Ο ΛΑΙΥΟ? ΜΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ KPITIKH ?'Ι'Η ΛΑΙΚΗ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ H αγιογραφία, ασφαλώς, υπηρετεί το δόγμα και στοχεύει στην εκλαϊκευση ευαγγελικών περικοπών και στην προβολή του παραδείγματος των Αγίων. ?την απεικόνιση, όμως, της μεταθανάτιας τιµωρίας των αµαρτωλών, οι λαϊκοί ζωγράφοι -κυρίως των χωριών- βρίσκουν την ευκαιρία να καυτηριάσουν παραβάσεις που στρέφονται κατά των λαϊκών στρωμάτων και σ µερικές περιπτώσεις φτάνουν σε σκληρή κοινωνική κριτική. Μέσα, όμως, από τα αµαρτήμα- τα που τιµωρούνται διαφαίνονται και στοιχεία ιδεολογίας, όπως οι αντιλήψεις για τη θέση της γυναίκας. Ας μην ξεχνούµε πως, εκτός από µερικά ορεινά δραστήρια κέντρα εμπο- ρίου και βιοτεχνίας, η αγιογραφία είναι η µοναδική ζωγραφική έκφραση των ραγιάδων. To πρώτο που παρατηρεί κανείς είναι πως για τους άντρες προέχουν οι οικονοµικές παραβάσεις, είτε με τη μορφή αισχροκέρδειας, όπως ο "παραγυζιστής", δηλαδή ο έμπορος που κλέβει στο ζύγι ή σκέτα "ο μπακάλης", "ο µυλωνάς οπού κλέπτει στον μύλον", είτε µε τη µορφή αρπαγής, όπως "ο γηδάρης οπού κλέπτη πρόβατα και γήδια" και άλλες. πίναι χαρακτηριστικό πως, εκτός από τις αναφορές που κπµκκιιιιιιι αφορούν σε αδικήματα ευ- ρύτατα διαδεδομένα, κατά τις ιδιομορφίες κάθε περιοχής υπάρχουν και εξειδικευµένα αδι- κήµατα, όπως ο "αλογοσούρτης", ο ζωοκλέπτης'στις ορεινές περιοχές ενώ στις πεδινές "ο παραυλακιαστής εκείνος οπού χαλνάει τα συνουρέματα", αυτός δηλαδή που μεταθέτει προς όφελός του τα αυλάκια που αποτελούν ορόσηµα των πεδινών γεωρφγκών ιδιοκτησιών. Τε μιά περίοδο όπου ο αγορανομικός έλεγχος, όπως Θα τον λέγαµε σήµερα, είναι ανύπαρ- κτος και η δηµόσια ασφάλεια υποτυπώδης, η λαϊκή αγιογραφία καλείται να αντιδράσει. Εδώ οργιάζει η λαϊκή φαντασία. Οι ποινές που παριστάνονται δεν πηγάζουν, βέβαια, από κάποιο επίσημο εκκλησιαστικό κείµενο. ΄Ετσι βλέπουµε ένα τεράστιο χωνί βυθισµένο στον πρωκτό του µπακάλη, τεράστια μυλόπετρα κρεµασµένη από το λαιµό του µυλωνά, έναν σου- βλισμένο ζωοκλέπτη να ψήνεται σα γίδα.. Για περισσότερη έμφαση, ως µέσα βασανισµού χρησιµοποιούνται τα ίδια τα όργανα που χρησιμοποίησε ο παραβάτης. Αντίθετα, στις γυναίκες κυριαρχούν τα αδικήµατα ηθών. "Εχουμε τις "πόρνησες γυναί- κες και εκείνες που παρακινούν ταις άλλες εις πορνίαν", καμµιά φορά και στην πιό κα- τανοητή κυριολεξία "η ποτάνα","οι μάγισσες", "εκείνες οπού κάνουν μαναφικλίκι", δηλα- δή συκοφαντούν ή προκαλούν έριδες. Κι εδώ οι τιµωρίες επικεντρώνονται είτε στα γεννη- τικά όργανα είτε στη γλώσσα. To μόνο αντρικό παράπτωµα σχετικό µε τα ήδη που συναν- τούμε, κι αυτό σπάνια , είναι o "αρσενοκοίτης" που προσβάλει την αντρικότητα.΄Ολα αυτά χαρακτηριστικά ανδροκρατικής κοινωνίας. 7ημειώνουμε ότι σε φορολογικούς καταλό- γους και άλλα έγγραφα ενώ οι άντρες γράφονται µε το όνομα και το επίθετό τους ή εστω µε το όνομα του πατέρα τους, στις γυναίκες χρησιµοποιείται πολύ συχνά σκέτο το ανδρω- 2 νυµικό "Μήτσαινα", "Γιώργαινα" κ.τ.λ. Το βάψιμο του προσώπου είναι πολύ πιό διαδεδομένο στις γυναίκες της Τουρκοκρατί- ας από όσο σήµερα πιστεύουμε. Πάμπολλες είναι οι µαρτυρίες περιηγητών. 0 ζωγράφος Πα- γώνης στην Αγία Μαρίνα Κισσού —1802- παρουσιάζει "Εκείνους οπού αγαπούν την διαβολι- κήν μεταµόρφωσιν" µε τη µορφή γυναίκας που βάφεται ενώ οδιάβολος της κρατάει τον καθρέφτη? Υπάρχουν, όμως, και περιπτώσεις όπου η κριτική επεκτείνεται σε γενικότερες εθνι- κέτή κοινωνικές καταστάσεις. ?ε τοιχογραφία του Ιωάννη Πρόδρομου στο 'Ανω Λουτράκι Αλµωπίας -!ΙΙΙΙ 19ος αιώνας με νεώτερες επιζωγραφίσεις- εμφανίζονται "οι προδότις οπού προδήνουν τον χριστιανόν ης τους τούρκους". Σημειώνουμε ότι η θρησκεία αποτελού- σε το ορατό διαχωριστικό ανάµεσα σε εκµεταλλευτή και εκµεταλλευόμενο. Εκµεταλλευτής δεν είναι µόνον ο Τούρκος, ούτε εκµεταλλευόμενος µόνον ο Χριστιανός. "ε άλλο σημείο της ίδιας τοιχογραφίας βλέπουμε να τιμωρούνται " η κοτζιαµπασηδές οπού τρόγουν από τον χωρίον" που αντιπροσωπεύονται από γυμνόν άντρα κρεµασµένον από χέρια και πόδια. ?το ίδιο κλίµα βρίσκεται και δημοτικό τραγούδι από τη Τέλιτσα-Ξράτυρα όπου ο κοτζά- µπασης εξοµολογείται: Εγώ ήμαν κοτζιάµπασης και προεστώς στη χώρα, στους πλούσιους έβανα εκατό και στους φτωχούς διακόσια και μιά χήρα κακόμοιρη την είχα πεντακόσια. Την άρπαξα τ'αµπέλι της και στο Βαρκό χωράφι:2 Τελειώνοντας πρέπει να αναφερθούμε και στους ίδιους τους αγιογράφους. ΄Αµεσες πληροφορίες δεν μας παρέχουν οι ζωγραφιές των εκκλησιών. Μπορούμε, όµως, έµμεσα να σταθμίσουμε την κοινωνική τους θέση από τις επιγραφές. ?ε πάμπολλες περιπτώσεις μνη- μονεύονται τα ονόματα όλων των συντελεστών της αγιογράφησης εκτός από του ζωγράφου. Πολύ χτυπητό παράδειγμα είναι η επιγραφή στην Αγία Παρασκευή -Αρσένι "Έδεσσας 1863- όπου αναγράφονται τα ονόµατα του Αρχιερέα της περιοχής, του εφημέριου, του επίτροπου, ακόµα και του καντηλανάφτη, όχι όµως του ζωγράφου που "ανεστόρησε" το έργο. Αλλού το όνομά του µπαίνει στο τέλος της επιγραφής είτε µε μικρότερα κεφαλαία γράµματα είτε με ακόµα πιό μικρά πεζά. ΚΙ'1'ΣΟ? A . ΜΑΚΡΗ? 1.Κίτσος A. Μακρής, Βήµατα. Αθήνα 1979, σελ.283 2. Αθανάσιος Γιομπλάκης, Τοπική Αυτοδιοίκηση στην Εράτυρα επί Τουρκοκρατίας. Περιοδικό Τα Χνάρια, τεύχος πέµπτο, 1983, σελ. 31