, ΄ | ΄ Κίτσος 'A. Μακρής. Γεννήθηκε στή Λάρισα τό 19a 7 καί από τό 1926 κατοιπετ ρτ6 Βόλο. 'Ασχολήθηκε µε τή λαϊκή τέχνη του Πηλίου καί γενικότερα {fig 'Ελλξδος. Δη- µοσίευσε σειρά μελετών οί σπουδαοδτερες των οποίων είναι!" 'Ο ζωγράφος Θεόφιλος", " Πηλιορείτιπα φευτοπαράθυρα", "'Η Ξυλογλυπτική του Πηλίου", "Πηλιορείτικες φο- ρεσιές", "Δύο λαϊκοί ζωγράφοι". Διετέλεσε Διευθυντής Θεσσαλίας του 'ΕΘνικο6 Op- yavLOpofi fEAxnvafig Χειροτεχνίας καί Σύµβουλος τής "Υπηρεσίας Περιφερειακής 'Α- ναπτύξεως. Είναι µ€λος τής ΔιεθνοΌς 'Ενώσεως Τεχνοπριτδν / Α.Ι.0.Α./ 3.1 Ε…/9Ν Η ΛΑΙ"ΚΗ'1'ΕΧΝΗ TOY HHAIOY T6 Πηλιο, πού άποτελεί τό χώρο μέσα στόν όποίο Θά κινηθοΒµε, είναι ένα βουνό πού καταλαµβάνει τή νοτιοανατολική πλευρά της Θεσσαλίας. Βρέχε- ται στά άνατολικά του από τό Αίγαίο Πέλαγος καί, σχηµατίζοντας µιά στενό- µακρη βραχώδη χερσόνησο, αγκαλιάζει τόν Παγασητικό κόλπο. 7ττ µυθολογία των άρχαίων 'Ελλήνων εχει σηµαντική θέση. 'Εκεί τοποθετοδσαν τούς Κενταύρους, παράξενα τέρατα που τό µισό τους τό κορµί ηταν άνθρώπινο καί τό μισό άλογί- σιο. "!νας άπό αυτούς, ό σοφός Χείρων, υπήρξε καί δάσκαλος τοϊ πρώτου για- τροΌ τοΌ κόσµου, τοΒ 'Ασκληπιοδ. 'Εκεί εγιναν οί γάµοι τοΒ Πηλέα µέ τη Θέ- τιδα, όπου όταν καλεσµένοι όλοι οί θεοί του Ολύµπου έκτός άπό την "Γριδα, ή όποία θυμωμένη γι'αυτό έριξε 16 χρυσό ρόλο μέ την έπιγραφή:"7τήν πιό δ- µορφη" πού προκάλεσε διαμάχες. 'Από τίς άκτές το? Πηλίου ξεκίνησεν ή 'Αργο- ναυτική εκστρατεία. Κατά την άρχαιότητα δέν κατοικοδταν τό Πηλιο. Πάνο στίς άκτές του άκµασαν μερικές σηµαντικές πόλεις, όπως ή Ιωλκός, οί Παγασές, ή Δημητριάς καί άλλες µικρότερες. Κατά τή βυζαντινή έποχή είναι γεµάτο άπό μοναστήρια, πού συνεχίζουν τη ζωή τους καί κατά την Ψουρκοκρατία. Γύρω άπό τά µοναστη- ρια, άπό τό 16o αίώνα, αρχίζουν νά δηµιουργοδνται µικροί οίκισµοί, κυρίως άπό κατοίκους παράλιων καί πεδινδν γειτονικδν περιοχδν. Οί όροι διαβιώσεως είναι καλλίτεροι στοάς οίκισµοός αδτοός γιατί οί κάτοικοί τους δέν κινδυνεύ- ουν οδτε άπό τίς πειρατικές έπιδρομές, όπως στά παράλια, οδτε άπό τίς πάθαι- ρεσίες των Τούρκων, όπως στά πεδινά. 'Η γονιµότητα τοδ τόπου, τά άφθονα νε- ρά καί προπαντός ή σχετική άσφάλεια, δημιουργουν είνοϊκές συνθΞκες γιά την άνάπτυξη τών οίκισμδν. Πάντως, ως τά μέσα τού 170v αίώνα ύπάρχουν μόνο µι- κρά χωριά μέ άγροτικό-κτηνοτροφικό χαρακτηρα. ΚατοικοΌνται µόνον άπό χρι- στιανικό πληθυσµό. 'Η καθυστερημένη οίκονομία τους δέν επέτρεπε τό χτίσιµο µεγάλων καί πλούσια διακοσμηµένων σπιτιών καί εκκλησιών. Τά ταπεινά χτίσµα- τα της έποχής αύτης, άπό τά όποΐα ελάχιστα υπηρχαν ως την έποχη τοδ Μεσοπο- λέµου,δέν δείχνουν καμµιά καλαισθητική φροντίδα. Νά καί στίς λιγοστές έκκληε σίες, όπου συναντο6με ξυλόγλυπτα τέµπλα, άµβονες καί δεσποτικοός θρόνους, η τέχνη τους είναι συντηρητική. Είναι άβαθΞ άνάγλυφα µέ τα παραδοσιακά cup» βολικά θέµατα, την άμπελο, τά παραδείσια πτηνά... Στην άγιογραφία συνεχί- ζεται, άρκετά άλλαγµένη, η βυζαντινή παράδοση, άπό ταπεινοός λαϊκούς άγιο- γράφους, οί όποςοι πολλές φορές φθάνουν σέ κάπως άξι6λογες έπιτε6ξεις. Τά έλάχιΠτα υφαντά πού διασώζονται είναι άπλΞ στην κατασκευή καί διακοσµοδνται µέ χρωματιστές λωρίδες κατά διαστήματα. Σιγά - σιγά τά χωριά α6ξάνονται σέ αριθµό καί άναπτόπσονται. Οί κά- 2 τοικοί τους έπιδίδονται όχι µόνο στή γεωργία άλλά καί στή βιοτεχνία καί στό έµπόριο. Τό µετάξι, σκέτο ή κατεργασµένο, άποτελεί τό σπουδαιότερο προϊόν πού έξάγεται σέ µεγάλες ποσότητες. 'Γπίσης τρίχινοι έπενδύτες "κάπες", ύφάσµατα καί "αλλα είδη. Δημιουργείται "ετσι μιά άνθοήσα τάξη έµπόρων καί βιοτεχνών, πού δίνει τόν τόνο σ'όλόκληρη τή ζωή τών χωριών. "Έχουν καί τή διάθεση καί τή δυνατότητα νά χτίσουν µεγαλύτερα σπίτια καί νά τά διακοσµήσουν. Οί παλιές μι- κρές έκκληείες δέν έπαρκοΌν γιά τίς Θρησκευτικές άνάγκες τών χωριών. 'Αλλά οί ντόπιουι τεχνίτες δέν είναι έπαρκείς οότε σέ άριθμό ούτε σέ τεχνική κατάρτιση. δηµιουργείται έτσι ή άνάγκη νά κληθοσν τεχνίτες άπό άλλες περιοχές μέ περισσό- τερο άναπτυγµένη τεχνική. "Έρχονται, κυρίως τεχνίτες από τήν "Ήπειρο. 'Αρχιτέκ- τονες, λιθογλύφοι, ζωγράφοι, χρυσοχόοι, ξυλογλύπτες, κτίστες καί άλλοι. Οί ή- , πειρώτες αύτοί τεχνίτες έχουν ήδη µιά παράδοση, πού τή μεταφέρουν καί στό Πήλιο. 'Η άρχιτεκτονική τών σπιτιών άκολουθεί τό λεγόµενο βορειοελλαδίτικο τύ- πο. TE σπίτια είναι τριόροφα. Οί δύο κάτω όροφοι είναι λιθόκτιστοι μέ λίγα καί σιδερόφρακτα παράθυρα, Ενώ ό τρίτος είναι κτισµένος µέ έλαφρά ύλικά καί άνοί- γεται άπό πλήθος παράθυρα. 'Ρκεί βρίσκεται καί ό χώρος όποδοχής τής οίκογξνειας. Ξυλόγλυπτα ταβάνια, σκαλιστές πόρτες, χρωµατιστοί φεγγίτες, πολλές φορές καί ζωγραφιές δίνουν στόν όροφο αύτό ζεστασιά καί άρχοντιά. Στήν καθαυτό αίθουσα όποδοχής συχνά ύπήρχε µιά ζωγραφική φρίζα, άµέσως κάτω άπό τό ταβάνι µέ παρα- στάσεις µεγάλων πολιτειών, τής Κωνσταντινούπολης, τής Βενετίας, τής Βιέννης κ.ά. Τά πατώµατα καί τά ντιβάνια στρώνονται μέ πολύχρωµα χαλιά πού τά δφαιναν οί γυ- ναΞες τής οίκογένειας. Τά χαλιά αύτά έχουν πλήθος διακοσμητικών θεµάτων, γλά- στρες, σχηµατοποιηµένες µορφές άνθρώπων, πτηνών καί λουλουδιών καθώς καί καθαρά γεωµετρικών µοτίβων. Είναι τά λεγόµενα "κεντητά στόν άργαλειό" ύφαντά πού έπαι- τοΌν πρηγμένη τεχνική. Υτήν έκκλησιαστική ξυλογλυπτική έµφανίζονται σκηνές άπό τήν "Αγία Γραφή καί τά 7υναξάρια τών 'Αγίων καθώς καί άφελείς µεταφορές άπό τήν Εκκλησιαστική ύµνολογία. "Ετσι κάνει τήν έμφάνισή της δειλά καί ή άνθρώπινη µορφή. 'Η τεχνική είναι πιό έλεύθερη, τό άνάγλυφο τολµηρότερο, ή άπόδοση λιγό- τερο σχηµατοποιημένη. Εύκίνητα φυτικά διακοσμητικά γεµίζουν τήν ύπόλοιπη έπι- φάνεια. 'Η άγιογραφία δέχεται έπιδράσεις άπό τή δυτικοευρωπαϊκή, κυρίως τήν ί- ταλική, ζωγραφική. Καθώς περνάει & καιρός τά χωριά τοώ Πηλίου άναπτύσσονται περισσότερο. Οί έµποροι καί οί βιοτέχνες πλουτίζουν καί "ετσι µεγαλώνει ή κοινωνική τους έ- πιβολή. Δηµιουργείται καί προοδεύει ή ναυτιλία. Πολλόι πηλιορείτες ξενητεύον- ται, συµμετέχουν στή ζωή τών έλληνικών παροικιών τής Εύρώπης, ζυµώνονται µέ τά προοδευτικά ίδεολογικά ρεύματα τής έποΧής τους.Δύο γεγονότα όποβοηθοήν τή με- γαλύτερη άνάπτυξη. "τά 1668 παραχωροώνται άπό τό "ουλτάνο Μεχμέτ Δ΄είδικά οίκο- 3 νοµικά καί κοινωνικά προνόµια στά χωριά τού Πηλίου καί στά 1774 ή όπογραφή τής ρωσσοτουρκικής συνθήκης τού Κιουτσούκ-Καϊναρτζή έπιτρέπει στά έλληνικά έµπορικά πλοία νά ταξειδεύουν, ύπό προνοµιακούς όρους, στό.Αίγαίο καί στόν Εύξεινο Πόντο.Οί κοινωνίες τών χωριών τού Πηλίου δέν είναι πιό καθυστερηµέ- νες καί μουδιασµένες, όπως πρίν. "Έχουν έµπιστοσύνη στίς άναπτυσσόμενες δυ- νάµεις τους, είναι αίσιόδοξες, "εχουν µιά ύποτυπωδη σύτοδιοίκηση, προσπαθούν νά κ.τακτήσουν τή γνώση τού φυσικού περόγυρου, νά γευθούν τίς κατακτήσεις τών έπιστηµών. δέ πολλά χωριά ίδρύονταο σχολεξ μέ όργανα φυσικής καί χηµείας, ύδρό- γειες καί ούράνιες σφαίρες, µηχανήματα πρωτόγονου ήλεκτρισμού. Δίπλα στά 0x0- λεία οί βιβλιοθήκες πλουτίζυνται µέ πολλά συγγράμµατα. Οί λόγιοι ταξειόεύουν 'τήν Γύρώπη, όρχονται δέ έπαφή μέ έκπροσώπους τοδ Διαφωτισμού καί µεταφράζουν ή συγγράφουν όνζλογα βιβλία. Ττή λαϊκή τέχνη τό φαινόμενο αύτό αντανακλάται µέ τήν έµφάνιση ήθογραφικών καί τοπιογραφικών θεμάτων καί µέ τήν έντονη ξπί- όραση τού ΉιεννΞζικου μπαρόκ. "Οχι μόνον στό σπίτια, άλλά καί στίς ζωγραφιές τών έκκλησιών βλέπουµε τοπία, νεκρέσ φύσεις καθώς καί άνήσυχα µπαρόκ διακοσµη… τικά. 7τήν έκκλησιαστική ξυλογλυπτική συχνά άποδίδονται σκηνές άπό τήν καθη- μερινή ζωή. 'Αγροτικές άσχολίες, κυνήγι, διάκοι, έπαγγελµατικές έργασίες, έθι… µα, άποδίδονται µέ ζωντάνια καί ρεαλισµό. δέ λίγες περιπτώσεις τά γλυπτά χρω- ματίζονται. "Έτσι, χρώμα καί όγκος, μέ τήν ίδιαν άντίληφη δοσμένα, δηµιουργούν σύνολα γεµάτα άλήθεια καί δύναμη. 'Ακόμα καί όταν έµφανίζονται τά παραδοσιακά συμβολικά θέματα, ό τρόπος πού άποδίδονται είναι τόσο ζωντανός, πού φαίνονται σάν νά όδειασαν άπό τό συμβολικό τους περιεχόµενο καί νά ξαναγύρισαν στήν &… πλή τους φυσική κατάσταση. Χ"τ>ύς έξωτερικούς τοίχους τών έκκλησιών, καί περισσότερο στίς κόγχες τού ίερού τους έντοιχίζονται χαμηλά άνάγλυφα, σχεδόν έπιπεδόγλυφα, µέ µιά τεχ- νική πού προδίδει άνατολική έπίδραση. Δικέφαλοι άετοί, βυζαντινό σύµβολο, κα- θώς καί ρόδακες, σχηματοποιημένες παραστάσεις ναών, άνθοδοχεία, τά σύµβολα τών τεσσάρων Εύαγγελιστών καίδράκοντες είναι τά πιό συνηθισμένα θέματα. "Ενδι- αφέρον παρουσιάζουν καί οί άνάγλυφες µορφές 'Άγίων, καί ίδιαίτερα τών δύο κα- βαλάρηδων Δηµητρίου καί Γεωργίου γιά τούς όποίους ή άγάπη τού έλληνικού λαού ώ δέν προέρχεται µόνον άπό τή χριστιανική πίστη άλλά καί από τό θαυµασµό πρός τή λεβεντιά τους. Πολλά άπό τά λίθινα αύτά &νάγλυφα ήταν άρχικώς ζωγραφισµένα, άλλά έπειδή βρίσκονται στό ύπαιθρο, ή βροχή καί ό ήλιος έσβυσαν τά χρώματά τους, "ιχνη τών όποίων συναντώνται σπανίως. ?τή µεταλλοτεχνία, άν καί ύπήρξαν στ. Πήλιο άρκετοί καλοί τεχνίτες, δέν δηµιουργήθηκε τοπικό στύλ άλλά άκολουθούνται Οί τύποι καί οί διακοσμή… σεις πού συναντώνται σ'όλόκληρη τή ν ύπόφουλη στούς Τούρκους Βαλκανική. 4 Είναι φυσικό στό Πήλιο, όπως καί σ'όλόκληρη τήν "Ελλάδα, άνδρική φορε- σιά νά ήταν ή φουστανέλλα. "Υπάρχουν όρισμένες ένδείξεις σέ παλιά κιθανάγλυφα καί σέ άλλες άπεικονίσεις. 'Επειδή, όµως, όπως σηµειώσαµε, κυρίαρχο κοινωνικό στοιχείο καθίστανται οί έµποροι, βιοτέχνες καί ναυτικοί, τελικώς έπικρατε'ι ή δική τους φορεσιά, ή φαρδειά βράκα. Γιά τή γυναικεία φορεσιά τά πράγµατα δια- φέρουν. 'Έπειδή οί κάτοικοι τού Πηλίου προέρχονται άπό διάφορες περιοχές, πα- ράλιες καί στεριανές, ή πηλιορείτικη γυναικεία φορεσιά είναι ένας συγκερασμός "νησιώτικων" |στόν όρο αύτό περιλαμβάνονται καί τά ναυτικά κέντρα τής κυρίως 'Ελλάδος/ καί "στεριανών". Τό σχήμα τής φορεσιάς αύτής µέ τό µπούστο καί τό ΧΧΧχ πτυχωτο φουστάνι έχει στοιχεία νησιώτικα. Τά άνασημωµένα μανίκια θυµίζουν στε- ριανή φορεσιά. Στή µέση αυριόταν πάντα ζώνη μέ μεγάλη έπίχρυση ή έπάργυρη πόρ- πη. Τά χρώματα τής φορεσιάς αύτής διέφεραν κατά τήν ήλικία τών γυναικών. Τά κο- ρίτσια καί οί νιόπαντρες φορούσαν άνοιχτόχρωμα, οί πιό ήλικιωµένες γυναίκες σκούρα καφέ, µπλέ ή μώβ καί οί χήρες μαύρα. 'Από τήν τέταρτη Ξεκαετία τού 19ου αίώνα ή μικρή έλεύθερη "Ελλάδα άνα- ζητεί τά πρότυπσ της πνευματικής της ζωής στήν κλασσική άρχαιότητα. 'Η κίνηση αύτή είχε άρχίσει παλιότερα καί έπιτείνεται μέ τού δεσμούς µέ τήν νεοκλασσική Βαυαρία. Γλώσσα καί τέχνη ίδανικό τους έχουν τό κλασσικό κάλος. Τά πνευµατικά καί καλλιτεχνικά δηµιουργήματα τής Τουρκοκρατίας θεωρούνται προϊόντα µιάς "σκο- τεινής έποχής". Τό πνευματικό αύτό κίνηµα έχει τόν άντίκτυπό του καί στά μέρη τής 'Ελλάδος πού παρέμεναν άκόμα ύπό τήν τουρκική κυριαρχία. 'Αργότερα ύπό τήν έπίδραση τού ρωµαντισμού καί άπό τήν άνάγκη νά άντικρσυσθούν οί θεωρίες τού Φαλµεράϊγερ άναθερµαίνεται τό ένδιαφέρον γιά τά δημιουργήματα τής Τουρκοκρατίας. Συγχρόνως, στήν περιοχή πού µελετούμε, δηµιουργείται τό έµπορικό καί βιομηχανικό κέντρο 106 Βόλου, όπου συγκεντρώνεται όλη ή οίκονοµική καί πολιτισ- μική δραστηριότητα τής περιοχής. 'Ο ρόλος τών χωριών καθίσταται δευτερεύων. 'Η λαϊκή τέχνη, έκφραση χωρικής ζωής, χάνει τήν κοινωνική της βάση. 'Η παρακμή της είναι ραγδαία. Αύτό έπιτείνεται μέ τήν άπελευθέρωση τής Θεσσαλίας στά 1882, όπότε οί κοινωνικές διαφοροποιήσεις δημιουργούν εύνοϊκές συνθήκες γιά τήν άνά- πτυξη ένός καθαρά άστικού πολιτισμού.'Επίσημαίνονται, φυσικά, έπιβιώσεις σέ µερικούς κλάδους, όπως στή µεταλλοτεχνία καί στή ζωγραφική. 'Ο θαυμάσιος αύτός πολιτισµός, πού άνθισε κάτω άπό τόσο δύσκολες συνθή- κες, άφησε άφθονα κατάλοιπα σ'όλόκληρο 16 Πήλιο. Δυστυχώς κατά τήν τελευταία τριακονταετία ή φθορά τους ύπήρξε σηµαντική. Τά πολεµικά γεγονότα τού τελευταί- ου πολέµου, ή άγνοια καί ή άνακαινιστική μανία τών ίδιοκτητών σπιτιών καί τών έπιτρόπων έκκλησιών κατέστρεψε μέγα µέρος τους. Μεγάλη καταστροφή προκάλεσαν 5 οί σεισμοί 106 1955 οί όποίοι κατερείπωσαν µέγιστο ποσοστό 106 οίκοδοµικού ό- γκου 106 Πηλίου, µέ τούς θησαυρούς πού περιείχε. Πά καί αύτό πού άπέµειναν, καί δέν είναι λίγα, διηγοΞντσι µέ τρόπο πειστικό τή γοητευτική ίστορία ένός 6616- τυπου 1011110606 κού άνθισε στίς δασωµένες πλαγιές 106 βουνοδ τΞν Κενταύρων. PIT-W“ Α. Μ!=.ΚΡΞΣ