ΥΦΑΝΈΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΕΘΝΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΧΕΙΡΟΤΕΧΝΙΑΣ ΑΘΗΝΑΙ 1961 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ' ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ | ΚΕΝΤΡΟΥ Κ|ΤΣΟΥ ΜΑΚΡΗ 434 (2 € Ι 4 ' ΣΥΛΛΟΓΗ ΛΑΟΓΡΑιΌΞΚΟΥ Ι Θέση: ..... .… ,... .. .… .............. ".. & -' (ΙΜΟ. ΥΦΑΝΤΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΄ ΕΘΝΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΧΕΙΡΟΤΕΧΝΙΑΣ ΑΘΗΝΑΙ 1961 ΄Εκδοσις ύπ,άριθ. l ΕΘΝΙΚΟΥ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΧΕΙΡΟΤΕΧΝΙΑΣ Μητροπόλεως 9 - Αθήναι .» Σχέδια: KITZOY M ΑΚΡΗ Έκτύπωσις : I: P ΓΙ ΝΟΥ - Μ ΑΤΣΟΥ Κ Η ." 'Απαγορεύεται ή άναδημοσΙευσις τών εϊκόνων καί τών κειμένων 100 παρόντος τεύχους, άνευ γραπτής άδεΙας τοι"; 'ΕθνικοΌ ,ΟργανισμοΌ (Ελληνικής Χειροτεχνίας. ΠΡΟΛΟΓΟΣ « τα ΄Υφαντα τής Θεσσαλίας» είναι ή πρώτη έκδοση,πού 6 Εθνικός "Οργανισµός "Ελληνικής Χειροτεχνίας παρουσιάζει στό φιλότεχνο κοινό και στόν "Ελληνα χειροτέχνη. 'O EOEX, με τις εκδόσεις αύτού τού είδους, επιδιώκει τήν διατήρηση και προβολή τής λαϊκής παραδόσεως και τού έθνικού καλλι- τεχνικού µας πλούτου µέσω τής χειροτεχνίας. "Η κεραμική, τα µέταλλα και τά ύφαντα, τό κέντηµα, ή ξύλο- γλυπτική αλλά και οί άλλες τέχνες θάποτελέσουν τα θέµατα για τήν έκδοση σειρας τευχών, πού θα δώσουν στόν "Ελληνα χειροτέχνη πρότυπα αύθεντικα για αναπαραγωγή και για νέα δημιουργία. Κι έτσι, με τις εκδόσεις αύτές, έξασφαλίζεται ανά- γλυφη ή εικόνα τής λαϊκής πηγής και έμπνεύσεως, όπως αύτή έξελίχθηκε, ξεκινώντας από πολύ παλιά και πέρασε από χέρι σε χέρι και από γενεά σε γενεά, για να προσθέτει ό γυιός στό αρχικό σχήµα ή σχέδιο,πού φιλοτέχνησε ό πατέρας του. Τό τεύχος αύτό έγινε µε τήν επιμέλεια τού λαογράφου κ. Κίτσου Μακρή και σαύτόν όφείλεται ή συλλογή τού ύλικού και η αντιγραφή των διακοσµητικών θεμάτων. Πολλά από τα πρωτότυπα είναι δύσκολο ή και αδύνατο να βρεθούν σήμερα. eO EOEX έλπίζει ότι, με τήν έκδοση αύτή, συµβάλλει θετικά στήν ίστορία τής εΕλληνικής Χειροτεχνίας, παρουσιάζοντας ένα σπουδαίο κλάδο της, τ ά . Υ φ α ν τ ά , όπως αυτα εξελί- χθηκαν στήν περιοχή τής Θεσσαλίας. ΕΘΝΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΧΕΙΡΟΤΕΧΝΙΑΣ "Αθήναι, *Απρίλιος 1961 ΤΑ ΥΦΑΝΤΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ., Οπως αντικρύζεις από τα κορφοβούνια των θεσσαλικών βουνών τόν καρπερό κάµπο τής Θεσσαλίας, σού φαίνεται πώς είναι στρωµένος μ" ένα απέραντο ύφαντό κιλίµι πανω στό όποίο ή Φύση κι ό "Ανθρωπος ύφαναν λογής-λογής ξόμπλια. Χωράφια καί μποστάνια, ποτάμια καί ξεροτοπιές, σχηµατίζουν γοη- τευτικούς χρωµατικούς καί σχεδιαστικούς συνδυασμούς, πού καταλήγουν στα θυσανωτα κρόσσια των βουνοκορφών καί των αίγαιοπελαγίτικων ακτών. Κι όταν περπατήσεις τό χώρο τούτο βλέπεις, πως όλη ή κοινωνική καί οίκογε- νειακή ζωή των ανθρώπων του, είναι τυλιγμένη στή ζεστασιά τού σπιτικού ύφαντού. Στή γέννηση καί στό θάνατο, στό γάμο καί στό πανηγύρι, στή δου- λεια καί στήν ξεκούραση, καποιο ύφαντό θα προσφέρει τή ζεστή μαλακότητα καί τό χρωματικό του χαµόγελο. Οί ανθρωποι στίς μεγαλες πολιτείες, παρα- συρμένοι από τό ρυθµό τής σύγχρονης ζωής, πίστεψαν πως τα ψυχρά κατα- σκευάσµατα τής μηχανής θα µπορούσαν να αντικαταστήσουν τα έργα των χεριών καί τής ψυχής. Δεν άργησαν να διαπιστώσουν πως τό σπιτικό δεν έγινε για να προστατεύει μόνο τό κορμί από τό χιόνι, τή βροχή καί τόν ήλιο, μα καί για να δημιουργεί τό ίδιαίτερο εκείνο κλίµα όπου ή ψυχή αναπαύεται, ζεσταίνεται καί δυναμώνει. Τότε έστρεψαν νοσταλγική τή ματιά τους πρός τα έργα έκείνα που μπορούν να δημιουργήσουν αυτό τό κλίμα. "Η στροφή αύτή δεν είναι µια ρωµαντική αναδροµή στήν παιδική κοινωνική µας ήλικία. Είναι µια ζωτική αναγκη τής ψυχής µας. Δεν είναι ούτε µια αντινοµία στή σύγχρονη πραγματικότητα, γιατί όσο πιό μηχανικός καί λαχανιασµένος είναι 6 τρόπος πού έργαζόμαστε καί κινούµαστε, τόσο πιο μεγάλη ή αναγκη, στίς δικές μας ώρες, να συντονίσουμε τήν ανάσα μας με τό ρυθµό τής καρδιάς. "Η λαϊκή ζω- γραφιά καί τό ξυλόγλυπτο, τό µπακίρι καί τό κανατι, ξαναγυρίζουν κοντά µας, καλοδεχτα σάν αγαπηµένα πρόσωπα πού επιστρέφουν από μακρινό ταξίδι. Μαζί τους καί τό ύφαντό αύτό µάλιστα µε τή φιλοδοξία όχι να είναι απλώς ένα στο- λίδι, μα ένα στοιχείο πού θα μας συντροφεύει στήν καθημερινή µας ζωή. Τό σημερινό λεύκωµα έχει σκοπό να παρουσιάσει τήν ύφαντική τής Θεσ- σαλίας. Διπλή ή έπιδίωξή του. Πρώτα να παρουσιάσει στό φιλότεχνο κοινό μερικά από τα πιό αντιπροσωπευτικά καί ώραία δείγματα τής θεσσαλικής ύφαν- τικής καί να χαρίσει έτσι, έκτός από τήν αίσθητική χαρά, τή δυνατότητα να δώσει συγκεκριμένη μορφή στήν έπιθυμία του να χρησιµοποιήση τα λαϊκά ύ- φαντα στή ζωή του. Κι ακόµα να προσφέρει στούς χειροτέχνες, άντρες καί γυ- ναίκες, ένα δειγματολόγιο καμωµένο από κορφολόγημα μέσα στο απέραντο λει- βάδι τής τέχνης τους. "Ένα κύμα κακού γούστου ξεχυλίζει από τίς πόλεις πρός τα χωριά καί απειλεί να σβύσει τήν ώραία παράδοση. Τό έργο δέν ήταν εύκολο. eH Θεσσαλία, στα χρόνια πού αναπτύχθηκε ή ύφαντική της, δέν αποτελού- σε ένιαία πολιτιστική περιοχή. Τ"Αμπελακια, µέ τήν περίφημη Συντεχνία τους, τό Πήλιο µέ τίς 24 ίδιότυπες δημοκρατίες τών χωριών του, τα "Αγραφα μέ τήν ανυπόταχτη ανεξαρτησία τους, 6 'Αλμυρός µέ τή γεωργοκτηνοτροφική του οίκονομία, ή Ραψάνη.καί τα κοντινά της χωρια μέ τήν αναπτυγμένη βιοτε- χνία, ό Τύρναβος µέ τήν έπίδοσή του στα σταμπάτα, ή Λάρισα µέ τό µεταπρα- τικό χαρακτήρα τής οίκονοµίας της, ή Καρδίτσα καί τα Τρίκαλα σαν αστικά κέντρα γεωργοκτηνοτροφικών περιοχών, ό κάμπος µέ τήν τιµαριωτική του κοι- νωνική διάρθρωση, δημιούργησαν μικρές πολιτιστικές ένότητες μέ ίδιαίτερα χα- ρακτηριστικά. ,Ανάμεσα στα σταθερά τούτα στηµόνια τού τοπικού πολιτισµού κι- νούνταν, ανοιξη καί φθινόπωρο, οί σαΐτες τών νοµαδικών πληθυσµών, ύφαίνον- τας έτσι μια κάποια ίδιορρυθμία στό θεσσαλικό πολιτισμό. Αλληλοεπιδράσεις πού έκτείνονται πέρα από τό θεσσαλικό χώρο, παλιότερες καταβολές, μεταφο- ρές διακοσμητικών θεµάτων καί τεχνικών μεθόδων πού πραγματοποιούνταν μέ τού πραµατευτή τή δραστηριότητα, μέ τίς έπιγαμίες καί μέ τίς έποχιακές μετα- ναστεύσεις τών νομάδων, καθιστούν δυσδιάκριτα τα ίδιαίτερα χαρακτηριστικα τού τοπικού ύφους. εΩστόσο αύτό ύπάρχει σαν μια ίδιότυπη σύνθεση όλων αύτών τών στοιχείων. "Οταν έκδοθούν τα ύφαντα καί τών άλλων περιοχών τής εΕλλάδος, θα είναι πιό εύκολο να ξεχωρίσουµε καθαρότερα τίς διαφορές τού τοπικού ύφους μέσα στόν ανεκτίµητο πλούτο τής έλληνικής λαϊκής ύφαντικής. Πανάρχαιη καί πανανθρώπινη τέχνη, ή 'Υφαντική, καλλιεργήθηκε µέ ίδι- αίτερη έπιτυχία στήν αρχαία 'Ελλάδα. "Αρετή τών γυναικών θεωρούσαν τήν καλή έπίδοση σαύτή. Τό ίδιο γινόταν καί στα βυζαντινά χρόνια, όχι µόνο για τήν οίκιακή χρήση αλλά καί για πώληση, από τίς «ύφάντριες» ή «ανυφάντριες». Μακριά από τίς άντρικές ασχολίες ήθελαν οί Βυζαντινοί τίς γυναίκες: αλλά να πιχειρίζονται τή ρόκα καί λινάρι να κάθονται στα σπίτια τους να κλώθουν να κεντούσι. Στα χρόνια τής Τουρκοκρατίας ή 'Υφαντική έμεινε απασχόληση κυρίως τών γυναικών. Από τόν δέκατο όγδοο αίώνα, όταν αρχίζει ή έµπορευµατική παραγω- γή καί δημιουργούνται οί μικρές βιοτεχνίες, έµφανίζονται καί άνδρες πού ασχο- λούνται μέ τήν τέχνη αύτή. Μέσα σέ μικρό, σχετικώς, χρονικό διάστημα ή κατεργασία τού μεταξιού, τού μαλλιού καί τού βαμβακιού, παίρνει µεγάλες δια- στάσεις. Μέ καραβάνια καί μέ πλοία τα προϊόντα της διοχετεύονται σέ πολλές πόλεις τής Μεσογείου καί τής Κεντρικής Εύρώπης. Από τα «χειροτεχνεία» τού Τυρνάβου, γύρω στα 1810, έβγαιναν 2.000.000 γρόσια βαμµένο βαμβακερό νή- μα, πανια καί μαντήλια καί 30.000 κοµμάτια μπουχασιού (ντόπιου ύφάσματος). Τήν ίδια έποχή τα χωριά τού Πηλίου, καί ίδίως ή Ζαγορά, έβγαζαν 10-15 χιλιά- δες όκάδες κάπες. Τό µετάξι καί τα µεταξωτά ύφάσματα είναι, γύρω στα 1790, τα σπουδαιότερα προϊόντα τού Πηλίου. 'Εµπορικοί άντιπρόσωποι από τήν Πόλη ζη- τούν, στα 1840, από έµπόρους τού Βόλου να καπαρώσουν στόν 'Αλμυρό αργαλει- ούς «διόσα πανια κάµουν» γιατί είχαν ζήτηση καί άφηναν μεγάλο κέρδος. cH Άγια είχε συντροφιές πού, µέ τούς αντιπροσώπους τους στό Βελιγράδι, στό Σεμ- λίνο καί στήν Πέστη, έκαναν μεγάλη έξαγωγή τών προϊόντων τους στή Βιέννη. ‘H Μακρινίτσα είχε «ακµάζουσαν βιοµηχανίαν» άλατζάδων, καί µαλλοµέταξων ύφασμάτων. Τα χωριά τής Πίνδου ύφαιναν μάλλινα κιλίµια καί μπατανίες για να συμπληρώνουν τό χαµηλό κτηνοτροφικό τους είσόδηµα. εΗ Συντεχνία τών Άµπε- λακίων έφθασε μέσα σέ λίγα χρόνια να έχει κεφάλαιο ένα έκατομµύριο γρόσια. ‘H Ραψάνη, ή Κρανιά, ή Τσαρίτσανη, τα Φάρσαλα, ή Λάρισα, τό Λιτόχωρο καί πλήθος άλλων χωριών αναφέρονται σέ παλια βιβλία καί χειρόγραφα σάν δραστή- ρια κέντρα ύφαντικής καί νηµατουργίας. "Αλατζάδες, μπουχάσια, μαντήλια, σκου- τιά, κάπες, κιλίµια, µπατανίες, χράμια, νήματα, έξάγονταν σέ μεγάλες ποσότητες στή Θεσσαλονίκη, στήν Πόλη, στή Σμύρνη, στό Τριέστι, στή Βιέννη, στό Λον- δίνο, στήν Οδησσό καί o" άλλες μεγάλες πολιτείες. «*Εργόχειρα καί χειροτεχνή- ματα έξαίρετα» σηµειώνονται ανάμεσα στα σπουδαιότερα προϊόντα τής Θεσσα- λίας. τα λίγα αύτα παραδείγµατα, ανάµεσα σέ πάµπολλα άλλα, φανερώνουν τή µεγάλη ανάπτυξη τής ύφαντικής στή Θεσσαλία κατά τό 18ο καί 19ο αίώνα. Αύτή τήν παράδοση συνεχίζουν μέχρι σήµερα οί γυναίκες τών χωριών µας. ’Avu- λογη αναπτυξη είχε ή τέχνη τών ξυλογλύφων (ταγιαδόρων), τών χαλκουργών (κα- ζαντζήδων), τών χρυσοχόων (χρυσικών), τών ζωγράφων, τών άρχιμαστόρων, τών λιθογλύφων (πελεκάνων) καί άλλων μαστόρων. Τώρα πού, όπως σημειώθηκε στήν αρχή, ξαναζωντανεύει τό ένδιαφέρον για τα γνήσια προϊόντα τής λαϊκής µας τέχνης, ό άργαλειός καί τό βελόνι µπορούν να γίνουν γερά στηρίγµατα τής χωρι- κής οίκογενειακής οίκονοµίας. «Χρυσοχέρα» λέει ό λαός μας τή γυναίκα πού έχει αξιοσύνη στα χέρια καί µεράκι στήν ψυχή της. Αυτός ό µεταφορικός χαρακτηρι- σμός μπορεί σήµερα να γίνει κυριολεξία όχι µόνο για τό σπίτι μα καί για τήν έθνική pug oilcovopiu. Τά ώραία σχέδια, πού δημοσιεύονται στό λεύκωμα τούτο, δέν φιλοδοξούν να είναι απλώς πρότυπα για αναπαραγωγή αλλά καί αφετηρία για τήν ανανέωση τής παραδόσεως. Φυσικα ή παράδοση δέν πρέπει να κρατηθεί µόνο στό σχέδιο αλλά καί στήν άριστη ποιότητα τού ύφαντού. *** Σήμερα, τούλάχιστον για τή Θεσσαλία, δέ µπορεί να γίνει λόγος παρά μόνο για τήν ύφαντική μάλλινων είδών: κιλιμιών, μπατανιών, χράμιών, μαξιλαριών, τρουβάδων, µέ µερικές σύγχρονες χρήσεις, όσες Θα προκύψουν από τή ζήτηση, έσωτερική καί έξωτερική. !Η ελληνική προσαρμοστική ίκανότητα θα βρεί τόν τρόπο να διατηρήσει τόν τοπικό χαρακτήρα σέ κάθε καινούργιο είδος. "Αλλωστε παράδοση δέ σηµαίνει συντήρηση καί στασιμότητα,αλλα συνεχή ανανέωση καί πλουτισμό μέ νέα στοιχεία, πού ένσωµατώνονται όμαλα στο ύφος πού προύπάρχει. 'Η κατεργασία τού µεταξιού, ή ύφανση μεταξωτών καί μαλλομέταξων, ή νημα- τουργία πέρασαν πια όριστικά στήν περιοχή τής βιοµηχανίας. Μένει, όμως, τό εύρύτατο πεδίο τής ύφαντικής µάλλινων, αύτό ακριβώς πού ένδιαφέρει τό σημε- ρινό άνθρωπο, κι αύτό πού καλλιεργείται ακόμα καί έχει τή δυνατότητα αναπτύ- ξεως. Τό είδος αύτό αφορα καί ή έκδοση τούτη. Ή ύφανση είναι τό τελευταίο, αλλά καί τό δυσκολώτερο, μέρος µιας μα- κριάς διαδικασίας.πού αρχίζει από τό κούρεμα τών προβάτων καί καταλήγει στό έτοιμο ύφαντό. Τό κέντισμα είναι γλέντισµα κι ή ρόκα τό σεργιάνι κι αύτός ό δόλιος αργαλειός σκλαβιά τών κοριτσώνε "Από τίς αρχές τ"Απρίλη ώς τα µέσα τού "Ιουνίου γίνεται τό κούρεμα, ό «κούρος». Μέ τό πρώτο κούρεμα βγαίνει ή «κολόκρα», κατώτερης ποιότητας µαλλί σέ μικρούς όγκους. “H κολόκρα βγαίνει από τό στήθος καί γύρω ως"… ούρα. Τό καλύτερο µαλλί μαζεύεται μέ τό δεύτερο κούρεμα καί βγαίνει από τό ζώο σ" έναν όγκο, τό «πουκάρι». Τό μαλλί πού βγαίνει τό τοποθετούν σέ καζάνια καί τό ζεµατίζουν µε ζεστό νερό. *Αφού τό αφήσουν λίγο τό βγάζουν καί τό-με- ταφέρουν, μέσα σέ πανέρια, στή βρύση ή στο ποτάμι όπου τό ξεπλένουν μέ άφθο- νο νερό. Τό καθαρίζουν από τίς κολιτσίδες καί κρεμούν τα πουκάρια να στραγ- γίσουν καί να στεγνώσουν. =Αφού στεγνώσουν τα έπεξεργάζονται στό λανάρι, τά «λαναρίζουν». Τό λανάρι αποτελείται από τέσσερα σανίδια πού σχηµατίζουν πα- ραλληλόγραμµο πλαίσιο. Στή μέση τού έπάνω σα-νιδιού είναι καρφωμένα κάθετα τα σιδερένια «δόντια» τού λανάριού. Μέ τό λανάρισµα τό μαλλί ξύνεται καί τακτοποιείται. Τότε γίνεται καί ή διαλογή του. Τά µακριά μαλλιά είναι κατάλλη- λα γιά καρπέτες καί φλοκάτες κουβέρτες. Τα κοντα μαλλιά, τα «ρούντα», χρησι- µοποιούνται για τήν κατασκευή τών σκουτιών, τών μάλλινων σεντονιών, τών κι- λιµιών καί τών άλλων ύφαντών αύτού τού είδους. "Υστερα γίνεται τό «γνέσιμο», ή κατασκευή δηλαδή τού νήματος από τα μαλλιά. Τα μακριά μαλλιά γνέθονται στή «ρόκα» καί τα κοντά στήν «τσικρίκα». Υπάρχουν πολλά είδη από ρόκες, βασικά, όμως,αύτή αποτελείται από μακρύ κυλινδρικό ξύλο πάνω στό όποίο «του- λουπιάζεται» τό μαλλί, δηλαδή τυλίγεται µαλακά.Συµπλήρωμα τής ρόκας είναι τό «άδράχτι», κοντότερο καί λεπτότερο κυλινδρικό ξύλο, πού λεπταίνει περισσότερο στίς άκριες. Στή μιαν άκρη τού άδραχτιού γίνεται µικρή έγκοπή ένώ στήν άλλη στερεώνεται τό σφοντύλι, μικρός ξύλινος τροχός, πολλές φορές σέ σχήμα χαµηλού κώνου. Καθώς τραβιέται, λίγο-λίγο, τό µαλλί από τή ρόκα, δένεται στό αδράχτι πού τό θέτουν σέ περιστροφική κίνηση μέ τό δεξί χέρι καί τό αφήνουν έλεύθερο. Χάρη στό σφοντύλι ή περιστροφική κίνηση συνεχίζεται για λίγο. =Αφού τό μαλλί στριφθεί όσο χρειάζεται για να γίνει νήµα, τό τυλίγουν στο αδράχτι. Τήν άκρη του τή θυλιάζουν στήν έγκοπή τού άδραχτιού κι ύστερα τραβούν πάλι µαλλί από τή ρόκα, ξαναστρίβουν. τυλίγουν κι έτσι συνεχίζεται τό γνέσιμο. "Οταν γεµίσει τό αδράχτι από νήµα τότε «τυλιγαδιάζουν» τό νήμα στό «τυλιγαδι», ένα ξύλο µακρύ μια περίπου πήχη, πού έχει διχαλες στίς δυό του άκρες. Μ"αύτόν τον τρόπο γίνονται οί «κούκλες» τού νήµατος. Τό νήμα βάφεται σέ κούκλες. Τα μαλακότερα καί τα πιό κοντά μαλλιά, τα «ρούντα» γνέθονται στήν «τσικρίκα», απλό ξύλινο μηχάνημα. "Αποτελείται από ένα μεγάλο τροχό, πού παίρνει τήν κίνησή του από χειροκίνητο µοχλό. 'Η κίνηση μεταδίδεται µε σχοινί στα «µασούρια», πού είναι σαν αδράχτια χωρίς σφοντύλι. 'Η διαφορά τής περιµέτρου τού τροχού καί τού μασουριού πολλαπλασιάζει τίς στροφές. Για τήν έργασία τής τσικρίκας τό μαλλί δέ μπαίνει στή ρόκα αλλά τοποθετείται σέ πανέρι. Κατά τα άλλα ή έργασία είναι ή "ίδια. Τό νήμα μαζεύεται στα μασού- ρια κι από έκεί τυλιγαδιάζεται καί σχηματίζει τίς κούκλες. "Υπάρχουν δύο είδών νήµατα, ανάλογα µέ τό ρόλο πού πρόκειται να παί- ξουν στήν ύφανση: τό στηµόνι καί τό ύφάδι. Τό στημόνι είναι λεπτότερο καί περισσότερο στριμµένο, τό ύφάδι πιο χονδρό (ανάλογα μέ τό ύφασμα) καί λιγό- τερο στριμµένο. Τώρα τα" νήματα είναι έτοιμα για βάψιμο, βέβαια μόνο όσα έγιναν μέ άσπρα µαλλια. Τα φυσικά μαύρα, τα «λά'ι'α», δέν επιδέχονται βαφή, τα σκουρόχρωμα, τα «σίβα», μόνο μαύρα μπορούν να βαφούν. * ** Γύρω από τίς μεθόδους βαφής τών θεσσαλικών νηµάτων δημιουργήθηκε ό θρύλος πώς ύπάρχουν σπουδαία μυστικά. Στήν πραγματικότητα γινόταν απλώς χρήση πολύ παλιών συνταγών πού ήσαν γνωστές σ,όλόκληρη τήν "Ανατολή. Είναι χαρακτηριστικό πώς ή μέθοδος βαφής τών ξακουστών κόκκινων νημάτων τών ,Αμπελακίων, όπως τήν περιγράφει ξένος συγγραφέας, είναι σχεδόν ίδια µέ τή συνταγή τού ριζαριού πού αναγράφεται σέ πανάρχαιο αίγυπτιακό πάπυρο. Πρίν βαφεί τό µαλλί ύφίστατο μια είδική κατεργασία,πού στή σημερινή επιστηµονική γλώσσα λέγεται πρόστυψη. Μέ διαφορα λουτρά προετοιμάζεται τό μαλλί να δεχθεί στερεά τίς χρωστικές ούσίες. Καταστάλαγµα στάχτης, διά- λυση στύψης ή αλατιού χρησιμοποιούνται για τα λουτρά αύτά. "Αφού τό νήμα στραγγίσει, βάφεται σέ βραστό νερό. Παλιότερα οί χρωστικές ούσίες ήσαν φυτι- κές: τό ριζαρι για τό κόκκινο χρώµα, τό ροδάμι τού πουρνάριού για διαφο- ρετικό κόκκινο, ό μέλεγος για τό πράσινο, οί φλούδες τής καρυδιάς για τό μαύρο, οί άγζίες για τό κίτρινο, ή φλούδα τού πεύκου για τό ανοιχτό καφέ, τό λουλάκι για τό γαλάζιο ..... "Επιτυγχάνονταν έτσι στερεοί χρωµατισµοί. αλλά παρουσίαζαν δυσκολίες στήν εύρεση τού ακριβούς τόνου. Οί καιρικές συν- θήκες τής χρονιάς, ή σύσταση τού έδαφους, ή σκληρότητα τού νερού, έπιδρού- σαν στήν περιεκτικότητα τού διαλύµατος σέ χρωστικές ούσίες. "Έτσι οί συν- ταγές δέν ήσαν σταθερές καί ή έπιτυχία τής βαφής έξαρτώταν από τήν ίκανό- τητα τής τεχνίτρας να βρεί τό σωστό τόνο. "Αργότερα χρησιμοποιήθηκαν οί µπογιές τού έμπορίου, πού, όταν είναι καλής ποιότητας, δίνουν σίγουρο καί σταθερό αποτέλεσµα. Για τή σταθεροποίηση τών χρωμάτων γινόταν τό «στύψιασμα», δηλαδή τελικό λουτρό τών βαμμένων νημάτων σέ διάλυση στύψης. Μετα τό στέγνωµα, τό νήμα είναι έτοιµο για τήν ύφανση, πού γίνεται στον «ξύλινο» αργαλειό. ,Από τούς τρείς τύπους αργαλειού, τόν «πλαγιάστό», τόν «όρθιο» καί «τού λάκκου» στή Θεσσαλία χρησιμοποιείται κυρίως ό πλαγιαστός. Στηρίζεται σέ τέσσερα κά- θετα ξύλινα πόδια πού συνδέονται χαµηλά µέ τέσσερα χοντρά σανίδια καί άλλα τέσσερα στήν κορυφή τους. "Επάνω στό απλό αύτό σύστημα τοποθετούνται τα πολυάριθµα έξαρτήματα τού αργαλειού. Λεπτοµερειακή περιγραφή τών διαφό- ρων έξαρτημάτων καί τής λειτουργίας τους, είναι έξω από τούς σκοπούς τού σημερινού κειµένου. "Ανάμεσα σέ διπλή σειρα νημάτων, τών «στημόνιών», κι- νείται παλινδροµικα ή σαΐτα από τήν όποία ξετυλίγεται, κάθετα στα στηµό- νια, άλλο νήµα, τό «ύφάδι». Μετά από κάθε διαδροµή τής σαΐτας, οί δυό σειρές τών στηµόνιών διασταυρώνονται µέ είδικό σύστημα κι έτσι τό ύφάδι πλέκεται µέ τα στημόνια. Τα δόντια ένός έξαρτήµατος τού άργαλειού, τού «χτενιού», πού κινούνται αναμεσα στα στιµόνια, παρασύρουν κάθε σειρά τού ύφαδιού καί τή φέρνουν να ακουμπά στήν προηγούµενη κι έτσι τό ύφασμα γίνεται πυκνό. "Από τήν άποψη τού σχεδίου τα ύφαντα διαιρούνται σέ δυό κατηγορίες πού καθεμιά τους έχει ίδιαίτερη τεχνική ύφανσης, στα «ριγωτα» καί στα «κεν- τητά στον αργαλειό». Τα ριγωτα αποτελούνται από αλλεπάλληλες λωρίδες χρω- ματιστές. Αύτό έπιτυγχάνεται μέ τήν αλλαγή, κατά διαστήματα, τού χρώματος τού ύφαδιού. "Όσες περισσότερες σειρές ύφαδιού περάσουν, τόσο φαρδύτερη γίνεται ή χρωµατιστή λωρίδα. Στά κεντητά στόν αργαλειό ή τεχνική είναι πε- ρισσότερο πολύπλοκη καί δύσκολη αλλά καί τό αποτέλεσμα πολύ πιό ένδιαφέ- ρον. Τα διακοσμητικά θέματα δηµιουργούνται µέ τήν κατάλληλη συνεχή έναλ- λαγή τού χρώματος τού ύφαδιού στήν ίδια σειρα. Τα διάφορα χρωµατιστά ύφά- δια θελιάζονται μεταξύ τους για να μή χωρίζει τό ύφαντό. Προσεκτικά μετρή- ματα έπιτρέπουν στήν ύφάντρια ή στόν ύφαντή να δημιουργεί πάνω στήν έπιφά- νεια τού ύφαντού ποικίλα πολύχρωµα πλουμίδια: γλάστρες, πουλιά, ανθρώπους, βάζα, γεωµετρικά σχήματα. Συχνή είναι ή παρουσία μικτού είδους, όπου για ώρισµένο µήκος έφαρµόζεται ή τεχνική τού ριγωτού, ύστερα γίνονται κεντητά στόν αργαλειό καί οί δύο τεχνικές έναλλάσσονται o" όλο τό μάκρος τού ύφαν- τού. "Ιδιαίτερη τεχνική άπαιτεϊ ένα άλλο είδος ύφαντών, τα «φλοκάτα». Σ"αύτά, κατά τήν ύφανση, τοποθετούν σ'" όλη τήν έπιφάνεια άστριφτα κρόσσια, πού τα στερεώνουν ανάμεσα στα στηµόνια καί τα ύφάδια. ΄Ετσι όλο τό ύφαντό παρου- σιάζει µια θυσανωτή έπιφάνεια μαλακή καί ζεστή. Τα φλοκατα είναι συνήθως µονόχρωμα. Τών μάλλινων ύφαντών οί χρήσεις είναι ποικίλες: τα πιλίμια, μεγαλύτερα συνήθως από τα άλλα ύφαντά, πού στρώνονται στό πάτωμα, οί μπατανι΄ες, κλι- νοσκεπάσματα, τά χράμια, µικρότερων διαστάσεων καί µέ μακριά κρόσσια,πού στρώνονται καί πάνω στα σαµάρια τών µεταφορικών ζώων τίς έπίσημες µέρες, τα μαξιλάρια, προσκέφαλα, κυρίως για διακοσμητική χρήση, οί τροβάδες, μικροί σακκοι, ανοιχτοί έπάνω, πού χρησίμευαν για τή µεταφορα τροφίμων ή μικρών γεωργικών έργαλείων. Τούς κρεµούσαν από τόν ώμο με, µάλλινο έπίσης κορ- δόνι. Τροβάδες, καµωμένους από τραγόµαλλο, χρησιµοποιούσαν για τό τάγι- σµα τών αλόγων καί τών άλλων µεγάλων ζώων. "Επίσης γίνονταν μάλλινα άσπρα σεντόνια, κάπες, βαριοί έπενδύτες από τραγόµαλλο, σπουτιά, κατώτερης ποιότητας μάλλινα ύφάσµατα καί διάφορα άλλα είδη. Ή σύντοµη αύτή περιγραφή δέ φιλοδοξεί να δώσει μιαν ακριβή είκόνα τής κατεργασίας τού µαλλιού ώσπου να φτάσει στό έτοιµο ύφαντό. Περισσό- τερο Θέλησε να κάνει ένα γενικό σχεδιάγραµµα τής φροντίδας καί τού µόχθου πού απαιτεί τό δύσκολο τούτο είδος τής λαϊκής τέχνης. Κι ακόμα, να προσ- φέρει ένα μικρό φόρο τιµής στό άξιο ανθρώπινο χέρι καί στό έλληνικό µεράκι. τα ύφαντα τής Θεσσαλίας είναι τα σιωπηλά τραγούδια τής απλής χαράς. 'Η αλύγιστη ψυχή τών Θεσσαλών χαμογελάει γλυκά στή ζωή μέ τών ύφαντών τή µουσική. Καθώς ή µατιά περπατάει στό μάκρος τού κιλιµιού, σέρνει μαζί της τήν καρδια απ"τούς ψηλούς τόνους τού κόκκινου στίς βαρειές νότες τού σκουροπράσινου καί τού µαύρου.για να τραγουδήσει τόν Αύγερινό πού βγαίνει λαμπρός πάνω από τόν κάµπο. Κάθε θεσσαλικό ύφαντό είναι ένα τονισμένο χρο- νικό τής µακριάς τοπικής ίστορίας. Μέσα του άντηχούν άρχαίοι παιάνες, βυ- ζαντινές µελωδίες, ανατολίτικοι σκοποί, κλέφτικα τραγούδια, καύμοί καί πόθοι ένός λαού πού έχει τή δύναµη να φυτεύει τό λουλούδι τής χαράς καί τής έλπί- δας στό χώµα τό ποτισμένο µέ δάκρυα καί αίμα. Εδώ ένα πανάρχαιο γεωµε- τρικό µοτίβο έκεί ένα βυζαντινό κόσμηµα. "Αλλού ένα ανατολίτικο στολίδι άπλοποιημένο µια χρωµατική άρµονία βυζαντινής διακοσµητικής φρίζας, μια θαμπή ανάμνηση βγαλμένη μέσα από τήν κασσέλα τού ναύτη πού γύρισε από τα λιμάνια τής Φραγκιάς, σχέδια πού ταξίδεψαν μέ τα καραβάνια τών πραμά- τευτάδων. Κι όλα αύτά όχι σαν δανεικά « ένθέµατα» αλλά σαν στοιχεία μιάς καινούργιας σύνθεσης,πού μέσα στόν περιωρισµένο χώρο ένός ύφαντού κλείνει τό νόημα τής ζωής ένός λαού, καθώς κυττάζεις ένα θεσσαλικό ύφαντό,θαρρεϊς πώς αντικρύζεις από ψηλά τό θεσσαλικό κάµπο, πελώριο κιλίμι, όπου άφησε τίς πατημασιές της ή 'Ιστορία. ΚΙΤΣΟΣ Α. ΜΑΚΡΗΣ ERA/mid E Ο Ε.! - .….;.ςζ… έ;?!" !- οχι- ». Ε'," µµ ι' ". , Β14Μ3ιώ.:€ "" . . . ΄΄ . "ι.; -.ι.'. ] :..,ΐ怴΄ |… ι.ι΄ Λεπτομέρειες ύφαντών τής όρεινής περιοχής Καλαµπάκας, από τό χωριό Καστανιά. Κιλίμι Πηλίου από τό χωριό Λαύκος. κεντητό στον άργαλειό. Δύο φύλλα. Πλάτος φύλλου 105 έκατ. ΕΚΔΟΣ Σ Ε.Ο.Ε.Χ. Κιλίμι Πηλίου. Βρίσκεται στό Μοναστήρι τού "Αη Θανάση, κοντά στό χωριό Λαύκος. Πλάτος φύλλου 100 έκατ. ΕΚΔΟΣ|Σ E.O.E.X. Χραμι Πηλίου, από τό χωριό Μηλίνα. "Ενα φύλλο πλάτους 85 έκατ. ΕΚΔ΄1Σ|Σ ΐ.3.Ε.Χ. Μαξιλάρια Θεσσαλικών 'Αγράφων, από τό χωριό Καστανιά Καρδίτσης. Διαστάσεις: τό έπάνω 58Χ 105 έκατ., τό κάτω 72X 106 έκατ. ΕΚΔΟΣ|Σ Ε.Ο.Ε.Χ. Κιλίμι Θεσσαλικών 'Αγραφων, από τήν Καστανιά Καρδίτσης. ΕΚΔΟΣΙΣ Ε ΄..Ε.Χ. Κιλίμι από τό χωριό Δράκια τού Πηλίου, δίφυλλο. Πλάτος φύλλου 70 έκατ. |||Ό||'|"'ΨΙ|'Ψ τς… . . - …"»……… Κιλίμια Κισσάβου, από τό χωριό 'Αμπελάκια. "Ενα φύλλο πλάτους 75 EKG-r. ΕΚΔΟΣ|Σ Ε.Ο.Ε.Χ. Α΄. Χραμάκι από τήν περιοχή Μηλεών, δίφυλλο. Πλάτος φύλλου 42 έκατ. Β΄. Διακοσμητικό θέμα από κιλίµι νεώτερης κατασκευής, περιοχής Τρικάλων. Γ΄. Διακοσμητικό θέμα Πηλιορείτικου κιλιμιού. Δ΄. Παραλλαγή θέματος από Πηλιορείτικο κιλίμι. ΕΚΔΟΣ|Σ Ε.Ο.Ε.Χ. || ,: ΦύνΨΨγΐ Χράμι νυφιάτικο. "Ενα φύλλο πλάτους 110 έκατ. ΕΚΔΟΣ|Σ Ε.Ο.Ε.Χ. Κιλίμι "Ολύμπου, από τό χωριό Λιβάδι, δίφνλλο. Πλάτος φύλλου 51 έκατ. Μ" " , | ……',#|'ίί… _ '… . — Α'… Πολύχρωμη μπατανία περιφερείας 'Αλμυρού. από τό χωριό Φτελιά. Β'… Κιλίμι περιφερεΙας "Αλμυρού, από τό χωριό Φτελιά. "Ενα φύλλο πλάτους 75 EKG-r. . - .΄ . ι . ι ι . ι, . ...,. ....ι.ι'ι'ι.Ο.ι.Ο'ι'ι.ι.Ο .... .=ιιι.ι.ι.Ι,Ωιι.ι,οι.........' .ι.. . "!!!!!!" .ι'ι.|.| .. . .. ...ι .. .. Ο.... . .. '.'ι'Δ'ι'.'Δ. µ Ο 8έξεξέξαξ ΞΛΛΞΞΔΔΞ=ιΞΔιό ιιιιιιιι δεξαξέξε| Μ)» ;ξκιξζξ ).???) ΞςΞξ ΐξξ8ξΞξ δίφνλλο. Πλάτος φύλλου 82 έκατ. χωριό 'Ανάβρα, Κιλίμι περιοχής "Αλμυρού, από τό Μπατανία Πηλίου, από τό χωριό Ζαγορά. Πλάτος φύλλου 106 έκατ. ΕΚΔΟΣ Σ Ε.Ο.Ε.Χ. , Τρία μαξιλάρια τού Θεσσαλικού κάμπου, άπό τό χωριό Βελεστίνο. Διαστάσεις 50Χ85 έως 60X 100 éKorr. ΕΚΔΟΣ|Σ E.O.E.X. "Υφαντα από την όρεινή περιοχή τών Τρικάλων: Α΄ Μαξιλάρι δίχρωμο, διαστάσεων 47x90 έκατ. B’ καί Γ΄ γεωµετρικά διακοσμητικά θέματα από μπατανίες. Δ΄ τμήμα κιλιμιού. Ε΄ χραμάκι. ΕΚΔΟΣΙΣ Ε.Ο.Ε.Χ. [… ξΦφφφΦφφΦΦ .. αν νο - """ …και 06% Τρουβαδάκια διαφόρων περιοχών τής Θεσσαλίας. Διαστάσεις 32 X35 έως 50X6O έκατ. ΕΚΔΟΣ|Σ E.O.E.X. ξξξ _ 222i Ι' , . , ., . . . :"'"'΄'.…-., .… . . . . '1ΏϊΏ1Υώ mm Μ Κ… &!!! κι υπ…" . m It ι» ίι … ια Α΄. Κιλίμι από τό χωριό Πορταριά Πηλίου. Β΄. Κιλίμι από τό Τρίκερι, σέ σχήμα πού λέγεται «σαλό» (τρελλό, ανήσυχο). Δύο φύλλα. Πλάτος φύλλου 72 έκατ. ΕΚΔΟΣ|Σ E ’- E.X. "ί ; &. …,. . … ……- ….-'Ι, 1… & Κοµμάτια από κιλίµια τού Τυρνάβου. Β' καί Γ΄ δίφνλλα. Πλάτος φύλλου 82 έκατ. ΕΚΔΟΣΙΣ E Ο.Ε.Χ "ως": …ινπ«… Τµήµατα κιλιμιών τού Πηλίου: Α΄ καί Β' από τήν Μακρινίτσα. Γ΄ από τήν Πορταριά. Δύο φύλλα. Πλάτος φύλλου: Α' καί Β΄ 112 έκατ. Γ΄ 82 έκατ. ΕΚΔΟΣ|Σ E.O.E.X.
