52 … - το Τ!!ΐΟΕΛΛΠ*ΐΙΤΟ "ΠΑΜΕ ΚΠΣ 01 Π…"! το? To µ π α ρ 6 κ αποτελεί σηµαντική μονάδα κρούσης στην αντεπίθεση που οργανώνει η Καθολική Εκκλησία κατά της Μεταρρύθμισης. Ξεκινώντας από την Ιταλία/12,117/ξρήγορα ξαπλώνεται σ'ολόκληρη την Ευρώπη και πέρα από αυτη/ΞΞ-ΞΞ-ΞΞ/.Απέναντι στη λιτότητα των προτεσταντικών ναών προτάσσεται µιά τεχνοτροπία πυκνής και δυναμικής έκφρασης.πρό- κειται για κίνημα που γρηγορα αγκαλιάζει όλες τις τέχνες, αρχιτεκτονική/ΞΞ/,ζωγραφική, γλυπτική, µεταλλοτεχνία, πολεοδοµία, κηποτεχνία, έπιπλο/ΞΞ-ΞΞ/,εφαρµοσµένες τέχνες |ΞΞ-ΞΞ/... Με γοργές διαδικασίες γρηγορα χάνει τον αποκλειστικά εκκλησιαστικό χαρακτή- ρα της και γΐνεται καλλιτεχνικός συρμός που επικρατεί σε κάθε µορφή καλλιτεχνικής δη- μιουργίας. Αυτή η µεγάλη διάδοση, κυρίως στην Ευρώπη, δηλαδή σε χώρες µε πολιτιστικές ιδιορρυθµίες, δημιουργεί ένα είδος εθνικών παραλλαγών αν και η κινητικότητα καλλιτεχ- νών και χειροτεχνών περιορίζει σημαντικά τις μεταξύ τους διαφορές. Ιδιότυπη παραλλαγή στο χώρο της νότιας Ήαλκανικής και µέρους της "ικρασίας είναι το λεγόµενο "τουρκοµπα- ρόκ", µείγμα μπαρόκ-ροκοκό στοιχείων και ανατολίτικης διακοσµητικής αντίληψης. άλλωστε. το ροκοκό είναι ακραία συνέχιση του µπαρόκ και μερικές φορές τα δύο συνεξετάζονται/ΞΞ/ Αιαψοροποιημένο παρακλάδι του "τουρκοµπαρόκ" είναι το νεοελληνικό µπαρόκ. Η παρουσία του έχει πολλές φορέςξΐΞξΞ=στη διακόσμηση των αρχοντικών της Έόρειας Ελλάδας/Ξ;,17…12/ όσο και στην εκκλησιαστική ξυλογλυπτικη ολόκληρης της Ελλάδας/12,11/.οστόσο, αν και εύ ναι πιά γενικά αποδεκτός ο όρος "νεοελληνικό µπαρόκ", δεν έγινε ακόµα καμυιά συστηµα- τική προσπάθεια τόσο για την ερµηνεία του φαινόµενου και την επισήµανση των πηγών του, όσο και για τη διατύπωση της ιδιοµορφίας του. H σημερινή εργασία σκοπεύει απλώς να & & σ ε ι το Θέμα. Είναι απαράδεκτο να µένει ουσιαστικά ανερεύνητο ένα φαινόµενο που αφρό γισε την ελληνική παραδοσιακή τέχνη επί έναν αιώνα, χοντρικά από τα μέσα του 18ου ως τα μέσα του 190υ. Κάποιος από τους νέους ερευνητές μας πρέπει να το επιχειρήσει. δεν είναι καθόλου εύκολο το εγχείρηµα. Χαρακτηριστικά αναφέρω ότι µόνο για την επισήµανση των χαρακτικών πρότυπων που προέρχονται από τη Ήιέννη πρέπει να ερευνήσει την ΛΏΉ?Ρ"Ι- ΝΑ µε το ένα εκατοµµύριο χαρακτικών έργων και τις βιβλιοθήκες και αρχεία της Ακαδημί- ας Καλών Τεχνών, της Ακαδημίας Εφαρµοσµένων ?εχνών, τη βιβλιοθήκη του Ινστιτούτου Ισ- τορίας της Τέχνης, την Εθνική Βιβλιοθήκη, το "ουσείο Λαϊκής Ψέχνης και άλλα Ιδρύματα µε τις εκατοντάδες ϊιλιάδων χαρακτικών και σχεδίων που διαθέτουν. Κι όλα αυτά χωρίς να γνωρίζει το όνοµα του χαράκτη, οπότε µε βάση τους ονοµαστικούς καταλόγους θα ήταν εύ- gm χοντροί αριθµοί σε παρένθεση παραπέµπουν στον αντίστοιχο αριθµό της βιβλιογραφίας. 'Οταν υπάρχει ένας µόνο αριθµός η παραποµπή αφορά στο σύνολο του βιβλίου, όταν υπάρχει και δεύτερος λεπτότερος μετά από κόµμα παραπέμπει στη σελίδα. Οι πίνακες εκτός κειμέ- νου σημειώνονται με την ένδειξη ΠΣΕ. Θα πρέπει εδώ να σηµειωθεί πως οι παραποµπές σε δηµοσιευµένα έργα ζωγραφικής ή γλυπτιΚ6ς δεν σημαίνουν τη µοναδική πηγή για το αυτό… φέα του άρθρου o οποίος στηρίζεται κυρίως στις προσωπικές του έρευνες σ'ολόκληρη την Ρλλάδα, τις Βαλκανικές χώρες καθώς και χώρες της Μεσευρώπης. 2 κολη η ταύτιση, αλλά µε µοναδικό στοιχείο τις φυτογραφίες των ελληνικών ελεύθερων αν- τιγράφων τους.΄Οπως χαρακτηριστικά παρατήρησε ο δόκτωρ ΡΙσΉΑ?Ώ ΒΟΡΕι, της κτπεοτ1πι, είναι σα να αναζητάει κανείς σε µεγάλη βιβλιοθήκη ένα βιβλίο χωρίς να ξέρει το όνομα του συγγραφέα του αλλά µόνο κάποια παραλλαγμένη σελίδα του. Ωστόσο, η έρευνα αυτή εί- ναι απαραίτητη γιατί χωρίς την επισήµανση των προτύπων είναι αδύνατη η µελέτη των προσ- αρμογών, προσΘηκών και αφαιρέσεων. Κι αυτά ακριβώς οριοθετούν την ιδιαιτερότητα του νεοελληνικού μπαρόκ. Τούτο γίνεται φανερό από τις ελάχιστες περιπτώσεις συγκρίσεων έρ- γων ελληνικής ζωγραφικής, όπως στις απεικονίσεις της Φραγκφούρτης και της Μαδρίτης του σπιτιού Μαλιόγκα στη Τιάτιστα/ΞΞ,367-2,1/, καΘώς και την "Κρίση των Ιουδαίων" στή Δρά- κια του Πηλίου/15,146 και 147/. Αλλά την επίδραση του μπαρόκ στη λαϊκή μας τέχνη δεν πρέπει να την αναζητήσουµε μόνο στην επισήμανση ευρωπαϊκών προτύπων σε ελληνικές τοι- χογραφίες αλλά και μιά καινούργια διακοσµητική αντίληψη µε ανήσυχη εναλλαγή καµπυλών αντίστροφης φοράς και στην απομάκρυνση από τον κανόνα της συμµετρίας γύρω από ένα κά- Θετσ νοητό άξονα, µερικές φορές και από έναν δεύτερο οριζόντιο. To θέµα, π.χ., του το- πίου µέσα σε κυκλικό ή ελλειπτικό πλαίσιο από το οποίο τινάζονται ευκίνητα φυτικά δια- κοσµητικά είναι πολύ συνηθισμένο στη μπαρόκ διακοσµητική. To συναντούμε συχνα και σε ελληνικές τοιχογραφίες του 18ου αιώνα και των αρχών του 19ου.Ρµφανίζεται και με τη µορφή ξυλογραφικής βινιέτας το 1793 στην "Εφηµερίδα" που έβγαζαν στη ηιέννη οι αδελ- φοί Μαρκίδες Πούλιου, εφηµερίδας που κυκλοφορούσε ευρύτατα στην Ελλάδα και εξακριβω- µένα στα Αμπελάκια. ?δώ πρέπει να σημειώσουµε ότι δεν είναι σωστή η γνώµη ότι οι από- ψεις πλατειών στο σπίτι του Γεωργίου Σβάρτς στ'λµπελάκια απεικονίζουν βιεννέζικες πλα- τείες. Πολυήµερες έρευνες του υποφαινόµενου στη Βιέννη, της οποίας το παλιό τµήμα δια- τηρείται σχεδόν ανέπαφο, απέδειξαν πως μόνο μία, κι αυτή στο σπίτι του Δημητρίου ?βάρ- τς, η οποία έχει πέσει εδώ και πολλά χρόνια, παρίστανε την αυλή του "πελβεντέρε. Ούτε και σε λευκώµατα µε παλιά χαρακτικά απόψεων της Βιέννης συναντούμε κάποια άποψη που να µας πείθει πως υπήρξε πρότυπο από κάποια τοιχογραφία του σπιτιού του Γ. "Βάρτς.?πί- µονες, αλλά όχι εξαντλητικές, έρευνες σε βιβλιοθήκες και πινακοθήκες έδωσαν το ίδιο αποτέλεσμα. Με τον όρο "νεοελληνικό µπαρόκ" χαρακτηρίζουµε το ιδιότυπο κράµα µπαρόκ, ροκοκό και ελληνικών παραδοσιακών στοιχείων που κυριαρχεί στην Ελλάδα κατά τις τελευταίες δε- καετίες του 18ου ως τα μέσα περίπου του 19ου, µε ιδιαίτερη έµφαση στην εκκλησιαστική ξυλογλυπτική και στη ζωγραφική διακόσµηση παραδοσιακών σπιτιών στα δραστήρια βιοτεχνι- κά και µεταπραττικά κέντρα της Βόρειας και Κεντρικής Ελλάδας, όπως η ϊιάτιστα, η Κα- στοριά, τα Αμπελάκια, τα Ζαγοροχώρια και το Πήλιο. Επίσης σε πολιτείες και χωριά που βρίσκονται έξω από τα σύνορα του Ελληνικού Κράτουςταλλά κατά την περίοδο που µελετού- 3 µε χαρακτηρίζονται από έντομη ελληνική παρουσία, όπως το Αργυρόκαστρο/231 το "περάτι, το πελένικο, η Φιλιππούπολη/21,242,245,946,250|, η 7τενήµαχος καί άλλα.Υτη Φιλιππούπο- λη πολύ χαρακτηριστικά είναι τα σπίτια του Γεωργιάδη/ΞΙ,265/ και του Κουγιουµτζόγλου /ΞΞ,2?Ο/. Θα πρέπει εδώ να σηµειώσουμε πως η επίδραση αυτή δεν αφορά στο σύνολο του αρχιτεκτονήµατος αλλά µόνο στη διακόσμησή του. Ο τύπος του βορειοελλαδίτικου αρχοντι- κού είναι εξέλιξη της τοπικής αρχιτεκτονικής παράδοσης/Ξέ,181/. To ίδιο ισχύει για τις ξυλόστεγες βασιλικές της Τουρκοκρατίας και µόνο σε µικρές εκκλησίες παρουσιάζονται ισ- λαµικές επιδράσεις. :εν ευσταθεί η άποψη του Γιάννη Κορδάτου ότι οι ξενητεμένοι έµπο- ροι έφερναν έτοιµα αρχιτεκτονικά σχέδια, έστω κι αν υποθέσουµε ότι αυτά εφαρµόζονταν τροποποιηµένα ανάλογα µε το μέγεθος και την κλίση του οικόπεδου, τον προσανατολισµό του και την ύπαρξη γειτονικόν οικοδοµών. Και βέβαια κανένας δε µπορεί να πιθανολογή- σει πως έστελναν στους Ρυρωπαίους αρχιτέκτονες αποτύπωση του οικόπεδου με τις υποµε- τρικές του καµπύλες, τον προσανατολισµό και το γύρω του δοµηµένο χώρο. Εκείνο που εί- ναι βέβαιο είναι ότι ερχότανε διακοσμητικά πρότυπα, χαρακτικά εργα ή σχεδιάσµατα. Αυ- τό Θα μπορούσε να αναιρέσει ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του µπαρόκ, που είναι "η στενότατη σχέση ανάµεσα στην αρχιτεκτονική, τη γλυπτική και τη ζωγραφική"/ΞΞ,119/.Λει- τουργεί, όμως, η Θαυµαστή προσαρμοστική ικανότητα των Ελλήνων τεχνιτών.΄Ετσι, ο τρόπος που διακοσμούνται τα ημικύκλια από τους "δοξάτους", τα τεταρτοσφα.ίρια από τις εσωτερι- κές κόγχες, οι προβολές των τζακιών κ.λ.π. αποτελούν υποδείγµατα σωστής διακόσμησης. " φράση του I. Λεονάρδου πως τα σπίτια των Αμπελακίων είναι "κατά τον κάλλιστον νέον Ελληνικόν και Ευρωπαϊκόν τρόπον κτισµένα"/1Ξξ147-τ48/ ασφαλώς εννοεί την ευτυχή σύζευ- ξη τοπικής αρχιτεκτονικής και επείσακτης διακόσµησης. Θα διαφωνήσουμε και µε την απο- Φη του Νικ. !!ουτσόπουλου/ΞΞ,181/ ότι "τα υποδείγµατα αυτά τα μεταχειρίζονταν αμετάπλα- στα στην τοιχογράδηση των σπιτιών". Πρώτα-πρώτα, το κύριο εκφραστικό µέσο της ζωγραφι- κής, το χ ρ ώ μ α ,απουσιάζει από τα χαλκογραφικά πρότυπα ενώ αποτελεί γοητευτικό στοιχείο της λαϊκής µας ζωγραφικής. Υπάρχει, ακόµα, η προσαρµογή στις υποχρεωτικές δι- αστάσεις και το σχήµα των επιφανειών του οικοδοµήματος και που είναι φυσικό να µη συμ- φωνούν με το πρότυπο. Τηµειώσαμε παλιότερα μιά τέτοια περίπτωση/19,98/. Από ορθογώνια πρότυπα ξεκινούν τοιχογραφίες αφιδόσχημες ή στρογγυλές.΄Ρχει επισημανθεί η περίπτωση, μεταγενέστερη αλλά ενδεικτική, από το ίδιο πρότυπο και από τον ίδιο ζωγράφο να γίνον- ται δύο παραλλαγές µε εντελώς διαφορετικές αναλογίες ύηους-πλάτους|12,446/. Αυτό, όµως, απαιτεί αφαιρέσεις ή συμπτύξεις στοιχείων του πρότυπου, προσθήκες άλλων και µετατοπί- σεις των αξόνων της σύνθεσης, δηλαδή µιάν αναδηµιουργία που δεν δικαιολογεί το χαρα- κτηρισµό "αµετάπλαστα".Οι λαϊκοί µας ζωγράφοι χρησιμοποιόντας τα ευρωπαϊκά πρότυπα δεν ήταν δυνατό να εγκαταλείψουν µονοµιάς τις τεχνικές τους εμπειρίες και την παραδο- ! 4 σιακη ζωγραφική-διακοσμητική αντίληψη. Θα µελετήσουµε το νεοελληνικό μπαρόκ κυρίως στις τοιχογραφίες των αρχοντικών, αφού για την εκκλησιαστική ξυλογλυπτική υπάρχει η σχετική εργασία µας "Ελληνικό Εκκλησιαστικά Ξυλόγλυπτα"|12/καΘώς και αλλες µελέτες, όπως π.χ. του Ευστρ. Τσαπαρλή για τα ξυλόγλυπτα τέµπλα της Ηπείρου. To πρώτο θέµα για εξέταση είναι οι λόγοι αυτης της κυριαρχίας του μπαρόκ για µακριά χρονική περίοδο. 'Ενας πολιτισμός δέχεται και αφομοιώνει εκείνες τις επιδράσεις οι οποί- ες του είναι χρήσιµες να εκφρασθεί όταν οι αλλαγές των οικονοµικών και κοινωνικών δοµών και το επακόλουθο πολιτιστικό κλίµα δεν είναι δυνατό να βρούν την έκφραση τους στα παλιά µέσα. 0 1802 αιώνας είναι πολύ σηµαντικός για τον ελληνικό χώρο καθώς το ενδιαφέρον των Ευρωπαϊκών Δυνάµεων µετατοπίζεται προς τη Μεσόγειο, σπάζει και στην Ελλάδα η κλειστή οι- κονοµία και δηµιουργείται µια καινούργια τάξη πραµματευτόδων και βιοτεχνών που έχει επα- φή με την Τ-*υρώπη. Συγχρόνως αναπτύσσονται ή δηµιουργούνται σε ευρωπαϊκές πόλεις ανθηρ€ς και πολυάνθρωπες ελληνικές παροικίες. Οι µετανάστες δεν κόβουν τον οµφάλειο λώρο με τη γενέτειρα. Οι καινούργιοι όροι παραγωγής και διακίνησης των αγορών δηµιουργούν νεα νοο- τροπία. αντίθετα από τους γεωργικούς και κτηνοτροφικούς πληθυσµούς που στηρίζουν όλη τους την παραγωγική διαδικασία στην προγονική πείρα με αποτέλεσµα το συντηρητισµό και την α- προθυμία σε ανανεώσεις, οι βιοτεχνες, οι ναυτικοί και οι µεταπράττες για να επιζήσουν χρειάζονται συνεχώς ανανεούμενη πληροφόρηση. Να είναι ενήµεροι για τις προόδους του επαγ- γέλματός των, για τις διακυµάνσεις της ζήτησης και των τιµών των προϊόντων, για την ισο- τιµία των νομισμάτων. Χρειάζονται γνώσεις αλληλογραφίας και λογιστικής. Ψαξιδεύουν αλλο- τε για βραχύ χρονικό διάστημα και άλλοτε για μόνιµη εγκατάσταση. "Όλα αυτά δηµιουργούν πολιτιστικό κλίμα ανοιχτό σε ξένες επιδράσεις, ικανό να τις αφομοιώσει δηµιουργικό. Η οικονομική άνοδος επιτρέπει το χτίσιμο µεγάλων και πλούσια διακοσµηµ€νων σπιτιών και εκ- κλησιών, και µάλιστα σε κλίμα ευμάρειας, αισιοδοξίας και επιδεικτικής αρχοντι4ς. Ο δρό- µος για το ευρωπαϊκό µπαρόκ είναι πιό ανοιχτός. "Όπως συµβαίνει πάντα µε τις τέχνες της περιφέρειας, το µπαρόκ/και το ροκοκό/ διαποτίζει την Ελλαδα όταν πιά έχει στερέψει στην πηγή του. Πρώτοι δέκτες τα ανθηρά οικονοµικά κέντρα. And αυτό ακτινοβολεί και προς τον χωρικό τους περίγυρο. Το κίνηµα του Έυρωπατκού Διαφωτισμού βρίσκει μεγάλη απήχηση στούς λόγιους της σκλαβωµ€νης Ελλάδας, κυρίως σ'αυτούς που ξενητεύονται ή κρατούν επαφή µε την Ευρώπη. Πάµπολλες οι συγγραφές ή µεταφράσεις φυσιογνωστικών, ιοτορικέν και γεωγρα… οικών βιβλίων. αυτή η στροφή προς τα δηµιουργήματα της φύσης και του ανθρώπου εκδηλώνε- ται και στην τέχνη. Φα τοπίο, ο άνθρωπος, η πολιτεία, η ιστορική σ ηνή περνούν τώρα και στο Θεµατολόγιό της. To μπαρόκ καλύπτει τις καινούργιες αναγκες. "Φα ενδιαφέρον της τέχ- νης στρέφεται στις καθημερινές όψεις της ζωής και του κόσµου. "80Υραφικ€ς σκηνές -το λε- γόµενο σΕΉΡΕ- ατομικά και ομαδικά πορτρα ίτα, εσωτερικά σπιτιών, απόψεις δρόµων και πολ λά άλλα θέµατα ανταποκρίνονται στις προτιµήσεις των ανθρώπων της εποχής"|ΞΙ,118/. Είναι περίπου, η περιγραφή και των θεμάτων του νεοελληνικού µπαρόκ. ?την Ελλάδα παρουσιάζεται μία ιδιοµορφία. Ενώ γενικά ο Διαφωτισµός κλόνισε τα Θεμέλια του µπαρόκ, εδώ το θεμελί- ωσε. λτην εκκλησιαστική ξυλογλυπτική η επίδραση δεν περιορίζεται στα θέματα αλλά προ- χωρεί και στην τεχνική που εγκαταλείπει το χαµηλό ανάγλυφο για να προχωρήσει σε έντονα εξώγλυφες μορφές και να φτάσει στο "σκαλιστό στον αέρα"ξυλόγλυπτο µε διαμπερή κενά ανά- μεσα στις µορφές. Από πολλούς δρόμους έρχεται το µπαρόκ στην Ελλάδα.΄Αλλοι ξεκινούν από την Ιταλία, ιδιαίτερα από τη ηενετιά, τη Γερμανία και προπαντός τη Βιέννη. Εδώ θα πρέπει να σηµει- ώσουμε πως δίπλα στο επίσηµο µπαρόκ αναπτύσσεται και το λαϊκό που το συναντούμε σε σπί- τια χωρικών καθώς και σε ζωγραφιστά έπιπλα που εκτίθενται στο Λαογραφικό "ουσείο της Βιέννης και στο "ουσείο Κάτω Αυστρίας. Είναι πολύ δύσκολο να εξακριβώσουµε την προέλευ- ση µερικών από τα πιό διαδεδοµένα διακοσµητικά θέµατα, αφού τυπικά βιενν€ζικα μοτίβα τα συναντούµε και στο γερμανικό µπαρόκ, όπως τα αγγελάκια /ΞΖ,ΠΙΗ.ΞΠ|, το ανασυρµ€νο παραπέτασµα /ΞΖ,ΠΙ!!.28/, το σύµπλεγµα µουσικών οργάνων /2Ξ,ΠΙΝ, 50/, την αχιβάδα/ΞΖ, ΠΙΝ.6Ο|, τη µπακλαβωτή επιφάνεια µε ανθάκια στις διασταυρώσεις/ΞΖ,ΠΙΝ.63/,το σύµπλεγµα όπλων |ΞΞ, ”IN. 67/ και πολλά άλλα. Για το πολύ συνηθισμένο θέµα της γοργόνας με διπλή ουρά τα πράγµατα δεν είναι ξεκαθαρισµΞνα επειδή αυτή παρουσιάζεται και σε σήματα τυπο- γραφείων της Ιταλίας των οποίων οι εκδόσεις κυκλοφορούσαν ευρύτατα στην Ελλάδα, όπως του Γιαννιώτη Νικολάου ?άρου, του ΉΟΕΦΩΒΙ, του ΦΑ"ΌΑΒΑ/Ξ,11-13/. Τπάνια εµφανίζονται και ζωγραφικές αποµιμήσεις της µπαρόκ διακοσµητικής, όπως αλτάριων στο σπίτι του Καλία στούς πεγάδες και στο αρχοντικό Τσαμπαρλή στην Καστοριά ή επίστρωσης εσωτερικών επιφα- νειών τοίχου µε κεραµικά πλακάκια |1,Γ'.ΙΠ.28ρ!τοια επίστρωση, όμως, παρουσιάζετατΒ στην ισλαµική τέχνη' πρόχειρο παράδειγμα το "πλΐΤζαµί της Πόλης. Κύρια πηγή του νεοελληνικού µπαρόκ είναι η Ήι€ννη. Τε ό,τι αφορά την εκκλησιαστική ξυλογλυπτική έχουμε γραπτές µαρτυρίες, όπως η φράση "κατά τον τύπον της Ρι€ννης" σε συμφωνητικό παραγγελίας τέµπλου|ΞΞ,22/κι ακόμα πληροφορίες για παραγγελίες σε βιεννέ- Etna εργαστήρια ολόκληρων τέµπλων ή τµημάτων τους/12,11/. Ct τοιχογραφίες των αρχοντι- κών της ?ιάτιστας, της Καστοριάς και των Αµπελακίων έχουν εντονότερη την επίδραση του βιεννέζικου µπαρόκ. Κι αυτό εξηγείται από το ότι στη µεγάλη αυτή πολιτεία ζεί και ερ- γάζεται πολυάριΘµη και ανθηρή ελληνική παροικία, κυρίως από Βορειοελλαδίτες καί Θεσσα- λούς, στην οποία παραχωρήθηκαν εµπορικά, δικαστικά, εκκλησιαστικά και σχολικά προνό- µια/11,7|.Τπάρχουν ακόμα και σήµερα δύο ελληνικοί ναοί στη Βιέννη, του Αγίου Γεωργίου και ο νεότερος της Αγίας Τριάδας, καθώς και "οδός των Ελλήνων". Πλούσια και η δηµοσιο- γραφική δραστηριότητα με την έκδοση εφημερίδων και περιοδικών/19 - 11/.Πολλά και αξιό- λογα και τα βιβλία. Είναι χαρακτηριστικό ότι στη Βιέννη "δεν αναπαράγουν τα παραδοσια- κά βιβλία και τις λαϊκές φυλλάδες της Βενετίας"/Ξ,365-366/. Εκεί εκδηλώνεται και η εκ- δοτική προσπάθεια του Ρήγα µε το "Σχολείον των πτελικάτων Υραοτών", το "Φυσικής Απάν- θισµα", τον "Ηθικό Τρίποδα", τον "Νέο Ανάχαρση" και, σε εκτέλεση του βιεννέζου χαράκτη Φρανσουά "ύλλερ1τη µεγάλη "Χάρτα της Ελλάδος" /1796-9Τ/. ?το βιεννέζικο τυπογραφείο των αδελφών Πούλιου τυπώνονται κρυφά τα επαναστατικά του έργα και στέλνονται σε κιβώτια στην Τεργέστη µε τη γνωστή τραγική κατάληξη. λεν πρέπει όμως να πιστεύουµε πως όλα αυ- τά πραγµατοποιούνται µέσα σε κλίμα πνευµατικής ελευθερίας. Ττενή αστυνοµική παρακολού… Θηση, δυσκολίες για την παραχώρηση άδειας έκδοσης εφημερίδας, καύσεις, κλεισίµατα τυπο- γραφείων, απελάσεις, φυλακίσεις, λογοκρισία είναι µερικά από τα χαρακτηριστικά του κλί… ματος που επικρατεί /11,22,το,71,79,97,123,126/.ο 'ΑνΘιµος Γαζής παρακολουθείται στούς δρόμους της Βιέννης σε κάθε του βήµα. Ο Εούµας καιάλλοι 'Ελληνες φυλακίζονται. Τα μέλη της Εταιρείας των Φιλομούσων, οι φοιτητές,ελέγχονται και στην πιό καθηµερινή τους ασχο- λία από τους "έµπιστους" της Αστυνοµίας" /Ζ,16/:Άς μην ξεχνούμε πως ο Ρήγας και οι σύν- τροφοί του συλλαµβάνονται στην Τεργέστη, που τότε ανήκε στην Αυστρία, μετάγονται στη Βιέννη όπου και ανακρίνονται και τελικά παραδίδονται στους τούρκους. Εντελώς ιδιαίτερες σχέσεις µε τη Βιέννη έχουν τα δραστήρια βιοτεχνικά και µεταπρατ- τικά κέντρα στα οποία εκδηλώνεται εντονότερη η επίδραση του μπαρόκ. Φα Δ μ π ε λ ά - κ ι α µε την περίφηµη ?υυτροφία τους, που ούτε µία ήταν ούτε διακρινόταν για σύµπνοια, διατηρούν το κυριότερο εμπορικό πρακτορείο τους στη Βιέννηι" το πλείστον όµως των νη- μάτων, ως και ο Banana, µετεφέροντο εις Ειέννην και εκείθεν εις τα πρακτορεία"[Ξ,12/. Εκεί εδρεύει και πεθαίνει πάµφτωχος και φυλακισµένος ο ιδιοκτήτης του σπουδαιότερου από τα αρχοντικά των Αµπελακίων Γεώργιος Μαύρος ή Σβάρτς ή Σφόρτσος. Στενές εµπορικές σχέο σεις µε τη Βιέννη, όπως και µε άλλα ευρωπαϊκά κέντρα, έχει και η ? ι ά τ ι σ τ a. Οι έμποροί της εξάγουν γουναρικά από την πόλη τους και την Καστοριά, κρασιά από τη Ριάτι- στα, το Αµύνταιο και τη Νάουσα, νήµατα από τα Άµπελάκια και τον Υύρναβο, µετάξι, λινά- pt, κρόκο, κόκκινο πιπέρι, καπνό, υφάσµατα και είδη χειροτεχνίας. Εισάγουν είδη πολυτε- λείας δηλαδη µεταξωτά υφάσµατα, κρύσταλλα, πορσελάνες, κοσµήµατα/ΞΖ,Α 153/.Έίναι κέν- τρο εξαγωγικό και εισαγωγικό ευρύτερης περιοχής. Αυτό έχει και τον πολιτιστικό του αν- τίχτυπο. "'Οχι ολίγα πράγµατα μας ήλθαν τότε στη Τιάτιστα από τα κέντρα προπάντων της ουγγαρίας και Αυστρίας με τα γερμανικά των ονόματα: η κούχνη |… ΚΓΩΉΕ/, τα φιρχά- νια|"ΠΡΗΆΝΠΈ/, τα στρίφια |ςψρπυροπ|' το χομαστρόφεν/υπ?"Κππ9ΨΡΟΡΨΈΉ * ατόλες του πο?- πιπ| κ.λ.π. /ΞΞ,9|. "ολύ συχνά εµφανίζεται η Βιέννη σε γράµµατα, λογαριασμούς, τιμολό- για του δηµοσιευµένου Αρχείου Ζουπάν-Μωραίτου /ΞΣ,'Α89 - 128/. Φα ίδια ισχύουν και γιά ; την Κ α σ τ ο p t d. Πλούσιοι Καστοριανοί έµποροι διατηρούσαν Οίκους στη Βιέννη. Πολλοί φιλελεύθεροι Καστοριανοί καταφεύγουν στην αυστριακή πρωτεύουσα, ανάµεσα τους και τα α- δέλφια Παναγιώτης και Γιάννης Εμµανουήλ, συνεργάτες του Ρήγα που εκτελούνται μαζί του. To πατρικό τους αρχοντικό, µε πλούσια µπαρόκ διακόσµηση, υπαρχει ακόµα|ΞΞ/Στη Έιέννη συλλαμβάνεται και άλλος συμπατριώτης τους που συνδέεται με το Ρήγα, ο Γεώργιος Θεοχάρης, που όµως κατορθώνει να αποφυλακισΘεί, χωρίς να αποφύγει την εξορία/Ξξ,38|. οι ξενητεµµξ… νοι δεν ξεχνούν και την εκπαιδευτική προσπάθεια της πατρίδας τους /ΞΞ,206/. “ta 1828 για τη συντήρηση του σχολείου ξοδεύονται 4417,4 γρόσια "τα οποία όλα εµβήκαν από τα λασ- σα της Βιέννης"/ΞΞ,45/. "τα 1805 τυπώνεται εκεί το δράμα του Καστοριανού λόγιου Αθανά- σιου Χριστόπουλου "Αχιλλεύς"/ΞΞ,90|. To µορφωτικό επίπεδο φαίνεται να είναι υψηλό. Κύ- πως υπερβολική είναι η πληροφορία ξένου περιηγητή πωςπιεπππιχτκικκΣκχικπκππκπιπκιιπιι Μπιπιχ………π…………η πνευµατική στάθμη των Καστοριανών ήταν γενικά χαμηλή και στα σχολεία η διδασκαλία περιοριζόταν σε απλά στοιχεία της αρχαξ- ας γλώσσας /ΞΞ,394/.Ψουλάχιστον οι πλούσιοι έμποροι μιλούσαν ξένες γλώσσες και σχεδόν όλοι είχαν εξοικειωθεί με τα αρχαία ελληνικά/Ξέ,352/. Χαλαροί είναι οι οικονομικοί δεσ- μοί του Η η λ € ο υ με τη Βιέννη. Η εμπορική δραστηριότητα των Πηλιορειτών στρέφεται κυρίως προς την λίγυπτο, την Κωσταντινούπολη και τη Βλαχία αλλά πραγματοποιεί και µεγά- λες εξαγωγές µεταξιού προς τη Βιέννη. αντίθετα, οι πολιτισµικοί δεσµοί είναι στενοί. 0 Μηλιώτης λόγιος Γρηγόριος Κωσταντάς μαζί με τον συµπολίτη του Αργύριο Φιλιππίδη τυπώνουν στη Βιέννη ~1796— την περίφηµη "Νεωτερική Γεωγραφία" τους γραμμένη στη δηµοτική γλώσσα της εποχής. Tov Κωσταντα βρίσκουμε στην ίδια πόλη και το 1305 /2,16/. Η εκκλησία του Α- γίου Γεωργίου Βιέννης αφιερώνει στα 1814 για την ίδρυση της *χολης Μηλεών πεντακόσια χάρ- τινα φιορίνια/2,21/.0 'λνΘιµος Γαζής γίνεται στα 1389 εφημέριος της ελληνικής εκκλησίας της Ήιέννης. Εκεί εκδίδει το περιοδικό "Λόγιος Ερμής", ένα από τα σηµαντικότερα όργανα του Ελληνικού Λιαψπτισµού, και βιβλία του όπως τη "Γραμματική των Φιλοσοφικών Επιστημών του 'Λγγλου Βενιαµίν Μαρτίνου"και ενεργεί για την ίδρυση της "ηλιώτικης "χολής. "τα 1815 ιδρύεται στη Βιέννη η "Φιλ6µουσος Ειαιρεία". Ανάμεσα στους σκοπούς της αναγράφεται ότι "Η δε του Πηλίου 'Ορους οµήγυρις συγκροτεί εν σχολείον πακτικ6ν κατά µίμησιν των Ακαδη- μιών της Ευρώπης".Ψο ευρωπαϊκό πολιτιστικό πρότυπο λειτουργεί στο πηλιορείτικο χωριύ.πα- ρακάτω προβλέπονται βοτανολογικές έρευνες και αρχαιολογική συλλογή. Φυσικά, η Αυστριακή Αστυνοµία δεν καλοβλέπει τη "Φιλόµουσο Εταιρεία". 7τα 2 α γ o ρ o χ ώ ρ ι α η επίδρα- ση είναι µάλλον έµμεση. έρχεται μέσω της Βλαχίας, εκτός από το σπίτι του Καλέα στους πε- γύδες -1?94- που έχει βιεννέζικη επίδραση. δι αλλες τοιχογραφίες στο ?σεπέλοβο, το Καπέ- σοβο, το Κουκούλι, το Σκαµνέλι, στην Αρίστη, το Δίλοφο, τους Κήπους, είναι νεότερες,των µέσων και του δεύτερου µισού του 190υ αιώνα. Φυσικά, αναφερόμαστε µόνο σε τοιχογραφίες 8 που σώζονται ακόµα ή που πρόλαβα να τις µελετήσω και να τις φωτογραφίσω πριν καταστρα- φούν. λεν πρέπει να ξεχνούµε πως όσα υπάρχουν είναι µόνο µικρό µέρος από το πλήθος των παλιότερων τοιχογραφικών έργων, έτσι η εικόνα που μας έµεινε είναι λειψή πράγµα που πι- θανό να µας οδηγεί σε σφαλερά συμπεράσματα. Η µεγάλη πυρκαγιά, π.χ., της Βέροιας στα 1862 έφερε ολοκληρωτική σχεδόν καταστροφή στην πολιτεία αυτή και τα ελάχιστα παλιά αρ- χοντικά που διασώθηκαν γκρεµίστηκαν αργότερα. Ευτυχώς ο Νικόλαος Μουτσόπουλος διέσωσε σε οντογραφίες, σχέδια και περιγραφή ένα από αυτό, του atop Μανωλάκη,µε τη χαρακτηριστυ κή µακεδονίτικη αρχιτεκτονική του και την πλούσια µπαρόκ ζωγραφική διακόσµηση/ΞΞ/Η οικο- γένεια Θεοχάρους, στην οποία ανήκε, κατέφυγε µετά την 'Αλωση στη Βιέννη. Κατά τα τέλη του 18ου αιώνα ένας απόγονος, ο Αναστάσης, βρίσκεται στη Βιέννη όπου ίδρυσε µεγάλη Φρά- πεζα. ο γιός του Μανώλης σπουδάζει γιατρική στην αυστριακή πρωτεύουσα. To αρχοντικό χτί- στκε από το Όρηγόρη Θεοχάρους γύρω στα 1830. Τώρα μένει να εξετάσουμε τα κ α ν ά λ ι α από τα οποία τα θέµατα και το ύφος του βιεννέζικου µπαρόκ πέρασαν στην Ελλάδα. ?ίναι εντελώς απίθανη η υπόθεση μετάβασης ζωγρά- φων και ταγιαδόρων στην τ…"υρώπη, ούτε υπάρχει, απ'όσο ξέρω, καµµιά τέτοια µαρτυρία. Για την ξυλογλυπτική είναι λογικό να υποθέσουµε πως πρόκειται για καλλιτεχνικό συρµό που δια δίδεται από τεχνίτη σε τεχνίτη σ'ολόκληρη τη Βαλκανική. Επί πλέον, όπως σηµειώσαµε πα… ραπάνω, έρχονται από τη Βιέννη είτε ολόκληρα τέµπλα είτε τµήματά τους, κι αυτό παίζουν σηµαντικό ρόλο. Λεν αποκλείεται, βέβαια, και η κυκλοφορία κάποιων χαρακτικών προτύπων. Ωστόσο το εκκλησιαστικό µπαρόκ των ξυλόγλυπτων δεν είναι µόνο θέµα σχεδίου αλλά και χα- ρακτηριστικής τεχνικής µε το έντονο ανάγλυφο, τα διαµπερή κενά, τη λειτουργία του καλε- μιού.*τη ζωγραφική το χαρακτικό πρότυπο αρκεί, χωρίς κι εδώ να αποκλείεται η διαδικασία που προανεφέραµε. τη βεβαιότητα χρήσης χαρακτικών προτύπων σταθεροποιεί και η συχνή επανάληψη του ίδιου θέµατος σε σπίτια που απέχου… τοπικά και χρονικά.7υγκεκριµµένη άπο- ψη του Γαλατά της Κωσταντινούπολης συναντούµε στο σπίτι του "ανζή-?αστοριά 1750- του Γεωργίου πράµα -λµπελάκια 1787- και πρό… Κομνενάκη -"6λυΒος 1833. "‘0 ιδιο φαινόμενο παρατηρείται στο θέμα του κοµµένου καρπουζιού με τη φέτα καρφωμένη επάνω του. "τα κατά- λοιπα του Κλεισουριώτη ζωγράφου Κώλτσου Παπαγιάννη βρέθηκαν πολλά τυπωµένα έγχρωμα πρό- τυπα,αυτός όµως ανήκει σε άλλη εποχή και σε διαφορετική τεχνοτροπία. ? συµβολή της ξέ- νης χαλκογραφίας στη διαµόρφωση του Θεµατολόγιου της ελληνικής αγιογραφίας πολυ λίγο έ- χει µελετηθεί.?την αγιορείτικη αγιογραφία έχουν επισημανθεί από ξένους μελετητές επι- δράεις χαλκογραφιών του ΝΑΡ!!λΝτ0"ΙΟ ΡλΙ"ΟΝ"Ι και του τπΡΕΡ, ο Μανόλης Χατζηδάκης δημο- σίευσε στα 194? την αποκαλυπτική εργασία " Η Κρητική 7ωγραφική και η Ιταλική Χαλκογρα- φία" και ο υποφαινόµενος µία περίπτωση τοιχογραφίας στο Πήλιο που προέρχεται από βιεννέ- ζικη χαλκογραφία|14,146-141/. ?τις ελληνικές χαλκογραφίες η πορεία είναι συνήθως αμφί… 9 δρομή.λντιγράφουν κάποιο ζωγραφικό πρότυπο για να γίνουν στη συνέχεια πρότυπα άλλωναγι- ογραφιόν. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της µορφής του Νεοµάρτυρα Ρεωργίου. Από ζω- γραφικό πρότυπο ξεκινάει σειρά χαλκογραφιύν -1838,1845,1859,1865- που µεταφέρουν το θέ- μα σε πάµπολλες τοιχογραφίες και φορητές εικόνες/11,46/. Από την άποψη των θ ε µ ά τ ω ν το πεδίο του νεοελληνικού µπαρόκ είναι ευρύτατο. ΄?να μέρος αποτελείται από απεικονίσεις πόλεων, άλλοτε πανοραµικές και συχνότερα σε γα- βακτηριστικά τους σηµεία. Η µεγαλύτερη πανοραμική άποψη της Κωσταντινούπολης βρισκόταν στο σπίτι του ?ριανταφύλλου στη Αράκια Πηλίου, έργο άγνωστου ζωγράφου/τέλη 180v αιώνα/. ΄Επιανε μια φρίζα και στους τέσσερις τοίχους του καλού οντά, το µάκρος της έΦτανε τα 15 περίπου µέτρα. To σπίτι αυτό, χτυπηµένο από τους σεισµούς του 1955, έμεινε ανεπισκεύα- στο κι ερειπώθηκε. Καταστράφηκαν οι ωραιότατες μπαρόκ τοιχογραφίες του με καβαλάρηδες, πορτραίτα, λιοντάρια και φυτικά διακοσµητικά. λύθηκε µόνο ένα µέρος, αποτειχισμένο, της Κωσταντινούπολης. "ε διάφορα σπίτια, ανάλογα με τις οικονοµικές και πολιτιστικές επαφές κάθε περιοχής, υπάρχουν απόψεις της Βενετιάς /σπίτι P. Σβάρτς στ'Λμπελάκια/, της Φραγκ- φούρτης /σπίτι Μαλιόγκα στη Σιάτιστα/, της Μαδρίτης /πάλι στον Μαλιόγκα/, της Χαλκίδας /παράσπιτο Ψριανταφύλλου-τύρα αποτοιχισμένη/.λπό ό,τι μας είναι γνωστό µόνο δύο τοιχο- γραφίες παρουσιάζουν τον τόπο όπου βρίσκονται. Είναι µιά απλοϊκή τοιχογραφία του Μετσό- βου µε μπαρόκ πλαισίωση, έργο του ζωγράφου Μαρέτσου καμωμένο στα 1800, και µιά, θαυµα- στής χρωµατικής ευαισθησίας άπιΦη του λιµανιού του Ηρακλείου που τώρα, αποτοιχισµένη, βρίσκεται στο Ιστορικό Μουσείο της Πόλης. Οι περισσότερες από αυτές είναι πλασμένες στο κλίµα ενός απλοϊκού θαυµασµού. Φα παλάτια της Ώενετιάς και το ανήσυχο λιμάνι της, το δά- σος των µιναρέδων της "όλης, κάστρα και γεφύρια και κρήνες είναι τυλιγµένα σε µιάν ατ- µόσφαιρα μαγείας /1έ,16/. ο λαϊκός ζωγράφος προσθέτει και πλήθος από δροσερές λεπτομέ… ρειςς, ανθρώπους, ψάρια, πουλιά, που δεν συναντούµε στο χαρακτικό του πρότυπο όταν αυτό µας είναι γνωστό/2,1; … :Ε,369/.Περισσότερα είναι τα µικρά φανταστικά τοπία. Και σ'αυτό, η βλάστηση, τα κτήρια, τα γεφύρια και άλλα στοιχεία δεν παρουσιάζουν την ελληνική πραγ- µατικότητα της εποχής. 'Υστω και φανταστικά, συγκροτούνται από στοιχεία της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης. Η βεβαιότητα πού είναι φανταστικά και όχι απλώς αταύτιστα προέρχε- ται από την ,κατά κανόνα,διακοσµητική σύνθεσή τους όπου χτίσµατα και δέντρα υπακούουν σε µιά αυστηρά καθορισµένη συµµετρία. ’Exouv σχήµα ρόµβου, κύκλου, έλλειψης και ορθογώ- vtou παραλληλόγραμµου. ?ε λίγες περιπτώσεις η επάνω και η κάτω πλευρά της πλαισίωσης σχεδιάζονται µε παράλληλες ευθείες ενώ οι δύο πλαγινές είναι καμπύλες. Τα µικρά φαντα- στικά τοπεία δεν είναι ανεξάρτητα αλλά αποτελούν αναπόσπαστα τµήµατα ενός µεγαλύτερου διακοσµητικού συνόλου. Ψο τοπίο εµφανίζεται συχνά και'στο τουρκοµπαρόκ/κεντρικό τζαµί των Τιράνων, τζαμί των εργένηδων στο Υπεράτι, Τοπ-Καπί.../. 10 Τοπία σχετικά με τη θρησκευτική ζωή απεικονίζονται και σε εκκλησίες της εποχής του ελληνικού μπαρόκ, όπως το ΄Αγιον ΄Ορος, τα Μετέωρα, το ΄Ορος Σινά /Αγία Μαρίνα Κισσού/, ο Οίκος Δαυίδ/ 'Αγιος Γεώργιος Μυρόφυλλου Τρικάλων/, έπαυλη, περιτειχισμένη πολιτεία | Αγιος Νικόλαος Αρχαγγέλων Αλµωπίας/ και άλλα. Σπάνια απεικονίζεται τ ο ί δ ι ο τ ο ο π ί τ ι όπου υπάρχουν οι ζωγραφιές/ Γεωρ- γίου Σβάρτς, Δηµητρίου Σβάρτς στ'Αµπελάκια/. Σηµαντικό ρόλο στη ζωγραφική διακόσµηση παί- ζουν οι καλλογραμμένες και µερικές φορές πλουµισμένες ευχετήριες επιγραφές, µε φράσεις όπως "Θε΄*Χριστέ. Φρουρός του Οίκου τούτου πάντων δυσχερών και βασιλείας...φύλαττε αεί τους οικούντας"/ΞΞ,9/,"Εύχεσθε φίλοι...ξένοι τοις Κυρίοις μου ζωήν, πλουθυγείαν..δόξαν, πάντων αγαθών ροήν"/1έ,316/,"΄Ας έχει ΘεόΘεν ευφροσύνην πάντοτε των αγαθών"/ΞΞ,317/,"χα- ράν, υγείαν και πάντων αγαθών αφθονίαν"/1Ξ,317/. Ta a v θ o δ ο χ ε ί α είναι το συνηθέστερο διακοσµητικό θέμα. Παρουσιάζεται σε μεγάλη ποικιλία παραλλαγών τόσο στο σχήμα του δοχείου όσο και στα λουλούδια: τριαντάφυλ- λα, µαργαρίτες, τουλίπες, γαρύφαλα... Ανά ένα ή δύο, επάνω σε µπαρόκ έπιπλα, σε συνδιασ- µό µε φρούτα ή µε σχηµατοποιηµέν: φυτικά διακοσµητικά , παρατάσονται στη φρίζα των εσω- τερικών επιφανειών του τοίχου ή ανάµεσα στα τόξα του "δοξάτου".Μερικές φορές ζωγραφίζον- ται και στις εξωτερικές επιφάνειες ανάμεσα στους φεγγίτες. To ανθοδοχείο είναι σχεδόν το αποκλειστικό θέµα στις ζωγραφιστές ποδιές τέμπλων της εποχής. Πολύ συχνά εµφανίζεται σε ποικίλες παραλλαγές και το Θέμα του κ o µ μ έ ν o υ κ α ρ- π ο υ ζ ι ο ύ."Βνα καρπούζι από το οποίο λείπει µιά φέτα που είναι καρφωµένη με µαχαίρι επάνω του |αρχοντικά Πούλκως, Σιάτιστα - Κανατσούλη, Καστοριά - Γ. Σβάρτς, Αμπελάκια - Καλέα, Νεγάδες - Νανζή, Καστοριά -εκκλησία Αγίου Δηµητρίου, Νεοχώρι Πηλίου/. Περιορισμένη είναι η εμφάνιση της ι σ τ o ρ ι κ ή ς ο κ η ν 6 ς , όπως οιγάμοι του Ναπολέοντας και επεισόδεια από τους ναπολεόντιους πολέμους στο σπίτι του Ράδου/Τσεπέλο- βο/, η ανάρρηση του Πατριάρχη Καλλίνικου στο αρχονταρίκι του Μοναστηριού του "Αη Λαυρέν- τη /Δράκεια Πηλίου/, έργο που σώζεται µόνο σε φωτογραφίες /13,167/, Αναφέρουμε, ακόµα, το θέμα του α ν α σ υ ρ μ έ ν 0 U π α ρ α π ε τ ά σ µ α τ ο ς, όπου ένα είδος αυλαίας τραβιέται προς τα επάνω και τα πλάγια για να αποκαλύψει κάποια σύνθεση /σπίτι Ράδου στο ΐσεπέλοβο - Τριανταφύλλου στη Δράκια Πηλίου - Βασδεκά στο Σκαμνέλι Ζαγορίου.../. Μερικές, καταστραμμένες σήµερα, ολόσωµες μορφές στο σπίτι του Τριανταφύλλου /Δράκια/ έχουν σαφείς π ρ ο ο ω π 0 γ ρ α φ ι κ έ ς προθέσεις/15,1?1/.Προσωπογραφίες του Ρήγα και του Υψηλάν- τη φιλοτεχνεί o χιονιαδίτης ζωγράφος Θανάσης Παγώνης στο σπίτι του στη Δράκια |ΞΖ,71/. Σποραδικά εµφανίζονται και άλλα θέµατα, όπως το σ ύ μ π λ ε γ μ α μ o υ ο ι κ ώ ν o p- γάνων/σπίτι Καρανίτσιου, Βράτυρα.-παράσπιτοτΤριανταφύλλου, Δράκια/, το α λ τ ά ρ ι /σπίτια Καλέα, Νεγάδες - Τσαμπαρλή, Καστοριά/, το λ ι ο ν τ ά ρ ι, ο 6 ρ ά κ o v τ α ς, 11 ο δ ι κ έ φ α λ o ς α ε τ 6 ς, το ά ο τ ρ o και άλλα. Μερικά πουλιά µέσα σε πυκνό πλέγµα φυτικών διακοσµητικών δεν θα ήταν άστοχο να θεωρήσουµε ότι προέρχονται από το ξυλόγλυπτο τέµπλο. "ε όλα σχεδόν τα κτήρια µε µπαρόκ διακόσμηση υπάρχουν σε µεγάλη ποικιλία τα τυπικά ανησυχα κοιλόκυρτα διακοσµητικά άλλοτε στα διάµεσα παραστατικών θεμάτων και άλλοε υπο- γραμµίζοντας αρχιτεκτονικά στοιχεία /τόξα, φεγγίτες/ ή ζωγραφικές τους αποµιµήσεις.Βι- εννέζικη προέλευση έχει η επιφάνεια που ορίζεται από ανήσυχο πλαίσιο και γεµίζει από γραμµές σε μπακλαβωτη διαστάυρωση. Στις διασταυρώσεις των γραµµών ή µέσα στις ροµβοει- δείς μικρές επιφάνειες που δημιουργούνται υπάρχουν ανθάκια. To νεοελληνικό µπαρόκ ανανέωσε ριζικά το Θεµατολόγιο της παραδοσιακής μας ζωγραφι- κής. ‘Av και χιλιοειπωµένο, δεν είναι άσκοπο να επαναλάβουμε εδώ πως παράδοση δεν ση- µαίνει στασιµότητα και επανάληψη. Η παράδοση συνεχώς ανανεώνεται, αδιάκοπα δημιουργεί… ται, πλουτίζεται, απορρίπτει, παρακολουθεί το γενικό πολιτιστικό κλίµα της εποχής. Αυ- τή όμως η ανανέωση δεν είναι ευθύγραμµη σε όλους τους τοµείς. Ρυκολότερα και ταχύτερα πραγματώνεται στα θέµατα, δυσκολότερα και µε αργότερους ρυθμούς κυριαρχεί στην τεχνο- τροπία. Οι οπτικές συνήθειες και η προαποχτηµένη τεχνική παίζουν εδώ το ρόλο τους. Βέ- βαια, η "κοσμική" τοιχογραφία των αρχοντικών, όπως τουλάχιστονπξξξ&ΞΐΞξΞΞΐιστα έργα που σώζονται, αρχίζει µε την εµφάνιση του μπαρόκ, οι περισσότεροι, όµως, εκτελεστές τους, τουλάχιστον οι επώνυµοι, υπήρξαν και πγιογράφοι. Ρίχαν, λοιπόν προηγούµενη Θητεία στη ζωγραφική, τη µεταβυζαντινή αγιογραφία, και οι περισσότεροι µαθήτευσαν σε εργαστήρια του αγίου "Όρους. Από το άλλο µέρος, τα καινούργια Θέµατα,τσ νέο διακοσµητικό ύφος, τα ευρωπαϊκά χαρακτικά πρότυπα,για αποδοθούν δεν ήταν δυνατό παρά να προκαλέσουν κάποιες αλλαγές. ηερικ€ς από τις χαλκογραφίες, κατά τη συνήθεια της εποχής, ήταν επιχρωματισμέ- νες µε διάφανες ύλες, ανιλίνη ή ακουαρέλλα, όχι επιζωγραφισµένες. Vat στην τεχνική του νεοελληνικού μπαρόκ έχουµε την κυριαρχία του περιγράµματος που ορίζει οµοιόχρωμες επι- φάνειες /1Ξ,164,167,1?Ό,1?2/. “s µερικές περιπτώσεις το χρώμα εµφανίζεται σα μιά γραµ- µη που ακολουθεί εσωτερικά τις γραµµές του σχεδίου|1έ,183%στα κτήριο με τα τρία αετώ- µατα, αριστερά και στη ρόδα του βαρούλκου δεξιά/.Αντίστ…ιχο φαινόµενο παρατηρείται και σε χαλκογραφίες, ιδιαίτερα στους χάρτες. λργ6τερα, από τις αρχές του 19ου αίύνα. δειλά στην αρχή και τολμηρότερα µε την πάροδο του χρόνου, εµφανίζεται και ο σκιοφωτισμός/ΙΞ, 211, 1?,68|. Άν nat το µπαρόκ χαρακτηρίζεται από ανήσυχη κίνηση, στο ελληνικό του αντί- στοιχο παρατηρούµε κάποια στατικότητα καθώς και δυσκαµψία στο σχέδιο, κυρίως στα παρα… στατικά θέµατα.Π εκτέλεση των διακοσµητικών, και ιδιαίτερα των ανεικονικών, είναι πολύ περισσότερο άνετη. λισθάνεται κανείς το χρωστηρα του ζωγράφου να κινείται γρήγορα και ελεύθερα. δώ o ζωγράφος δεν φοβάται πως κάποιο παραστράτηµα του χεριού Θα βλάψει το 12 έργο του και ευγχρόνως εξυπηρετεί το ύψος του."ε µερικές περιπτώσεις διατηρείται η συµ- μετρία γύρω από ένα κεντρικό άξονα, συµμετρία του δίνει στο έργο στατικό χαρακτήρα /15, 142,143 |, ου παρουσιάζεται ακόµα και σε µικρές τοπιογραφίες/1],ΠΙΠ. 46,5Ο,51/. 'λλλο τεχνοτροπικό σηµείο επαφής του νεοελληνικού μπαρόκ µε το ευρωπαϊκό είναι η συνύπαρξη ζωγραφικής και γλυπτικής. Φα επιζωγραφισμΞνα ξυλόγλυπτα τέµπλα /ΞΞ,101,92/ |, 12,36/, λεσκοτικοί θρόνοι/12,7| ντουλόπια σπιτιών /ΞΞ,88/,ψορητξς σκαλιστ€ς εικόνες /15, 105/, τα χρωµατισμένα λιθανόγλυφα/ΞΞ;26|οι ανάγλυφες γύώινες έγχρωµες διακοσµήσεις της Αγίας Μαρίνας Κισσοί και άλλων εκκλησιών, είναι χαρακτηριστικό δείγματα, τα χρώµατα που κυριαρχούν είναι η ώχρα, το χοντροκόκκινε, το καφετί, το λουλακί και σε μικρότερη κλίµακα το µαύρο, το λαδοπρόσινο και το κόκκινο. To νεοελληνικό μπαρόκ παρουσιάζει άπειρες πλευρές για µελέτη οι οποίες δεν είναι δυ- νατό ούτε καν να αναφερθούν στα όρια ενός άρθρου, ούτε ο συγγραφέας του είναι έτοιµος να τεςαντιµετωπίσει. Ρδώ θίγονται μερικές µόνο από αυτές και επιχειρούνται π ρ & τ ε ς ερμηνείες που δεν είναι αναγκαστικό και οι τ ε λ ι κ έ ς. Γίναι ένα ερέθισµα "Μιτου πε- ριµένει δέκτη. Κ|ΤΣοι Α.ΜΛΚΡΗΣ ΈΙ.ΉΆΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Αβραμόπουλος Ριχαήλι Τα Θεσσαλικό Αµπελόκια.Θεσσαλονίκη 1961 2. Βακαλόπουλος Απόστολοςι Ιστορία της Μακεδονίας, 1352 1833. Θεσσαλονίκη 1969 3. Βρανούσης Λέανδρος: Ρήγας. Αθήνα 1953 &. Βρανούσης Λέανδροςι To Βιβλίο Τεκμήριο και Μάρτυρας της Εποχής του. Αθήνα 1982 5. Γαρίδης Ηίλτοςι Καινούργια Χαλκογραφικά Πρότυπα για την Κοσμική Ζωγραφική το 18ο και 190 Αιώνα. Μακεδονικά, τόµος 220ς. Θεσσαλονίκη 1982 6. Γεωργίου !!λίαςι Νεότερα Στοιχεία περί της Ιστορίας και της 7υντροφίας των Αμπελα- κίων.Αθήνα 1950 ?. Ήνεπεκίδης Πολυχρόνηςι Συµβολαί εις την Ιστορίαν των Γυντρόψων του Ρήγα. ΞΞΞΞαλι- κό Χρονικά,?τ΄τδµ0ς. λούνα 1955 8. Ζάρα Πόπη: Η Γοργόνα εις την Έλληνικήν Δαϊκην Τέχνην.λθήνα 1960 9. Καµηλόρης Ρήγας: Ρρηγορίου Κωσταντό Βιογραφία - Λόγοι … Επιστολαί. Αθήνα 1987 10. Κουµαριανυύ Αικατερίνη; "Λόγιος Ερµής". λ6ησαύριστα Κείµενα 1813 - 1814'ΆΘήνα 1969 11. Λότος Γεώργιος: 0 Ελληνικός Ψύπος της Βιέννης απο του 1784 µέχρι του 1821. ιδή- να 1961 12. Λεονάρδος Ιωάννης; Νεωτότη της Θεσσαλίας Χωρογραφία. Πέστη της Ουγγαρίας 1836 13. Μακρής Κίτσος: Οι Φεγγίτες των Αρχοντικών. Από το Ευζόντιο στο Μπαρόκ. πρακτικό 13 του Α΄Συµπόσιου Λαογραφίας.Ι.Μ.Χ.Α. Θεσσαλονίκη 1975 14. Μακρής Κίτσος: Η Λαϊκή Τέχνη του Πηλίου. Αθήνα 1976 15. Μακρής Κίτσος: Θεόφιλος /1878 - 1934/. :ΞλληνΞς-ΞωγράΞοι, τόµος 1. Αθήνα 1974 16. Μακρής Κίτσος: Βήµατα. Αθήνα 1978 11. Μακρής Κίτσος: Χιονιαδΐτες Ζωγράφοι. Αθήνα 1981 18. Μακρής Κίτσος: Η Λαϊκή Τεχνη της Θεσσαλίας. Θεσσαλικά Χρονικά, τόµος 14ος.ΑΘήνα 1982 19. Μακρής Κίτσος: Εκκλησιαστικά Ξυλ6γλυπτα.Αθήνα 1982 20. ΜΕγας Γεώργιος: Σιάτιστα. Αθήνα 1963 21. Μουρίκη Ντούλα: Αναγέννηση - !!ανιερισμ6ς - Μπαρόκ.Αθήνα 1975 22. Μουτσ6πουλος Νικόλαος: To Αρχοντικό του Σι6ρ "ανωλάκη στη Βέροια. Αθήνα 1960 23. Μουτσ6πουλος Νικόλαος: Καστοριά - Ta Αρχοντικά. Αθήνα 1962 24. Μουτσ6πουλος Νικόλαος: Τα Θεσσαλικό Αμπελάκια. Αθήνα 1966 25. Σιµόπουλος Κυριάκος: Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα, πκπκκκπκ 1800 - 1800 , τόµος Γ1. Αθήνα 1975 26. Σιµόπουλος Κυριάκος: Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα, 1810 … 1821, τόµος Γρ. Αθήνα 1975 27. Σύλλογος Σιατιστ€ων Θεσσαλονίκης: Σιατιστέων Μνήμη. Θεσσαλονίκη 1972 28. Τσαµζοης Παντελής: Η Καστοριά και τα Μνηµεία της. Αθήνα 1949 29. Χατζηµιχάλη Αγγελική: LA SCULPTURE SUE BOIS. Αθήνα 1950 30. BASIN GE'RMAIN: BAROQUE AND ΉΟωΟΟ. Λονδίνο 1964 31. ΒΟΞΠΗΚΟΥ ΑΤΑΝΑ5: DIE BULGARISCHE VOLKS KUNST. Δυτική Γερμανία 1972 32. BYSCH HAFALD - ΣΩΗ8Ε BERND: BAUKUNST DES BABOCK IN ΠΤΈΟΡΑ. 7'τουτγάρδη 1981 3.3. DAB GROCHE BILDLEXIKON DEB ANTIQUI'I‘KTFN.Bt€vvn 1977 34. GJIFOKASTFA: 1…ΞΕϊΜ CITY. Τίρανα 1978 35. Ο?ΙΜΞΩΗΙΤ% BRUNO: WIENEF ΒΑΡ.0ΚΡΑΒΆ5ΤΕ, Βιέννη 1944 …"--……---- 36.011…) G: DANZIGW ΒΑΝΟΚ.Φραγκφούρτη 1927 97. (YURI-IT CORNELIOUS : DAS BAFOCK η UNI) FOGOCO ORNAMENT DEUTSCHTANDS. Βερολίνο 1889 38. …Π.ΝΈΉ A. : BAYEBICHES FOKOKO. "Μόναχο 1923 39. BITTER FRANZ : ILLUSI‘FI'RTER KATALOG DER ORNANENTSTICHAWELUNG DF‘S K. K. OST‘ETPFFI-CH MUSEUMS m KUNSI‘ UNI) ΄.[Ι*!ΐ|)Ό3'ΙΨΙΕ΄.Δ Βιέννη 1889 40. ΘΑΝΈΉΤΑ… Η. : ΝΟΉ1])ΕΠΤ30ΗΕ BAPOKMOBLEE. mmxmxm Ελµπερφξλντ 1922 41. 5«'ΈΗ?-ΠΤΖ Η. : ΈΗΤΤ03ΗΕ ΜΟΒΕΙ. DES BAROCK UNI) ROKOKO. Στουτγάρδη 1923

υ…έ%©υ άµΘςΘξ Χ ρ άπαξ? & µ©Μμ&τ& ΄ψά "ων ΈωψεΡΏ Μάκη ϊέΜη . wepmargym - ΛΛζΜ?ς" 60. 1 . ΕΙΧΑΝ)… 'Η λαϊκή τέχνη είναι έκφραση τδν παραδοσιακών κοινωνικών µορςΞν, δηλαδη Εκεί- νων στίς όποίες η πείρα τού παρελθόντος, η λογοτεχνία καί οί &ντιληψεις για τά βα- σικά Θέµατα της ζωης μεταδίδονται από γενιά σέ γενιά µέ τη στοµατική παράδοση. Λυ- €ΐ βέβαια δέ σηµαίνει πώς, σέ περιορισμένη κλίμακα, δέν ύπόρχει καί & γραπτός λό- γος. Είναι καί αύτη τέχνη παραδοσιακή πού, άντίΘετα άπ'ότι πιστεύεται, οδτε άνεξέ- λικτη μένει, ούτε αύτοεπαναλαμβάνεται, µόνο πού & έξέλιξή της άκολουΘεί τό ρυδμό καί τίς διαδικασίες τού παραδοσιακού πολιτισµού. Στό θεματολόγιο, στά υλικά καί στις τεχνικές µεθόδους έχει µιά συνεχή άλλαγή, άλλοτε αργή καί άλλοτε γρήγορη, άν- τίστοιχη µέ τίς γενικότερες κοινωνικές, οίκονοµικές καί πολιτιστικές άλλαγές, πού δέν είναι ταυτόχρονες σ'δλόκληρο τόν ελληνικό χώρο. Φά έμπορικά, ναυτικά καί μετα- ποιητικά κέντρα είναι περισσότερο άνοιχτά σέ έπιδράσεις ένδ οί γεωργικοί καί οί κτηνοτροφικοί πληθυσµοί είναι πιό συντηρητικοί καί άπρόθυµοι σέ αλλαγές. 'Η λαϊκ τέχνη δέχεται έπιδράσεις άπό τίς τέχνες άλλων λασν, έπειδή όμως είναι βαθιά ριζω- μένη στόν τόπο της, &φομοιώνει τά στοιχεία πού δέχεται καί τά κάνει δικά της, όπως καί & γλ5σσα παίρνει ξένες λέξεις µά τίς προσαρµόζει στό δικό της τυπικό, τίς κλί- νει, τίς πλέκει σέ σύνδετες λέξεις.... Μιά άπό τίς πιό διαδεδομένες πλάνες είναι καί τό ότι η λαϊκή τέχνη καθηλώνε- tan σέ χαµηλό τεχνικό έπίπεδο καί είναι, περίπου, τέχνη αύτοδίδακτων. Ούτε τό ένα οότε τό όλλο είναι σωστά. 'H λαϊκή τέχνη στόν τοµέα της τεχνικής παρουσιάζει πλήρη έπόρκεια, αντίστοιχη µέ τούς στόχους της. Τά Θαυμαστά έπιτεύγματά της στην άργυρο- χρυσοχοϊα, στην κεντητική, στην ξυλογλυπτικη, στήν ύφαντική καί τούς άλλους τοµείς της φανερώνουν όφηλό έπίπεδο τεχνικΞς. Δέν ύπάρχει, άσφαλ6ς, φοίτηση σέ είδικές τεχνικές σχολές, όπάρχει όµως η πολύχρονη μαθητεία δίπλα στόν έμπειρο τεχνίτη, πού είναι φορέας μακρόχρονης παράδοσης. 'Η µαθητεία αύτη άκολουΘεί σταθερά στάδια, άν- τΞστοιχα μέ τό ποσοστό εύθύνης πού όνατίΘεται στό μαθητευόµενο, καθώς αυτός ώριμά- ζει µέ την καθηµερινή δσκηση. "Από τίς πιό &πλές βοηθητικές έργασίες φτάνει στίς πιό όπεύΘυνες καί & πιό προικισμένος γίνεται &ρχιµάστορας. Μακροχρόνια είναι καί ή µαΘητεία στην οίκοτεχνία, όπου η γιαγιά, & μητέρα κι άκόμα ή άξια γειτόνισσα μετα- δίδουν τήν πολύτιμη πείρα τους στην ύφαντική, τό κέντημα, τήν πλεκτικη.ε: Γιά νά µπορέσουµε νά κατανοήσουμε σωστά τή λαϊκή τέχνη πρέπει νά τη μελετού- με σέ συνάρτηση µέ τίς άλλες μορφές τού λαϊκού πολιτισμού. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: 'ΕΘνικης Έραπ€ζης της 'Ελλάδος. 'Βπιµέλεια Στέλιου Παπαδόπουλου: Η ε- o ε λ λ η ν ι κ ή Χ ε ι ρ o τ ε χ ν ί α, 'Αθήνα 1969. 'Δγγελικης ΐατζημιχάλη= 'Ε λ- λ η ν ι κ 6 Α α ϊ κ ή ο έ χ ν η, 'Αθήνα 1955. ετσι?… Μα…. …σπσπ… ΥΟΣΚ5ΚΠΝΏΞ, Θεσσαλονίκη'1936. 2. ΠΙ΄Π ΄ II}: ΕίΙΔΡΑΣΞΙΐ . * Ν " " " :. ι Ξ- ., ' ο" ' "> ' κύρια πηγη της Ελληνικης λαικης τέχνης ειναι η βυζαντινή τεχνη, συνεχιστής καί αυτή τόσο τών παλιότερων ελληνικών τεχνών όσο καί ανατολικδν στοιχείων. Λότό δέν αγορΞ µόνο την όρΘόδοξη &γιογραφία άλλά καί όλες τίς άλλες µορφές. Δέν πρέπει νό ' 2 ξεχνούσε πώς κατά τή βυζαντινή έποχή δέν καλλιεργήθηκε µόνον ή έκκλησιαστική ύµνο- λογία καί ή άγιογραφία πό καί "κοσµική" λογοτεχνία καί τέχνη.'Π μακρόχρονη όποταγή τής 'Ελλάδας στούς Φούρκους ήταν έπόμενο νά πλουτίσει µε µουσουλμανικά στοιχεία τή λαίκή της τέχνη. "Από τά μέσα τού 170υ αίώνα, καί κυρίως κατά τό 180, ή άνάπτυξη έμπορικύν συναλλαγών µέ τήν Κεντρική καί Δυτική Εύρώπη, οί δραστήριες παροικίες τών "Ελλήνων τής διασποράς, ή άνθιση τής ναυτιλίας, φέρνουν τούς 'Ελληνες σέ γόνιµη έπι- κοινωνία μέ τόν προηγµένο εύρωπαϊκό χώρο. Οί ίδέςςτού εύρωπαΈκού Διαφωτισµού έπηρε- άζουν πολλούς "Ελληνες λογίους. 'Αποτέλεσµα αύτής τής έπαφύς είναι καί ή είσαΞρωγή νέων τεχνικών µεθόδων καί τεχνοτροπιύν καθώς καί διακοσµητικύν θεµάτων. Σημαντική είναι ή έπίδραση τού μπαρόκ, πού θά τή µελετήσουμε σέ ίδιαίτερο µάθηµα. Τρείς είναι οί κυριότερες πηγές θεμάτων τής λαϊκής μας τέχνης: τά παλιότερα έρ- γα, οί γκραβούρες καί τά µνημεία τού λόγου. Τά παλιότερα έργα, μέ τό πρόσθετο πλεο- νέκτηµα τού σεβασµού στό πατροπαράδοτο, παίζουν άνασχετικό ρόλο στίς γρήγορες καί ριζοσπαστικές µεταβολές. Μεγάλη διάδοση είχαν οί εύρωπαϊκές χαλκογραφίες πού µετα- φύτεψαν ένα μεγάλο πλούτο θεµάτων. Τό σύνολο σχεδόν τών άπεικονίσεων µεγάλων µακρι- νών πολιτειών σέ τοιχογραφίες άρχοντικύν τής Βόρειας 'Ελλάδας προέρχεται άπό τέτοιες χαλκογραοίες. Πολλά θέματα προέρρνται άπό άφηγήσεις, είκόνες, μεταφορές καί παροµοι- όσεις παρµένες από τήν 'Αγία Γραφή, τά Συναξάρια, τήν έκκλησιαστική ύμνολογία, τίς λαϊκές παραδόσεις, τά δηµοτικά τραγούδια καθώς καί άπό λόγια κείμενα. ΒΙ.΄ΒΑΙΟΡΡΑΦΙΑτ που… Ζ…. "Η Ρ o ρ. γ 6 ν α ε'ι ς λ τ 6 ν Έ λ λ η ν ι κ 6 ν Δ α- E κ 'η ν T έ χ ν η ν, "Αθήνα 1960 . Κίτσου 'Α. Μακρή: Η η λ ι ο ρ ε ί τ ι κ η…Δ α- ϊ κ ή T έ χ ν η - Η η γ έ ς κ α ί 'E π ι δ ρ ά σ ε ι ς, "Αθήνα 1948 . Μανώλη Χα… τζηδΞκη= 'Η? K ρ η ται κ ή Z ω γ ρ.α φ ι κ ή κ α ί 6 'Ι τ α λ ι κ ή Χ α λ κ ο- Υ 9 α φ ί α, 'Ηράκλειον Κρήτης 1947. . 23 ΜΟΡΦΟΛΟΓΞΑ 'Ο χαρακτήρας τής τέχνης είναι πρόσθετος στά λαϊκά άντικείµενα, πού κατασκευά- ζονται γιά νά καλύψουν πρακτικές ή θρησκευτικές άνάγκες. "Ετσι, ή πρώτη άρετή ένός όντικείµενου είναι ή λ ε ι τ ο υ ρ γ ι κ 6 τ η τ α, ή ίκανότητα νά Εξυπηρετεί τίς πρακτικές &νάγκες γιά τίς όποίες δηµιουργήθηκε. T6 μεγάλο μυστικό τής λαϊκής τέχνης είναι ότι φιλοκαλεί ύπηρετόντας τή χρεία. 'Η καλαισθητική φροντίδα δέν έκδηλόνεται µόνο µέ τή διακόσµηση &λλε καί μέ τό όλο σχήμα πού, άν καί καθορίζεται &Ξ3 τή χρήση του, έχει άνεση καί άρµονία.'Υπάρχουν περιπτώσεις όπου ή διακόσμηση κάνει πιό εύ- χρηστα τά σκεύη. Τά παραπάνω ίσχύουν καί γιά τά σταθερά στοιχεία τών χτισµάτων, τα- βάνια, πόρτες, κάγκελα, µεσάντρες, λιθανάγλυφα κ.λ.π. Σημαντικός παράγων πού έπιδρΞ στή διαµόρφωση τού σχήματος καί.τδν διακοσµητι- ν θεμάτων είναι οί δυνατότητες πού προσφέρει τό ύλικό άπό τό όποίο είναι κατασκευασ- ΄ "0 ΐ6 κάθε Είδος… Η &ξιοποίςση τόν τεχνικΏν καί αίσθητικύν δυνατοτήτων κάθε ύλης . :: . ο . . ..! . ? ", - , ., ,… … …, …»: ΄ "& τό κύριο προσόν "-.,΄…'3ΐ; ;ζιΐ'λι΄]ξ7 ΐζΧΨξ€η. Έ€.ΈΠζ, βλΐ'1ζΌι.'|2ξ; πως ζει ζδξ,ο 'ςΚ!,,,ξ?.ίΐ,ςψ';"πµ"!!! & , , .. ο… -' .… ,- ……-έ' & ,? Ρ…? …,.,.……….…-"…- …- . Ξ ' ::., *… 'τ τροποποιεζται μι ςξ π…ρνόιι ξπύ …λι…ω υπ σλικοτ 49 Μν…νβνθζ: οπλο πλλ9ϊυΗ ε…… 'ς;ται στήν ξυλογλυπτική, στή λιθογλυπτική, τό κέντημα, τήν ύφαντική, τή δαντέλ- τή χαλκουργία, τό βοτσαλωτό δάπεδο, τήν ένθετική κ.λ.π. 'Ακόµα καί ή όπτική γω- ' 3 νία άπό τήν όποία φαίνεται συνήθως τό έργο, έπηρεάζει τό σχέδιο τόν µοτίβων του. 'Y- a. v; πολογίζονται καί οί βραχύνσεις της προοπτικής.Σ'? αι… η τεχνική πε; χρησιµοποιείται έπιδρΞ στή µορφή κάθε θέματος. Π.Χ. διαφορετικά όποδίδεται τό ίδιο θέµα στό "µετρη- τ6" κέντηµα άπό ότι στό "σχεδιαστό". T6 ίδιο συμβαίνει στά χάλκινα, άν είναι χτυπητά ή χαρακτό κ.λ.π. 'Ηγόλη διεργασία ένός θέµατος γιά νά µεταβληθεί άπό παράσταση σέ κόσµηµα γίνε- ται µέ µιάν ένιαία διαδικασία πού, γιά λόγους καθαρά μεθοδολογικούς, µπορούµε νά τή χωρίσουμε στά τρία βασικά της χαρακτηριστικά, στή σ χ η u a 1 o καί η σ η, δηλαδή στήν µερική ή δλική άναγωγή τής µορφής σέ &πλά γεωµετρικά σχή- ματα, στήν & ο α ί ρ ε ο η, δηλαδή στήν άποβολή χαρακτηριστικύν τής μορφής πού είναι δευτερεύοντα, περιστασιακά ή παροδικά καί στήν Ξ ξ α ρ σ η, δηλαδή στόν τονισμό µέ τό µέγεθος καί τό χρό- μα µερικύν χαρακτηριστικών λεπτομερειύν. Αύτό έκδηλόνεται καί στήν παράσταση τού άν- θρόπινου σώµατος "οπου τό πιό έκφραστικό του μέρος, τό κεφάλι γίνεται µεγαλύτερο ά- πό τά άλλα. οΕπισης, σέ συνθέσεις, & ήρωας σχεδιάζεται µεγαλύτερος από τά άλλα πρό- σωπα καί, πολλές φορές, µέ λαμπρότερους χρωματισµούς. Μερικές φορές ή διεργασία αύ- τή φτάνει ός τήν &ποπαραστικοποίηση, έτσι πού τό άρχικό θέµα νά μήν άναγνωρίζεται πιά καί νά έχει γίνει ένα παιγνίδι χρωμάτων καί σχημάτων. Αύτό παρατηρείται κυρίως σέ θέµατα πού δέν έπιδέχονται πύκνωση ή πού είναι ξένα πρός τίς όπτικές συνήθειες καί τή μορφική &ντίληψη τού λαού. Οί δύσκολες συνθήκες κάτω άπό τίς όποίες άσκήθηκε ή τέχνη κατά τούς χρόνους τής ?ουρκοκρατίας δηµιούργησε καί τήν έ π ί φ α σ η π ο λ υ τ 6 λ ε ι α ς, δηλα- δή τήν &ποµίμηση δυσεύρετων καί δαπανηρύν ύλικύν άπό άλλα προσιτά καί φθηνά. Παρά… δειτµα & ζωγραφική &π0μ€μηση δρθομαρμ&ρωσης. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑ21Α= Κίτσου ΄Α. Μακρή: Μ o ρ φ ή κ α ί T ε χ ν ι κ ή, "Χρονικό'Τ1" 'Αθή… να. τού ίδιου: Π.έ ε ς T's χ ν ι κ έ ς κ α ί …Μ o ρ φ έ ς σ τ ή Χ ε ι ρ ο τ ε χ- ν ί α µ α ς, έφημ. "το ΒΗΜΑ" 17 Νοεµβρίου 1963. ?3 ΈΆΛΗΠΙΚΟ ΜΠΛΡΟΚ. Κατά τό 180 αίόνα παρατηρείται όχι µόνο στήν 'Ελλάδα μά καί σίόλη τή Βαλκανι- a? καί τή Μικρά "Ασία μιά πραγµατική είσβολή τού εύρωπαϊκού µπαρόκ. Τό φαινόµενο ΐ έπρεπε νά μελετηθεί στό σύνολό του. 'Επειδή, όμως, δέν διαθέτουµε έπαρκή στοι- χεία για όλον αύτό τό χώρο, θά έπιχειρήσουμε µια προσέγγιση τού θέματος μέσα στόν Ελληνικό χΞρο. "Η προέλευση τού µπαρόκ δέν είναι ή ίδια σ'όλες τίς έλληνικές περιο- χές &λλά έξαρτάται άπό τούς πολιτισμικούς καί οίκονομικούς δεσµούς κάθε περιοχής μέ χώρες τής Εύρόπης. Αύτού όφείλονται καί οί τοπικές &πΐρύσεις τού έλληνικού µπα- … οι , κ. Στα "Επτάνησα προέρχεται άπό τήν 'Ιταλία, στό πήλιο, στ Αµπελξκια πτί στη . …' . . :. .. . .… …. ". Η," :…... ζωτική Μακεδονία άπό τή Μεσευρόπη καί ιδιαίτερα τη Βι…ννα :… σα3ανιονρΨ οχι µ…»… " - … … - …'… - . . Με . Ο"Ό διακόσµΉση σπιτ=…ν Σαλέ καί στούς ορθόδοξους νκννι. νυν …λν »" η "' …! - ." …. ' ζ,… …. ., ",… ..: τ΄. ,…'....…., ΄΄ ,. "κπλς…ξα είναι δυσπιστη προς κάθε στοιχείο πο ιµχε α. από την …σρ………. …ς α………,… ',…σμε έδδ πώς τό µπαρόκ είναι ή καλλιτεχνική έκφραση τής 'Αντιμεταορύθμισης. 4 "Εν τούτοις, ή οίκονοµική άνοδος, ή άνάπτυξη τόν έμπορικδν, ναυτικδν καί µεταποιη- τικδν κοινωνικδν στρωµάτων, η πυκνότερη έπικοινωνία µέ προηγμένους λαούς, προκαλούν µιά γενική άλλαγή στην ψυχολογία τόν ραγιάδων καί μιά καινούργια κοσμοαντίληΦη. Τά παλιά έκφραστικά µέσα γίνονται άνεπαρκη καί άνοίγει δ δρόμος γιά γόνιμη είσαγωγή νέων μορφών. T6 µπαρόκ µέ τήν ανησυχία του, τά εύκίνητα φυτικά διακοσµητικά Θέµατα, τό έντονο άνάγλυφο -άντίΘετο άπό τό παραδοσιακό ήρεμο "στρωτό" - άνταποκρίνεται στίς καινούργιες έκφραστικές άνάγκες. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΛε Κίτσου 'Α. Μακρή: Οί φεγγίτες ταν 'Αρχοντικ6ν-'Από τό Βυζάντιο στό Μπαρόκ, Πρακτικά ΑίΣυµποσίου Λαογραφίας, Θεσσαλονίκη 1975, σελ. 177 5. ΠΟΛΕΟΔΟΞΤΙΑ ΑΡΧΙΤΠ(ΤΟΐΠΚΗ Τά ελληνικά χωριά µπορούµε νά τά χωρίσουµε σέ τρείς βασικούς τύπους, πού ό καθένας τους Εχει πολλές παραλλαγές, στόν & π λ ό, στό σ ύ ν 0 € τ 0 καί στόν n α- ρ ά λ ι ο. ‘0 πρώτος άποτελείται άπό ένα κύτταρο µέ κεντρικό πυρήνα την πλατεία &… που συγκεντρώνεται ή κοινωνική ζωή τού χωριού, Θρησκευτική, έμπορική καί ψυχαγωγι- κή. 'Ο δεύτερος, ό σ ύ ν 0 ε τ ο ς άποτελείται άπό δύο, τρία % τέσσερα, όχι έντε- λ6ς άποκολληµένα κύτταρα, μΕ ίδιαίτερο τό καθένα τους πυρηνα. Πάντως €να είναι τό κέντρο τού χωριού. ‘0 π α ρ ά λ ι o ς άναπτύσσεται κατά μήκος της παραλίας καί σέ μικρό Βάθος. "Ολα τά κτίρια εχουν πρόσοψη πρός τη θάλασσα. Δύο είναι οί βασικοί τομείς τάς άρχιτεκτονικης κατά την Τουρκοκρατία, ή έκκλη- σιαστική άρχιτεκτονική καί τό σπίτι. 'Υπάρχουν καί άλλες κατασκευές είδικΞς χρήσης, όπως οί βρύσες, τά γεφύρια, τά άλώνια .... Εκκλησιαστική άρχιτεκτονικη.Οί έκκλησίες της Τουρκοκρατίας έφαρμόζουν όλους σχεδόν τούς τύπους της βυζαντινής άρχιτεκτονικης, σέ μικρότερες διαστάσεις καί μέ εύτελέ- στερη κατασκευή. 'Επικρατούν, όμως, οί τρίκλιτες η μονόκλιτες βασιλικές, ξυλ6στεγες Η θολωτές σέ ποικίλες παραλλαγές. Στά νησιά καί στούς βενετοκρατούµενους τόπους µπαί- νουν καί μερικά φραγκικά στοιχεία, όπως τά όξυκόρυφα τόξα, η έπιμελημένη ίσοδομική τοιχοποιία μέ σκαλισμΞνες πέτρες καί τά ίταλίζοντα άνάγλυφα. Στά καθολικά τόν μονα- στηριών συνηθίζεται & λεγόαενος άθωνικός τύπος μέ πλαγινούς ήµικυκλικούς "χορούς". ' ίτια. Δύο βασικοί τύποι σπιτιδν έπισημαίνονται, & βορειοελλαδίτικος καί 6 αίγαισ- "λαγίτικος. '0 χωρισμός είναι συµβατικός γιατί σπίτια νησιδν δέν άνήκουν.στόν αί- ποπελαγίτικο καί τό άντίστροφο. ‘0 βορειοελλαδίτικος σε πρός τη γενική του µορφή ? τη διάταξη τόν χώρων παρουσιάζει τόν τύπο έκείνο τού φρουριακού πολυόροφου σπι- …ύ πού έοαρµόστηκε παλιότερα άπό τούς Βυζαντινούς καί έπικράτησε κατά τήν Ψουρκο- ;π1ία σ'δλδκληρη την ηπειρωτικό 'Ελλάδα καί σέ μερικά νησιά, όπως σημειώνουν οί δικοί µελετητές. '0 αίγαιοπελαγίτικος παρουσιάζει πολλές άντιστοιχίες μέ τόν τύπο "'3 επικρατεί στήν κεντρι,η Μεσόγειο. . . ο 8 Σ 8 ά ρ τ ς σ τ 'A μ π ε - , "τ':ΜοΡΡ.Λ.αΙΑ= υ.γ. “Asap-1557;: ο 0 σ π ί εξ & «» , " Η , , . η, -' ι-' » .… , . οι . -- λ κ ι α, 'Α0ύνα 1928. &. Βασιλειάδη: & ι ο α » … γ & ο 1 Q ν Λ ι , « ι απ… ε … γ ί τ ι κ η "& ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ η, "Αθήνα 1955. Κ.Π. Φωκϊ…Κόσµετάτουε Κ ο… : λ η ν ι α κ &» Β΄ 'Α 0 x ι τ ε κ τ 0 ν ι κ ή, "λούνα 1962. "Ιωάννου Ησυµανούδη: ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς; & π ί τ'η ς 'Λ ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ η ς τ ι ν & ν 5 Η α ω ν, ΄Αθήνα 1968. 'I. Λυγίζου: !! η σ ι ώ τ ι κ η 'Α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή, 6 (τα ' . : ..» .… . Αθήνα 1943. Γεωργίου Μέγα: Θεσσαλικαί οιπίσεις; Λ€ηνα 1946- τον » 30"? …' . λ- . *" , . οι ." -» - ... . λ η ν ι κ ή 0 ί κ ί α, Αθήνα 1949. του ίδιου; 'Η! & ο ι κ η κ « τ ο ι κ ι α της Δ ω δ ε κ α ν ή σ ο υ, 'Αθήνα 1949. Νικ. Μουτσόπουλουπ Τ ό 'λ ρ χ o ν τ ι κ 6 , Σ ι ό ρ Μ α ν ω λ ά κ η σ τ η B έ ρ o ι α, 'Αθήνα 1960. Τού ίδιου: Κ α - & 0 C O c‘. o ρ ι &, Τ'ά 'Α ρ χ o ν τ ι κ ά, "Αθήνα 1962. τού ίδιου: 'Η. Δ α ί κ ή ΄Λ ρ- x ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή τ ή ς B έ ρ o ι α ς, ΄Λοήνα 1967. τού ίδιου: 2 π ί τ ι α τ ς Χ α λ κ ι δ ι κ ή ς, 'Αθήνα 1968. "Αργύρη Πετρονότη= 0 ί κ ι σ α o ί κ'α [ 'Ο :" 'Λ ρ χ ι τ ε κ τ o ν ι κ ά Μ ν η μ ε ί α σ τήν ρ ε ι ν ή Γ 0 p 1 υ ν ί α , 'Αθήνα 1975. Πάνου- Ξικολή Τζελέπηι Δ ο"? κ ή 'Ε λ λ η ν ι κ ή "Λ ρ χ ι τ 6 κ τ o- ν ι κ ή, 'Αθήνα 1971. "Αγγελικής ΧατζημιχάληιιΑ MAISON GRECQUE, 'Αθήνα 1949. Ε. ΛΙΘΟΓΔΥΠΤΙΚΗ - ΞΥΛΟΓΛΥΠΤΙΚΗ 'H έλληνική λαϊκή λιθογλυπτική τού 18ου καί 19ου αίώνα περιορίζεται σέ χαµηλά άνάγλυφα πού είτε κοσµούν λίθινα άρχιτεκτονικά μέλη είτε έντοιχίζονται σέ διάφορα σηµεία τής τοιχοποιίας. Οί λιθογλύφοι, οί "πελεκάνοι" όπως τούς έλεγαν τότε, άνή- πουν συνήθως στίς κομπανίες τόν χτιστάδων µαζί μέ άλλες είδικότητες άπό μαστόρους. 'Η τεχνική τους ξεκινάει άπό ίσλαµικά πρότυπα άλλά πλουτίζουν τό θεματολόγιό τους καί µέ άλλες παραστάσεις, όπως άνρρώπινες µορφές, άκόμα καί άπόπειρες προσωπογραφίας. Τά βασικά θέµατα είναι'τό άνθοδοχείο, τό κυπαρίσι, ή σχηµατοποιημένη έκκλησία, µορ- φές άγίων, πουλιά, ζύα, σταυροί, "ηλιοι, δικέφαλοι άετοί καί κλιµατίδες. "Ενα ένδι- αφέρον είδος λιθανξγλυφου είναι οί κτητορικές έπιγραφές σ'έκκλησίες καί σπίτια, µέ έσόγλυφα ή έξύγλυφα γράμµατα καί λογής διακοσμητικά. BE ψηλό άνάγλυφο είναι καµωμέ- νες οί αίνιγµατικές άνθρώπινες µάσκες πού προβάλλουν σέ τοίχους σπιτιύν καί έκκλη- σιύν, γιά τίς όποίες δίνονται διάφορες έξηγήσεις πού καµμιά τους δέν είναι δριστική. 'Η έκκλησιαστική ξυλογλυπτική άσχολήθηκε µέ τήν κατασκευή τέμπλων, δεσποτικύν θρόνων καί είκονοστασιύν. Τό ψηλό ξυλόγλυπτο τέμπλο έµφανίζεται στήν ΄Ελλάδα κατά τόν 16ο αίύνα καί πιθανόν προέρχεται άπό τήν περιοχή τού Νόβγκορόντ τής Ρωσίας. Τό παλιότερο γνωστό χρονολογηµένο τέµπλο βρίσκεται στήν έκκλησία τού 'Αγίου Νικολάου στό Βελβενδό Κοζάνης κι έγινε στά 1591. Τά πρύτα ξυλόγλυπτα τέμπλο είναι τά λεγόµε- να "στρωτά", στά δποία κυριαρχούν συμβολικά θέµατα σέ χαµηλό άνάγλυφο. 'Αδγότερα, καί κυρίως άπό τά µισά τού 1δου αίύνα ή τεχνική γίνεται τολµηρότερη, τό άνάγλυφο έν- τονο μέ διαµπερή κενά άνάμεσα στίς μορφές καί τό θεματολόγιο πλουτίζεται μέ σκηνές άπό τήν 'Αγία Γραφή, τά Συναξάρια καί λαϊκές παραδόσεις. "Επίσης μέ δύναμη καί παλ- µό αποδίδονται είκόνες άπό τή φύση καί τήν καθηµερινή ζωή. Σέ μερικές περιπτώσεις τό άνάγλυφο πλουτίζεται μέ χρώµατα. ΣΕ όλη αύτή τή φάση είναι φανερή ή έπύδραση τού εύρωπαΐκού μπαρόκ. . , "Η άστιπή ξυλογλυπτικς παρουσιάζεται πυρίως στά δραστήρια ήμιαστικά έμποριπά καί βιοτεχνικά κέντρα τής Βόρειας 'Ελλάδας καί τόν νησιών. Στολίζει, µέ φυτ κά κυ- ρίως µοτίβα, τόσο τά σταθερά στοιχεία τού σπιτιού -τα3άνια, πόρτες, μεσάντρες, κόγ- κελα… όσο καί τά λιγοστά έπιπλα πού χρησιμοποιούσαν τότε - σκαµνάκια, κασσξλλες, σο- οράοες, λίκνα κ.ά. . 6 'Η ποιµενική ξυλογλυπτική είναι κυρίως τέχνη τύν βοσκών, πού γεµίζουν τίς µα- κριές ώρες τής άναγκαστικής τους µοναξιάς σκαλίζοντας µικροαντικείµενα. Γκλίτσες, ρόκες, κουτάλια, πιρούνια, σφραγιστερά, πίπες, βελονοθήκες, σφοντύλια, χαράζονται µέ πολύ άπλά έργαλεία, συνήθως ίναν σουγιΞ, άλλά τό &ποτέλεσµα είναι άξιόλογσ. 'Η ναυτική ξυλογλυπτική άνθησε στά µεγάλα ναυπηγικά κέντρα τής 'Ελλάδας. "Έργα της είναι κυρίως άκρόπρωρα μέ μορφή γυναίκας, άνάγλυφες έπιγραφές πλοίων καί σκαριά, δηλαδή μικρογραφίες πλοίων. , ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Νίκου Γρηγοράκη: Δ α ί κ ά Ξ υ λ 6 γ λ υ π τ α, Τρίπολη 1978. Νικολ. Φωκά Κοσµετάτου: T6 T‘é µ π λ α έν Κ ε φ α λ η ν ί α, 1972. Δηµ. Σταυέλλου: T 6 T έ μ π λ ο τ ο 6 "Α η N ι κ 6 λ α Σ τ 6 Γ'α λ α ξ ε ί δ ι κ α ί ό T ε χ ν ί- τ η ς τ ο υ, "Αθήνα 1973. 'Αγγελικής Χατζηµιχάλη: LA SCULPTURE SUR BOIS, 'Αθήνα . 1950. Κίτσου:'Α. Μακρή: 'Η Ξ υ λ 0 γ λ υ π τ ι κ ή τ ο ύ Η η λ ί o υ, Βόλος 1958. τού ίδιου: 'E λ λ η ν ι κ ά A a ϊ κ ά κ α ί Η ε τ α β υ ζ α ν τ ι ν ά Ξ υ λ 6-- Y λ υ π τ α, 'Αθήνα 1962. 'Αντ. Φαρμακιύτη: T 6 T'é n π λ α τ 6 ν 'E κ κ λ η σ ι- ό ν τ ο ύ A ι β α δ ί 0 υ , Λιβάδι 1977. Βικτωρίας Νικήτα-Σκαρτάδου: T 6 M ον α- σ τ ή ρ ι τ ή ς M π ο υ ν ά τ σ α ς κ α ί τ ά A ι θ α ν ά γ λ υ φ 6 1 o υ, Θεσ- σαλονίκη 1977. τής ίδιας: 'Ο Γ λ ύ π τ η ς M ί λ ι…ο ς σ τ 6 ν T 6 π ο τ 0 u, περιοδικόΑΡΜΟΛΟΙ, Αύγουστος-Δεκέµβριος 1977, σελ.47. 'Βπίσης στήν έκδοση τής ?Εθνικής Τραπέζης τής 'Ελλάδος " N ε o ε λ λ η ν ι κ ή Χ ε ι ρ o 1 ε χ ν ί α" 16 άρθρα "Λιθογλυπτική" τής Πόπης Ζάρα καί "Ξυλογλυωτική" τού Κίτσου Μακρή. 7 . ΖΩΓΡΑΦΈ 'm & γ ι ο γ ρ α φ ί α, συντηρητική άπό τή φύση της, συνεχίζει τή βυζαντινή παράδοση σέ χειροτεχνικό έπίπεδο. "Οπως πολύ σωστά παρατήρησε & Μανώλης Ξατζηδάκης, QC &γιογράφοι τού 1Βου καί τού 19ου αίύνα είναι χωρικοί. Στίς έπιγραφές τύν έκκλη- σιύν συναντούμε &γιογράφους χωρικούς άπό τούς Χιονιάδες, 16 Καπέσοβο, τή Ξαμαρίνα, τή Γαλάτιστα, τό Φορτόσι, τή Δράκια καί άλλα χωριά. Φυσικά καί άπό τό "Αγιον "Ορος. BE μικρές όµάδες περιτρέχουν τόν έλληνικό χύρο καί τοιχογραφούν έκκλησίες χωριών καί μοναστηΡιύν. Πολλοί άπό αύτούς τό χειμύνα έργάζονται 016 χωρ 6 τους καί έτοιυά- ΄ ζουν φορητές είκόνες πού τίς πουλούν κατά τίς περιοδείες τους. 'Επιδράσειςζάπό τή δυτικοευρωπαΈκή ζωγραφική συγκερασµένες μέ βυζαντινά στοιχεία καί λαϊκή διακοσµητι- κή &ντίληψη χαρακτηρίζουν τήν &γιογραφία τής έποχής. 'Ενδιαφέρουσες είναι οί σκηνές µέ διδακτικό-ήθικολογικό περιεχόμενο, καθώς καί οί σκληρές τιμωρίες τύν άµαρτωλδν στούς νάρθηκες καί πιό σπάνια στούς γυναικωνίτες. Ζωηρή φαντασία καί έκφραστική τόλ- µη δίνουν µιάν ίδιαίτερη δύναμη στά έργα αύτά. ' 'Από τά µέσα τού 1δου αίύνα καί πέρα έχουμε ένα πλήθος άπό ζωγραφικές διακοσμή- σεις σπιτιύν στή Σιάτιστα, την Καστοριά, τ'Αµπελάκια, τό Πήλιο, τό ΜόλυΒσ Μυτιλήνης, τά Ζαγοροχώρια κ.λ.π. Είναι κυρίως &πεικονίσεις µεγάλων λιµανιύν τής Μεσογείου λεω- σταντινούπολη, Βενετία, λαλκίδα- "η άλλων πόλεων -Βιέννη, Φραγκφούρτη- πού άπλώνον- ται σέ ζωγραφική φρίζα ψηλά στούς τοίχους τού δωµάτιου ύποδοχής των σπιτιών. Σπανιό- ΄ ! τερα βλέπουµε πολεμικές σκηνές»ή προσωπογραφίες ήρύων. Πολυ συνηθισµένο θέµα ειναι 7 16 άνθοδοχεία σέ ποικίλες παραλλαγές, πού τά συναντούμε επίσης στίς ποδιές τών τέμ… πλων. Τά περισσότερα άπό τά θέµατα προέρχονται άπό χαλκογραφικά πρότυπα. Πίνακες ζωγραφικής έχουμε σίγουρα άπό τήν τρίτη δεκαετία τού 19ου αίώνα. Οί πιό γνωστοί είναι οί ίστορικές σκηνές άπό τήν "Επανάσταση τού 1821 πού ζωγράφισε δ άγω- νιστής Παναγιώτης Ζωγράφος µέ τά παιδιά του γιά νά συνοδεύσουν τά άπομνηµονεύµατα τού Στρατηγού Μακρυγιάννη. Πίνακες σέ πανί, χαρτόνι, τενεκέ κ.λ.π. έκανε καί ό Θεό… φιλος, γιά τόν όποίο θά µιλήσουμε ίδιαίτερα. 'Από τά μέσα τού 19ου, κυρίως, αίώνα άναπτύσσεται καί ή πλοιογραφία, µέ παραγγελίες 16v καραβοκύρηδων. "Ενδιαφέρουσες περιπτώσεις είναι οί συύΞασμοί ζωγραφικής μέ τή λιθογλυπτική ή τήν ξυλογλυπτική. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Σπύρου Βασιλείου: P α λ α ξ ε ι & ι ώ τ ι κ α Κ α ρ ά β ι α, "Αθήνα 1934. Βασ. Λαούρδα: "Β'ν α ς A a ί κ 6 ς Z ω γ ρ ά φ o ς τ o 6 M a κ ε 6 0 ν ι- κ o ύ 'Α γ 6 ν ο ς ,'Αθήνα 1962. Ρ. Μελετόπουλου: E ί κ o ν ο γ ρ α φ ί α τ ο ύ 2 1, "Αθήνα 1971. ΄Αγγελου Προκοπίου: T 6 E ί κ ο ο ι έ ν α σ τ ή A a ί κ ή Z ω- Σ Υ ρ α φ ι κ ή τ o υ, 'Αθήνα 1940. Γιώργου αυατούρα: Δ ώ δ ε κ α A α ί κ 0 ί z ω- ά φ o ί, 'Αθήνα1974. Κ.Γ.Σταλίδη: "Β 6 n Υ ! Ό σ σ α ί o ι Z ω γ ρ ά φ o ι κ α τ ά δι Δ ι ά ρ κ ε ι α τ ή ς T o υ ρ κ o κ ρ α τ ί α ς, "Έδεσσα 1973. Κίτσου "Α. Μα- 6 n ή λ ι ο, Βόλος 1939. τού ίδιου: Ο ο! κρή: '0 Z ω γ ρ ά φ o ς Θ ε 6 φ ι λ ο ς Δ α ϊ κ έ ς z ω Y ρ α φ ι έ ς σ τ 6 M o ν 9 σ τ ή ρ ι τ o ύ "Α η A a υ ρ έ ν - z ω γ ρ & φ o ι, Βόλος 1952. '13»;- 0's 1 η, Βόλος 1947. τού ίδιου: Δ ύ o A α ί κ o κής Τραπέζης τής 'Ελλάδος: Σ τ 0 χ α σ µ ό ς M a κ ρ υ γ ι ά ν ν η, χ ε ί ρ Π α - ν α γ ι ώ τ η Z ω γ ρ ά φ ο υ, "Αθήνα 1976. 8 . ΧΙοΝΙΑΔΠΒε ΖΩΓΡΑΦΟΙ Είναι γνωστό πώς κατά τήν Τουρκοκρατία πολλά έλληνικά χωριά είχαν έξειδικευθεί σέ μιά µορφή δραστηριότητας, όπως ή Πυρσόγιαννη στήν οίκοδομική, τό Πεντάλοφο στήν λιθογλυπτική, τό Μέτσοβο στήν Ξυλογλυπτική, ή Πορταριά στή Μεταξουργία, οί ΚαλαρρύΆ τες στήν χρυσο-ασηµουργία κ.λ.π. T6 µικρό όρεινό χωριό τής "Ηπείρου, οί Χιονιάδες, σήµερα µέ µόνο 12 μόνιμους κατοίκους, έβγαλε πάνω άπότ60 γνωστούς ζωγράφους μέσα σέ δύο αίώνες, άπό τά µέσα τού 180υ µέχρι 16 µέσα τού 2Οού. Παλιότερα, στά κοντινά χω- ριά λέγανε: "Χιονιαδίτης είσαι; Ζωγράφος είσαι",Θά µελετήσουµε, λοιπόν, ίδίαίτερα τό χωριό αύτό καί τούς ζωγράφους του, πού τό έργο τους είναι σκορπισµένο στήν "Η= πειρο, τή Δυτική Μακεδονία καί τή Θεσσαλία. Οί ζωγράφοι 16v Χιονιάδων δέν συγκρότησαν ίδιαίτερο έπαγγελµατικό σωματείο, "ο… πως άλλοι τεχνίτες σέ πολλές περιοχές τής 'Ελλάδας, άλλά ήταν χωρισµένοι κατά 1a- τριές, µέ κοινότητα καταγωΥής άπό πατέρα. Τρεί'ς ήταν οί πατριές ή φάρες αύτές: οί Πασχαλάδες, οί Μαρινάδες καί οί Τσατσαίοι.Καθεμιά τους είχε τό ίδιαίτερο έργαστήριό της, όπου γινότανε καί ή µαθητεία τών νέων. Στά έργαστήρια αύτά έτοιµάζονταν x006- ως φορητές είκόνες σέ σανίδι.Κατά µικρές όπάδες ξεκινούσαν άπό 16 χωριό τους καί άναλάβαιναν όχι μόνον άγιογραφίσεις έκκλησιών άλλά καί διακοσμήσεις σπιτιών μέ το- πία, προσωπογραφίες, νεκρές φύσεις καί λογής άλλα διακοσμητικά. Σπουδαιότεροι 616 τούς χιονιαδίτες ζωγράφους ήταν 6 Κωσταντίνος Μαρινάς, πού 8 ζωγράφισε στό σπίτι τού φιλικού Κωσταντίνου Ρόδου στό Τσεπέλοβο τούς γάµους τού Να- πολέοντα καί σκηνές άπό τούς ναπολεόντιους πολέµους, όΜιχ2;ήλ Ζήκος, πού έκανε τήν άγιογραφία τού νεοµάρτυρα 'Αγίου Γεωργίου άπό τά Γιάννινα μόλις 13 µέρες µετά 16 G6— v616 του καί 6 Παγώνης πού δούλεψε κυρίως στό Πήλιο άπό 16 1801 ώς τά 1838. 'Ο Παγώ- νης είναι ή πιό ένδιαφέρουσα φυσιογνωμία, άν καί παρουσιάζει άνισότητες. Διακρίθηκε κυρίως σάν τοπιογράφος, όπως καί 6 γιός του 'Αθανάσιος πού πέθανε τήν τελευταία εί- κοσαετία τού 19ου αίώνα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Δημ. 'Αγραφιώτη: 'Ο Σ ι ο ν ι α΄δ ί τ η ς Z ω γ ρ ά φ o ς M 1 χ α- ή λ Ζ ή κ ο ς κ α ί ή Σ υ ν τ ρ φ ι ά τ o υ σ τ 6 Μ ε τ α ξ ο χ ώ ρ ι 'Α γ ι- 6 ς, 'Ιωάννινα 1977. Κίτσου 'Α. Μακρή: Δύο A 6 ί κ ο ί Ζ ω γ ρ ά φ ο υ, Βόλος 1952. Γεωργίου Π α ? σ ίου: ‘A γ ι o γ ρ α φ ί α κ α ί 'A γ ι γ ρ ά φ 0 1 1 ύ ν'Χ ι o- ν΄ι ά δ ω ν , "Ιωάννινα 1962. 'Η µ ε ρ ο λ 6 γ ι o "Εταιρείας Παπαστράτου 1973. 9. ΘΕΟΦ1ΛΟΣ 'Ο γνωστότερος, καί έξω άπό τά σύνορα τής 'Ελλάδας, λαϊκός ζωγράφος είναι άσφα- λώς 6 Θεόφιλος Ρ; Χατζημιχαήλ. Γεννήθηκε γύρω στά 1870 στή Βαρειά Μυτιλήνης. "Εφηβος άκόμα έφυγε γιά τή Σµύρνη, πού είχε τότε έντονο έλληνικό χρώµα, κι έκεί κάνει έπάγγελ- μά του τή ζωγραφική. Δέ σώζονται έργα του αύτής τής περιόδου γιατί μεσολάβησε ή γνω- . στή καταστροφή τού 1922. Στά 1897 έρχεται στήν έλεύθερη 'Ελλάδα, έθελοντής στόν πόλε- μο αύτής τής χρονιάς. Μένει στό Βόλο καί στό Πήλιο ώς τά 1927 καί ζωγραφίζει µέ άκού- ραστη δραστηριότητα τοίχους άπό μικροµάΥαζα καί σπίτια, καθώς καί πίνακες σέ χαρτό- νια, πανιά, σανίδια καί τενεκέδες. Φτωχός καί καταφρονεμένος, ζεί μέσα σέ µεγάλη άθλι- ς ότητα. Στά 1927 φεύγει γιά τήν πατρίδα του Μυτιλήνη , συνεχίζει κι έκεί τό έργο του κάτω άπό τίς ίδιες δύσκολρς συνθήκες καί στίς 21 Μαρτίου 1927 πεθαίνει άπό τροφική δη- λητηρίαση. Λίγα χρόνια πρίν άπό τό θάνατό του γνωρίζει 16 έργο του 6 µεγάλος τεχνο- κοίτης Στράτης 'Ελευθεριάδης, γνωστός στό Παρίσι καί σ'δλον τόν κόσµο ώς ΤΕΕΙΑΒΕ, καί άπό τότε άρχίζει ή άναγνώριση τής άξίας τού φουστανελλά αύτού ζωγράφου.Διαπρεπείς "Βλ- ληνες καί ξένοι τεχνοκρίτες τού άφιερώνουν ένθουσιαστικά σχόλια, όργανώνονται £186- σεις έργων του στήν 'Ελλάδα καί 16 'Βξωτερικό καί τόν Αύγουστο τού 1965 έγκαινιάζεται μέ µεγάλη έπισημότητα τό Μουσείο Θεοφίλου στή Βαρειά Μυτιλήνης."? πήρξαν, όµως, καί σφοδροί έπικριτές τού έργου του, πού δέν τού άναγνώριζαν τήν παραµικρή άξίά. Τά έργα τού Θεόφιλου είναι τοπιογραφίες, µυθολογικέςλπαραστάσεις, σκηνές άπό τήν 'Επανάσταση τού 1821, ρωπογραφικά θέματα, μερικές προσωπογραφίες καί λίγες άγισγραφί- ες. Πρότυπά του είναι λαΐκές λιθογραφίες, καρτ-ποστάλ, είκονογραφήσεις λαϊκών έκδό- σεων, φωτογραφίες κ.λ.π. Ξεκινώντας άπό τοσο ταπεινές άφετηρίες δημιούργησε "ενα θαυ- µαστό έργο όπου "κοιτάζει΄τόν κόσμο µέ τήν άγνότητα τών γαλανύν µατιών του". ME μιά µοναδική εύαισθησία στό χρώμα άποδίδει τούς ήπιαστους τόνους τού έλληνικού τοπίου. "Εργα του, έκτός άπό τό Μουσείο Θεοφίλου, βρίσκονται στό Μουσείο "Ελληνικής λαϊκής Τέχνης στήν 'Αθήνα, στίς Συλλογές "Εµπειρίκου καί Μακρή καί σέ πολλούς συλλέκτες. Συ- νολικό έργο του είναι οί τοιχογραφίες στό σπίτι τού Γιάννη Κοντού, στήν 'Ανακασιά "Λ- νω Βόλοω. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: "οδυσσεα τα… 'o z ω γ … φ o ς e ε 6 φ ι λ o ς, …" 1973. Έμ- ποσικής Τραπέζης τής "Ελλάδος, έπιμέλεια Γιάννη Τσαρούχη: 0 ε 6 φ ι λ ο ς, "Αθήνα 1966. Γ.Κ.Κατσίµπαληι Β ο 8 λ ι ο γ ρ α φ ί α 6 ε 6 ο ι λ o υ Ρ. I a τ ζ ημ ι- x a ή λ, "Αθήνα 1955. "Πι Λαµπίρηι ‘0 Z ω γ ρ ά φ o ς G ε 6 φ ι λ ο ς ο τ ή Σ μ ύ ρ ν η, "Αθήνα 1973. Κίτσου "Α. Μακρήι '0 Z ω γ ρ ά φ ο ς Θ ε 6 φ ι λ o ς σ τ 6 Η ή λ ι ο, Βόλος 1939ι"Βπίσης στό Δ΄τεύχος τής σειράς " ΕΛΛΗΠΈΈ ΖΩΓΡΑΦΟΙ " τού έκδοτικού οίκου "Μέλισσα" τά άρθραι Κίτσου Μακρή "Θεόφιλος" καί "Αγάπης Καρακα- τσάνη " 'Η|ζωγραφική τού Θεόφιλου". "Αθήνα 1974. 10. ΥΦΑΝΤΙΚΗ - ΜΤΒ-Μ T6 ύφαντό συνοδεύει τόν άνθρωπο σέ όλη του τή ζωή, άπό τή γέννηση δε τό θάνατο. Γι"αύτό είναι καί ή πιό διαδεδομένη τέχνη είτε μέ τή µορφή τής οίκοτεχνίας τών γυ- ναικ6ν είτε µέ βιοτεχνικά έργαστήρια. Κατά τήν Τουρκοκρατία δέν ι'. Η ιΓ . , 1. Εκπ.-Υ: : "& "…'-?" '.ΐ:"!'ΐ'1 …… …' ή 6πήρχε σπίτι στήν "Ελλάδα πού νά µήν έχει έναν ή περισσότερους άρ- :''ι'|.',' &:΄.'.ι'γ:-ζ ιι»:'.'.-;- γαλειούς. Τέσσερες είναι οί πρώτες ύλες τής έλληνικής ύφαντικής, ξί%…"…τ…γ=4 τό μαλλί, τό βαμπάκι, τό μετάξι καί τό λινάρι. Τρείς οί τύποι τού άργαλειού, ό όρθιος, ό πλαγιαστός καί τού λάκου. '0 δεύτερος Ξχει τή μεγαλύτερη διάδοση.Τά προϊόντα τής ύφαντικής είναι, δξ πρός τή χρήση τους τά έξής: ύφάσµατα φορεσιάς, μέσα στά όποΓα περιλαμβά- νονται καί οί "κάπες" άπό τραγόμαλλο, τά ύφαντά τής οίκσσκευής ί;ζζζζ…ζ…;ζ;; -κιλίμια, σεντόνια, καρπέτες, µπουχαροσκούτια κ.λ.π- καί στά έπαγ- γελματικά ύφαντά -λιόπανα, καραβόπανα, τσαντίλες κ.λ.π. "' …… ……' " "Από τήν καλαισθητική άποψη περισσότερο Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τά μάλλινα ύφαντά οίκοσκευής, μέ τήν ποικιλία καί τήν όµορφιά τής . . | , , '.ι'Ι'. .... . ι ", χ Κι.ι":,΄:"ι,3 """""' | … τ…; χρωματικ6ς καί σχεδιακής τους διακόσμησης. Έά ρ ι Υ ω τ & &π0τ€' λούνται άπό άλλεπάλληλες χρωματικές ζώνες, παραλληλες πρός τή φο- . & . . . ν .. Ι.: : ... ,". .; :,Ρ3;"."η. ....…-.…………. ?,- …'…….'.:'...Ψ., ρά τού δφαδιού, πού δηµιουργούνται με τήν έναλλαγή, κατά διαστήμα- τα, τού χρώματος τού ύφαδιού. 'Η έναλλαγή αύτή άκολουθεί όρισμένο κάθε φορά ρυθµότ Στά κ ε ν τ η τ ά σ τ 6 ν ά ρ γ α λ ε ι ό ύφαν- τά δημιουργούνται διάφορα µοτίβα μέ τήν καλομετρημένη έναλλαγή τού χρώματος τού ύφαδιού στήν ίδια σειρά. Φά μοτίβα αύτά είναι γεωμε- τρικά ή πολύ σχηματοποιημένα παραστατικά. "Από τήν πλευρά τής γε- νικής διάταξης τύν χρωµατικύν ζωνύν καί τύν διακοσμητικύν θεμάτων, προτε΄ινουμε -γιά εύκολότερη κατάταξη- τίς έΞύς κατηγορίες. Στά ρ ι γ ω τ ά : 11κυματιστό, 2 βηματιστό, 3 µονοδροµικό, 4 µικτό καί στά κ ε ν τ η τ ά σ τ 6 ν ά ρ γ α λ ε ι 6: 5 κλειστό, ό καλει- δοσκοπικό, 7 άβακωτόκαί 8 µπακλαβωτότ κάθε περιοχή τής 'Ελλάδας έχει τό δικό της ύφος ύφαντικής, πού Xa- ρακτηρίζεται συνήθως άπό τό όνομα τού πιό γνωστού κέντρου ύφαυτι- ι . | "κχχ Ξ ΐ;/΄Ξ κής: µετσοβίτικα, άραχωβίτικα, άμπεκακιώτικα κ.λ.π Ξ δείξε!" " 'Γδ μαλλί, άπό τήν κουρά τών προβάτων "ως τό έτοιµο ύφαντδ, ύφίστα- ';ξ?Ξξζξ'-.1 ται σταδιακή έπεξεργασία πού άρχίζει μέ τό πρύτο πλύσιμο»γιά νά φύ- ξ ,΄χ" ξ"ϊχχ γουν τά χώµατα καί οί λιπαρές ούσίες. "Ακολουθεί τό λανάρισµα, δη- &»έ… ( Ε Ε 10 ΐΓ……ΐ…"ήέ"Ψ…Γ-*"' λαδή ή τακτοποίηση {JV ίν6ν του, ή βαφή)πού γίνεται σέ τρία στάδια, ! ' ξ ξ στήν Π ρ 6 σ τ υ φ η, προετοιμασία τού µαλλιού νά δεχθεί τίς βαφτ- κές ούσίες, στό β ά φ ι μ ο, πού άλλοτε γίνονταν μέ φυτικές βαφές, μ..…." ,.......…φ , -…ι….….… ,… καί στή σ τ ε ρ έ ω σ η, τήν έξασφάλιση τού άνεξίτηλου τύν χρωμά- ;"'΄ξ *ξ 1 των. "Υστερα γίνεται τό γνέσιμο, ή νηµατοποίηση, "06 μ€Ρι"€ς φορές --ι ……ΐ--……475 γίνεται πρίν άπό τή βαφή. Τελικό στάδιο ή 6 φ α ν σ η. Σέ µερικές |' περιπτώσεις άκολουθεί τό ν τ ρ ι σ τ έ λ ι α σ μ α, τό χτύπημα τού ύφαντού σέ νεροτριβές. Τό κ έ ν τ η μ α είναι περισσότερο εύχάριστη άσχολία τύν γυναι- κύν γι'αύτό δημοτικό τραγούδι χαρακτηρίζει "γλέντισµα" τό κέντημα ένύτήν ύφανση "σκλαβιά τήν κοριτσιύν"."Υπάρχουν πολλές τεχνικές τού ΧΝψ΄ ** ξ3 κεντήματος, πού έπιδρούν άποφασιστικά στή διαμόρφωση τύν διακοσμη- τικδν θεμάτων. Gd μπορούσαν νά χωρισθούν σέ δύο µεγάλες κατηγορίες, στά μ ε τ ρ η τ & κεντήματα, όπου τά διακοσμητικά θέματα δημιουργούνται μέ τό μέ- τΡηµα τόν βελονιδν καί στά σχ ε 6 ι α σ τ &, "οπου τό θέµα σχεδιάζεται πάνω-στό ύ; φασµα καί έκτελείται μέ έλεύθερες βελονιές. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Πόπης Ζάρα: Κ ε ν τ ή μ α τ α κ α ί Κ 0 σ n ή µ α τ α τ ή ς 'E λ - λ η ν ι κ ή ς Φ ο ρ ε σ ι ά ς, "Αθήνα 1966. Δημ. Δουκόπουλου: Π 6 ς ύ φ α ( ν o u ν κ α ί ν τ ύ ν 0 ν τ α ι΄ o ί Α ί τ.ω λ o ί, "Αθήνα 1927. Κίτσου Α. Μακρή: 'Y m a ν- τ ά Θ ε σ σ α λ ί α ς , "Αθήνα 1960. Μουσείου Μπενάκη: Κ ε ν τ ή μ α τ α "Η π ε ί- ρ ο υ κ α ί 'E π τ α ν ή σ ο υ, "Αθήνα 1965. τού ίδιου: K ε ν τ ή µ α τ α Σ κ ύ- ρο υ, "Αθήνα 1965. "Αλκης Νέστορος: Τ ά 'Y o α ν τ ά τ ή ς Μ α κ ε 6 ο ν ί α ς κ α τ τ η ς e ρ & κ η,ς, "Αθήνα 1965. PAULINE JOHNSTona GREEK ISLAND EMBRODERY, Λονδίνο. 11. Έ«ΙΞΤΜΛΟΤΠ… - KOXMHMA - KEPAMEIKH Τό μέταλλο δουλεύτηκε άρκετάκατά τά χρόνια τής Τουρκοκρατίας καί άργότερα. Καί στό µικρότερο χωριό άκόμα ύπήρχε έργαστήριο άν όχι κατασκευής, τουλάχιστον έπισκευής καί συντήρησης άντικειµένων οίκιακής καί έπαγγελματικής χρήσης. Κυρίως έγινε χρήση τού σίδερου καί τού άτσαλιού γιά τήν κατασκευή έξαρτημάτων οίκοδομύν -σιδεριές πα- ραθύρων, κλειδαριές, µεντεσέδες κ.λ.π - έργαλείων -τσάπες, ύνιά, φτυάρια 4Τκαρφι6ν, μαχαιριύν καί άλλων. Οί τεχνίτες τού σίδερου λέγονταν σιδεράδες ή γύφτοι, όχι µόνο γιατί πολλοί γύφτοι έξασκούσαν τό έπάγγελµα, άλλά καί γιατί όλοι παίρναν μαύρη όψη άπό τούς καπνούς τού καµινιού. Τό χαλκό τόν δούλευαν οί "χαλκιξδες" ή "καλαντζήδες" πού κατασκεύαζαν είδη μα- γειρικής- ταφιά, σαγάνια, κατσαρόλλες - . Με όρείχαλκο, χυτά, γινότανε άντικείμενα Εκκλησιαστικά καί οίκιακά. Κέντρα κατεργασίας τού χαλκού ήταν ή Θεσσαλονίκη, τά Γιάξ νινα, ή Τρίπολη, ή Μακρινίτσα, τό "Αγιον "Ορος καί ή Κύπρος ζκυπριά ή κυπροκούδουνα)… Κύριο κέντρο άργυροχρυσοχοίας ήταν ή "Ηπειρος - Γιάννινα, Καλαρρύτες- μέ διέ- φορες τεχνικές, όπως τό σαββάτι …Ξνθετη µαύρη ύλη μέσα σέ χαρακιέςτ-τά χτυπητά άπό τήν πίσω πλευρά πού σχημάτιζαν άνάγλυφα, τό φιλιγκράν καί άλλες. "Η πανάρχαιη τέχνη τής κεραµεικής γνώρισε μεγάλη άνθιση στήν περίοδο πού μελε- τούµε σέ περιοχές μέ κατάλληλο χώμα καί άλλους εύνοϊκούς συντελεστές. Γνωστά κέντρα κεραµεικής μπορούμε νά σηµειώσουµε τή Σάμο, τή Σκύρο, τή κίονα, τήν Αίγινα, τό Φα- νάρι Καρδίτσας καί ίδιαίτερα τή Μικρά "άσία. κάθε τόπος έχει τό δικό του ύφος κερα- μεικής, άνάλογο μέ τίς πολιτιστικές του ρίζες, τήν έπαφή του µέ άλλους τόπους καί τίς ίδιότητες τών χωμάτων του. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Πόπης Ζώρα: K ε ν τ ή μ α τ α κ α ί Κ.ο ο υ ή µ α τ α τ ή ς 'E λ- λ η ν ι κ ή ς Φ ο ρ ε σ ι ά ς, "Αθήνα 1966. Κίτσου "Α. Μακρή: ’E κ λ ο γ ή ."Β µν- γων τής "Ελληνικής Μεταλλοτεχνίας,΄ΕκδοσηΕ.0.Β.Χ."Α- θήνα 1962. Βύδοκίας Μηλιατζίδου-"Ιωάννου: Χ α'λ κ ε υ τ ι κ ή κ α ί x ά λ κ ι ν α Σ φ υ ρ ή λ α τ α Σ κ ε ύ η, Θεσσαλονίκη 1977. Βασ. Κυριαζόπουλου: Δ α ί κ & Κ ε- o a μ ε ι κ ά τ ή ς Β ο ρ. 'E λ λ ά δ o ς, Θεσσαλονίκη 1969. τού ίδιου: Μ:η ν 6 ς κ α ί Δ η μ ή τ ρ η ς, Δ 6 ο Α α ί κ o ί ‘K ε ρ α μ ι σ τ έ ς, "Αθήνα 1968. 12. Η ΛΑϊΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ ΚΑΙ TOY HHAIOY Μετά τή γενική έξέταση τής έλληνικής λαϊκής τέχνης θά σταθούμε ίδιαίτερα στήν τέχνη τής "Ηπείρου καί τού Πηλίου. Αύτό γίνεται γιά τρείς λόγους. Πρώτα γιατί ή με- λέτη περιορισμένων περιοχών μάς έπιτρέπει νά δούµε σάν ένιαίο σύνολο τίς τέχνες πού μελετήσαμε χωριστά. Δεύτερο γιατί οί δύο αύτές περιοχές μάς είναι περισσότερο γνω- στές καί τρίτο γιατί έχουν στενή συνάφεια καί ή δεύτερη άναπτύσσει στοιχεία πού δα- νείστηκε άπό τήν πρώτη. 'Η'"Επειρος δίκαια µπορεί νά θεωρηθεί μάνα τής λαϊκής µας τέχνης. 'Οχι μόνο γιά τόν πλούτο, τήν ποιότητα καί τήν ποικιλία τών μορφών πού καλλιέργησε, άλλά κυρίως γιατί άπό αύτή ξεκίνησαν κατά τό 18ο αίώνα χιλιάδες τεχνίτες, όλων τών είδικοτήτων, πού σκορπίστηκαν σέ όλα τά σημεία τού έλληνικού χώρου καί πέρα άπό αύτόν. "Αρχιτέ- κτονες καί μαστόροι, λιθογλύφοι καί ξυλογλύπτες, ζωγράφοι, χρυσοχόοο... "Η "Ηπειρώτικη λαϊκή τέχνη παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία γιατί ή διαμόρφωση τού έδάφους τής "Ηπείρου δηµιούργησε ίδιαίτερα πολιτιστικά σύνολα, όπως τά Ζαγοροχώρια µέ τό μεταναστευτικό τους ρεύµα, ή περιοχή τού πουλιού μέ τό τραχύ ύφος τής ζωής καί τής τέχνης της,-τό µεγάλο άστικό κέντρο τών "Ιωαννίνων, ή Δάκα τού Σουλιού πού ή πε- ριορισµένη γεωργοκτηνοτροφική οίκονομία της τήν δποχρέωσε νά "φιλοκαλεύ μετ"εύτελεί- ας", τά Κατσανοχώρια κ. ά. #€δ» "Η ήπειρώτικη λαϊκή τέχνη σέ όλες τίς έκδηλώσεις της δηµιούργησε &. έργα ύφηλής ποιότητας. "ΗΨύφαντική χρησιµοποιεί µοτίβα μέ σχηµατο- ; . (3ζρ ποιημένες µορφές, όπως είναι, 1 6 χορευτής, 2 6 καβαλάρης, 3 τό πον- κ , ΄ έΞ…ξΞξ& τίκι, 4 τόπουλί, τό πριόνι, ή πεταλούδα καί δεκάδες αλλά. Μέ φόντο & …………Ξζ…ξΞζ……… κατά κανόνα άσπρο» κόκκινο καί σκουρογάλαζοτ Στή ζωγραφική, έκτύς άπό τούς Χιονιάδες πού μελετήσαµε, σημειώνονται πολλοί ζωγράφοι άπό τά Σουδενά, Γιάννινα, "Αρτα, Φορτόσι κ.λ.π. Οί ήπειρώτες ζωγράφοι έχουν έπιδράσεις ίταλικΞς. Στήν άρχιτεκτονική, καί ίδίως σέ µερικά , > ' , , . ξ Ξ1΄ νε Ζαγοροχώρια τά σπιτια -Τσεπέλοβο, Κουκουλι, Πάπιγκορ-καί οι .π…λ…ΐ *2΄ σίες -Νεγάδες- δείχνουν άνεβασμένο τεχνικό καί αίσθητικό έπίπεδο. " … 12 Στά συνεργεία τών άρχιτεκτ6νων μετέχουν καί λιθογλύφοι πού σκαλί… ζουν ύπέρθυρα, κτητορικές έπιγραφές, άγκονάρια καί άλλα διακοσμητι- κά στοιχεία σέ χαμηλό άνάγλυφο. "Από τό Μέτσοβο καί άλλα χωοιΞ ξε- κινούσαν κομπαμίες ξυλογλύφων, πού σκάλιζαν έκκλησιαστικά ξυλόγλυπ- τα µέ τήν τεχνική τών "κεντητών" ή "σκαλιστών στόν άέρα". Φημισμέ- νη είναι καί ή ήπειρώτικη άργυροχρυσοχοία. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Κίτσου 'Λ. Μακρή: "Β ς ω γ ρ α φ : σ ο η σ τ α ν ι - κ ο ς , TO ΒΗΜΑ 11-9-1966. τού ίδιου: "ο τ α ν o i "Β λ λ η ν ε ς κ α ρ τ ε ρ ο ύ σ α ν τ 6 B o ν α π ά ρ τ η, To ΒΗΜΑ 14-7-1963. τού ίδιου: Μ έ τ ο o Β o , TO ΒΗΜΑ 22-9-1963. Μ.Γ.΄Μερακλή: '0 σ ύ γ-, χ ρ o ν ο ς A a ϊ κ 6 g H o λ ι τ ι σ μ ό ς, "Αθήνα 1973. Σπύρου S Μουσελίµη: ‘H A ά κ α τ ο ύ Η π 6 τ σ α ρ η, Γιάννινα 1976. "Αγ- "γελικής Χατζημιχάλη: "Ηϊπ ε ι ρ ώ τ ι κ η A a ί κ ή -Τ έ χ ν η, Γιάννινα 1930. Τά χωριά τού Πηλίου είναι νεώτερα χτίσµατα. Κατά τή βυζαντινή έποχή τό Πήλιο ή… ταν µοναστικό βουνό. Γύρω άπό τά μοναστήρια καί σέ άλλους πρόσφορους τόπους δημιουρ- γούνται µικροί οίκισµοί. Τό φαινόμενο τής δημιουργίας όρεινών οίκισμών είναι γενικά στήν "Ελλάδα κατά τό 16ο αίώνα έξαιτίας τών κακουχιών τών κατοίκων στίς πεδιάδες άπό τίς μετακινήσεις τών τουρκικών στρατευμάτων καί άπό τή δημιουργία μεγάλων τουρκικών ίδιοκτησιών άπό άξιωματούχιυς τού Κράτους. Τά πηλιορείτικα χωριά άναπτύσσονται γρή- γορα χάρη στήν ήμιαύτονομία τους καί τή γονιµότητα τού έδάφους. Σημαντικό προϊόν εί- ναι τό μετάξι. "Επειδή δέν ύπάρχει τό κατάλληλο τεχνικό άνθρώπινο δυναμικό γυά νά καλύψει τίς μεγάλες άνάγκες τών άναπτυσσόμενων χωριών, καλούνται τεχνίτες άπό τήν "Ήπειρο καί τή Δυτική Μακεδονία. Αύτοί άποτελούν τή μαγιά γιά τή δημιουργία πολυά- ριθµων ντόπιων χτιστάδων, ξυλογλύφων, λιθοξόων, χαλκουργών, ζωγράφων, άρχιτεκτόνων κ.λ.π. Τά σπίτια τού Πηλίου, χτισμένα στόν τύπο τού βορειοελλαδίτικου άρχοντικού, στολίζονται μέ ξυλόγλυπτα, χρωµατιστούς φεγγίτες καί, συχνά, μέ τοιχογραφίες. Οί έκ- κλησίες, µονόκλιτες ή τρίκλιτες βασιλικές, τοιχογραφούνται καί άποχτούν θαυμαστά ξυ- λόγλυπτα τέμπλα, δεσποτικούς θρόνους, είκονοστάσια καί παΥγάρια. Βρύσες, καλυτερί- µια, τοξωτά γεφύρια συμπληρώνουν τή χαρούμενη είκόνα τών χωριών τού Πηλίου. "Αξιό- λογη είναι καί ή πνευματική τους άνάπτυξη μέ τή λειτουργία σχολείων, τή δήμιουργία βιβλιοθηκών καί τήν έμφάνιση σηµαντικών λογίων, "όπως 6 Γαζής, δ Κωσταντάς καί ό Φιλιππίδης. Σιγά-σιγά, καί κυρίως άπό τά τέλη τού 18ου αίώνα, ή τέχνη τού Πηλίουι πλουτίζεται μέ καινούργια στοιχεία πού τής δίνουν χαρακτήρα περισσότερο αίσιόδοξο. Τόν τόνο πιά στή ζωή δίνει ή άνερχόμενη καί προοδευτική τάξη τών βιοτεχνών, τών έμ- πόρων καί τών ναυτικών. Μετά τή δηµιουργία, άπό τά µέσα τού 19ου αίώνα, τής καινούργιας πόλης τού Βόλου. ή οίκονομική καί πολιτιστική ζωή τής περιοχής συγκεντρώνεται σ"αύτή καί άλλάζει µορφή. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Κίτσου "Α. Γοκρή€ 'Η" & & € # ή Φ=€ κ ν η τ ο U n ο λ € 0 ν. 'Α€ή… να 1976.

ΜΜΜ α.µΞεΘή & Μπες Ο & Έλλΐ8Ή ???] . π€ςΞιλξψει€ . σ΄ ΄ * ». . | … ζ"… (&) ,» …,: 1 . ΕΙΣΑΓΩΓΗ 'Η λαϊκή τέχνη είναι έκφραση των παραδοσιακών κοινωνικών µορςΒν, δηλαδή ταξί… νων στίς όποίες η πείρα τού παρελθόντος, η λογοτεχνία καί οί άντιλήφεις για τά βα- σικά Θέµατα τής ζωής µεταδίδονται άπό γενιά σέ γενιά µέ τή στοµατική παράδοση. Λύ- τό βέβαια δέ σημαίνει πώς, σέ περιορισµένη κλίμακα, δέν 6πάρχει καί ό γραπτός λό- γος. Είναι καί αύτή τέχνη παραδοσιακή πού, άντίθετα απ'ότι πιστεύεται, ούτε ανεξέ- λικτη μένει, ούτε αότοεπαναλαμβάνεται, µόνο πού ή έξέλιξή της άκολουΘεί τό ρυθμό καί τίς διαδικασίες τού παραδοσιακοί πολιτισµού. Στό Θεματολόγιο, στά ύλικά καί στίς τεχνικές μεθόδους έχει μιά συνεχή άλλαγή, άλλοτε άργή καί όλλοτε γρήγορη, άν- τίστοιχη μέ τίς γενικότερες κοινωνικές, οίκονομικές καί πολιτιστικές αλλαγές, πού δέν είναι ταυτόχρονες σ'όλόκληρο τόν έλληνικό χώρο. Τά έμπορικά, ναυτικά καί μετα- ποιητικά κέντρα είναι περισσότερο άνοιχτά σέ έπιδράσεις έν6 οί γεωργικοί καί οί κτηνοτροφικοί πληθυσµοί είναι πιό συντηρητικοί καί άπρόθυµοι σέ άλλαγές. 'Η λαΐκή τέχνη δέχεται έπιδράσεις άπό τίς τέχνες άλλων λασν, έπειδή όμως είναι βαθιά ριζω- μένη στόν τόπο της, αφομοιώνει τά στοιχεία πού δέχεται καί τά κάνει δικά της, όπως καί η γλώσσα παίρνει ξένες λέξεις πό τίς προσαρμόζει στό δικό της τυπικό, τίς κλί- νει, τίς πλέκει σέ σύνθετες λέξεις.... Μιά από τίς πιό διαδεδομένες πλάνες είναι καί τό ότι η λαϊκή τέχνη καθηλώνε- ται σέ χαµηλό τεχνικό έπίπεδο καί είναι, περίπου, τέχνη αύτοδίδακτων. ούτε τό ένα ούτε τό Ελλο είναι σωστά. 'Η λαϊκή τέχνη στόν τοµέα τής τεχνικής παρουσιάζει πλήρη έπάρκεια, άντίστοιχη μέ τούς στόχους της. Τά Θαυμαστά έπιτεύγματά της στην άργυρο- χρυσοχοία, στήν κεντητική, στήν ξυλογλυπτική, στην ύφαντική καί τούς άλλους τοµείς της φανερώνουν ύψηλό έπίπεδο τεχνικής. Δέν ύπάρχει, άσφαλ6ς, φοίτηση σέ είδικές τεχνικές σχολές, δπάρχει όμως η πολύχρονη µαθητεία δίπλα στόν έµπειρο τεχνίτη, πού είναι φορέας µακρόχρονης παράδοσης. 'Η µαθητεία αδτή ακολουθεί σταθερά στάδια, άν- τίστοιχα µέ τό ποσοστό εύδύνης πού όνατίΘεται στό μαθητευόµενο, καθώς αύτός ώριµά- ζει µέ την καθηµερινή άσκηση. 'Από τίς πιό άπλές βοηθητικές έργασίες φτάνει στίς πιό όπεύΘυνες καί ό πιό προικισμένος γίνεται άρχιµάστορας. Μακροχρόνια είναι καί ή µαθητεία στην οίκοτεχνία, όπου ή γιαγιά, ή μητέρα κι ακόμα η άξια γειτόνισσα µετα- δίδουν τήν πολύτιµη πείρα τους στήν ύφαντική, τό κέντημα, τήν πλεκτική.#: Γιά νά μπορέσουμε νά κατανοήσουµε σωστά τή λαϊκή τέχνη πρέπει νά τή µελετοσ- µε σέ συνάρτηση μέ τίς άλλες µορφές τού λαϊκού πολιτισµοσ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: 'ΕΘνικής Τραπέζης τής 'Ελλάδος. 'Επιµέλεια Στέλιου Παπαδόπουλου: Η ε- o ε λ λ η ν ι κ ή Χ ε ι ρ o τ ε χ ν ί α, 'ΑΘήνα 1969. 'Δγγελικής ΐατζηµιχάλη= 'E λ- λ η ν ι κ η Α α ϊ κ ή ? έ χ ν η, 'Αθήνα 1955. STILPON KYRIAKIDES: NEUGRICHISHE ΠΟ KSKUNDE, Θεσσαλονίκη 1936. 20 ΠΗΡΕ ΄ζ' ΚΑΙ ΕΠΙΔΓλΣΕΞ . κζρια πηγή τής έλληνικΞς λαϊκής τέχνης είναι η βυζαντινή τέχνη, συνεχιστής καί αότή τόσο τόν παλιότερων έλληνικδν τεχνδν όσο καί άνατολικδν στοιχείων. Αύτό δέν αφορά μόνο τήν όρΘόδοξη αγιογραφία άλλα καί όλες τίς άλλες µορφές. Δέν πρέπει νά ' 2 ξεχνούαε πώς κατά τή βυζαντινή έποχή δέν καλλιεργήθηκε µόνον ή έκκλησιαστική ύµνο- λογία καί ή άγιογραφία κά καί "κοσµική" λογοτεχνία καί τέχνη.'Η µακρόχρονη όποταγή τής 'Ελλάδας στούς Τούρκους ήταν έπόμενο νά πλουτίσει µέ µουσουλμανικά στοιχεία τή λαϊκή της τέχνη. 'Από τά μέσα τού 17ou αίώνα, καί κυρίως κατά τό 18ο, ή άνάπτυξη έμπορικών συναλλαγών μέ τήν Κεντρική καί Δυτική Εύρώπη, οί δραστήριες παροικίες τών *Ελλήνων τής διασποράς, ή όνθιση τής ναυτιλίας, φέρνουν τούς 'Ελληνες σέ γόνιµη έπι- κοινωνία μέ τόν προηγμένο εύρωπαϊκό χώρο. Οί ίδέςςτού εύρωπαϊκού Διαφωτισµού έπηρε- άζουν πολλούς "Ελληνες λογίους. 'Αποτέλεσμα αύτής τής έπαφής είναι καί ή είσα'ζ,ω|ή νέων τεχνικών μεθόδων καί τεχνοτροπιών καθώς καί διακοσµητικών θεµάτων. Σημαντική είναι ή έπίδραση τού µπαρόκ, πού θά τή µελετήσουμε σέ ίδιαίτερο μάθημα. Τρείς είναι οί κυριότερες πηγές θεμάτων τής λαϊκής μας τέχνης: τά παλιότερα έρ- γα, οί γκραβούρες καί τά µνηµεία τού λόγου. Τά παλιότερα έργα, μέ τό πρόσθετο πλεο- νέκτημα τού σεβασµού στό πατροπαράδοτο, παίζουν άνασχετικό ρόλο στίς γρήγορες καί ριζοσπαστικές µεταβολές. Μεγάλη διάδοση είχαν οί εύρωπαϊκές χαλκογραφίες πού μετα- φύτεψαν ένα μεγάλο πλούτο θεμάτων. Τό σύνολο σχεδόν τών άπεικονίσεων μεγάλων μακρι- νών πολιτειών σέ τοιχογραφίες άρχοντικών τής Βόρειας 'Ελλάδας προέρχεται άπό τέτοιες χαλκογραφίες. Πολλά θέματα προέηρνται άπό άφηγήσεις, είκόνες, µεταφορές καί παρομοι- ώσεις παρµένες άπό τήν 'Αγία Γραφή, τά Συναξάρια, τήν έκκλησιαστική ύμνολογία, τίς λαϊκές παραδόσεις, τά δηµοτικά τραγούδια καθώς καί άπό λόγια κείµενα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Πόπης Ζώρα: "Η Ρ o ρ γ ό ν α ε'ι ς, τ ή ν 'E λ λ η ν ι κ ή ν Δ α- E κ 'η ν T έ χ ν η ν, "Αθήνα 1960 . Κίτσου 'A. Μακρή: Η η λ ι ο ρ ε ί τ ι κ η'Δ α- ϊ κ ή T έ χ ν η - Η η γ έ ς κ α ί ’E π ι δ ρ ά σ ε ι ς, 'Αθήνα 1948 . Μανώλη Χα- τζηδάκη: 'Η? Κ ρ η τει κ'ή Ζ ω γ ρ α φ ι κ ή κ α ί ή 'Ι τ α λ ι κ ή Χ α λ κ ο- γ…ρ α φ ί α, 'Ηράκλειον Κρήτης 1947. . Ξ&ΟΡΦΟΛΟΙΐΔ '0 χαρακτήρας τής τέχνης είναι πρόσθετος στά λαϊκά άντικείµενα, πού κατασκευά- ζονται γιά νά καλύψουν πρακτικές ή θρησκευτικές άνάηκες. ΄Ετσι, ή πρώτη &ρετή ένός όντικείμενου είναι ή λ ε ι τ ο υ ρ γ ι κ 6 τ η τ α, ή ίκανότητα νά έξυπηρετεί τίς πρακτικές &νόγκες γιά τίς όποίες δηµιουργήθηκε. Τό μεγάλο μυστικό τής λαϊκής τέχνης είναι ότι φιλοκαλεί ύπηρετόντας τή χρεία. 'H καλαισθητική φροντίδα δέν έκδηλώνεται µόνο μέ τή διακόσµηση &λλά καί μέ τό όλο σχήµα πού, δν καί καθορίζεται &ΞΒ τή χρήση του, έχει όνεση καί &ρµονία.'Υπάρχουν περιπτώσεις όπου ή διακόσμηση κάνει πιό εύ- χρηστα τά σκεύη. Τά παραπάνω ίσχύουν καί γιά τά σταθερά στοιχεία τών χτισμάτων, τα- βάνια, πόρτες, κάγκελα, µεσάντρες, λιθανάγλυφα κ.λ.π. Σηµαντικός παράγων πού έκιδρά στή διαµόρφωση τού σχήµατος καί.τών διακοσμητι- κών θεµάτων είναι οί δυνατότητες πού προσφέρει τό ύλικό άπό τό όποίο είναι κατασκευασ- μΣνο τό κάθε είδος. 0Η &ξιοποίςση τών τεχνικών καί αίσθητικών δυνατοτήτων κάθε ύλης είναι τό κύριο προσόν τού καλού τεχνίτη. "Έτσι, βλέπουμε πώς τό ίδιο &ηαποσμηΐ;κδ θΐχα ΈρΟπ…πΘι-ςΐρ… ; " ";: όλικ5 σέ όλικ3. Τό κυπαρίοι, π.χ. έλλοιας έ;" … ,ς…ται στην ξυλ0Υλυπτιχ69 στ… λιθογλυπτική, τό κέντηµα, τήν ύφαντική, τή δαντέλ… λα, τή χαλκουργία, τό βοτσαλωτό δάπεδο, τήν ένθετική κ.λ.π. "Ακόμα καί ή όπτική γω… ' 3 νία άπό τήν όποία φαίνεται συνήθως τό έργο, έπηρεάζει τό σχέδιο τών µοτίβων του. 'Y- πολογίζονται καί σέ βραχύνσεις τής προοπτικής. δώ καί ή τεχνική πού γτηπεµοποεεΐτπι έπιδρά στή μορφή κάθε θέματος. Π.Κ. διαφορετικό έποδίδεται τό ίδιο θέµα στό "µετρη… τό" κέντημα άπό ότι στό "σχεδιαστό". Τό ίδιο συμβαίνει στά χάλκινα, άν είναι χτυπητά ή χαρακτά κ.λ.π. 'Η"όλη διεργασία ένός θέµατος γιά νά μεταβληθεί άπό παράσταση σέ κόσµημα γίνε- ται μέ µιάν ένιαία διαδικασία πού, γιά λόγους καθαρά µεθοδολογικούς, µπορούμε νά τή χωρίσουμε στά τρία βασικά της χαρακτηριστικά, στή σ χ η u a 1 o καί η σ η, δηλαδή στήν μερική ή όλική άναγωγή τής µορφής σέ άπλά γεωµετρικά σχή- µατα, στήν & φ α ί ρ ε σ η, δηλαδή στήν άποβολή χαρακτηριστικών τής μορφής πού είναι δευτερεύοντα, περιστασιακά ή παροδικά καί στήν έ ξ α ρ σ η, δηλαδή στόν τονισµό μέ τό µέγεθος καί τό χρώ- μα μερικών χαρακτηριστικών λεπτομερειών. Αύτό έκδηλώνεται καί στήν παράσταση τού άν- θρώπινου σώµατος "όπου τό πιό έκφραστικό του μέρος, τό κεφάλι γίνεται μεγαλύτερο &- πό τά άλλα. 'Βπισης, σέ συνθέσεις, & ήρωας σχεδιάζεται µεγαλύτερος άπό τά άλλα πρό- σωπα καί, πολλές φορές, μέ λαµπρότερους χρωματισµούς. Μερικές φορές ή διεργασία αύ- τή φτάνει ώς τήν άποπαραστικοποίηση, έτσι πού τό άρχικό θέµα νά µήν άναγνωρίζεται πιά καί νά Έχει γίνει ένα παιγνίδι χρωµάτων καί σχηµάτων. Αύτό παρατηρείται κυρίως σέ θέµατα πού δεν έπιδέχονται πύκνωση ή πού είναι ξένα πρός τίς όπτικές συνήθειες καί τή µορφική άντίληΦη τού λαού. Οί δύσκολες συνθήκες κάτω άπό τίς δποίες άσκήθηκε ή τέχνη κατά τούς χρόνους τής Τουρκοκρατίας δημιούργησε καί τήν έ π ί φ α σ η κ ο λ υ τ έ λ ε ι α ς, δηλα- δή τήν άπομίµηση δυσεύρετων καί δαπανηρών ύλικών άπό άλλα προσιτά καί φθηνά. Παρά- δειγµα ή ζωγραφική άποµίμηση όρθομαρμάρωσης. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Κίτσου 'Λ. Μακρή: Η 0 ρ ο ή κ α ί Τ ε χ ν ι κ ή, "Χρονικό'71" 'Δθή- να. τού ίδιου: ΠΙέ ε ς Τ ε χ ν ι κ έ ς κ α ί 'Μ o ρ ο έ ς σ τ ή X ε ι ρ o τ ε χ- ν ί (1 µ α ς, Emu. "το Η…" 17 Νοεµβρίου 1963. TO ΕΛΛΗΝΙΚΟ Έ".-'ΤΠΛΡΟΚ. Κατά τό 18ο αίώνα παρατηρείται όχι µόνο στήν 'Ελλάδα μά καί σέόλη τή Βαλκανι- κή καί τή Μικρά "Ασία μιά πραγματική είσβολή τού εύρωπαϊκού µπαρόκ. Τό φάινόµενο θά έπρεπε νά μελετηθεί στό σύνολό του. 'Επειδή, όµως, δέν διαθέτουµε έπαρκή στοι- χεία γιά όλον αύτό τό χώρο, θά έπιχειρήσουμε µιά προσέγγιση τού θέματος μέσα στόν έλληνικό χώρο. 'Η προέλευση τού µπαρόκ δέν είναι ή ίδια σ'όλες τίς έλληνικές περιο- χές άλλά έξαρτάται άπό τούς πολιτισμικούς καί οίκονοµικούς δεσμούς κάθε περιοχής µέ χωρες τής Βύρώπης. Αύτού όφείλονται καί οί τοπικές άπΐρώσεις τού έλληνικού µπα- ρόκ. Στά 'Βπτάνησα προέρχεται άπό τήν "Ιταλία, στό πηλιο, στ"Αμπελάκια καί οτή Δυτική Μακεδονία άπό τή Μεσευρώπη καί ίδιαίτερα τή Βιέννη. Τό συναντούµε ζ,: ρ3εσ στή διακόσµηση σπιτιών &κχΞ καί ητσύς όρ€όδοξονς ναούς, παρ'όλο πού ή "Ανατολική '…κκλησία είναι δύσπιστη πρός κάθε στοιχείο πού έρχεται άπό τήν Εύρώπη. "Ας σημει- ώσουμε έδώ πώς τό μπαρόκ είναι ή καλλιτεχνική έκφραση τής 'λντιµεταοΡύθµισης. ' 4 ο ι … " Εν τούτοις, ή οίκονοµική άνοδος, ή άνάπτυξη των έµπορικων, ναυτικ…ν καί μεταποιη… "" - "μ. η"... , . Η. , . ,. Γ΄ , "" .. " "" τικων κοινωνικού στρωκ…ιων, ή ……υδτερη επικοινωνία µέ προηχμςυοπς λασΗς, : υπ! as» α :. ? .,' …µε: … " . … . ..… . . . μια ΥΕΨι7ζη άλλεν; win,“ &ξυ,-…νλ0 ,… '… με…) τις; ψάξω?! , (& Αγια, 3:."…πµΌαψχλ………2.…;;.ζη;. |," « &- …. …… …'": .…" !.… … . € .' ' . παλια έκφραστικά μέσα γιυ0ν.αι …νεπαρκ… και ανοίξει ο δρόµος για γόνιμη είσατ…γή " "΄ . ' ΄ ;: ι…» «, . η :! …- , ,. … '. " . - " " νεων µορφων. Τό μπαρόκ µέ την αυηυυχια του, τά ε&κ……η…ι συικα διρν…σ;Χ…ιε… ΄,.χτα, " . ρ ,… . . , η - .. τό εντονο ανάγλυφο …αντίΘετο από το παραδοσιακό κρεκο "στΓωτυ" … ; .εται στίς : &… ,, ? " καινουργιες κορασιικες &ναγκες. ΒΙΒΛΞΟΓΤΛΦΞΛδ Κίτσου "Α… Μακρή: Οί φεγγίτες τόν 'Αρχοντικύν-'Από τό Βυζάντιο στό Μπαρόκ? Πρακτικό "Συµποσίον Λαογραφίας. Θεσσαλονίκη 1975, σελ. 177 5. HOATOAO‘TIA … ΑΡΔζΙΤΠΘΟΉΞζΞ Τό ελληνικά χωριά µπορούμε νά τά χωρίσουµε σέ τρείς βασικούς τύπους, πού & καθένας τους έχει πολλές παραλλαγές, στόν & π λ 6, στό σ ύ ν & ε τ ο καί στόν Π α- ρ ά λ ι ο. ‘0 πρώτος &ποτελείται &πό Eva κύτταρο μέ κεντρικό πυρήνα τήν πλατεία &… που συγκεντρώνεται ή κοινωνική ζωή τού χωριού, Θρησκευτική, έμπορική καί ψυχαγωγι- κή. 'Ο δεύτερος, & σ 6 ν 8 ε τ o ς άποτελείται άπό δύο, τρία ή τέσσερα, όχι έντε- λύς &ποπολληµΞνα κύτταρα, µέ ίδιαίτερο τό καθένα τους πυρήνα. Πάντως ένα είναι τό κέντρο τού χωριού. 'Ο π α ρ ά λ ι ο ς άναπτύσσεται κατά μήκος τής παραλίας καί σέ μικρό Βάθος. "Ολα τά κτίρια έχουν πρόσοψη πρός τή θάλασσα. δύο είναι οί βασικοί τομείς τής όρχιτεκτονικής κατά τήν Τουρκοκρατία, ή έκκλη- σιαστική άρχιτεκτονική καί τό σπίτι. ΄Υπάρχουν καί άλλες κατασκευές είδικής χρήσης, όπως οί βρύσες, τά γεφύρια, τό έλωνια .... 'Έκκλησιαστική όρΧιτεκτονική.Οί έκκλησίες τής Τουρκοκρατίας εφαρµόζουν όλους σχεδόν … τούς τόπους της βυζαντινής άρχιτεκτονικής, σέ µικρότερες διαστάσεις καί μέ εύτελέ- στερη κατασκευή. θΕπικρατούν, όμως, οί τρίκλιτες ή µονόκλιτες βασιλικές, ξυλόστεγες ή θολωτές σέ ποικίλες παραλλαγές. Στά νησιά καί στούς βενετοκρατούμενους τόπους μπαί- νουν καί μερικά φραγκικά στοιχεία, όπως τά όξυκόρυφα τόξα, ή έπιμελημ€νη ίσοδοµική τοιχοποιία μέ σκαλισµένες πέτρες καί τά ίταλίζοντα άνάγλυφα. 2τά καθολικά τόν μονα- στηριδν συνηθίζεται & λεγόκενος ά0ωνικός τύπος µέ πλαγινούς ήµικυκλικούς "χορούς". Επίτιαο δύο βασικοί τύποι σπιτιών έπισημαίνονται, & βορειοελλαδίτικος καί ό αίγαιο- πελαγίτικος. "Ο χωρισμός είναι συμβατικός γιατί σπίτια νησιύν δεν άνήκουν.στόν αί- γαιοπελαγίτικο καί τό άντίστροφοθ '0 βορειοελλαδίτικος σε πρός τή γενική του μορφή καί τή διάταξη τόν χώρων παρουσιάζει τόν τύπο εκείνο τού φρουριακού πολυόροφου σπι- τιού πού έφαρμόστηκε παλιότερα άπό τούς Βυζαντινούς καί έπικράτησε κατά τήν Τουρκο- κρατία σθδλδκληρη τήν ήπειρωτική 'Ελλάδα καί σέ µερικά νησιά, όπως σημειώνουν οί εζδικοί μελετητές. "Ο αίγαιοπελαγίτικος παρουσιάζει πολλές άντιστοιχίες μέ τόν τύπο που όπικρατεύ στήν κειτρική Μεσόγειο. ,, 'πιιΞοε1;ααα= Φαν. Ώ…στεριέδητ ο 6 σ π τ τ ι τ o υ π ρ & ρ 1 ς σ τ' "Α μ π ε … Λ. τη , 7 … α κ ι α, "Αθήνα ι92ο. &… Βασιλειάδη: & ι 6 α "% …- σ τ ή ν Λ ί γ α ι σπ ε - «'. ω γ τ λ ; γ ί τ ι κ η ; 9 κ ι τ ε κ τ 0 ν ι κ ή, Λ€ΐνα 1955. ΚτΠ. ΦωκΞ…Κοσµεςξτου; K ε- , , Ο , . . η ν ι α κ #, … & ρ χ ι τ ε κ τ o ν ι κ ή, Αθήνα 1962. 'Ιωάννου Κουµάνούδηι €: ρ ή σ 6 ι ς… α π 6 τ΄ή ς "π ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή ς τ ι ν ν 5 Η α & ν, 'Λ0ήνα 1968. ’I. Λυγίζου: Η η σ ι ώ τ ι κ η 'Λ ρ χ ι 1 ε κ τ o ν ι κ ή, 'Λ0ήνα 1943. Γεωργίου Μέγα: θεσσαλικαί οίκίσεις, "Αθήνα 1946. το? ίδιου: "Η' '3 λ… λ ν ι κ ή Ο ί κ ί α, 'ΑΘήνα 1949. τοδ ίδιου: 'Ηϊ A a Έ κ ή Κ α τ ο ι κ ί΄ω τής :.! Δ ω δ ε κ α ν ή σ ο υ, 'Αθήνα 1949. Νικ. Μουτσόπουλουε T‘6 'A ρ,χ o ν τ ι κ 6 τ o Ε Σ ι ό ρ Η α ν ω λ ά κ η σ τ ή Β έ ρ ο ι΄α, 'ΛΟήνα 1960. Τοδ ίδιου: Κ α - σ τ ο p L &, ?'ά "Λ ρ χ ο ν τ ι κ &, 'ΑΘήνα 1962. τοδ ίδιου: 'Η. A a ί κ ή 'Λ ρ- χ ι τ ε κ τ 0 ν ι κ ή τ ή ς B é p o L a ς, 'ΛΘήνα 1967. 106 ίδιου: Σ π ί τ ι ; τ 6 ς X a λ κ ι δ ι κ 6 α, 'Αθήνα 1968. "Αργύρη Πετρονώτηι 0 ί κ ι ο µ 0 € κ α C "Λ ρ χ ι τ ε κ τ ο ν L κ ά Η ν η α ε ί α σ τήν 'Ο ρ ε ι ν ή Γ ο ρ τ υ ν ί α , 'ΛΘήνα 1975. Πάνου- δικολή Τζελέπη: A α Έ κ ή 'Ε λ λ η ν L κ ή 'A p χ ι τ ε κ τ o- ν ι κ 6, 'Αθήνα 1971. 'ΑγγελικΞς Χατζηµιχάληιω πατερα: αποψε, 'πω… 1949. (Ξ. ΛΙΘΟΓΛΥΠΤΙΚΗ - ΞΥΛΟΓΛΥΠΤΙΚΗ 'Η δλληνική λαϊκή λιθογλυπτική τοό 18ou καί 19ου αίώνα περιορίζεται σέ χαµηλά άν&γλυφα ποθ είτε κοσµοσν λίθινα αρχιτεκτονικά µέλη είτε έντοιχίζονται σέ διάφορα σηµεία τής τοιχοποιίας. Οί λιθογλίφοι, οί "πελεκάνοι" όπως τούς ελεγαν τότε, άνήή πουν συνή€ως στίς κοµπανίες τών χτιστάδων μαζί με άλλες είδικότητες άπό παστόρους. "Η τεχνική τους ξεκινάει άπό ίσλαµικά πρότυπα αλλά πλουτίζουν τό θεματολόγιό τους καί µέ άλλες παραστάσεις, όπως άνρρώπινες µορφές, άκόμα καί άπόπειρες προσωπογραφίας. T6 βασικά θέµατα είναι'τό &νΘοδοχείο, τό κυπαρίσι, ή σχηματοποιημΕνη έκκλησία, µορ- φές &γίων, πουλιά, ζώα, σταυροί, "ήλιοι, δικέφαλοι αετοί καί κλιματίδες. "Ενα ένδι- αφέρον είδος λιθανξγλυφου είναι οί κτητορικές έπιγραφ€ς σ'Ξκκλησίες καί σπίτια, με έσώγλυφα ή έξώγλυφα γράµµατα καί λογής διακοσµητικά. Εξ ψηλό ανάγλυφο είναι καμωμξ- νες οί αίνιγµατικΞς άνΘρώπινες μάσκες πού προβάλλουν σε τοίχους σπιτιδν καί ξκκλη- σιδν, γιά τίς δποίες δίνονται διάφορες έξηγήσεις πού καµµιά τους δέν είναι δριστική. 'Η"ξκκλησιαστική ξυλογλυπτική ασχολήθηκε με τήν κατασκευή τέµπλων, δεσποτικδν Θρόνων καί είκονοστασιδν. T6 ψηλό ξυλόγλυπτο τέµπλο εµφανίζεται στήν 'Ελλάδα κατά τόν 160 αίώνα καί πιθανόν προέρχεται άπό τήν περιοχή του Νόβγκορόντ τής Ρωσίας. T6 παλιότερο γνωστό χρονολογημξνο τέµπλο βρίσκεται στήν ξκκλησία 106 'Αγίου Νικολάου στό Βελβενδό Κοζάνης κι Ξγινε στά 1591. Τά πρώτα ζυλόγλυπτα τέμπλα είναι τά λεγόμε- να "στρωτά", στά δποία κυριαρχο6ν συμβολικά θέµατα σέ χαµηλό άνάγλυφσ. "Αργότερα, καί κυρίως άπό τά µισά 106 1800 αίώνα ή τεχνική γίνεται τολμηρότερη, τό άνάγλυοο Ev- τονο µέ διαμπερή κενά άνάμεσα στίς µορφές καί τό θεματολόγιο πλουτίζεται µε σκηνές από τήν "Αγία Γραφή, τα Συναξάρια καί λαϊκές παραδόσεις. 'Επίσης µε δύναµη καί παλ- μό αποδίδονται είκόνες άπό τή φύση καί τήν καθηµερινή ζωή. ΣΕ μερικές περιπτώσεις τό ανάγλυφο πλουτίζεται μέ χρώματα. ΣΕ όλη αδτή τή φάση είναι φανερή ή έπίδραση 105 εύρωπεΞπσδ µπαρόκ. , 'Η &στική ξυλογλυπτική παρουσιάζεται κυρίως στά δραστήρια ήµιαστικό έµπορικά κ…: βιοτεχνικά κέντρα τής Βόρειας "Ελλάδας καί τδν νησιΞν. Στολίζει, µέ φυτικά πυ- ρΐως μοτίβα, τόσο τά σταθερά στοιχεία του σπιτιοδ -ταβάνια, πόρτες, µεσάντρες, κάν- κελα- όσο καί τά-λιγοστά έπιπλα πού χρησιμοποιοδσαν τότε - σκαµνάκια, κασσΕλλες, σσ- φράδες, λίκνα κ.ά. 6 "Η ποιµενική ξυλογλυπτική είναι κυρίως τέχνη των βοσκών, 106 γεµίζουν τίς µα- κριές ωρες τής άναγκαστικής τους µοναξιάς σκαλίζοντας µικροαντικείµενα. Γκλίτσες, ρόκες, κουτάλια, πιρούνια, σφραγιστερά, πίπες, βελονοθήκες, σφοντύλια, χαοάζονται με πολύ άπλά έργαλεία, συνήΘως ξναν σουγιά, άλλά τό άποτ€λεσμα είναι άξιόλογο. 'Η ναυτική ξυλογλυπτική άνθησε στά μεγάλα ναυπηγικά κέντρα τής 'Ελλάδας. "Έργα της είναι κυρίως άκρόπρωρα με µορφή γυναίκας, άνάγλυφες επιγραφές πλοίων καί σκαριά, δηλαδή μικρογραφίες πλοίων. !!] ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Νίκου Γρηγοράκηι A a ί κ ά υ λ 6 γ λ υ π τ α, Τρίπολη 1978. Νικολ. Φωκά Κοσµετάτουι Τά T’é μ π λ α άν Κ ε φ α λ η ν ί α, 1972. Δημ. Σταυξλλουι T 6 T E μ π λ o 1 o 6 "A η ‘N L κ 6 λ α Σ τ 6 Γλα λ α ξ ε ί δ L κ α ί ό T ε χ ν ί- τ η µε τ ο υ, "Αθήνα 1973. 'Λγγελικής Χατζηµιχάλη: τα 8ωι…Β &… BOIS, "Αθήνα 1950. Κίτσου:'Α. Μακρή: "Ξ Ξ υ λ o γ λ υ π τ ι κ ή τ ο 6 Η η λ ί o υ, Βόλος 1958. 106 ίδιου: 'E λ λ η ν ι κ ά A a ϊ κ ά κ α ί M ε τ α β υ ζ α ν τ ι ν ά Ξ υ x 6-- Y λ υ π τ α, 'ΛΘήνα 1962. "Αντ. Φαρµακι6τηι T ά T‘é n 1 λ α τ 6 ν 'E κ κ λ η σ ι- ό ν τ ο 6 A L 8 α 6 ί ο υ , Λιβάδι 1977. Βικτωρίας Νικήτα-Σκαρτάδουι T 6 M 0\v α- σ τ ή ρ ι τ ή ς Μ π o υ ν ά τ σ α ς κ α ί τ ά A L & α ν ά γ λ υ φ ά τ ο υ, Θεσ- σαλονίκη 1977. τής ίδιας: 'Ο Γ λ 6 π τ η ς M ί λ ι.ο ς σ τ 6 ν T 6 1 o 1 0 u, περιοδικόΑΡΜΟΛΟΙ, Λόγουστος-Δεκ€µβριος 1977, σελ.47. 'Επίσης στήν εκδοση τής 'Εθνικής Τραπέζης τής 'Ελλάδος " N ε ο ε λ λ η ν L κ ή X ε L ρ o 1 ε χ ν ί α" τά άρθρα "Λιθογλυπτική" τής Πόπης Ζάρα καί "Ξυλογλυπτική" 106 Κίτσου Μακρή. ? . ΖΩΓΡΑΦΙΚΉ" 'Η & γ ι 0 γ ρ α φ ί α, συντηρητική άπό τή φύση της, συνεχίζει τή βυζαντινή παράδοση σε χειροτεχνικό ξπίπεδο. "Οπως πολύ σωστά παρατήρησε 6 Μανώλης Ξατζηδάκης, Οί άγιογράφοι 106 1800 καί 106 190v αίάνα είναι χωρικοί. Στίς έπιγραφξς των ίκκλη- σι6ν συναντοσµε άγιογράφους χωρικούς άπό τούς Χιονιάδες, τό Καπ€σοβο, τή ξαμαρίνα, τή Γαλάτιστα, 16 Φορτόσι, τή Δράκια καί άλλα χωριά. Φυσικά καί άπό τό "Αγιον "Ορος. Σά µικρές δμάδες περιτρξχουν τόν έλληνικό χώρο καί τοιχογραφοσν ξκκλησίες χωριών καί μοναστηριδν. Πολλοί άπό αότοός τό χειμώνα ξργάζονται στά χωριά τους καί έτοιυά- ζουν φορητές είκόνες 106 τίς πουλοδν κατά τίς περιοδείες τους. 'Επιδράσείς άπό τή δυτικοευρωπαίκή ζωγραφική συγκερασμξνες µε βυζαντινά στοιχεία καί λαϊκή διακοσµητι- κή άντίληφη χαρακτηρίζουν τήν άγιογραφία τής έποχής. 'Ενδιαφέρουσες είναι οί σκηνές µέ διδακτικό-ή0ικολογικό περιεχόμενο, καθώς καί οί σκληρός τιμωρίες τδν άμαρτωλδν στοάς νάρθηκες καί πιό σπάνια 0106c γυναικωνίτες. Ζωηρή φαντασία καί έκφραστική τόλ- µη δίνουν μιάν ίδιαίτερη δύναμη στά Ξργα αότά. "Από τά μέσα 106 180v αίώνα καί πέρα Ξχουµε ίνα πλήθος άπό ζωγραφικές διακοσµή- σεις σπιτιδν στή Σιάτιστα, τήν Καστοριά, τ΄λμπελάκια, τό Πήλιο, τό Μόλυβο Μυτιλήνης, τά Ζαγοροχώρια κ.λ.π. Είναι κυρίως άπεικονίαεις μεγάλων λιµανιών τής Μεσογείου -κω… σταντινοόπολη, Βενετία, Καλκίδα- "η άλλων πόλεων -Βιξννη, Φραγκφούρτη- πού άπλόυον- ται σέ ζωγραφική φρίζα ψηλά στούς τοίχους τοσ δωμάτιου δποδοχής τόν σπιτιών. Σπανιό- τερα βλέπουμε πολεμικές σκηνεςιή προσωπογραφίες ήρώων. Πολύ συνηθισµένο Θέµα είναι 7 τά άνθοδοχεία σέ ποικίλες παραλλαγές, πού τά συναντοώμε έπίσης στίς ποδιές τών τέμ- πλων. Φά περισσότερα άπό τά Θέµατα προέρχονται άπό χαλκογραφικά πρότυπα. Πίνακες ζωγραφικής έχουμε σίγουρα άπό τήν τρίτη δεκαετία τοώ 19ου αίώνα. Οί πιό γνωστοί είναι οί ίστορικές σκηνές άπό τήν ΄Επανάσταση τοσ 1821 πού ζωγράφισε δ άγω- νιστής Παναγιώτης Ζωγράφος μέ τά παιδιά του γιά νά συνοδεύσουν τά άπομνηµονεύματα τοώ Στρατηγού Μακρυγιάννη. Πίνακες σέ πανί, χαρτόνι, τενεκέ κ.λ.π. έκανε καί ό Θεό… φιλος, γιά τόν όποίο 86 µιλήσουµε ίδιαίτερα. 'Λπό τά µέσα τοώ 19ου, κυρίως, αίώνα άναπτόσσεται καί ή πλοιογραφία, µέ παραγγελίες τών καραβοκύρηδων. 'Ενδιαφέρουσες περιπτώσεις είναι οί συύ€ασμοί ζωγραφικής µέ τή λιθογλυπτική ή τήν ξυλογλυπτική. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Σπύρου Βασιλείου: I‘ a ». α ε :: ι. & ι ώ τ ι κ α κ α ρ & ρ ι α, 'ΛΘήνα 1934. Βασ. Λαοόρδα: "Β'ν α ς A a ί κ 6 ς Z ω γ ρ ά φ ο ς τ o ύ M a κ ε 6 ο ν ι- κ ο 8 'Λ γ ώ ν o ς ,'Αθήνα 1962. Γ. Μελετόπουλου: E ί κ ο ν o γ ρ α φ ί α τ ο 6 2 1, 'Αθήνα 1971. 'Αγγελου Προκοπίου: T 6 E ί κ o ο ι έ ν α σ τ ή A a 8 κ ή z ω- Σ γ ρ α φ ι κ ή τ o υ, 'λΘήνα 1940. Γιώργου αµατούρα: Δ ώ δ ε κ α A a ί κ ο ί Z ω- γ ρ ά φ o ί, "Αθήνα1974. Κ.Γ.Σταλίδη: 'B δ ε σ σ α ί o ι Z ω γ ρ ά φ o ι κ α τ ά τ η Δ ι ά ρ κ ε ι α τ ή ς T o υ ρ κ o κ ρ α τ ί α ς, "Έδεσσα 1973. Κίτσου 'Α. Μα- 6 Η ή λ ι ο, Βόλος 1939. 106 ίδιου: :! κρή: 'Ο Z ω γ ρ ά φ o ς Θ ε 6 φ ι λ o ς σ A α ϊ κ έ ς Z ω γ ρ α φ ι έ ς σ τ 6 M o ν α σ τ ή ρ ι τ ο υ "Α η A α υ ρ έ ν - Z ω γ ρ ά φ ο ι, Βόλος 1952. ΄Ε0νι- Ρο τ η, Βόλος 1947. τού ίδιου: Δ ύ o A a ϊ κ o κής Τραπέζης τής 'Ελλάδος: Σ τ ο χ α σ µ ό ς M a π ρ υ γ ι ά ν ν η, χ ε ί ρ Π α - ν α γ ι ώ τ η Z ω γ ρ ά φ o υ, 'Αθήνα 1976. 8. ΧΙΟΝΤΛΔΙΤΕΞ ΖΩΓΡΑΦΟΙ Είναι γνωστό πώς κατά τήν Τουρκοκρατία πολλά έλληνικά χωριά είχαν έξειδικευΘεί σέ µιά μορφή δραστηριότητας, όπως ή Πυρσόγιαννη στήν οίκοδομική, τό Πεντάλοφο στήν λιθογλυπτική, τό Μέτσοβο στήν Ξυλογλυπτική, ή Πορταριά στή Μεταξουργία, οί Καλαρρώ- τες στήν χρυσο-ασηµουργία κ.λ.π. T6 μικρό όρεινό χωριό τής "Ηπείρου, οί Χιονιάδες, σήμερα μέ μόνο 12 μόνιµους κατοίκους, έβγαλε πάνω άπό»69 γνωστούς ζωγράφους μέσα σέ δύο αίώνες, άπό τά µέσα τοώ 1Βου μέχρι τά μέσα τοώ 2006. Παλιότερα, στά κοντινά χω- ριά λέγανε: "Χιονιαδίτης είσαι; Ζωγράφος είσαι",Θά μελετήσουµε, λοιπόν, ίδζαίτερα τό χωριό αότό καί τούς ζωγράφους του, πού τό έργο τους είναι σκορπισμένα στήν "Εµ πειρο, τή Δυτική Μακεδονία καί τή Θεσσαλία. Οί ζωγράφοι τών Χιονιάδων δέν συγκρότησαν ίδιαίτερο έπαγγελματικό σωματείο, "ο… πως άλλοι τεχνίτες σέ πολλές περιοχές τής 'ΐλλάδας, άλλά ήταν χωρισμένοι κατά πα… τριές, µέ κοινότητα καταγωγής άπό πατέρα. Τρείς ήταν οί πατριές ή φάρες αότές: οί Πασχαλάδες, οί Μαρινάδες καί οί Φσατσαίοι.ΚαΘεμιά τους είχε τό ίδιαίτερο έργαστήριό της, όπου γινότανε καί ή µαθητεία τών νέων. ΐτό έργαστήρια αότά έτοιµάζονταν ποστ… ως φορητές είκόνες σέ σανίδι.Κατά µικρές όμάδες ζεκινοώσαν άπό τό χωριό τους καί άναλάβαιναν όχι µόνον άγιογραφίσεις έκκλησιών άλλά καί διακοσµήσεις σπιτιών μέ το- πία, προσωπογραφίες, νεκρές φύσεις καί λογής άλλα διακοσµητικά. Σπουδαιότεροι άπό τούς χιονιαδίτες ζωγράφους ήταν & Κωσταντίνος Μαρινάς, πού 8 ζωγράφισε στό σπίτι τού φιλικού Κωσταντίνου Ρόδου στό Τσεπέλοβο τούς γάµους τού π.- πολέοντα καί σκηνές άπό τούς ναπολεόντιους πολέµους, ό όήι)ρ;ώ;λ Ζήκος, πού έκανε τήν άγιογραφία τού νεοµάρτυρα 'Δγίου Γεωργίου άπό τά Γιάννινα µόλις 13 µέρες µετά τό θά- νατό του καί ό Παγώνης πού δούλεψε κυρίως στό Πήλιο άπό τά 1801 ώς τά 1838. 'Ο Παγώ- νης είναι ή πιό ένδιαφέρουσα φυσιογνωµία, άν καί παρουσιάζει άνισότητες. Διακρίθηκε κυρίως σάν τοπιογράφος, όπως καί & γιός του 'Λ8ανάσιος πού πέθανε τήν τελευταία εί- κοσαετία τού 19ου αίώνα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Δημ. 'Αγραφιώτη: 'Ο Χ ι o ν ι α δ ί τ η ς Z ω γ ρ ά φ 0 ς Μ ι χ α- ή λ Z ή κ ο ς κ α ί ή Σ υ ν τ ρ φ ι ά τ ο υ σ τ 6 M ε τ α ξ ο χ ώ ρ ι 'Λ γ ι? ά ς, 'Ιωάννινα 1977. Κίτσου 'λ. Μακρή: Δύο A α !! κ o C Z ω γ ρ ά φ ο υ, Βόλος 1952. Γεωργίου Π α ϊ σ ίου: 'A γ.ι o γ ρ α φ ί α κ α ί 'Δ γ ι γ ρ ά φ o ι τ 6 ν.Χ ι o- ν…ι ά δ ω ν , 'Ιωάννινα 1962. 'Η μ ε ρ o λ 6 γ ι ο 'Βταιρείας Παπαστράτου 1973. 9 . ΘΞΟΦΙΛΟΣ 'Ο γνωστότερος, καί έξω άπό τά σύνορα τής 'Ελλάδας, λαϊκός ζωγράφος είναι άσφα- λώς 6 Θεόφιλος Ρ; Χατζημιχαήλ. Γεννήθηκε γύρω στά 1870 στή Βαρειά Μυτιλήνης. ΄Εφηβος άκόμα έφυγε γιά τή Σμύρνη, πού είχε τότε έντονο έλληνικό χρώμα, κι έκεί κάνει έπάγγελ- µά του τή ζωγραφική. Δέ σώζονται έργα του αύτής τής περιόδου γιατί µεσολάβησε ή γνω… στή καταστροφή τού 1922. Στά 1897 έρχεται στήν έλεύθερη 'Ελλάδα, έθελοντής στόν πόλε- µο αύτής τής χρονιάς. Μένει στό Βόλο καί στό Πήλιο ώς τά 1927 καί ζωγραφίζει µέ άκού- ραστη δραστηριότητα τοίχους άπό µικροµάγαζα καί σπίτια, καθώς καί πίνακες σέ χαρτό- νια, πανιά, σανίδια καί τενεκέδες. Φτωχός καί καταφρονεμένος, ζεί μέσα σέ µεγάλη άθλι- ότητα. Στά 1927 φεύγει γιά τήν πατρίδα του Μυτιλήνη , συνεχίζει κι έκεί τό έργο του κάτω άπό τίς ίδιες δύσκολρς συνθήκες καί στίς 21 Μαρτίου 1927 πεθαίνει άπό τροφική δη- λητηρίαση. Λίγα χρόνια πρίν άπό τό Θάνατό του γνωρίζει τό έργο του 6 μεγάλος τεχνσ… κρίτης Στράτης 'ΒλευΘεριάδης, γνωστός στό Παρίσι καί σ'δλον τόν κόσµο ώς ΨΕΉΙΑΒΒ, καί άπό τότε άρχίζει ή άναΥνώριση τής άξίας τού φουστανελλά αύτού ζωγράφου.Διαπρεπείς "Ελ- ληνες καί ξένοι τεχνοκρίτες τού άφιερώνουν ένΘουσιαστικά σχόλια, όργανώνονται έκθέ- σεις έργων του στήν "Ελλάδα καί τό 'Εξωτερικό καί τόν Αύγουστο τού 1965 έγκαινιάζεται µέ µεγάλη έπισημότητα τό Μουσείο Θεοφίλου στή Βαρειά Μυτιλήνης.'Υ πήρξαν, όµως, καί σφοδροί έπικριτές τού έργου του, πού δέν τού άναγνώριζαν τήν παραµικρή άξίά. Ψά έργα τού Θεόφιλου είναι τοπιογραφίες, µυθολογικέςΛπαραστάσεις, σκηνές άπό τήν 'Βπανάσταση τού 1821, ρωπογραφικά θέματα, µερικές προσωπογραφίες καί λίγες άγιογραφί- ες. Πρότυπά του είναι λαΐκές λιθογραφίες, καρτ-ποστάλ, είκονογραφήσεις λαϊκών έκδό- σεων, φωτογραφίες κ.λ.π. Ξεκινώντας άπό τοσο ταπεινές άφετηρίες δημιούργησε "ενα Θαυ- µαστό έργο όπου "κοιτάζει΄τόν κόσμο μέ τήν άγνότητα τών γαλανών µατιών του". Πέ μιά µοναδική εύαισΘησία στό χρώµα άποδίδει τούς άπιαστους τόνους τού έλληνικού τοπίου. "Εργα του, έκτός άπό τό Μουσείο Θεοφίλου, βρίσκονται στό Μουσείο 'Ελληνικήα Λαϊκής Τέχνης στήν "Αθήνα, στίς Συλλογές 'Βµπειρίκου καί Μακρή καί σέ πολλούς συλλέκτες. Συ- νολικό έργο του είναι οί τοιχογραφίες στό σπίτι τού Γιάννη Κοντού, στήν 'Δνακασιά "Δ- νω Βόλο…. ΒΙΒΛΙΟΓΡΛΦΉ-.: "Οδυσσέα ';..λ "τη. 'Ο ?. … γ ρ…ά :; ο ς Θ ε 6 .? ι λ ο ς, 'Λθήνα 1973, 'χω- 9 πορικής Φραπέζης τής 'Ελλάδος, &πιμξλεια Γιάννη Τσαρούχη: Θ ε 6 φ ι λ o ς, 'Αθήνα 1966. Γ.Κ.Κατσίµπαλη: Β ο 8 λ ι o γ ρ α φ C a Θ ε 6 φ ι λ ο υ Γ. Χ α τ ζ η µ ι- x ή λ, 'Αθήνα 1955. 'Η; Δαμπίρη: 'ο z ω γ ρ ά φ ο ς Θ ε 6 φ ι λ o ς σ τ ή Η Σ μ ύ ρ ν η, 'Αθήνα 1973. Κίτσου 'A. Μακρή: 'Ο Z ω γ ρ ά φ o ς Θ ε 6 φ ι λ ο ς σ τ 6 Π ή λ ι ο, Βόλος 1939.'Βπίσης στό Δ΄τεύχος τής σειράς " ΕΛΛΗΝΕΣ ΖΩΓΡΑΦΟΙ " τού εκδοτικού οίκου "Μέλισσα" τά άρθρα: Κίτσου Μακρή "Θεόφιλος" καί "Αγάπης Καρακα- τσάνη " 'Η|ζωγραφική τού Θεόφιλου". "Αθήνα 1974. 10. YQANTIIGI - K'E’NTHMA T6 ύφαντό συνοδεύει τόν άνθρωπο σέ όλη του τή ζωή, άπό τή γέννηση ώς τό θάνατο. Γι'αύτό είναι καί ή πιό διαδεδομένη τέχνη είτε µέ τή µορφή τής οίκοτεχνίας 16v γυ- Γ"""""'"' ναικύν είτε μέ βιοτεχνικά έργαστήρια. Κατά τήν Ψ0"Ρ"οχρ"τςα δεν …… ……τ…=€ΏΞ ύπήρχε σπίτι στήν 'Ελλάδα σού νά µήν εχει Εναν ή περισσότερους άρ- :"ι'ι'..'.' '71΄.τί."!'Ξ ι…»;'.'.-;' γαλειούς. Μέσσερες είναι οί πρύτες ύλες τής έλληνικής ύφαντικής, ..χζ..ι;' |λ|:΄=΄Ψ'ι' ";"-"' .. .… ," . | . . ……-…-……*…Φ>4 τό µαλλί, τό βαυπάκι, τό μετάξι καί τό λινάρι. 1ρείς οί τύποι τού . "… |." '|- i "':"";ΐΐΐΨΐΐ άργαλειού, 6 όρθιος, 6 πλαγιαστός καί τού λάκου. 'Ο δεύτερος Ξχει τή µεγαλύτερη διάδοση.Ψά προϊόντα τής ύφαντικής είναι, δε πρός τή χρήση τους τά ξξής: ύφάσματα φορεσιάς, µέσα στά όποία περιλαµβά- νονται καί οί "κάπες" άπό τραγόυαλλο, τά ύφαντά τής οίκσσκευής ι…;;;;…;;ζζ΄ -κιλίρια, σεντόνια, καρπ€τες, μπουχαροσκούτια κ.λ.π- καί στά ξπαγ- [ζζ;ζ;ζςΞΐ Μ…? γελματικά ύφαντά -λιόπανα, καραβόπανα, τσαντίλες κ.λ.π. "Από τήν καλαισθητική άποψη περισσότερο ένδιαφ€ρον παρουσιάζουν τά µάλλινα ύφαντά οίκοσκευής, μέ τήν ποικιλία καί τήν όµορφιά τής έ""ξ"μτπξξπ χρωµατικής καί σχεδιακής τους διακόσμησης. T6 ρ ι γ ω τ ά 6101c- λούνται άπό άλλεπάλληλες χρωµατικές ζύνες, παραλληλες πρός τή φο- ρά τού ύφαδιού, πού δηµιουργούνται µε τήν εναλλαγή, κατά διαστήμα- τα, τού χρώµατος τού ύφαδιού. 'Η έναλλαγή αύτή άκολουθεί όρισµξνο κάθε φορά ρυθµό. Στά κ ε ν τ η τ ά σ τ 6 ν & ρ γ α λ ε ι ό ύφαν- τά δηµιουργούνται διάφορα µοτίβα µε τήν καλοµετρημένη έναλλαγή τού χρώµατος τού ύφαδιού στήν ίδια σειρά. Ώά μοτίβα αύτά είναι γεωμε- τρικά ή πολύ σχηµατοποιηµξνα παραστατικά. 'Λπό τήν πλευρά τής γε- νικής διάταξης τόν χρωµατικύν ζωνών καί 16v διακοσµητικύν θεμάτων, προτε΄ινουμε -γιά εύκολότερη κατάταξη- τίς εξής κατηγορίες. Στά ρ ι γ ω τ ά : Ή κυµατιστό, 2 βηµατιστό, 3 μονοδροµικό, 4 µικτό καί στά κ ε ν τ η τ ά σ τ 6 ν ά ρ γ α λ ε ι 6: 5 κλειστό, 6 καλει- δοσκοπικό, 7 6Baxw16~uaC 8 µπακλαβωτόκ κάθε περιοχή τής 'Ελλάδας εχει τό δικό της ύφος ύφαντικής, πού χα- ρακτηρίζεται συνήθως άπό τό όνοµα τού πιό γνωστού κέντρου ύφαντι- κής: µετσοβίτικα, άραχωβίτικα, άμπεΜακιύτικα κ.λ.π T6 μαλλί, άπό τήν κουρά τύνηροβάτων "ως τό Έτοιμο ύφαντό, ύφίστα- ται σταδιακή έπεξεργασία πού άρχίζει μέ τό 10610 πλύσιυογιά v6 φύ- :ΐ '. = . | .… , … ,΄: ; χ π,έ γω"; τα - …χτα καί σέ λιπαρξς ο'τίες. Ακολουθει τό λανξρισμα. δ?- .. 10 Γ……ή-.-τ…Ψ…ήΓ--… λαδή ή τακτοποίηση τύν ίνύν του, ή βαςή)πού γίνεται σέ τρία στάδια, … ΐζ……] ,…| στήν Π ρ 6 σ τ υ φ η, προετοιμασία τού μαλλιού νά δεχθεί τίς βαφι… . κές ούσίες, στό β ά φ ι μ ο, πού άλλοτε γίνονταν µέ φυτικές βαφές, καί στή σ τ ε ρ έ ω σ η, τήν Εξασφάλιση τού άνεξίτηλου τήν χρωμά- των. "Υστερα γίνεται τό γνέσιμο, ή νηματοποίηση, πού μερικές φορές γίνεται πρίν άπό τή βαφή. Τελικό στάδιο ή 6 φ α ν ο η. Σέ μερικές περιπτώσεις άκολουθεύ τό ν τ ρ ι σ τ έ λ ι α 0 μ α, τό χτύπημα τού ύφαντού σέ νεροτριβές. Τό κ έ ν τ η μ α είναι περισσότερο εύχάριστη άσχολία τήν γυναι- κύν γι'αύτό δημοτικό τραγούδι χαρακτηρίζει "γλέντισμα" τό κέντημα ένύτήν ύφανση "σκλαβιά τόν κοριτσιύν".'Υπάρχουν πολλές τεχνικές τού κεντήµατος, πού έπιδρούν άποφασιστικά στή διαμόρφωση τόν διακοσμη- τικών θεμάτων. 66 μπορούσαν νά χωρισθούν σέ δύο μεγάλες κατηγορίες, στά µ ε τ ρ η τ ά κεντήματα, όπου τά διακοσμητικά θέματα δηµιουργούνται μέ τό µέ- τρημα τύν βελονιύν καί στά σχ ε 6 ι α σ τ 6, "όπου τό θέμα σχεδιάζεται πάνω…στό ύΆ φασµα καί έκτελείται μέ έλεύθερες βελονιές. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Πόπης Ζάρα: Κ ε ν τ ή μ α τ α κ α ί Κ o 0 μ ή μ α τ α τ ή ς 'E λ - λ η ν ι κ ή ς Φ ο ρ ε σ ι 6 ς, 'Αθήνα 1966. Δημ. Δουκόπουλου: Π 6 ς ύ φ α ( ν ο υ ν; κ α ί ν τ ύ ν o ν τ α ι΄.ο ί Α ί τ'ω λ ο ί, ΄Αθήνα 1927. Κίτσου Α. Μακρή: 'Y ο α ν- : τ ά Θ ε σ σ α λ ί α ς , "Αθήνα 1960. Μουσείου Μπενάκη: Κ ε ν τ ή μ α τ α 'Η π ε ί- ' ρ 0 υ κ α ί 'E π τ α ν ή σ ο υ, 'Αθήνα 1965. τού ίδιου: Κ ε ν τ ή µ α τ α Σ κ ύ- ' ρο υ, 'Αθήνα 1965. "Αλκης Νέστορος: Τ ά 'Y 0 α ν τ ά τ ή ς Μ α κ ε 6 ο ν ί α ς … α ι: α ή ς e ρ & κ η ,ς, "Αθήνα 1965. PAULINE JOHNSTON: GREEK ISLAND ΜΠΟΜΠ, Λονδίνο. 11. ΜΕΤΑΛΛΟΤΕΧΝΙΑ - ΚΟΣΜΗΜΛ - ΚΕΡΑΜΕΙΚΗ Τό µέταλλο δουλεύτηκε άρκετάκατά τά χρόνια τής Τουρκοκρατίας καί άργότερα. Καί στό μικρότερο χωριό άκόμα ύπήρΧε έργαστήριο άν όχι κατασκευής, τουλάχιστον έπισκευής καί συντήρησης άντικειμένων οίκιακής καί έπαγγελματικής χρήσης. Κυρίως έγινε χρήση τού σίδερου καί τού άτσαλιού γιά τήν κατασκευή έξαρτημάτων οίκοδομύν -σιδεριές πα- ραθύρων, κλειδαριές, μεντεσέδες κ.λ.π - έργαλείων -τσάπες, ύνιά, φτυάρια €Τκαρφιδν, μαχαιριύν καί άλλων. Οί τεχνίτες τού σίδερου λέγονταν σιδεράδες ή γύφτοι, όχι μόνο γιατί πολλοί γύφτοι έξασκούσαν τό έπάγγελµα, άλλά καί γιατί όλοι παίρναν μαύρη όψη άπό τούς καπνούς τού καµινιού. Τό χαλκό τόν δούλευαν οί "χαλκιξδες" ή "καλαντζήδες" πού κατασκεύαζαν είδη μα- γειρικής-'ταφιά, σαγάνια, κατσαρόλλες - . Με όρείχαλκο, χυτά, γινότανε άντικείμενα έκκλησιαστικά καί οίκιακά. Κέντρα κατεργασίας τού χαλκού ήταν ή Θεσσαλονίκη, τά Γιάΐ νινα, ή Τρίπολη, ή Μακρινίτσα, τό "Αγιον "Ορος καί ή Κύπρος ζκυπριά ή κυπροκούδουνα)… Κύριο κέντρο άργυροχρυσοχοΐας ήταν ή "Ηπειρος - Γιάννινα, Καλαρρύτες- μέ διά- φορες τεχνικές, όπως 16 σαββάτι -ένθετη µαύρη ύλη μέσα σέ χαρακιέςφ-τά χτυπητά άπό τήν πίσω πλευρά πού σχημάτιζαν άνάγλυφα, τό φιλιγκράν καί άλλες. 11 'Η πανάρχαιη τέχνη τής κεραμεικής γνώρισε μεγάλη άνθιση στήν περίοδο πού µελε- τούμε σέ περιοχές μέ κατάλληλο χώμα καί άλλους εύνοίκούς συντελεστές. Γνωστά κέντρα κεραμεικής μπορούµε νά σηµειώσουµε τή Σάμο, τή Σκύρο, τή Σίφνο, τήν Αίγινα, τό Φα- νάρι Καρδίτσας καί ίδιαίτερα τή Μικρά ΄άσία. κάθε τόπος έχει τό δικό του ύφος κερα- µεικής, άνάλογο μέ τίς πολιτιστικές του ρίζες, τήν έπαφή του µέ άλλους τόπους καί τίς ίδιότητες τών χωμάτων του. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Πόπης Ζόρα: Κ ε ν τ ή μ α τ α κ α ί Κ ο ο α ή !! α τ α τ ή ς 'E λ- 9! λ η ν ι κ ή ς Φ ο ρ ε σ ι ς, 'Αθήνα 1966. Κίτσου 'Α. Μακρή: ’E κ λ ο γ ή "Β ρ…- γ ω ν τ ή ς 'Β λ λ η ν ι κ ή ς Μ ε τ α λ λ o τ ε χ ν ί α ς, 'Εκδοση Ε.0.Β.Χ. 'Α- θήνα 1962. Εύδοκίας Μηλιατζίδου-'Ιωάννου: Χ α,λ κ ε υ τ ι Χ 6 Χ a € Χ & λ ! ι ν α Σ φ υ ρ ή λ α τ α 8 κ ε 6 η, Θεσσαλονίκη 1977. Βασ. Κυριαζόπουλου: Λ α ί κ ά Κ ε- ρ α μ ε ι κ ά τ ή ς Β ο ρ. 'E λ λ ά δ o ς, Θεσσαλονίκη 1969. τού ίδιου: Μ;η ν 5 ς κ α ί Δ η μ ή τ ρ η ς, Δ 6 ο Α α ί κ o ί ΔΚ ε ρ α μ ι ο τ έ ς, 'Αθήνα 1968. 12. Ε"ΛΑΙΚΠ ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ ΚΑΙ TOY ΠΗΛΙΟΥ Μετά τή γενική έξέταση τής έλληνικής λαϊκής τέχνης θά σταθούμε ίδιαίτερα στήν τέχνη τής 'Ηπείρου καί τού Πηλίου. Αύτό γίνεται γιά τρείς λόγους. Πρώτα γιατί ή µε- λέτη περιορισμένων περιοχών µάς έπιτρέπει νά δούμε σάν ένιαίο σύνολο τίς τέχνες πού μελετήσαμε χωριστά. Δεύτερο γιατί οί δύο αύτές περιοχές μάς είναι περισσότερο γνω- στές καί τρίτο γιατί έχουν στενή συνάφεια καί ή δεύτερη άναπτύσσει στοιχεία πού δα- νείστηκε άπό τήν πρώτη. 'Η'"Επειρος δίκαια µπορεί νά θεωρηθεί μάνα τής λαϊκής μας τέχνης. "Όχι μόνο γιά τόν πλούτο, τήν ποιότητα καί τήν ποικιλία τών µορφών πού καλλιέργησε, άλλά κυρίως γιατί άπό αύτή ξεκίνησαν κατά τό 180 αίώνα χιλιάδες τεχνίτες, όλων τών είδικοτήτων, πού σκορπίστηκαν σέ όλα τά σημεία τού έλληνικού χώρου καί πέρα άπό αύτόν. 'Αρχιτέ- κτονες καί μαστόροι, λιθογλύφοι καί ξυλογλύπτες, ζωγράφοι, χρυσοχόου... 'H 'Ηπειρώτικη λαϊκή τέχνη παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία γιατί ή διαμόρφωση τού έδάφους τής 'Ηπείρου δημιούργησε ίδιαίτερα πολιτιστικά σύνολα, όπως τά Ζαγοροχώρια μέ τό μεταναστευτικό τους ρεύμα, ή περιοχή τού Σουλιού μέ τό τραχύ ύφος τής ζωής καί τής τέχνης της,…τό µεγάλο άστικό κέντρο τών 'Ιωαννίνων, ή Δάκα τού Σουλιού πού ή πε- ριορισµένη γεωργοκτηνοτροφική οίκονομία της τήν ύποχρέωσε νά "φιλοκαλεί μεΞ'εύτελεί- ας", τά Κατσανοχώρια κ. ά. «&?» "ΙΕ ήπειρζτικη λαϊκή τέχνη σέ δλες τίς εκδηλώσεις της δηµιούργησε ςξξγ. έργα ύΦηλής ποιότητας. 'Πιύφαντική χρησιμΟπΟΨεΐ µοτίβα µε σχηματσ' ί:Φ ποιημένες μορφές. &… είναι, 1 & "ΜΜΜ! 2 & "βαλάρη.ς' 3 τδ …Π- . ωΐΞ2ξζ τίκι, 4 τόπουλί, τό πριόνι, ή πεταλούδα καί δεκάδες άλλα. Εξ Φ6Ψ10 1 ΄ &) ζλ & κατά κανόνα άσπρσγ κόκκινο καί σκουρογάλαζα. Στή ζωΥΡαΨ""ή: έκτός άπό τούς Χιονιάδες πού µελετήσσµ€… σημειώνονται πολλοί ζωγράφοι άπό εξΐΚ Γζ3ζ……΄ τά Σουδενάρ Γιάννινα, ΄άΡτα. ΐΏΡϊόσ" "λ'Ή' Oi ήπειρώτες ζωγράφοι ?΄-'΄΄΄ ζιΐ5ξ€ Έχουν Επιδράσεις ίταλικές. Στήν &ρΧιτ€Κτονι"ύ: καί {acme σέ µερικά ζ!3 ΞΞζ Ζαγοροχώρια τά σπίτια -Τσεπέλοβο, Κουκούλι, Πάπιγκο&-καί οί έκκληΐ σζες …πεγάδες- δείχνουν &νεβασμένο τεχνικό καί αίσθητικό έπίπεδο. " 12 Στά συνεργεία τών άρχιτεκτόνων µετέχουν καί λιθογλύφοι πού σκαλί- ζουν ύπέρθυρα, κτητορικές έπιγραφές, άγκονάρια καί άλλα διακοσμητι- κά στοιχεία σέ χαμηλό άνάγλυφο. "Από τό Μέτσοβο καί άλλα χωριά ξε- κινούσαν κομπαρίες ξυλογλύφων, πού σκάλιζαν έκκλησιαστικά ξυλόγλυπ- τα μέ τήν τεχνική τών "κεντητών" ή "σκαλιστών στόν άέρα". Φηµισμέ- νη είναι καί ή ήπειρώτικη άργυροχρυσοχοία. κ ώ ς , Το ΒΗΜΑ 11-9-1966. τού ίδιου: "Ο τ α ν ο ί 'E λ λ η ν : ς κ α ρ τ ε ρ o ύ σ α ν τ 6 B o ν α π ά ρ τ η, TO ΒΗΜΑ 14-7-1963. χ ρ ο ν ο ς A a ϊ κ 6 ς Π ο λ ι τ ι σ µ ό ς, "Αθήνα 1973. Σπύρου Μουσελίμη: "Η A ά κ α τ o ύ Μ π 6 τ ο α ο η, Γιάννινα 19763,'ΛΥ- "γελικής Χατζημιχάλη: 'Ηϊπ ε ι ρ ώ τ ι κ η A a ί κ ή -Τ έ χ ν η, Γιάννινα 1930. Τά χωριά τού Πηλίου είναι νεώτερα χτίσματα. Κατά τή βυζαντινή έποχή τό Πήλιο ή- ταν µοναστικό βουνό. Γύρω άπό τά μοναστήρια καί σέ άλλους πρόσφορους τόπους δημιουρ- γούνται μικροί οίκισμοί. Τό φαινόμενο τής δηµιουργίας όρεινών οίκισμών είναι γενικό στήν "Ελλάδα κατά τό 16ο αίώνα έξαιτίας τών κακουχιών τών κατοίκων στίς πεδιάδες άπό τίς μετακινήσεις τών τουρκικών στρατευμάτων καί άπό τή δημιουργία μεγάλων τουρκικών ίδιοκτησιών άπό άξιωµατούχιυς τού Κράτους. Τά πηλιορείτικα χωριά άναπτύσσονται γρή- γορα χάρη στήν ήμιαύτονομία τους καί τή γονιμότητα τού έδάφους. Σημαντικό προϊόν εί- ναι τό μετάξι. "Επειδή δέν όπάοχει τό κατάλληλο τεχνικό άνθοώπινο δυναμικό γυά νά καλύψει τίς μεγάλες άνάγκες τών άναπτυσσόμενων χωριών, καλούνται τεχνίτες άπό τήν "Ήπειρο καί τή Δυτική Μακεδονία. Αύτοί άποτελούν τή μαγιά γιά τή δημιουργία πολυά- ριθμων ντόπιων χτιστάδων, ξυλογλύφων, λιθοξόων, χαλκουργών, ζωγράφων, άρχιτεκτόνων κ.λ.π. Τά σπίτια τού Πηλίου, χτισμένα στόν τύπο τού βορειοελλαδίτικου άρχοντικού, στολίζονται μέ ξυλόγλυπτα, χρωματιστούς φε7γίτες καί, συχνά, μέ τοιχογραφίες. Οί έκ- κλησίες, µονόκλιτες ή τρίκλιτες βασιλικές, τοιχογραφούνται καί άποχτούν θαυμαστά ξυ- λόγλυπτα τέμπλα, δεσποτικούς θρόνους, είκονοστάσια καί παγγάρια. Βρύσες, καλυτερί- μια, τοξωτά γεφύρια συµπληρώνουν τή χαρούµενη είκόνα τών χωριών τού Πηλίου. "Αξιό- λογη είναι καί ή πνευματική τους άνάπτυξη µέ τή λειτουργία σχολείων, τή δήύιουργία βιβλιοθηκών καί τήν έμφάνιση σημαντικών λογίων, "οπως & Γαζής, ό Κωσταντάς καί ό Φιλιππίδης. Σιγά-σιγά, καί κυρίως άπό τά τέλη τού 18ου αίώνα, ή τέχνη τού Πηλίουλ πλουτίζεται μέ καινούργια στοιχεία πού τής δίνουν χαρακτήρα περισσότερο αίσιόδοξο. Τόν τόνο πιά στή ζωή δίνει ή άνερχόμενη καί προοδευτική τάξη τών βιοτεχνών, τών έμ- πόρων καί τών ναυτικών. Μετά τή δηµιουργία, άπό τά μέσα τού 19ου αίώνα, τής καινούργιας πόλης τού Βόλου. ή οίκονοµική καί πολιτιστική ζωή τής περιοχής συγκεντρώνεται σ'αύτή καί άλλάζει µορφή. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Κίτσου 'π. Μακρή: 'κτ α α c κ η ο & χ ν η τ ο ο ή η λ 6 ο ", "Λας- να 19τ60 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Κίτσου "Δ. Μακρή: 'κ ς … γ ρ α φ c σ ο η σ τ α ν . - β & τού ίδιου: Μ έ τ ο o B o , T0 ΒΗΜΑ 22-9-1963. Μ.Γ. Μερακλή: "Ο ο ύ γ-'