσκαλος Ν. Κασσα6έτης, &… οί έπίτροποι τής έκκλησίας δέν είναι πολύ γραμματισμένοι, όπως φαίνεται από ,τίς ανορθογραφίες καί τήν κακή διατύπωση τού έξοδολόγιου. Στίς δεκάξη Αύγούστου 1803 παραδίδεται ή έκκλησία, χτισμένη άπό :6 00:- 0:00 - Δήμο καί τούς μαστόρους του. "Η εργασία τους περιορίζεται μόνο στο γιαπί. T6: σοβατίσματα, τα ξύλινα κουφώματα καί οί άλλες συμπληρωματικές έργασίεςΈέγι- ναν από άλλους μαστόρους. Στό έξοδολό…γιο τής "Αγίας Παρασκευής σημειώνονται άλλα έξοδα «απο δεκαξι αύγούστου εος τρις νοεμ6ριου οπου φίγαν κ αλι μαστορι». "Ανάμεσα στά έξοδα αύτά αναφέρονται καί τά έξής χαρακτηριστικά: «του μαστρογιάνι τζιαμιτζί 6:6: μιρουκάματα ιψου κή γιαλιά 153.10 ης : 2‘0 φορτοματα ξιλα κεσανίδια κε άμου αγογι του λιανζικου 0005.05 :0: ωσα εξοδεύθισαν ης το δευτερον ής την πιζουλα γρ 253.35» Γιά νά χτισθεί ή να έπισκευασθεϊ 0:6: έκκλησία χρειάζονταν πρώτα άδεια τού Μητροπολίτη. "Ενα βεράτι τού Αχμέτ τού Α΄, πού 6γήκε τον ,Ιανουάριο τού 1604 καί καθορίζει τα προνόμια τών μητροπολιτών, γράφει στο τέταρτο άρθρο «Το; έν τή έπαρχία αύτού έκκλησίας καί μοναστήρια χωρίς ίερού 60:00:13 06651; δύναται να απαλλοτριοϊ άπό τών χειρών αύτού, καί άνευ αδείας αύτού ούδείς δύναται να έπι- σκευάζη ή ανεγείρή έπί τών αύτών θεμελίων ή έμποδίζει αύτά» '. "Αδεια άπό τίς τουρκικές αρχές απαιτούνταν μόνο για :0‘: Χάσια (Πορταριά, Κατηχώρ…ι, Μηλιές, Τσαγγαράδα, Ζαγορά κ.ά), ένώ τα δακούφια (Μακρυνίτσα, Δράκια, "Αργαλαστή κ.ά.) «κτίζους έκκλησίαις όταν θέλουν» όπως αναφέρουν 6 Κωσταντής καί 6 Φιλιππίδης στή Νεωτερική Γεωγραφία τους.Β T6 προνόμιο αύτό καταργήθηκε 0:6: 1796 έξ αίτίας μερικών «συμδάντων» στο χτίσιμο τού "Αγ. Ιωάννη Μακρυνίτσας. Γι αύτό, &… άοόΝάοιοο τα… ' Τα… οΤση1ο'κΡοο :IIIl . … ΕΙΚ. 9. 'Αγιος ,Αθανάσιος Λαύκου (τομή 0:6 μάκρος) 0:6: 1800. οί κάτοικοι τού "Αγίου Λαυρεντίου πήραν ρητή άδεια από τήν Τουρκική Κυ6έρνηση για να χτίσουν τήν έκκλησία τού "Αγίου 'Αποστόλου τού Νέου, κι έπει- δή δέν είχαν έτοιμες πλάκες γιά νά σκεπάσουν τήν έκκλησία μέσα στήν προθεσμία, αναγκάστηκαν να 6γάλευν από τα σπίτια τους 9. 11 Οί έκκλησίες χτίζονταν μέ έξοδα τών ένοριτών ή μέ δωρεές καί τότε έµπαινε σέ πέτρινη ή γραπτή έπιγραφή το όνομα τών κτητόρων ("Αγ. ,Αθανάσιος "Αγίου Γεωργίου Νηλείας κ.τ.λ.). ΔΗ MOE ΖΗΠΑΝΙΩΤΗΣ Οί διογραφικές πληροφορίες για το μαστρο - Δήμο Ζηπανιώτη είναι λειψές. "Από :6: στοιχεία πού προσφέρει το συμφωνητικό καί μερικές έπιγραφές μπορούμε να τή σκιαγραφήσουμε κάπως. Πρώτα - πρώτα το έπίθετό του δείχνει τήν καταγωγή του. Είναι ήπειρώτης. Ζουπανιώτες ή Ζιπανιώτες ή Ζηπανιώτες λέγονταν στο Πή- λιο όχι μόνον όσοι κατάγονταν από το Ζαπάνι αλλά όλοι οί ήπειρώτες, όπως έξω από το Πήλιο όλοι οί πη- λιορεϊτες λέγονταν Ζαγο- ριανοί. Προτίμησα τον τύπο Ζηπανιώτης γιατί έμφανίζεται συχνότερα στίς έπιγραφές τών έκ- κλησιών πού έχτισε καί γιά νά μή γίνεται σύγχυ- ση μέ :6 συντοπίτη του καί συνεργάτη του γλύ- πτη Μίλιο Ζουπανιοπο- λίτη. "Εργάσθηκε στο Πήλιο δέκα χρόνια περί- που. Πήγαινε πρώτα μόνος του, έκλεινε συμ- φωνίες κι ύστερα έπαιρ- νε καί τούς μαστόρους του. T6 συμ6όλαιο μέ τούς ένορίτες τής "Αγίας Παρασκευής ύπογράφη- ".. κε στίς 21 Φε6ρουαρίου ‘_ …… καί ή έργασία άρχισε ' …" "(& στίς 13 ΄Απριλίου 1τ03, ΕΙΚ. 10. "Αγιος ΑΘανάσιος Λαύκου (τομή στο πλάτος) ίσως γιατί στο μεταξύ θα έπρεπε νά τΞλΞίώσΞι άλλες ύποχρεώσεις πού είχε αναλάβει. Μαζί μέ τούς μαστόρους του έχει καί το συντο- πίτη του γλύπτη Μίλιο πού σκαλίζει :2; έπιγραφές, τα ύπέρθυρα καί άλλα γλυπτά κοσμήματα, καθώς καί τίς μορφές διαφόρων αγίων σέ χαμηλό ανάγλυφο. Πιθανότατα & ίδιος γλύπτης σκάλισε σέ ανάγλυφο καί τή μορφή τού μαστρο - Δήμου στήν κόγχη τού ίερού τής "Αγίας Παρασκευής (Είκ. 2). T6 ανάγλυφο αύτο παριστάνει :6 μα- στρο - Δήμο σάν ένα νέο σχετικώς άντρα µέ παχύ καγκελωτό μουστάκι καί μέ το χαρακτηριστικό πλακαρο ήπειρώτικο κεφάλι. T6 πλατύ του σαγόνι τού δίνει έκφραση θεληματική. T6 ίδιο θεληματική έκφραση έχει καί το στόμα του. 'Αντίθετα μέ το σύνολο σχεδόν τών γλυπτών έργων τής έποχής του, πού παριστάνουν συγκεκριμένα άτομα, έδώ ύπάρχει φανερή ή πρόθεση τού καλλιτέχνη ν' αποδώσει ατομικά χα- ρακτηριστικά. Πρώτη παραγγελία παίρνει από :6 Γεώργιο Αναγνώστη καί τούς δύο γιούς του Νικόλαο καί Ιωάννη να χτίσει τήν έκκλησία τού "Αγίου "Αθανασίου στο χωριό "Αγιος Γεώργιος Νηλείας. "Υστερα γνωρίζεται μέ τον πρώτο άρματωλό τού Πηλίου, τον καπετάν Στέργιο Μπασδέκη. πού τού αναθέτει το χτίσιμο ή :6 ξαναχτίσιμο δια- φόρων έκκλησιών, όπως θα δούμε, μέ λεπτομέρειες, στήν περιγραφή τών έργων του. Μία παράδοση, πού ύπάρχει ακόμα στο χωριό Λοιύκος, λέει πως 6 αρχιτέκτονας ., … 12 πού έχτισε τόν "Αγιο "Αθανάσιο Λαύκου (δηλαδή 6 μαστρο - Δήμος) αποκεφαλίστηκε άπό τόν καπετάν Στέργιο Μπασδέκη πού τόν έπιασε v6: 1:1665: στό χτίσιμο μιάς άλλης έκκλησίας πού τού ανέθεσε. Δέν ύπάρχει τίποτα πού να έπι6ε6αιώνει ή να διαψεύδει τήν παράδοση αύτή. Πάντως 0:6: τέτοια τιμωρία δέν ήταν ασυνήθιστη άπό τόν καπετάν Στέργιο. "Υπάρχει, μάλιστα, στό μοναστήρι τής Λαμπινούς ανάγλυφο πού παριστάνει τόν κτήτορα Στέργιο Μπασδέκη να αποκεφαλίζει 0:6: γυναίκα. 'Ο μαστρο - Δήμος ήταν περήφανος για τή δουλειά του, γι αύτό πάντα στίς πέτρινες, μαζί μέ τό όν:μα τών κτητόρων 71 όσων συντελέσανε στήν κατασκευή τής έκκλησίας, σημειώνει καί :’ όνομά του, πράγμα πού δέν γίνεται συχνα στό Πήλιο. Μερικές φορές οί… κομπανίες τών μαστόρων δείξουν 0:6: έπιγραφή πού άναφέρει μόνο τήν καταγωγή τους ("Αγιος ,Αθανάσιος Δράκιας : «1766 MAETOPI ZOYHA- ΝΟΤΕΣη. *Αρχοντικα δέ φαίνεται v6: έχτισε 6 000:00 - Δήμος, είδικευμένος στό χτίσιμο έκκλησιών. Θα έ6αζε κι έκεϊ τ' όνομά του σέ έπιγραφή, όπως έκανε 6 συντοπίτης του Κοσμάς στό σπίτι τού Ντιντίκα στήν "Αλλη Mega”. "Εχτισε μόνο :6: κελλιά τού μοναστηριού τών Ταξιαρχών, ανάμεσα Ζαγοράς καί Χορευτού. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΟΥ ΜΑΣΤΡΟ- ΔΗΜΟΥ "Α γ ι ο ς 'Α 0 α ν ά ο ι ο ς (1795). ‘H έκκλησία αύτή Βρίσκεται στήν έπάνω συνοικία τού χωριού "Αγιος Γεώργιος Νηλείας. Είναι τρίκλιτη δασιλική (Βίκ. 3). "Εξωτερικά :6: τρία κλίτη σκεπάζονται άπό τή δίρριχτη πλακοσκέπαστη στέγη (Είκ. 4). Τό χτίσιμό της είναι σχεδόν ίσοδομικό άρμολογημένο. 'Από τή δυτική καί νότια πλευρά περι6άλλεται 01:6 ξύλινο πλακοσκέπαστο ύπόστεγο, πού καταλήγει στήν άνα- τολική άκρη τής νότιας πλευράς στό παρεκκλήσι τού cA1000 Μοδέστου. Οί ξύλινες κολώνες τού ύπόστεγου άκουμπούν σέ χαμηλό πεζούλι. Μόνο ή Βορειοδυτική γωνία τού ύπόστεγου κλείνεται από τοίχο. πού αφήνει 0:6: 6ορεινή πόρτα. Στό νότιο τοίχο ψηλά, πάνω άπό τή στέγη τού ύπόστεγου έχει πέντε σιδερόφρακτα παράθυρα. "Αλλα δύο, καθώς καί μία πόρτα ύπάρχουν κάτω άπό τή στέγη τού ύπόστεγου. Στό δυτικό τοίχο, πάνω άπό τή στέγη τού ύπόστεγου έχει τρία παράθυρα, τό μεσαίο ΗΠοοόΘΜ'οιοο πΡο΄οογΗ ΕΙΚ. 11. "Αγιος "Αθανάσιος Λαύκου (πρόσοψη) 13 ψηλότερα καί τ' άκρινά χαμηλότερα. Κάτω άπό τή στέγη δύο πόρτες, μία στό κέν- τρο καί μία στενότερη δεξιά, καθώς καί δύο σιδερόφραχτα παράθυρα. ‘0 6ορεινός τοίχος δέν έχει κανένα άνοιγμα(ΕΞίκ. 5). Στόν τοίχο τού ίερού έχει κόγχες. 'Η με- σαία είναι μεγαλύτερη, πεντάπλευρη, μέ τρία στενά σιδερόφραχτα παράθυρα στίς EIK.| 12. "Αγιος ΄Αθανάσιος Λαύκου (έπιγραφή) τρείς κεντρικές πλευρές. Οί δύο άκρινές κόγχες είναι μικρότερες, ήμικυκλικές, χωρίς άνοιγμα. Καί οί τρείς κόγχες είναι πλακοοκέπαστες. … Πλούσιος είναι 6 έξωτερικός διάκοσμος τής έκκλησίας. Πάνω άπό τήν πόρτα τού νότιου τοίχου, μέσα σέ άόαθη κόγχη είναι ζωγραφισμένος 6 "Αγιος 'Αθανάσιος. Γύρω, σέ σχήμα πέταλου, ζωγραφική ζώνη μέ τούς Δώδεκα ="Απόο'τολους σέ προτομή μέσα σέ κύκλους, πού τριγυρίζονται άπό κόσμημα (κλήμα). 'Επειδή άργότερα ή πόρτα έγινε ψηλότερη άπό τήν άρχική, έχουν κοπεί οί δύο άπόστολοι πού βρίσκον- 14 ταν στίς άκριες τού πέταλου. (Βίκ. 6) Πάνω άπό τήν πόρτα τού παρεκκλησίού, μέσα σέ ά6αθη κόγχη, τοιχογραφία τού "Αγιου Μόδεστου. Ή είκόνα περιβάλλεται άπό όραίο πεταλόσχημο κόσμημα. ,Αξιόλογος είναι καί 6 γλυπτικός, έργο τού γλύπτη Μίλων. Περιγραφή του .ύπάρχει στό διβλίο γιά τό γλύπτη Μίλιο. Στό νότιο τοίχο ΕΙΚ. 13. Μίλιου Ζουπανιοπολίτη: "Αγιος "Αθανάσιος χρωματισμένη άνάγλυφη έπιγ.ραφή δίνει :6 ίπορικό τού χτισίματος τής έκκλησίας. Τό φόντο τής έπιγραφής είναι μαύρο, τά γράμματα καί τά κοσμήματα πράσινα. Τά γράμματα καί τά κοσμήματα είναι έξώγλυφα. "Ετος 1795 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ A "ί" ΙΔΟΥ ΝΑΟΣ ΕΚΤΙΣΤΕ EK BAGQN ΜΕΓΑΣ / EN ΥΠΟΡΙΑ ΚΕΙΜΕΝΟΣ ΠΗΛΙ()Υ ΟΡΟΥΣ | EHONOMAI‘I ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ/ ΑΡΧ[ΕΡΑΤΕΥ- υΝΤΟΣ Δ΄ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ / ΚΥΠΡΙΟΥ ΕΙΣ ΜΗ'ΓΡΟΠΟΔΙΝ ΑΥΤΟΥ EKEI- NOT/ OTOI MEN EIEI KTITOPEE TOYAE ΤΟΥ ΤΟΥ| ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΓΕΩΡ- 15 - αµ…- ΓΙΟΣ ΥΙΟΙ ΑΥΤΟΥ / ΔΥΩ, ΝΙΚΟΛΑΟΣ TE KAI ΙΩΑΝΝΗΣ | ΚΑΙ ΟΙ ΛΟΙ- ΠΟΙ ΟΣΟΙ ΔΕ ΣΥΝΔΡΟΜΟΝΤΕΣ| ΛΟΓΩ, ΕΡΓΩ ΤΕ ΚΑΙ ΑΙ"ΑΘΗ ΠΡΟΑ[ΡΕ- ΣΕΙ | ΕΞΟΙΝΤΟ ΤΟΥΣ ΜΙΣΘΟΥΣ ΑΠΕΙΡΟΠΔΑΣΙΟΥΣ / ΠΑΡΑ ΘΕΟΥ ΤΟΥ ΒΛΕΙΙΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ/ΠΟΛΥΤΛΑ ΑΘΑΝΑΣΙΕ ΦΥΛΑΤΤΕ ΤΗΝ ΜΟΝΗΝ ΣΟΥ ,'ΜΗΔΕΙΣ ΩΣ ΘΗΡΑΝΗΜΕΡΟΣ ΕΜΒΗ ΕΙΣ ΤΗΝ ΑΥΛΗΝ ΣΟΥ | ΠΛΗΓΗΝ ΘΑΝΑΤΟΥ ΛΟΙΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΠΥΡΕΚΤΙΩΝΤΑΣ/ΙΑΤΡΕΥΕ ΘΕΡΑΠΕΥΕ, ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΔΑΙΜΩΝΙΩΝΤΑΣ|Ο ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΕΝ ΕΓΡΑΨΕ ΤΑΥΤΑ ΩΣ ΘΕΩΡΙΤΕ / ΑΝ ΗΝ ΚΑΙ ΜΙΞΟΒΑΡΒΑΡΑ ΜΗΝ ΤΑ ΚΑΤΗΓΟ- ΡΕΙΤΕ /ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΜΕΝ ΔΗΜΟΣ ΖΗΠΑΝΙΩΤΗΣ . Πάνω άπό τήν πόρτα τού δυτικού τοίχου έγχρωμο άνάγλυφο (μαύρο - πρά- σινο - ώχρα). Στό έπάνω μέρος τού άνάγλυφου ύπάρχει σταυρός μέ τό Χριστό σταυ- ρωμένο στό μέσο του. Πίσω άπό τό σταυρό, ή λόγχη καί 6 σπόγγος, σέ σχήμα. V. Πάνω άπό τά πλαγινά σκέλη τού σταυρού τά γράμματα IC … XC NI - KA καί κάτω τους, άριστερά ή Παναγία (ΜΡ - ΘΥ) καί δεξιά 6 "Αγιος "Ιωάννης (ΟΑΓ - ΙΩ). Στήν κόγχη τού ίερού, έντοιχισμένα πλαγιαστά, δύο άνάγλυφα κυπαρισιών. Πάνω άπό τά τρία παράθυρα τής κεντρικής κόγχης τού ίερού, τρία άνάγλυφα γιά τά όποία γίνεται λεπτομερειακή άνάλυση στό διόλίο γιά τό γλύπτη Μίλιο. "Εσωτερικά ή έκκλησία χωρίζεται σέ τρία κλίτη. Τά τα6άνια είναι ξύλινα μέ άπλά ξυλόγλυπτα. Τό μεσαίο κλίτος είναι ψηλότερο άπό τά… δύο άκρινά. Τό πάτωμα είναι νεώτερο μέ βιομηχανικά πλακάκια. Τό ξύλινο τέμπλο τής έκκλησίας, χαμη- λής τέχνης, έγινε στά 1872 άπό τόν "Αγιογιωργίτη "Απόστολο "Αθανασόπουλο. Στό τέμπλο, μεταξύ τών άλλων. έξη είκόνες καμωμένες στά 1866 άπό τό Βασίλειο Γρε- βενίτη καί τό Μαργαρίτη Μακριντζιώτη (Βίκ. 7). Τοιχογραφίες δέν έχει έσωτερικά ή έκκλησία. Στή δυτική πλευρά, σέ ύψος 2.30 0. άπό τό δάπεδο ύπάρχει γυναικωνίτης. 'Επάνω στό γυναικωνίτη ύπάρχουν δύο φαρδειές ξύλινες βαθμίδες για νά παρακολου- θούν καλύτερα οί γυναίκες τή λειτουργία. (Στό έπόμενο :6 τέλος) ΚΙΤΣΟΣ ΜΑΚΡΗΣ 'Από τίς έπιγραφές τών έκκλησιών δημοσιεύονται μόνον οί άνέκδοτες. ]. Κίτσου "Α. Μακρή: 'Ο καπετάν Στέργιος Μπασδέκης καί δ γλύπτης Μίλιος. Βόλος…'ΑΘήνα 1955 σελ. 12-16. 2. ΄Υπαγόρευση κ. Γιάννη Ριζινού, άπό τήν 'Αγριά (1952). 3. N. I. Γιαννοπούλου: 'Η επί τού Πηλίου Μονή τού "Αγίου Λαυρεντίου ('Avu- τύπωσις é): τού ΙΑ τόμου τής έπετηρίδος τής 'Ειαιρίας Βυζαντινών σπουδών). 'Εν "Αθήναις 1935. 4. "Απ. Γ. Κωνσταντινίδη: Τα έν τς; Πηλίφ όρει παλαιά καί σύγχρονα καί χρι- στιανικά μνημεία. "Αλεξάνδρεια 1948, σελ. 107—113. ('Ανατυπώσεις άπό το «Φάρο- τής "Αλεξάνδρειας). 5. Χριστοφόρου Πεοραιβού: Πολεμικά όπομνημονεύματα καί βιογραφία Ρήγα Φε- ραίου. "Επιμέλεια Μ. Παπαϊωάννου. "Αθήνα 1956-σελ. 814. 6. Νικολάου Μι'ιγνητος: Περιήγησις ή τοπογραφία τής Θεσσαλίας καί Germ λι- κής Μαγνησίας. 'Εν "Αθήναις 1860-σελ. 86 7. «ΠρομηΘεύς». "Ετος Δ' (Μάρτιος 1892) Βόλος 1892-σελ. 711. 8. Γρηγορίου 'Ιεροδιακόνου καί Δανιήλ 'Ιερομονάχου: Γεωγραφία Νεωτ8ρική.. Βιέννη 1791. 9. Ζωσιμά 'Εσφιγμενίτη: Σημειώσεις είς τά έκ τής Γεωγραφίας τών Δημητριέων Μαγνητικά. "Ημερολόγιον «'Η Φήµη». 'Εν Βόλω 1887-σελ. 85. 10. K. A. Μακρή: Δύο λαϊκοί ζωγράφοι. Βόλος 1952-σελ. 31. 11. K. A. Μακρή: "Ενα μεταβυζαιτινό τέμπλο στό Πήλιο ('Ανακοίνωση στό Θ' Διεθνές Συνέδριο Βυζαντινών Σπουδών). 'Ανάτυπο άπό τά πρακτικά τού Συνεδρίου. "Αθήναι 1954. 16