, ΄ | ΄ Κίτσος 'A. Μακρής. Γεννήθηκε στή Λάρισα τό 19a 7 καί από τό 1926 κατοιπετ ρτ6 Βόλο. 'Ασχολήθηκε µε τή λαϊκή τέχνη του Πηλίου καί γενικότερα {fig 'Ελλξδος. Δη- µοσίευσε σειρά μελετών οί σπουδαοδτερες των οποίων είναι!" 'Ο ζωγράφος Θεόφιλος", " Πηλιορείτιπα φευτοπαράθυρα", "'Η Ξυλογλυπτική του Πηλίου", "Πηλιορείτικες φο- ρεσιές", "Δύο λαϊκοί ζωγράφοι". Διετέλεσε Διευθυντής Θεσσαλίας του 'ΕΘνικο6 Op- yavLOpofi fEAxnvafig Χειροτεχνίας καί Σύµβουλος τής "Υπηρεσίας Περιφερειακής 'Α- ναπτύξεως. Είναι µ€λος τής ΔιεθνοΌς 'Ενώσεως Τεχνοπριτδν / Α.Ι.0.Α./ 3.1 Ε…/9Ν Η ΛΑΙ"ΚΗ'1'ΕΧΝΗ TOY HHAIOY T6 Πηλιο, πού άποτελεί τό χώρο μέσα στόν όποίο Θά κινηθοΒµε, είναι ένα βουνό πού καταλαµβάνει τή νοτιοανατολική πλευρά της Θεσσαλίας. Βρέχε- ται στά άνατολικά του από τό Αίγαίο Πέλαγος καί, σχηµατίζοντας µιά στενό- µακρη βραχώδη χερσόνησο, αγκαλιάζει τόν Παγασητικό κόλπο. 7ττ µυθολογία των άρχαίων 'Ελλήνων εχει σηµαντική θέση. 'Εκεί τοποθετοδσαν τούς Κενταύρους, παράξενα τέρατα που τό µισό τους τό κορµί ηταν άνθρώπινο καί τό μισό άλογί- σιο. "!νας άπό αυτούς, ό σοφός Χείρων, υπήρξε καί δάσκαλος τοϊ πρώτου για- τροΌ τοΌ κόσµου, τοΒ 'Ασκληπιοδ. 'Εκεί εγιναν οί γάµοι τοΒ Πηλέα µέ τη Θέ- τιδα, όπου όταν καλεσµένοι όλοι οί θεοί του Ολύµπου έκτός άπό την "Γριδα, ή όποία θυμωμένη γι'αυτό έριξε 16 χρυσό ρόλο μέ την έπιγραφή:"7τήν πιό δ- µορφη" πού προκάλεσε διαμάχες. 'Από τίς άκτές το? Πηλίου ξεκίνησεν ή 'Αργο- ναυτική εκστρατεία. Κατά την άρχαιότητα δέν κατοικοδταν τό Πηλιο. Πάνο στίς άκτές του άκµασαν μερικές σηµαντικές πόλεις, όπως ή Ιωλκός, οί Παγασές, ή Δημητριάς καί άλλες µικρότερες. Κατά τή βυζαντινή έποχή είναι γεµάτο άπό μοναστήρια, πού συνεχίζουν τη ζωή τους καί κατά την Ψουρκοκρατία. Γύρω άπό τά µοναστη- ρια, άπό τό 16o αίώνα, αρχίζουν νά δηµιουργοδνται µικροί οίκισµοί, κυρίως άπό κατοίκους παράλιων καί πεδινδν γειτονικδν περιοχδν. Οί όροι διαβιώσεως είναι καλλίτεροι στοάς οίκισµοός αδτοός γιατί οί κάτοικοί τους δέν κινδυνεύ- ουν οδτε άπό τίς πειρατικές έπιδρομές, όπως στά παράλια, οδτε άπό τίς πάθαι- ρεσίες των Τούρκων, όπως στά πεδινά. 'Η γονιµότητα τοδ τόπου, τά άφθονα νε- ρά καί προπαντός ή σχετική άσφάλεια, δημιουργουν είνοϊκές συνθΞκες γιά την άνάπτυξη τών οίκισμδν. Πάντως, ως τά μέσα τού 170v αίώνα ύπάρχουν μόνο µι- κρά χωριά μέ άγροτικό-κτηνοτροφικό χαρακτηρα. ΚατοικοΌνται µόνον άπό χρι- στιανικό πληθυσµό. 'Η καθυστερημένη οίκονομία τους δέν επέτρεπε τό χτίσιµο µεγάλων καί πλούσια διακοσμηµένων σπιτιών καί εκκλησιών. Τά ταπεινά χτίσµα- τα της έποχής αύτης, άπό τά όποΐα ελάχιστα υπηρχαν ως την έποχη τοδ Μεσοπο- λέµου,δέν δείχνουν καμµιά καλαισθητική φροντίδα. Νά καί στίς λιγοστές έκκληε σίες, όπου συναντο6με ξυλόγλυπτα τέµπλα, άµβονες καί δεσποτικοός θρόνους, η τέχνη τους είναι συντηρητική. Είναι άβαθΞ άνάγλυφα µέ τα παραδοσιακά cup» βολικά θέµατα, την άμπελο, τά παραδείσια πτηνά... Στην άγιογραφία συνεχί- ζεται, άρκετά άλλαγµένη, η βυζαντινή παράδοση, άπό ταπεινοός λαϊκούς άγιο- γράφους, οί όποςοι πολλές φορές φθάνουν σέ κάπως άξι6λογες έπιτε6ξεις. Τά έλάχιΠτα υφαντά πού διασώζονται είναι άπλΞ στην κατασκευή καί διακοσµοδνται µέ χρωματιστές λωρίδες κατά διαστήματα. Σιγά - σιγά τά χωριά α6ξάνονται σέ αριθµό καί άναπτόπσονται. Οί κά- 2 τοικοί τους έπιδίδονται όχι µόνο στή γεωργία άλλά καί στή βιοτεχνία καί στό έµπόριο. Τό µετάξι, σκέτο ή κατεργασµένο, άποτελεί τό σπουδαιότερο προϊόν πού έξάγεται σέ µεγάλες ποσότητες. 'Γπίσης τρίχινοι έπενδύτες "κάπες", ύφάσµατα καί "αλλα είδη. Δημιουργείται "ετσι μιά άνθοήσα τάξη έµπόρων καί βιοτεχνών, πού δίνει τόν τόνο σ'όλόκληρη τή ζωή τών χωριών. "Έχουν καί τή διάθεση καί τή δυνατότητα νά χτίσουν µεγαλύτερα σπίτια καί νά τά διακοσµήσουν. Οί παλιές μι- κρές έκκληείες δέν έπαρκοΌν γιά τίς Θρησκευτικές άνάγκες τών χωριών. 'Αλλά οί ντόπιουι τεχνίτες δέν είναι έπαρκείς οότε σέ άριθμό ούτε σέ τεχνική κατάρτιση. δηµιουργείται έτσι ή άνάγκη νά κληθοσν τεχνίτες άπό άλλες περιοχές μέ περισσό- τερο άναπτυγµένη τεχνική. "Έρχονται, κυρίως τεχνίτες από τήν "Ήπειρο. 'Αρχιτέκ- τονες, λιθογλύφοι, ζωγράφοι, χρυσοχόοι, ξυλογλύπτες, κτίστες καί άλλοι. Οί ή- , πειρώτες αύτοί τεχνίτες έχουν ήδη µιά παράδοση, πού τή μεταφέρουν καί στό Πήλιο. 'Η άρχιτεκτονική τών σπιτιών άκολουθεί τό λεγόµενο βορειοελλαδίτικο τύ- πο. TE σπίτια είναι τριόροφα. Οί δύο κάτω όροφοι είναι λιθόκτιστοι μέ λίγα καί σιδερόφρακτα παράθυρα, Ενώ ό τρίτος είναι κτισµένος µέ έλαφρά ύλικά καί άνοί- γεται άπό πλήθος παράθυρα. 'Ρκεί βρίσκεται καί ό χώρος όποδοχής τής οίκογξνειας. Ξυλόγλυπτα ταβάνια, σκαλιστές πόρτες, χρωµατιστοί φεγγίτες, πολλές φορές καί ζωγραφιές δίνουν στόν όροφο αύτό ζεστασιά καί άρχοντιά. Στήν καθαυτό αίθουσα όποδοχής συχνά ύπήρχε µιά ζωγραφική φρίζα, άµέσως κάτω άπό τό ταβάνι µέ παρα- στάσεις µεγάλων πολιτειών, τής Κωνσταντινούπολης, τής Βενετίας, τής Βιέννης κ.ά. Τά πατώµατα καί τά ντιβάνια στρώνονται μέ πολύχρωµα χαλιά πού τά δφαιναν οί γυ- ναΞες τής οίκογένειας. Τά χαλιά αύτά έχουν πλήθος διακοσμητικών θεµάτων, γλά- στρες, σχηµατοποιηµένες µορφές άνθρώπων, πτηνών καί λουλουδιών καθώς καί καθαρά γεωµετρικών µοτίβων. Είναι τά λεγόµενα "κεντητά στόν άργαλειό" ύφαντά πού έπαι- τοΌν πρηγμένη τεχνική. Υτήν έκκλησιαστική ξυλογλυπτική έµφανίζονται σκηνές άπό τήν "Αγία Γραφή καί τά 7υναξάρια τών 'Αγίων καθώς καί άφελείς µεταφορές άπό τήν Εκκλησιαστική ύµνολογία. "Ετσι κάνει τήν έμφάνισή της δειλά καί ή άνθρώπινη µορφή. 'Η τεχνική είναι πιό έλεύθερη, τό άνάγλυφο τολµηρότερο, ή άπόδοση λιγό- τερο σχηµατοποιημένη. Εύκίνητα φυτικά διακοσμητικά γεµίζουν τήν ύπόλοιπη έπι- φάνεια. 'Η άγιογραφία δέχεται έπιδράσεις άπό τή δυτικοευρωπαϊκή, κυρίως τήν ί- ταλική, ζωγραφική. Καθώς περνάει & καιρός τά χωριά τοώ Πηλίου άναπτύσσονται περισσότερο. Οί έµποροι καί οί βιοτέχνες πλουτίζουν καί "ετσι µεγαλώνει ή κοινωνική τους έ- πιβολή. Δηµιουργείται καί προοδεύει ή ναυτιλία. Πολλόι πηλιορείτες ξενητεύον- ται, συµμετέχουν στή ζωή τών έλληνικών παροικιών τής Εύρώπης, ζυµώνονται µέ τά προοδευτικά ίδεολογικά ρεύματα τής έποΧής τους.Δύο γεγονότα όποβοηθοήν τή με- γαλύτερη άνάπτυξη. "τά 1668 παραχωροώνται άπό τό "ουλτάνο Μεχμέτ Δ΄είδικά οίκο- 3 νοµικά καί κοινωνικά προνόµια στά χωριά τού Πηλίου καί στά 1774 ή όπογραφή τής ρωσσοτουρκικής συνθήκης τού Κιουτσούκ-Καϊναρτζή έπιτρέπει στά έλληνικά έµπορικά πλοία νά ταξειδεύουν, ύπό προνοµιακούς όρους, στό.Αίγαίο καί στόν Εύξεινο Πόντο.Οί κοινωνίες τών χωριών τού Πηλίου δέν είναι πιό καθυστερηµέ- νες καί μουδιασµένες, όπως πρίν. "Έχουν έµπιστοσύνη στίς άναπτυσσόμενες δυ- νάµεις τους, είναι αίσιόδοξες, "εχουν µιά ύποτυπωδη σύτοδιοίκηση, προσπαθούν νά κ.τακτήσουν τή γνώση τού φυσικού περόγυρου, νά γευθούν τίς κατακτήσεις τών έπιστηµών. δέ πολλά χωριά ίδρύονταο σχολεξ μέ όργανα φυσικής καί χηµείας, ύδρό- γειες καί ούράνιες σφαίρες, µηχανήματα πρωτόγονου ήλεκτρισμού. Δίπλα στά 0x0- λεία οί βιβλιοθήκες πλουτίζυνται µέ πολλά συγγράμµατα. Οί λόγιοι ταξειόεύουν 'τήν Γύρώπη, όρχονται δέ έπαφή μέ έκπροσώπους τοδ Διαφωτισμού καί µεταφράζουν ή συγγράφουν όνζλογα βιβλία. Ττή λαϊκή τέχνη τό φαινόμενο αύτό αντανακλάται µέ τήν έµφάνιση ήθογραφικών καί τοπιογραφικών θεμάτων καί µέ τήν έντονη ξπί- όραση τού ΉιεννΞζικου μπαρόκ. "Οχι μόνον στό σπίτια, άλλά καί στίς ζωγραφιές τών έκκλησιών βλέπουµε τοπία, νεκρέσ φύσεις καθώς καί άνήσυχα µπαρόκ διακοσµη… τικά. 7τήν έκκλησιαστική ξυλογλυπτική συχνά άποδίδονται σκηνές άπό τήν καθη- μερινή ζωή. 'Αγροτικές άσχολίες, κυνήγι, διάκοι, έπαγγελµατικές έργασίες, έθι… µα, άποδίδονται µέ ζωντάνια καί ρεαλισµό. δέ λίγες περιπτώσεις τά γλυπτά χρω- ματίζονται. "Έτσι, χρώμα καί όγκος, μέ τήν ίδιαν άντίληφη δοσμένα, δηµιουργούν σύνολα γεµάτα άλήθεια καί δύναμη. 'Ακόμα καί όταν έµφανίζονται τά παραδοσιακά συμβολικά θέματα, ό τρόπος πού άποδίδονται είναι τόσο ζωντανός, πού φαίνονται σάν νά όδειασαν άπό τό συμβολικό τους περιεχόµενο καί νά ξαναγύρισαν στήν &… πλή τους φυσική κατάσταση. Χ"τ>ύς έξωτερικούς τοίχους τών έκκλησιών, καί περισσότερο στίς κόγχες τού ίερού τους έντοιχίζονται χαμηλά άνάγλυφα, σχεδόν έπιπεδόγλυφα, µέ µιά τεχ- νική πού προδίδει άνατολική έπίδραση. Δικέφαλοι άετοί, βυζαντινό σύµβολο, κα- θώς καί ρόδακες, σχηματοποιημένες παραστάσεις ναών, άνθοδοχεία, τά σύµβολα τών τεσσάρων Εύαγγελιστών καίδράκοντες είναι τά πιό συνηθισμένα θέματα. "Ενδι- αφέρον παρουσιάζουν καί οί άνάγλυφες µορφές 'Άγίων, καί ίδιαίτερα τών δύο κα- βαλάρηδων Δηµητρίου καί Γεωργίου γιά τούς όποίους ή άγάπη τού έλληνικού λαού ώ δέν προέρχεται µόνον άπό τή χριστιανική πίστη άλλά καί από τό θαυµασµό πρός τή λεβεντιά τους. Πολλά άπό τά λίθινα αύτά &νάγλυφα ήταν άρχικώς ζωγραφισµένα, άλλά έπειδή βρίσκονται στό ύπαιθρο, ή βροχή καί ό ήλιος έσβυσαν τά χρώματά τους, "ιχνη τών όποίων συναντώνται σπανίως. ?τή µεταλλοτεχνία, άν καί ύπήρξαν στ. Πήλιο άρκετοί καλοί τεχνίτες, δέν δηµιουργήθηκε τοπικό στύλ άλλά άκολουθούνται Οί τύποι καί οί διακοσμή… σεις πού συναντώνται σ'όλόκληρη τή ν ύπόφουλη στούς Τούρκους Βαλκανική. 4 Είναι φυσικό στό Πήλιο, όπως καί σ'όλόκληρη τήν "Ελλάδα, άνδρική φορε- σιά νά ήταν ή φουστανέλλα. "Υπάρχουν όρισμένες ένδείξεις σέ παλιά κιθανάγλυφα καί σέ άλλες άπεικονίσεις. 'Επειδή, όµως, όπως σηµειώσαµε, κυρίαρχο κοινωνικό στοιχείο καθίστανται οί έµποροι, βιοτέχνες καί ναυτικοί, τελικώς έπικρατε'ι ή δική τους φορεσιά, ή φαρδειά βράκα. Γιά τή γυναικεία φορεσιά τά πράγµατα δια- φέρουν. 'Έπειδή οί κάτοικοι τού Πηλίου προέρχονται άπό διάφορες περιοχές, πα- ράλιες καί στεριανές, ή πηλιορείτικη γυναικεία φορεσιά είναι ένας συγκερασμός "νησιώτικων" |στόν όρο αύτό περιλαμβάνονται καί τά ναυτικά κέντρα τής κυρίως 'Ελλάδος/ καί "στεριανών". Τό σχήμα τής φορεσιάς αύτής µέ τό µπούστο καί τό ΧΧΧχ πτυχωτο φουστάνι έχει στοιχεία νησιώτικα. Τά άνασημωµένα μανίκια θυµίζουν στε- ριανή φορεσιά. Στή µέση αυριόταν πάντα ζώνη μέ μεγάλη έπίχρυση ή έπάργυρη πόρ- πη. Τά χρώματα τής φορεσιάς αύτής διέφεραν κατά τήν ήλικία τών γυναικών. Τά κο- ρίτσια καί οί νιόπαντρες φορούσαν άνοιχτόχρωμα, οί πιό ήλικιωµένες γυναίκες σκούρα καφέ, µπλέ ή μώβ καί οί χήρες μαύρα. 'Από τήν τέταρτη Ξεκαετία τού 19ου αίώνα ή μικρή έλεύθερη "Ελλάδα άνα- ζητεί τά πρότυπσ της πνευματικής της ζωής στήν κλασσική άρχαιότητα. 'Η κίνηση αύτή είχε άρχίσει παλιότερα καί έπιτείνεται μέ τού δεσμούς µέ τήν νεοκλασσική Βαυαρία. Γλώσσα καί τέχνη ίδανικό τους έχουν τό κλασσικό κάλος. Τά πνευµατικά καί καλλιτεχνικά δηµιουργήματα τής Τουρκοκρατίας θεωρούνται προϊόντα µιάς "σκο- τεινής έποχής". Τό πνευματικό αύτό κίνηµα έχει τόν άντίκτυπό του καί στά μέρη τής 'Ελλάδος πού παρέμεναν άκόμα ύπό τήν τουρκική κυριαρχία. 'Αργότερα ύπό τήν έπίδραση τού ρωµαντισμού καί άπό τήν άνάγκη νά άντικρσυσθούν οί θεωρίες τού Φαλµεράϊγερ άναθερµαίνεται τό ένδιαφέρον γιά τά δημιουργήματα τής Τουρκοκρατίας. Συγχρόνως, στήν περιοχή πού µελετούμε, δηµιουργείται τό έµπορικό καί βιομηχανικό κέντρο 106 Βόλου, όπου συγκεντρώνεται όλη ή οίκονοµική καί πολιτισ- μική δραστηριότητα τής περιοχής. 'Ο ρόλος τών χωριών καθίσταται δευτερεύων. 'Η λαϊκή τέχνη, έκφραση χωρικής ζωής, χάνει τήν κοινωνική της βάση. 'Η παρακμή της είναι ραγδαία. Αύτό έπιτείνεται μέ τήν άπελευθέρωση τής Θεσσαλίας στά 1882, όπότε οί κοινωνικές διαφοροποιήσεις δημιουργούν εύνοϊκές συνθήκες γιά τήν άνά- πτυξη ένός καθαρά άστικού πολιτισμού.'Επίσημαίνονται, φυσικά, έπιβιώσεις σέ µερικούς κλάδους, όπως στή µεταλλοτεχνία καί στή ζωγραφική. 'Ο θαυμάσιος αύτός πολιτισµός, πού άνθισε κάτω άπό τόσο δύσκολες συνθή- κες, άφησε άφθονα κατάλοιπα σ'όλόκληρο 16 Πήλιο. Δυστυχώς κατά τήν τελευταία τριακονταετία ή φθορά τους ύπήρξε σηµαντική. Τά πολεµικά γεγονότα τού τελευταί- ου πολέµου, ή άγνοια καί ή άνακαινιστική μανία τών ίδιοκτητών σπιτιών καί τών έπιτρόπων έκκλησιών κατέστρεψε μέγα µέρος τους. Μεγάλη καταστροφή προκάλεσαν 5 οί σεισμοί 106 1955 οί όποίοι κατερείπωσαν µέγιστο ποσοστό 106 οίκοδοµικού ό- γκου 106 Πηλίου, µέ τούς θησαυρούς πού περιείχε. Πά καί αύτό πού άπέµειναν, καί δέν είναι λίγα, διηγοΞντσι µέ τρόπο πειστικό τή γοητευτική ίστορία ένός 6616- τυπου 1011110606 κού άνθισε στίς δασωµένες πλαγιές 106 βουνοδ τΞν Κενταύρων. PIT-W“ Α. Μ!=.ΚΡΞΣ

"ΙΨ"Ο" Λ. "1ΚΌΠ?. Γεννήθηκε στη Λάρισα το 1917 και από το 1926 κατοικεί στο όλο. ?ι- κοσάχρςνος άρχισε να ασχολείται µε την έρευνα και τη µελέτη της λαϊκής μας τέχνης. Διετέλεσε, ως τη συνταξιοδότησή του, "ιευθυντής Θεσσαλίας του ΕΘνι"σί (]πγαιιµοό Υλ- ληνικής Χειροτεχνίας. ΄Ελαβε μέρος στην Εθνική Αντίσταση. Είναι Πρόερπς της Ξταιρεί- ας Θεσσαλικών Ερευνών, Πρόεδρος του Παραρτήµατος Υυνδ€σμου Φιλίας Ελλάδος … Δαοκρα… τικής Δηµοκρατίας της Γερμανίας, μέλος του Διοικητικού ?υμβουλίου της Πανελλήνιας Πο- λιτιστικής Κίνησης, µέλος της Έταιρείας Ελλήνων λογοτεχνών, της ΐλληνικής Λαογραφικής Γταιρείας κ.α. Τιµήθηκε µε το Κρατικό Βραβείο Μελέτης και με το Βραβείο της Ακαδηµί- ας Αθηνών. Στο σπίτι του, χτισµένο σε ρυθμό πηλιορείτικου αρχοντικού, φιλοξενεί συλ- λογή έργων κυρίως λαϊκής ζωγραφικής.&Θεόφιλου,Παγώνηδων, Χριστόπουλου, "αργάρη κ.α.… καθώς και αρχείο από 11,000 φωτογραφίες. ΄Έχει εκδόσει 34 βιβλία, όπως "Ο ζωγράφος Θε- όφιλος στο Πήλιο" 1939, "Ξυλογλυπτική του Πηλίου" 1950, "H Λαϊκή Τέχνη του Πηλίου" 1976, "Βήματα" 1979, νΧιονιαδίτες Ζωγράφοι" 1981, "Εκκλησιαστικά ?υλόγλυντα" 1982. ?υνεργάσθηκε με πολλές εφημερίδες και περιοδικά και πήρε μέρος κε πολλά "υνξΣρια στην Ελλάδα και το Εξωτερικό. Οι εισηγήσεις συνοδεύονται από ψΩτεινξς προβολές. 23 Π'"1""΄ ΚΑΙ ""΄Ι "ΑΠΌ? "ΤΙ… Έ…'λΛ'ϊ"Ι?(Η ΑΝ! Η '?ΐΧ".'ιΉ Οι παλιότεροι µελετητές της λαϊκής µας τέχνης, ξεκινόντας από µία ελληνοκεντρική αντίληψη, απέκλειαν κάθε ξενική επίδραση. Θεωρούσαν πως η λαϊκή μας τέχνη είναι "τελεί ως αμιγής", µε μόνες επιβιώσεις από την αρχαία και τη βυζαντινή εποχή. !! συστηµατική, όµως, έρευνα απέδειξε ότι δέχτηκε πολλές επιδράσεις τόσο από τη µουσουλµανική τέχνη όσο και από την ευρωπαϊκή. Ρίναι χαρακτηριστικό πως η παραδοσιακή ζωγραφική των αρχον- τικών της Βόρειας Ελλάδας, από το 180 αιώνα ΚΧΧΧήκϊ δεν έµεινε απομονωμένη από τα κυ- ριότερα καλλιτεχνικά ρεύµατα της Ευρώπης, που σε χρονολογική σειρά είναι το µπαρόκ, o νεοκλασικισμός και ο ακαδηµαϊκός ρεαλισµός. Σ'αντό συνετέλεσε το σπάσιμο της κλειστής οικονοµίας µε επακόλουθο τη δημιουργία στενών οικονομικών σχέσεων µε χώρες της ?υρώπης ΧΚΧΧΚξΧΗ33ΚΉΚξ, καθώς και η επίδραση των δραστήριων ελληνικών παροικιών σε πο'λές ευ… ρωπαΐκές πόλεις. Ήταν παραπάνω αναφερθήκαµε στο νεοκλασικισµό δεν εννοούσαµε τη ζω- νρσφική διακόσνηση δηνόσιων ή ιδιωτικών κτηρίων στα αστικά κέντρα - Αθήνα, Υδρα, Πά- τρα, Θεσσαλονίκη, Βόλο...…, που έγιναν από 'Ελληνες ή ξένους σπουδ1γμέν0υς ζωγράφους, αλλά ϊΧ& τα εργα χωρικών ζωγράσων παραδοσιακών σπιτιών σε µικρά ορεινά χωριά & Δίλοφο 7ανορίου, "υµφαίο Φλώρινας, "εταΞοχώρι Αγιάς, Πάπιγκο…..-. "ντονότατη είναι η επίδραση του μπαρόκ στην ελληνική εκκλησιαστική ξυλογλυπτική, αν και το μπαρόκ είναι η καλλιτεχ- νική έκφραση της Αντιµεταορύθρισης, δηλαδή της Καθολικής ?κκλησίας, με την οποία κατά την Ψουρκοκρατία η Ορθοδοξία βρισκόταν σε ζωηρή διαμάχη. C ακαδημαϊκός ρεαλισμός εµφα… νίζετσι, αποκλειστικά στη ζωγραφική και σε περιορισμένη κλίµακα, κατά τις πρώτες δεκα- ετίες του 2006 αιώνα. Γενικά, οι επιδράσεις των ευρωπαϊκών τεχνοτροπιών φτάνουν στην ελληνική ήταιθρο µε καθυστέρηση πολλών δεκαετιών. !! επίόραση της µουσουλμανικής τέχνης εΈηγείται από τη συµΒίωση του ελληνικού στοιχείου με τους Τοήοκους επί τέσσερες αιώνες. Πηγές θεμάτων της ελληνικής λαϊκής τέχνης είναι οι χαλκογραφίες με θρ σκευτικά και κοσνικά θέματα, διάφορα άλλα έντυπα καθώς επίσης και τα µνηµεία του λόγου, όπως τα δηµοτικά τραγούδια, οι λαϊκές παραδόσεις, τα εκκλησιαστικά κείµενα, τα λόγια δηµο- σιευμένα ή αδημοσίευτα γραπτά. 'Ολα αυτά δεν παραµένουν ξένα σώµατα μέσα στον κορµό της ελληνικής παράθοσης. Καθώς περνούν από χέρι σε χέρι και από γενιά σε γενιά, πετα- πλάθονται και αφομοιώνονται, προσαρμόζονται στις οπτικές συνήθειες των Ελλήνων και εκ- φοάζονν το δικό τους ιδεολογικό κόσµο. Θα µπορούσαµε να πούµε πως η ελληνική λαϊκή τέχ- νη νοιάζει µε τη θάλασσα που δέχεται το γλυκό νερό χιλιάδων ποτκμιών χωρίς να ξαλµυ- ρίξει. Οι ξένες επιδράσεις πρωτοεµφανίζονται στα ζωντανά µεταπραττικά, μεταποιητικά και ναυτικά κέντρα. O έµπορος, o βιοτόχνης, ο ναυτικός για να επιζήσουν είναι υποχρεωµέ- νοι να έχουν µιά συνεχώς ανανεούµενη γνώση. Πρέπει να ξέρουν τις προόδους του επαγγέλ- ματός τους, να είναι ενηµερωμένοι για την ισοτιμία των νοµισµάτων, να παρακολουθούν τις διακυµάνσεις της ζήτησης προϊόντων και υπηρεσιών, να αλληλογραφούν, να ταξιδεύ- ουν. Αυτά δημιουργούν νοοτροπία ανοιχτή στην αποδοχή και αφοµοίωση νέων πολιτιστι- κών στοιχείων. Αντίθετα, οι κτηνοτροφικοί και γεωργικοί πληθυσυοί στηρ€ζονται στην προγονική πείρα. Ta διάφορα στάδια της γεωργικής και κτηνοτροφικής εργασίας, οι µέ- θοδοι που χρησιµοποιούνται, βασίζονται σε γνώσεις που πήραν από τον πατέρα και τη μητέρα, που κι εκείνοι τις πήραν από τους δικούς τους γονιούς. Αυτό δηµιουργεί νοο- τροπία σπρόΘθµη στην υιοθέτηση νεωτερισµών και δυσκίνητη στην αφοµοιωτική διεργασία. "Όμως η οικονοµική και πολιτιστική ακτινοθολία των ημιαστικών κέντρων συντελεί στη διάδοση των νέων µορφών και στο χωρικό τους περίγυρο. «των… A . να"? *? τ*ΛΛ""Τ:'ζη ΛΑΙΚΗ Τ'Λ-'Π"7ΤΥ.Η Η ελληνική λαϊκή γλυπτική χωρίζεται σε δύο µεγάλες κατηγορίες, στη λιογλυπτική και στην ξυλογλυπτικη. Οι δύο αυτές κατηγορίες δεν διαφέρουν µόνο στην όλη. Πρόκειται για δυό τέχνες µε διαφορετικό ύφος, ιδιαίτερη λειτουργία και µε ξεχωριστούς τεχνίτες. Η ΑΙΌΟΡΛΥΠΦΙΚΉ περιορίζεται στο ανάγλυφο, με ελάχιστες εξαιρέσεις σε ειδικές περι- …...ι- ο…"… πτώσεις. Είναι η τέχνη των εξωτερικών επιφανειών σε σπίτια, εκκλησίες και βρύσες. Έπει- ετ προορίζεται για διακόσµηση τοίχων και είναι, θα λέγαµε, µέρος του οικοδομικού υλι- κο6, το αναγλυφικό της έξαρµα είναι χαµηλ6' αρχίζει από τα εσώγλυφα σχεδια ή γράµµατα, προχωρεί στο επιπεδόγλυφο και φτάνει ως το χαμηλό ανάγλυφο. ΄Ετσι διασφαλίζει την ενό- τητα της επιφάνειας που διακοσμεί. Λειτουργεί στο διάχυτο φυτισμό του ύπαιθρου πραγµα που αποκλείει τον έντονο σκιοψστισµό. Οι τεχνίτες της, οι π ε λ ε κ 6 ν οι, ανήκαν στ: συνεργείο των χτιστόδων, αφού τα έργα τους χτίζονταν µαζί µε τις όλλαες πέτρες. Τα ερ- γαλεία τους έχουν ελληνικά ονόµατα /σφυρί, βελόνι, χτένι, σµίλα.../, πράγµα που, όπως θα δοόυε, δεν συµβαίνει µε την ξυλογλυπτική. Ο χωρισµός της σε εκκλησιαστική και κοσµι- κό αφορά µόνο τη χρήση της. Ποικίλα είναι τα θέµατά της: σταυροί, φυτικά μοτίβα, ωάρια. , Τςηλιτ, ζώα, δέντρα; ρόδακες, πεντάλφες, πρόσωπα ανθρώπων και σπανιότερα αγιογραφικά 3ξυατα. ? Ξ"λΟΓΛΥΠΤΙΚΗ είναι η τέχνη των εσωτερικών Χώρων. Ασκείται από τους τ α γ ι α 6 no υ ς, που δεν συµπετΕχοπν πάντα στο αρχικό συνεργείο αφού πολλά ξυλόγλυπτα είτε δεν ες……… στ…θερά σΐΌιΧεξα του χτίσματΟζ είτε τοποθετούνται αργότερα. Ιταλική προέλευση ξ… πει ολόκληρη η Επαγγελµατική τους ορολογία: ταγια56ρος, σκαρπέλλο, σγρ6µπια, ματσ6λλα, χούκι... ? ξυλογχυπτική μπορεί να χωρισΘεί σε τέσσερις κλάδους, την εκκλησιαστική, την οικιακή, την ποιµενική και τη ναυτική. ?? εκκλησιαστική ξυλογλυπτική φιλοτεχνεί τέμπλα, αμβονες, δεσ οτικοός Θρόνους, παγ- άρια9 αρτσφόρια και άλλα σκεύη του ναού. Κύρια έκφρασή της το τέµπλο. To ψηλό ξυ6γλυπ το τέµτλο έρχεται στην Ελλάδα κατά το 160 αιώνα από τη Ρωσία. ?την αρχή το ανάγλυφο εί να 'ανηλό και τα θέματα γνωστοί συµβολισμοί. Ρίναι τα λεγόµενα σ τ ρ ω τ & τέμπλα. Ο Κατ το 18ο αιώνα εμφανίζεται, και γρήγορα κυριαρχεί, το µπαρόκ. To ανάγλυφο γίνεται τολμήρότερο, υπαρχουν διαµπερή κενό ανάμεσα στις µορφές, η σύνθεση είναι πυκνή και αν« συχη, τα Θέµατα πλουτίζονται. Εµφανίζονται σκηνές από την αγία Γραφή και τα υναξάρια εικαστικός αποδόσεις από παρομοιώσεις και εικόνες εκκλησιαστικών κειμένων, ακόμα και όψεις της καθημερινότητας. Τα άλλα εκκλησιαστικά ξυλόγλυπτα ακολουθούν τεχνοτροπικα και Θεµατολογικά το τίµπλο. Από την άποψη της ετικάλυψης τα εκκλησιαστικά ξυλόγλυπτα χωρίζονται σε γυμνά, χρυσωµξνα και ζωγραφισµένα. … . , . % ςι1ιαχή ξυλογλυπτική φιλοτεχνεί πόρτες9 τα3€νια, εικονοοτασια, κασσέλλες,σκαμνιε |… τ"ε χαυηλό ανάγλυφο απ; ίδει ανΘοξεχεία, ζωα, τουλιό, ηλιους, δόντρα, εκκλη€ίες και σπα- νιότερα ανθµώτινες μορφές. Ρ ποιµενικό ξυλογλυκτική ασκείται από τους ίδιους τους βοσκούς που γεµίζουν µε την ασχολία τους αυτή τις μακριές ώρες της αναγκαστικης τους μόνωσης και κάνουν Γυνΐ8ως µι… κρξ χρηστικ5 αντικείµενα: γκλίτσες, ρόκκες, κουτάλια, πιρούνια, σφιντίλια, πίπες. "όνο τους εργαλείο ένας καλοακονισυ€νος σουγιας. Για να σκάφουν τα κοιλώµατα των κουταλιών µεταχειρίζονται ειδικό εργαλείο, το χλιαρογλ6φτη. ξ'"υνηΘισμξνα Θέµατα 0 δράκοντας, το λιοντάρι, το φίδι, το ανθέµιο, η ανθρώπινη µορφή. !! ναυτική ξυλογλυπτική άνθισε κυρίως στα δραστήρια ναυπηγικά κέντρα κι ξτανε ακρό… πρωοα και επιγραφές πλοίων. Τα ακρόπρωρα, συνήθως µε τη μορφή ορ851τηΛςς γοσγόνας που σχίζει περήφανα τον αγέρα του πελΞγου, είναι από τις σηµαντικότερες επιτεδξεις της περί- οπτης ελληνικης γλυπτικής. 'Αλλοτε υπήρχε η αντίληώη πως τα ακρόπρ…ρτ ερχότανε έτοιμα . απ: την ϊταλία. Τώρα, όμως, ξχουν επισηµανθεί ΄€λληνες "ξοτνογλόφοι" και -υ=τημττικξ "ξοανογλυφεία" στην Τήνο και τη Υδρα. ί % Ώ … Α ο ο & Ο Ρ ο ο χ Ο ο ο Έε6φιλος, γιός του Γαβριήλ Χττζημιχαχλ και της Πηνελόπης το γένος ϊωγράφου, γεννή- υηκε στη Έαρειά της "υτιλήνης γύρω στα 1670. ?ίναι το µεγαλύτερο από οχτώ τΞ€=φια τέσ- ' , σερα αγόρια και τέσσερα κορίτσια. Από µικρός ήταν ασθενικός, ελαφρά τραυλός και αριστε- ρόχειρας. Η αριστερο ειρία λογαριάζεται τότε σαν οργανική µειονεκτικότητα. Γίναι ο "ξερ- βοκουτάλας", κι αυτό προκαλεί ειρωνικά σχόλια στο στενό του περίγυρο. ΄0πως συµβαίνει µε πολλά άτοµα του είναι, ή νοµίζουν ότι είναι, οργανικά µειονεκτικά, συγκεντρώνουν την προσοχή τους εκεί και προσπαθούν να ξεπεράσουν τη μειονεκτικότητά τους. Ας )υµηΘούμε πρόχειρα τον τραυλισµό και το νευρικό τίκ του λημοσΘ€νη. 0 Θεόφιλος κλεισμένος στο υπό- γειο του σπιτιού του ασκείται υποµονετικά στη ζωγραφική κερδίζοντας όχι μόνο την αξιοσύ- νη των χεριών αλλά και αντίστοιχες ψυχοπνευματικές δυνατότητες.΄Όταν πια σι?ΘΞνθηκε ώρι- µος ζωγράφισε την αδελφή του και όλοι παραδέχτηκαν ότι πΞτυχε.Ωστόσο το χάσµα ανάμεσα σ'αυτόν και τους γύρω του ήταν αργό πιά να γεφυρωΘεί.΄Ρτσι, έφηβος ακοµα, φεύγει για τη ?µύρνη, τη µικρασιατική πολιτεία µε τη δραστήρια ελληνική παροικία. Εκεί σχηµατίζει την εικαστική του γλώσσα και κάνει επάγγελµά του τη ζωγραφική. Φαίνεται πως για κάποιο διά… στηµα έγινε καβόσης του ελληνικού Προξενείου. Τότε πρωτογοράει τη φουστανξλλα που πιά δεν την αποχωρίζεται. Είναι γι'αυτόν το σύµβολο της λεβεντιάς. Αυτός ο καχεκτικός, ο δει- λός, o πικραµένος, ο αποτραβηγµΞνος λάτρεψε τη λεβεντιά κι αυτή του η λατρεία είναι α… ποτυπωµ€νη τόσο στη ζωή του όσο και στο έργο του. ΄Ηρωες της Έπανάστασης του 21 και των µεταγενέστερων εθνικών αγώνων, αρχαίοι και βυζαντινοί στρατηλάτες, γεροδεµµένοι αθλητές είναι Θέµατα που καλύπτουν το µεγαλύτερο µέρος του Ξργ υ του. "τα 1897 φεύγει από τη ?µύρνη για την Ελλάδα µε το σκοπό, όπως ισχυρίζεται, να κατα- ταγεί εθελοντής στον ελληνικό στρατό. Η ραγδαία εξέλιξη των επιχειρήσεων και η άδοξη λή- ξη των εχθροπραξιών τον προλαβαίνουν. Δε µπορεί πια να γυρίσει στην τουρκοκρατούµενη ?μύρνη και μένει στο Βόλο και το Πήλιο. Fro Βόχο δεν τον καλοδέχτηκαν. Η ασυνήθιστη εμφανισή του, οι παραξενιξς και ο δύσκολος χαρακτήρας του απωθούν τους µικροαστούς της πόλης. Καλλίτερη ήταν η αποδοχή του από τους κατοίκους των χωριών, που του αναθέτουν τη διακόσµηση σπιτιών και μικροµάγαζων. Κύριος προστάτης του o Γιάννης ?οντός, µυλωνάς από την Ανακασιά, του οποίου ο Θεόφιλος τοιχογραφεί το σπίτι στα 1912. Ζει βουτηγμΞνος στη φτώχεια.΄Οταν στα 1922 έρχονται οι πρόσφυγες από τη πικρά Ασία ο Θεόφιλος βρίσκει ανθρώπους που εκτιµούν το έργο του. Οι πρόχειρες παράγκες που στήνουν για επαγγελµατική τους στέγαση γεµίζουν από ζωγραφιίς, που όμως λίγα χρόνια αργότερα καταστρέφονται µαζί µε τις παράγκες. ΠληγωμΕνος στο κορμί και στην ψυχή φεύγει στα 1927 για την πατρίδα του τη "ντιλήνη. 'Οχι πως εκεί τον περιµένει ευµάρεια. Ωστόσο κάποιο συγγενικό του χξρι θα του φτειάξει έναν καφέ, Θ'ακούσει το φιλικό λόγο, Θ'ανταμώσει παλιούς γνωστούς. ?τη πυτιλήνη o πρό- ωρα γερασµένος ζωγράφος, κουρασµένος πιό από την περιπλάνησή του στον ηρωϊκό κόσμο, προσγειώνεται σε θέµατα καθηµερινά και οικεία, το λεσβιακό τοπίο, το κουρείο, το φουρ- νόρικο, την Αγιασιώτισσα, το λυρόρη, την υφόντρια, τον αρκουδιόρη... Τότε αρχίζει να του χαμογελάει η τύχη. O µυτιληνιός τεχνοκρίτης Υτρότης ΡλευΘεριά- 5ης, που διαπρέπει στο Παρίσι ως ΤΈΡΙΑΏ, γνωρίζει το έργο του Θεόφιλου, το εκτιµόει και ετοιμάζει έκθεσό του στο Παρίσι. Λ…εν προλαβαίνει να τη Χαρεί ο ζωγράφος µας γιατί πεδαίνει την ΄Ανοιξη του 1934 μέσα στο άθλιο δωμάτιό του. Η Δόξα έρχεται µεταθανάτια. Απανωτ€ς οι εκθέσεις έργων του στην Ελλάδα και το Εξωτερικό. Προσωπικότητες της Τέχνης και τ…ν Γραμµάτων του αφιερώνουν ύµνους/Μωρίς ΡαΌνόλ. Λε Κορµπυζιέ, *εφέρης, Ελύτης, "ικελιανός, Τσαρούχης…../. λεν έλειψαν όμως, στην αρχή κυρίως, και οι σκληροί αρνητές της αξίας του. Ο Θεόφιλος σπάνια ζωγραφίζει απευθείας από ΧΧΧ!!! τη φύση, κυρίως σε προσωπογρα- φίες. ?υνόθως χρησιµοποιεί ευτελή πρότυπα: λιθογραφίες, επιστολικό δελτόρια, εικονο- γραφήσεις λαϊκών εκδόσεων, φωτογραφίες. Μα από τούτα τα όπνοα πρότυπα έβγαιναν έργα µε εκοραστικό σχέδιο, με καθάρια, φωτεινό και έντονα χρώµατα, µε µια γνήσια πνοή λαϊ- κής μυθοπλασίας, µε ζ ω γ 0 α φ ι κ 5 π 0 ι 6 τ η τ α. ΚΥΜ…" Α. "Από? Π ""Λ.Λ.""Τ΄'1 ΛΑ΄ΙΥ.Π ΖΩΓΡΆδϊ"Ή ?ήµερα Θα περιορισΘούµε σχεδόν αποκλειστικό στην "κοσµική" ζωγραφική. ησ, αναοερθού- µε ελάχιστα στην αγιογραφία, και κυρίως στα σηµεία επαφής των δύο αυτών τοµέων. "οναόι… κή σχεδόν, κι ασφαλώς πληρέστερη έκφραση της λαϊκής ζωγραοικής είναι η τοιχογραφία. Πάµ- πολλα είναι τα σπίτια της Δυτικής Μακεδονίας, της Ηπείρου, της Ανατολικής Θεσσαλίας µαι μερικών νησιών που είναι στολισµένα µε ζωγραφιές, και ιδιαίτερα η Γιότιστα, η Καστοριά, η Έρότυρα, το Ζαγοροχώρια και το Πήλιο. Δυστυχώς, ένα 'ολύ µεγάλο µέρος των τοιχογραφι- ών αυτών έχει καταστραφεί είτε µε το αργό γκρέμισµα εγκαταλειµένων σπιτιών, είτε από τους εµπρησμούς κατά την Κατοχή, sf: από σεισµούς, είτε από µεταγενέστερες επεµβάσεις των ιξιεκτητών τους. Κατ; την Ψουρκοκρατία, που στη Βόρεια Ελλάδα κράτησε ως τα 1912, υπήρξαν αξιόλογα ζωγραφιπξ κέντρα, κυρίως σε ορεινό χωριό. Οι τεχνίτες τους, που µάθαιναν την τέχνη µε τη διαδικασία της μαθητείας δίπλα σε έμπειρους τεχνίτες, ήταν αγιογράφοι και συγρόνως 8ιητοσυητόκ σπιτιών. "Οσα από τα κέντρα αυτό έχουν µελετηθεί δίνουν εντυπωσιακούς αριθ- µούς ντόπιων ζωγρόφων. Από τους Χιονιόδες της Έπείρου διασώθηκαν 68 ονόµατα ζωγράφων, από τη ανσρίνα 51, από την Έρότυρα -την παλιά Υέλιτσα- 12. Και, φυσικά, δεν είναι τα αόνα επειδή ούτε όλοι, ούτε πάντοτε υπέγραφαν τα έργα τους. To θέµα που εµφανίζεται συχνότερα είναι το τοπίο και κυρίως απόψεις µεγάλων πολιτει- ών: της ΐενετιός, της Πόλης, της Έιέννης, της Φραγκφούρτης, της "αδρίτης, της Χαλκίδας.. Πρύτυπϊ τους γαϊκογραωίες, μερικές από τις οποίες έχουν επισηµανθεί. Λεν πρόκειται, ό- υως για Φυνρό αντίγραφα. Ο λαϊκός τεχνίτης κρατάει από το πρότυπο τα στοιχεία που συν- Θέτουν την ταυτότητα της πολιτείας, την αποδίδει όµως αέρα σε µιαν ατµόσφαιρα παραμυ- θιού και θαυµασμού.ΠροσΘέτει το κύριο εκφραστικό μέσο της ζωγραφικής, το χρώµα, που δεν υπάρχει στα χαρακτικά πρότυπα, προσθέτει ή αφαιρεί στοιχεία και καταργεί την προοπτική που είναι τταίριαστη στη διακόσµηση της επιφάνειας του τοίχου. ?ε µερικές περιπτώσεις τα τοπία είναι φανταστικό µε γεφύρια, κτήρια, δέντρα, ψάρια, πουλιά, που καθώς απλώ… νονται σε στενόμακρες φρίΓες ψηλά στον τοίχο είναι σα να παρασύρουν το Θεατή σ'ένα µα- γικό ταξίδι. από τα νΞσα του 19ου αιώνα πληθαίνουν και τα ζωντανό στιγμιότυπα από την κα8ηυερινή ζωή: ένας σκύλος που κυνηγάει αλεπού, o ξυλοκόπος, οι ναύτες στα κουπιά τους, ο γξίδαρος δεκμένος στο δέντρο, η συγκομιδή καρπών, οι σταχυομαζώχτρες … αυτές παρµ€νες από το γνωστό έργο του Φρανσουά ιλλέ που, βέβαια, έφτ σε στα χέρια του ΄"λληνα τεχνίτη μέσω κότοιας αναπαραγωγής. Λίγες δεκαετίες αργότερα εμφανίζεται και η προσωπογραφία, που προΉπήρχε µόνον σε απεικονίσεις κτητόρων εκκλησιών. " ελληνική λαϊκή ζωγραφική, τουλάχιστον κατά τους δύο αιώνες που μπορούµε να την πα- ?αΛοξυυΘήσουµε µε κάποια σιγουριά, 8εν έµεινε ξένη προς τα καλλιτεχνικά ρεύματα που κυ- ριαρχούν στην Ευρώπη, έστω κι αν φτάνουν µε σημαντική καθυστέρηση. Είναι φανερή η επί- δραση του µπαρόκ απ5 τα µέσα του 18ου αιώνα ως τα μέσα του 190v, ακολουθεί ο νεοκλασι- κισµ6ς, που φτάνει ως τις πρώτες δεκαετίες του 2006 αιώνα, για να επακολουθήσει, κρονι… κά περιορισµένος και σε μικρή έκταση, 0 ακαδηµαϊκός ρεαλισµός. O ζωγραφικές πίνακας σε σανίδι, χαρτί, πανί και άλλες ύλες εµσανίζεται από το 190 αιώνα. Από τα πρώτα τέτοια έργα είναι και η εικονογράσιση των Αποµνηµονευμάτων του "α- κρυγιάννη που, όµως, προοριζόταν για λιθογραφικη αναπαραγωγή. Είναι έργα µικρής οµάδας που περιληπτικά αναφέρεται µε το όνοµα Παναγιώτης Ζωγράφος. %ωγραφικοί πίνακες σε χαρτί ή χαρτόνι είναι και οι θαυμαστές πλοιυγραφίες. Ειδικευμίνοι τεχνίτες στα µεγάλα λιµάνια αναλαβαίναν να φιλοτεχνησουν το "πορτρέτο" του πλοίου, κατά κανόνα στη μακριά του διά- σταση.. Πρόθεση του τεχνίτη, αλλά και απαίτηση του πελάτη καραβοκύρη, είναι η πιστή και λεπτοµερειακή απόδοση. C κάθε µακαράς στη δάση του, το κάθε σχοινί στη λειτουργία του, το κάθε πανί στο σχήµα του... Πέρα, όµως, απά την πρόθεση ακρίβειας, τα έργα έχουν -τουλάχιστον στις ευτυχξστερες περιπτώσεις- µιά παράξενη γοητεία. Τα θέµατα που συχνότερα εµφανίζονται στη λαϊκή ζωγραφική, εκτός από όσα αναφέραμε, είναι τα ανθοδοχεία, τα αντικρυστά λιοντάρια, φρούτα, πουλιά και σε µερικές περιπτώσεις κτητορικές-ευχετήριες επιγραφές. Ττα έργα λαϊκής ζωγραφικής πέρα από τ6ς τοιχογραφίες και τους πίνακες, πρέπει να περιλάβουµε τις ζωγραφιστ€ς ποδιές τέµπλων που παριστάνουν σχεδόν αποκλειστικά ανθοδο- χεία, τις ζωγραφιστές κασσ€λλες και τις διακοσµήσεις ξύλινων σταθερών στοιχείων του σπιτιού=µεσάντρες, χωνευτΞς ντουλάπες, ξύλινα ταβάνια... ΄'΄(ΙΤ'70Τ A. MAXI-‘11..“

l< \‘rtor. Α. ΜΑΚΡΗ 2' ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ TOY NEOKAAEIKIXMOY ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑ1ΚΠΖΩΓΡΑΦΙΚΗ 1880-1930 ΠΡΟΛΟΓΟΣ- O σηµερινός ελληνικός χώρος, αλλά και οι περιοχές της Βαλκανικής όπου παλιότερα δρούσαν συµπαγείς ελληνικοί πληθυσµοί, έπαψαν από το 18o αιώνα να αποτελούν τμήµατα του ευρωπαϊκού χώρου αποκοµένα οικονομικά, ιδεολογικά και καλλιτεχνικά από τον υπό- λοιπο κορµό της Ευρώπης. Η μετατόπιση του οικονοµικού και πολιτικού ενδιαφέροντος των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων προς τη Μεσόγειο, οι βαθειές αλλαγές στην οικονοµική και πο- λιτιστική δοµή του ελληνικού χώρου, η ανάπτυξη της εµπορευματικής παραγωγής, η επί- δραση των δραστήριων ελληνικών παροικιών, σπάζουν την αποµόνωση. Δηµιουργείται αξι- όλογος εµπορικός στόλος, αναπτύσσεται (Μπακ 'Κ"'µεταποιητική δραστηριότητα και ενερ- γοποιείται o μεταπγαττικός τοµέας. Βέβαια, δεν πρόκειται για αποκλειστικά ελληνικό φαινόµενο.Συµµετέχουν και άλλοι Βαλκάνιοι καθώς και Αρµένιοι, Εβραίοι και Φραγκολε- βαντίνοι. 'Ολα αυτά µέσα στις ανασταλτικές συνθήκες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με το δυσκίνητο σκουριασµένο κρατικό µηχανισμό της και την ανατολίτικη νοοτροπία. Εδώ μας ενδιαφέρει µόνον η ελληνική πλευρά. To δικό μας οµόλογο των νέων ευρωπαϊκών ι- δεών, o Ελληνικός Διαφωτισμός, έγινε αντικείμενο συστηµατικής µελέτης1. Στον τοµέα . των εικαστικών τεχνών έχει διαπιστωθεί η επίδραση του ευρωπαϊκού µπαρόκ-ροκοκό,χωρίς, όμως, να ερευνηθεί το φαινόμενο σε όλη την έκτασή του και να γίνει προσπάθεια ερµη- νείας του. Η πυκνή επικοινωνία µερικών ελληνικών περιοχών µε τη Βιέννη εντοπίζει την προέλευση του "ελληνικού μπαρόκ" αλλά δεν εξηγεί την επιλογή του και τη μεγάλη διά- δοσή του, γιατί κάθε λαός δέχεται εκείνες τις ξένες επιδράσεις που του είναι χρήσιμες για να εκφράσει τις καινούργιες του αντιλήψεις για τη ζωή και την ομορφιά και που τα παλιά εκφραστικά του µέσα δεν το μπορούσαν πιά. Ούτε έχουν διερευνηθεί οι διεργασίες αφοµοίωσης του µπαρόκ στις µεταβυζαντινές καλλιτεχνικές καταβολές. ΄Αλλωστε, το φαι- νόµενο δεν περιορίζεται µόνο στην Ελλάδα. Παραλλαγές του λεγόµενου "τουρκοµπαρόκ" εν- τοπίζονται σ'ολόΞ)ηρο το χώρο της Βαλκανικής, και ιδιαίτερα της νότιας. Εκτεταµένες έρευνες του υποφαινόμενου στην Αλβανία, τη Γιουγκοσλαβία, τη Ήουλγαρία και την Ευρω- παϊκή Τουρκία απέδωσαν εκατοντάδες στοιχείων που ίσως αξιολογηθούν, πέρα από µερικές πρόχειρες νύξεις σε ομιλίες και περιστασιακές αναφορές σε δημοσιευµένα κείμενα. Ωστό- σο, κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και τις πρώτες του 20ού σημειώνεται, έστω και περιορισμένη, επίδραση του νεοκλασσικισμού. Δεν εννοούμε εδώ τις γραπτές διακοσμήσεις των νεοκλασσικών κτηρίων της Αθήνας, της Θεσσαλονίκης, της Σύρας, της Πάτρας, του Τίρναβου, του Βόλου και άλλων πόλεων. Αυτές είτε σχεδιασθηκαν από τους 2 3 ίδιους τους αρχιτέκτονες των κτηρίων , είτε εκτελέσθηκαν από ξένους ζωγράφους ή 'Ελ- ληνες σπουδαγµένους. Με την άφιξη του νεαρού βασιλιά ΄0θωνα και τη µεταφορά της πρω- τεύουσας στην Αθήνα ο βαυαρικός νεοκλασικισµός µεταφυτεύεται στην Ελλάδα. Δίπλα στην πλειάδα των επώνυµων αρχιτεκτόνων Χάνσεν, Σίνκελ, Κλέντσε, Γκέρτνερ, Τσίλλερ, Κλεάν- θη, Καυτάνπζογλου και άλλων, κινείται και ένα πλήθος ανώνυµων αρχιµαστόρων που μετα- φέρουν το νεοκλασικό ρυθμό σε µικρότερα χτίσµατα των αθηναϊκών συνοικιών και της επαρ- χίας. Παράλληλα δραστηριοποιούνται πολλοί 'Ελληνες χειροτέχνες και βιοτέχνες που επε- ξεργάζονται -µε βάση σχέδια ή προπλάσµατα- αρχιτεκτονικά στοιχεία στο σίδερο4, την κε- τρα, το γύψο, το ξύλο και το κεραµικό. Δεν περιορίζονται πάντα στην πιστή εφαρµογή των προτύπων αλλά προχωρούν σε νέους συνδ ασµούς, απλοποιήσεις, συµπληρώσεις και προ- σαρμογές. Tn ζωγραφική διακόσμηση των νεοκλασικών σπιτιών αναλαβαίνουν είτε σπουδαγμέ- νοι ζωγράφοι είτε εμπειρικοί κοσμηματογράφοι. Κατά κανόνα η διακόσμηση περιορίζεται στην οροφή. Στούς κοσμηματογράφους είναι φανερή η διαφορά ανάµεσα στα καθαρά διακοσ- µητικά θέματα, που είναι εκτελεσµένα µε άψογη αλλά ψυχρά καλλιγραφική τεχνική, και στα παραστατικά παρεμβλήματα /μορφές, τοπία/ µε σχεδιαστικές αδεξιότητες και χρωματικές ανακολουθίες. Σε άρθρο του Ι. Ισιδωρίδη Σκυλίτση /1879/ αναφέρονται τα ονόµατα των κοσµηματογράφων Χρ. Μόσχου, Πρινόπουλου, Βασ. Γεωργίου, Π. Φαρµακίδη /ζωγράφου| και η σύνταξη του περιοδικού προσθέτει σε υποσηµείωση τους N. Σαραντίδη και Π. Χατζηαδάµ. Για την επαγγελματική τους ευσυνειδησία ο ίδιος αρθρογράφος σηµειώνειι "Των τεχνικών όσοι ευδοκιμούσιν δεν αποκάµνουσι επιζητούντες την τελειότητα της τέχνης, θηρεύοντες νέα μαθήµατα, περιεργαζόµενοι ό,τι αν πίπτη υπό τους αυτών οφθαλµούς προσοχής άξιον"5. Ο Κ. Πρινόπουλος µαζί µε τον I. Πλατύ διδάσκουν στα 1872, στα εσπερινά μαθήµατα της "Εταιρείας των Φίλων του Λαού" ιχνογραφία και κ o σ µ η μ α τ 6 γ ρ α φ ί α6. Εδώ θα αναφερθούµε σε τοιχογραφίες που κοσµούν σπίτια χτισµένα στο τοπικό παραδο- σιακό ύφος µικρών ορεινών οικισμών, όπως το Νυµφαίο |Νέβεσκα/, η Κλεισούρα, το Πάπιγκο, η Βράτυρα |Σέλιτσα/ και το Δίλοφο Ζαγορίου και είναι έργα επώνυµων ή ανώνυµων χωρικών ζωγράφων. Βέβαια, η ακτινοβολία της νεοκλασικής ελληνικής Πρωτεύουσας7 παίζει σηµαντι- κό ρόλο στη δηµιουργία αυτής της τάσης, χωρίς να παραβλέπουµε και άλλλους δρόµους, ό- πως η Κωσταντινούπολη8 και η Ιταλία. TO IAEOAOI‘IKO BAGPO 0 νεοκλασικισμός έρχεται στην Ελλάδα κυρίως από τη Βαυαρία, αλλά βρίσκει το κατάλ- ληλο ιδεολογικόκλίμα για να ριζώσει και να απλωθεί. Οι ποτισµένοι με το νεοκλασι- κό ιδεώδες Βαυαροί και ΄Βλληνες αρχιτέκτονες, πολεοδόµοι και καλλιτέχνες βρήκαν την καινούργια Πρωτεύουσα του Ελληνικού Κράτους έναν ασήµαντο και με πενιχρά χτίσµατα οι- κισµό αλλά έναν χώρο βαρύ από ιστορικές μνήµες και με τα σηµαντικότερα κλασικά μνηµεία να κυριαρχούν στο τοπίο: Ακρόπολη, στήλες Ολυµπίου Διός, Θησείο, Θέατρο Διονύσου.... 3 ΄Ετσι η Αθήνα διαµορφώνεται µε βάση το νεοκλασικισµό. Το παράδειγµα της Πρωτεύουσας ακολουθούν και άλλες πόλεις του Κράτους που είτε τότε δηµιουργούνται, όπως η Ερµούπολη της Σύρας, είτε αναπτύσσονται, όπως η Πάτρα, το Μεσολόγγι, η Καλαµάτα και άλλες. Το ί- διο συµβαίνει και σε πόλεις που τότε βρίσκονται έξω από τα όρια του µικρού Ελληνικού Κράτους, όπως η Θεσσαλονίκη, στην οποία όµως µετά την πυρκαγιά του 1917 γίνεται προσ- πάθεια να δοθεί βυζαντινός χαρακτήρας, που κατά ένα ποσοστό τον είχε και πρίν από την πυρκαγιά με τα αξιόλογα βυζαντινά χτίσµατά της. Στα 1881 ενσωµατώνεται στο Ελληνικό Κράτος η Θεσσαλία και µέρος της Ηπείρου και τότε αρχίζει η ραγδαία ανάπτυξη µερικών πόλεων. Παράδειγμα ο Βόλος που η απελευθέρωση τον βρίσκει µε 5,908 κατοίκους9 που σε λίγα χρόνια, στα 1889, γίνονται 10,029 και στα 1896 16,788. Στα 1907 οι κάτοικοι φτά- νουν τις 23,563. Καθώς κατά την περίοδο αυτή ο νεοκλασικισμός κυριαρχεί ακόµα, η και- νούργια πόλη χτίζεται στο ρυθμό αυτό."Υψηρεφή δε και καλλιµάρµαρα μέγαρα δεν θα δυσηρ- μόστουν το παράπαν επί της οδού Σταδίου" σηµειώνει στα 1886 o Αριστοτέλης Κουρτίδης στις "Οδοιπορικές Σημειώσεις" του. Από τις πόλεις η καινούργια ΕΙΧΙΣΙΙΧπΙΙΧή καλλιτεχ- νική έκφραση ακτινοβολεί και προς τους ορεινούς οικισµούς, λιγότερο στην αρχιτεκτονι- κή και περισσότερο στην εσωτερική ζωγραφική διακόσμηση. Το πολιτιστικό κλίµα είναι κα- τάλληλο. Η µικρή, πάμφτωχη και καταστραµένη Ελλάδα, με πρόσφατες τις αναµνήσεις των "σκοτεινών χρόνων της σκλαβιάς" στρέφει τα βλέµατα προς την ένδοξη Αρχαιότητα, πηγή περηφάνειας για το μίζερο παρόν και αισιοδοξίας για το αβέβαιο µέλλον. Στη γλώσσα ο καθαρευουσιανισµός, µε ακραία εκδήλωση τον αρχαϊσμό1ογίνεται το όργανο όχι µόνον της Πολιτείας αλλά και της Επιστήµης, της Τέχνης και του Τύπου. Κατακρίνεται ακόμα και ο Διονύσιος Σολωμός γιατί ντύνει µε "πτωχόν" γλωσσικό "ένδυμα" τις υψηλές του ιδέες. Πο- λιτείες και χωριά µετονομάζονται με βάση τις τότε αρχαιολογικές αντιλήψεις, κι αυτό όχι µόνο στα κακόηχα ξενικά τοπωνύμια αλλά κι εκεί όπου αυτά συνδέονται με µεγάλες ώ- ρες της νεοελληνικής ιστορίας, π.χ. η Αλαμάνα ξαναγίνεται Σπερχειός. Στα βαφτιστικά ονόματα περιορίζονται τα νεοελληνικά και πολλαπλασιάζονται τα αρχαιοελληνικά. Σε µι- κρότερη κλίμακα το ίδιο γίνεται και με τα επίθετα' ο χιονιαδίτης ζωγράφος Καραγιάννης µετονομάζεται σε Μελανίδης. Η τάση αυτή φτάνει σε απαράδεκτες υπερβολές: ο Ρήγας Βελε- στινλής γίνεται Φερραίος. Ta φαινόµενα αυτά δεν παρουσιάζονται απότοµα μετά την ίδρυ- ση του Ελληνικού Κράτους. Προύπάρχουν αλλά τότε κορυφώνονται. Δεν μένουν ανεπηρέαστοι και οι λαϊκοί ζωγράφοι. σχεδόν όλες οι επιγραφές τους είναι γραμµένες στην καθαρεύου- σα, άλλοτε σωστή και άλλοτε λαθεμένη. Παράλληλα κυριαρχεί και η τάση για μίµηση της "προηγμένης Ευρώπης". Στο Καταστατικό της "Φιλοµούσου Εταιρείας"/1814/ προβλέπεται η ίδρυση στο Πήλιο σχολείου "κατά µίμησιν των Ακαδηµιών της Ευρώπης". Το πρότυπο της Ευρώπης συχνά προβάλεται σε κείμενα τοσο των τελευταίων χρόνων της Τουρκοκρατίας, όσο 4 καιτων πρώτων του ελεύθερου εθνικού βίου. Η ιδεολογία της εποχής επικεντρώνεται στη µορ- φοκρατική επιστροφή στην Αρχαιότητα και τον εκσυγχρονισµό κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Στον τομέα της Τέχνης ο νεοακλασικισµός προσφέρει και τα δύο. 0 ΧΩΡΟΣ H νεοκλασικίζουσα λαϊκή ζωγραφική παρουσιάζεται κυρίως στις δραστήριες µεταποιητι- κές και μεταπραττικές ορεινές κοινότητες της Δυτικής Μακεδονίας, σε µερικά Ζαγοροχώ- ρια και σε λίγα χωριά του Πηλίου. Η Κλεισούρα, από όπου κατάγονται δύο σηµαντικοί νεο- κλασικίζοντες χωρικοί ζωγράφοι, ο Νικόλαος Παπαγιάννης και ο νεότερος ξάδερφός του πά- λι Νικόλαος ή Κώλτσος Παπαγιάννης11, συνοικίζεται, όπως και άλλα χωριά, από κατοίκους του κάμπου που ανεβαίνουν στα βουνά για να απαλλαγούν από την παρουσία των Τουρκικών Αρχών και να γίνουν ανεξάρτητοι από τα κεφαλοχώρια12. Μετά την καταστροφή της Μοσχό- πολης στα 1769 ένα μέρος των κατοίκων της εγκαταστάθηκε στην Κλεισούρα, γνωστή και ως Βλαχοκλεισούρα13. Είναι ένα δραστήριο κέντρο γουνοποιτας. 0 Τούρκος περιηγητής και συγγραφέας Εβλιγιά Τσελεμπή αναφέρει πως κατοικείται "από καθαρούς άπιστους γουνοποι- ούς"14. Πολλοί από τους Κλεισουριώτες ταξιδεύουν και προκόβουν στο Εξωτερικό, όπως οι 1 , 16 Δαβάρηδες 5 και η οικογένεια Σπιρτα . Είναι χαρακτηριστικό πως βιβλίο λογιστικής,"ή- τοι η τάξις των πραγματευτάδικων καταστίχων"-1794- βρισκόταν ως τον τελευταίο πόλεµο σε βιβλιοθήκη της Κλεισούρας17. Σημαντικός λόγιος της Τουρκοκρατίας είναι ο Δημήτριος N. Δάβαρης ή Δάρβαρης. Γεννήθηκε στην Κλεισούρα αλλά εγκαταστάθηκε µε τον πατέρα του στην Ουγγαρία. Σπούδασε σρην Πέστη, το Βουκουρέστι, στη Χάλλη της Σαξονίας όπου " η- κροάσθη επί τετραετίαν την φιλοσοφίαν" και εγκαταστάθηκε στη Βιέννη όπου πέθανε στις αρχές του 19ου αιώνα. 'Εγραψε και δημοσίευσε πολλά βιβλία, ανάμεσα στα οποίαι Γραµµα- τική Απλοελληνική, Βιέννη 1806 - Επιτομή Φυσικής, Βιέννη 1812, Εγκυκλοπαίδεια Απλοελ- ληνική, Βιέννη 1622. Λόγιοι ήταν και οι αδελφοί του, ιδιαίτερα ο Πέτρος ο επιλεγόμενος Πεντάδος18. Το Νυµφαίο, η παλιά Νέβεσκα, που συγκεντρώνει το µεγαλύτερο µέρος των νεοκλασικών τοιχογραφιών, ήταν κι αυτό ένα ανθηρό βλαχοχώρι, που διατηρεί ακόμα την παλιά του αρ- χοντιά. Ωστόσο και του χωριού αυτού οι κάτοικοι ξενητεύονται. Νεβεσκιώτες τεχνίτες συ- ναντούμε στις αρχές του 19ου αιώνα στο Κρούσοβο19. Κατά την Επανάσταση του 1821 πολλοί κάτοικοί του µεταναστεύουν στη Νιγρίτα20.Το Νυµφαίο, όπως και όλα τα χωριά που θα µνη- µονεύσουµε στο κεφάλαιο αυτό, διατηρούσε από το 18ο αιώνα στενή οικονοµική και πολιτι- στική επαφή με την Ευρώπη. Το Πάπιγκο, διοικητικό και δικαστικό κέντρο κατά την Τουρκοκρατία, γνώρισε κι αυτό οικονομική ακμή αλλά και μεταναστευτικό ρεύμα. Απανωτές ληστρικές επιδροµές προκαλούν σηµαντικές ΚΚΚδΙΚΚΚ υλικές ζηµίες και σκοτωμούς. Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα εκπατρί- 5 ζονται 42 οικογένειες22.Η σημαντική οικογένεια Φουρτούνα εγκαθίσταται στο TURNU SEVE- RIN, που τότε ανήκε στην Αυστρουγγαρία.΄Οπως σε όλα σχεδόν τα Ζαγοροχώρια, λειτουργού- σε στο Πάπιγκο σχολείο για τα κοινά γράµματα23. Οι Μοσχοπολίτες, που εγκαθίστανται ε- κεί, όπως και σε άλλα χωριά, δίνουν νέα ώθηση στην ανάπτυξη "µεταφέροντες παντού το πνεύµα του πολιτισμού και ιδίως την εµπειρία τους στο εµπόριο, στη βιοτεχνία και σ'άλ- λες τέχνες"24. Η Δροσοπηγή στην περιοχή της Φλώρινας, η παλιά Μπελκαμένη, από την οποία κατάγον- ται τέσσερις, συνεργαζόμενοι κατά διαστήματα, ζωγράφοι µε νεοκλασικίζον έργο, καθώς και αρκετοί άλλοι αγιογράφοι, υπήρξε κυρίως κτηνοτροφικό χωριό αλλά έβγαλε και πολλούς άξιους χτίστες25. Κατά τα µέσα του 20ού αιώνα το παλιό χωριό εγκαταλείφθηκε και χτί- στηκε καινούργιο σε άλλη θέση. H Εράτυρα, η παλιά Σέλιτσα, ανάµεσα Καστοριάς και Σιάτιστας, υπήρξε σπουδαίο κέν- τρο µεταποιητικής δραστηριότητας. Υπέφερε κι αυτή από ληστρικές επιδροµές και είχε με- γάλο μεταναστευτικό ρεύµα, παράλλ λα όμως και εγκατάσταση νέων κατοίκων από γειτονικά χωριά. Γιά ένα διάστημα, από τα 1804,ξγ…τ τΜ+Μ|Ν αχ.τ……, Ξ? ν;οψΨτΗν απο' ικ.μ.….ι, µαι|π…τ".Μαρκετούς ζωγράφους και πολλά σπίτια της είναι τοιχογραφηµένα27αλλά οι νεοκλασικές τοι- χογραφίες της είναι λίγες. Οι Χιονιάδες, το µικρό κτηνοτροφικό ηπειρώτικο χωριό με τη µεγάλη ζωγραφική παρά- δοση28, έχει κι αυτό τη μικρή του συμµετοχή στην ελληνική νεοκλασική λαϊκή ζωγραφική. Το Δίλοφο του Ζαγοριού, κτηνοτροφικό αλλά και µεταπραττικό κέάΒο, γίνεται η δεύτε- ρη πατρίδα του χιονιαδίτη ζωγράφου, του Κοσμά Βούρη που συνεργάζεται με συγγενικά του πρόσωπα στη διακόσµηση σπιτιών στο χωριό αυτό. Εδώ πρέπει να σημειώσουµε πως τα μεγάλα ορεινά κέντρα, όπως η Καστοριά, η Σιάτι- στα και τα Αμπελάκια δεν έχουν νεοκλασική ζωγραφική επειδή η περίοδος της ακµής των και της κατασκευής των μεγάλων πλούσια διακοσμημένων αρχοντικών τους ανάγεται στο 18ο αιώνα, γι'αυτό και εκεί κυριαρχεί το µπαρόκ. Μόνο στη Σιάτιστα, στις µεταγενέστερες τοιχογραφίες του σπιτιού Μούρτζου, συναντούμε κάποιες νεοκλασικές απηχήσεις. Στην εργασία µας αυτή δεν περιλαµβάνονται τα έργα που κοσμούν νεοκλασικά σπίτια χωριών, είναι διακοσμήσεις ταβανιών και μιµούνται αστικά πρότυπα, άν και οι τεχνίτες τους είναι µερικές φορές χωρικοί, όπως ο I. Καρδάσης που διακόσµησε στα 1896 το σπί- τι του µεγαλοεξαγωγέα ελιών Ιωαννίδη στον 'Αγιο Γεώργιο Πηλίου. Οι λαϊκοί νεοκλασικοί ζωγράφοι δούλεψαν, με ελάχιστες εξαιρέσεις, στις κάθετες εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων και διαµόρφωσαν ιδιαίτερο ύφος, όσο κι αν οι ρίζες της τέχνης των ξεκινούν από αστικά κέντρα. ΟΙ ΒΚΠΡ0ΣΩΠΟΙ Δεν μας είναι γνωστοί όλοι οι ζωγράφοι που φιλοτέχνησαν τις νεοκλασικές τοιχογρα- φίες σε παραδοσιακά σπίτια χωριών. Οπωσδήποτε, η δραστηριότητά τους τοποθετείται, από άλλα στοιχεία, στην περίοδο 1880 ως τα 1930. Πάντοτε η επίδραση των καλλιτεχνικών ρευ- μάτων φτάνει καθυστερημένη από τις πόλεις στα χωριά. Οι παλιότερες τοιχογραφίες του αρχοντικού Κανατσούλη στη Σιάτιστα -1811- με θέµατα από την ελληνική µυθολογία, δεν ανήκουν τεχνοτροπικά στον ελληνικό λαϊκό νεοκλασικισμό, αν και οριοθετούν το τέλος του µπαρόκ, ούτε οι ζωγραφιές του Θεόφιλου, άν και βρίσκονται μέσα στην πεντηκονταετία που ορίσαμε παραπάνω |Ερµής, Αφροδίτη, ΄Αρης στο σπίτι του Κοντού-Δνακασιά Πηλίου 1912, Σαπφώ και Αλκαίος στο σπίτι Γ. Αντίκα-Σκόπελος Γέρας Μυτιλήνης,1928, Λεωνίδας της συλ- λογής Μαστροκώστα της πηλιορείτικης περιόδου και άλλαμ To ιδιότυπο ύφος τόσο των τοι- χογραφιών στο σπίτι του Κανατσούλη, όσο και του έργου του Θεόφιλου, είναι ξένα προς το λαϊκό νεοκλασικισμό, όπως θα προσπαθήσουµε να τον ορίσουµε στην αρμόδια θέση. Πρώτος χρονολογικά από αυτούς που μας είναι γνωστοί είναι ο Νικόλαος Παπαγιάννης. Γεννήθηκε στην Κλεισούρα γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα και το κύριο επάγγελµά του ήταν η αγιογραφία. Στα 1887 διακοσµεί το αρχοντικό του Είχα Τσίρλη /Μιχαηλίδη/ στο Νυµφαίο µε νεοκλασικίζουσες τοιχογραφίες, ανάµεσα στις οποίες αντίγραφο της Αμαζόνας ΜΑΤΕΙ, που Ο είναι ρωμαϊκό αντίγραφο φειδιακού έργου29, και του ελληνιστικού "Αρίστιππου" η "Αριστο- τέλη" του παλάτσο 8ΡΑΒΑ στη Ρώµη, όπως το αποκατέστησε µε γύψο ο Ιταλός γλύπτης σπιΙπ13€ Μικρότερος εξάδελφος του Νικόλαου Παπαγιάννη, και µαθητής του για ένα διάστημα, είναι ο Νικόλαος ή Κώλτσος Παπαγιάννης, που γεννήθηκε στην Κλεισούρα το 1870 και πέθα- νε στη Θεσσαλονίκη το 1953. Κι αυτός είναι κυρίως αγιογράφος. Αγιογραφικά του έργα βρί- σκονται στο ξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου κοντά στην Κλεισούρα, στις εκκλησίες του Προφή- τη Ηλία, του Αγίου Δηµητρίου και του Αγίου Νικολάου στο ίδιο χωριό, στο μοναστήρι της Παναγίας έξω από την Κλεισούρα, στον Ταξιάρχη Αετού Φλώρινας,δωρεά Μίχα Τσίρλη, στον 'Αγιο Νικόλαο Νυμφαίου και σε πολλές άλλες εκκλησίες. Σύμφωνα µε τη δική του κλίση, αλ- λά και τις προτιµήσεις της πελατείας του, διακοσµεί πολλά σπίτια µε αρχαιοελληνικά θέ- µατα και νεοκλασική τεχνοτροπία, όπως τα σπίτια των συγχωριανών του Παρτάλλη, Κεφαλά, Τσούκα και Μπέζου, καθώς και προσκλητήρια γάμων, κατά το τοπικό έθιµο, με αγγελάχια-ερω- τιδείς, που είναι ελεύθερα αντίγραφα από λιθογραφικό πρότυπο που βρισκόταν στο αρχείο του31. Πολλές διακοσμήσεις σπιτιών έκανε και στο Νυμφαίο' του Δώδου, του Ναϊδένη, του Μίσιου -1925- και άλλων, καθώς και στο ξενοδοχείο "Σπλέντιτ" στη Θεσσαλονίκη. Από τους απογόνους του αποδίδονται σ'αυτόν και οι τοιχογραφίες του σπιτιού Κωνστ. Σωσσίδη στο Νυµφαίο, αλλά διασταυρωµένες μαρτυρίες, καθώς και τεχνοτροπικά κριτήρια, προσγράφουν το έργο σε οµάδα ζωγράφων από την κοντινή Δροσοπηγή. Βέβαια, στα κατάλοιπα του Κώλτσου Παπαγιάννη βρέθηκε έγχρωµο επιστολικό δελτάριο με το"χορό των Νυμφών" του Τζούλιο Ρομά- νο απο τη GALLERIA PITTI στη Φλωρεντία.3Ξντίστοιχη τοιχογραφία υπάρχει και στο σπίτι του Κ. Σωσσίδη. Επίσης αναφέρεται πως πίνακάς του με τό ίδιο θέµα βρίσκεται τώρα στο ? σπίτι του γιού του στην Αµερική33.Αλλά το θέµα αυτό κατά τις πρώτες δεκαετίες του αιώ- να μας αναπαράγεται πάµπολλες φορές σε ποικίλες τεχνικές και ύλες.΄Ρτσι, το συναντούµε σε λιθογραφία /σπίτι Γώργ. Χατζηλάκου-Δάρισα, καφενείο Παπαϊωάννουξ!!εοχώρι Πηλίου/, σε κέντημα σταυροβελονιά /Δηµοτικό Ωδείο Λάρισας. πουσείο Μήλου, "ουσείο Εράτυρας, συλλο- Υ…,ε:1΄.,ι…Μ=-ζ- 16ι|(…ω… 1 Λι…. …. γή Κ. Α.Μακρή-Βόλος/, σε ζωγραφική /καφΕνείο στο Πικέρµι, ελαιογραφία από τη Μυτιλήνη Μη µιλά… d Μάρω; που, .:.κθεση νησιώτικης τέχνης-Αθήνα 1983/, σε υφαντά κεντητά στον αρ- γαλειό /σπίτι Στέα-Ήονοδέντρι Ζαγορίου, Λαογραφικό Μουσείο Πάτρας/, σε σταµπάτο /σπίτι Αντρέα ΤόναξΦούρκα Γρεβενών/.... Η τοιχογραφία του "Χορού των Νυµφών" δηµοσιεύθηκε ασ- πρόµαυρη από το "εβεσκιώτη γιατρό Νικ. Φίστα χωρίς να σημειώνεται ο τεχνίτης του3Λ. Συγ κρίνοντας τη φωτογραφία εκείνη με τη σημερινή κατάσταση του έργου διαπιστώνουμε τις ση- µαντικές φθορές του από απολέπιση μέσα σε δεκατρία χρόνια. Από τη Λροσοπηγή Φλώρινας, την παλιά Μπελκαµένη, κατάγονται πολλοί αγιογράφοι, µε- ρικοί από τους οποίους έκαναν και νεοκλασικές τοιχογραφίες σπιτιών. Χαρακτηριστική εί- ναι η περίπτωση της οικογένειας Ζωγράφου. Πατριάρχης της ο ΣτυλΒνός Ζωγράφος, που αρχι-' κά λεγόταν Στυλιάδης και αργότερα πήρε το επαγγελµατικό επίθετο Ζωγράφος. Ξεκίνησε από ράφτης στο ΄Αγιον 'Ορος μα νωρίς στράφηκε στην αγιογραφία. Κοντά του πήρε τον πρωτότο- κο γιό του Στέργιο κι αργότερα τα άλλα δύο παιδιά του Παύελή και Θωµά35 . Πέθανε εξηντά- χρονος περίπου στα 1910. To οικογενειακό αυτό εργαστήρι, που βρισκόταν στις Καρυές, έ- στελνε φορητές εικόνες στη Ρωσία. Γιός του Στέργιου Ζωγράφου είναι ο Λεωνίδας που γεννή θηκε στα 1890, εργάσθηκε ως αγιογράφος στην Αλβανία, όπου και πέθανε στα 1955. Θετ6ς γιός του Θωμά Ζωγράφου είναι ο Νικόλαος, που γεννήθηκε στα 1929 και ασκεί το επάγγελµά του στη Αροσοπηγή και τη Φλώρινα. Γιός του Νικολάου είναι ο Θωμάς Ζωγράφος που σπουδά- ζει στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας. Πρόκειται για τυπική περίπτωση οικογε- νειακού εργαστήριου ζωγραφικής που διαρκεί πάνω από έναν αιώνα σε τέσσερες γενιές, αλλά που στο χρονικό αυτό διάστηµα δεν µένει ανεξέλικτο. Ξεκινάει, γύρω στα 1880 µε τη μορφή κλειστού οικογενειακού εργαστήριου στο ΄Αγιον ΄Ορος, η δεύτερη γενιά µετά την εκµάθηση της τέχνης διασπάται σε ατομικές επαγγελματικές δρασηριότητες, η τρίτη πάλι μαθητεύει κοντά στη δεύτερη και ανεξαρτοποιείται ενώ η τέταρτη αισθάνεται την ανάγκη συστηματικής σπουδής και εγγράφεται στην Α.Σ.Κ.Τεχνών. Στο ΄Αγιον ΄Ορ0ς έµαθε την αγιογραφία και ο Μάρκος Στυλιάδης ή Στύλος /1856 - 1926/ κι εκεί δημιούργησε εργαστήριο όπου µαθήτεψαν τρείς ζωγράφοι που συνεργάσθηκαν αρµονικά σ'ολόκληρη τη ζωή τους. Είναι o γιός του Ανα- στάσιος, o Χαρίσιος Χαρίσης και o Κωνσταντίνος Τζιάτζιος. Ο Αναστάσιος Στυλιάδης γεννή- θηκε το 1886 στη Λροσοπηγή και πέθανε στη Φλώρινα το 1966. Για την εποχή του ήταν αρκε- τά µορφωμένος, αφού είχε φοιτήσει στο Γαλλικό Κολλέγιο Μοναστηριού και στο Γυµνάσιο Τσο τυλίου. Στα 1913 παντρεύτηκε τη Δέσποινα Κ. Ναούμ κι απόχτησε τρείς κόρες κι ένα γιό. ΄Ξµαθε τη ζωγραφική στο εργαστήρι του πατέρα του στο ΄Αγιον ΄Ορος. Αργότερα έφυγε από εκεί και δούλεψε στο χωριό του µαζί με τους Κ. Τζιάτζιο και Χ.Χαρίση. Ο Κωνσταντίνος Τζιξτζιος γεννήθηκε στη Δροσοπηγή το 1885 και πέθανε στις 21 Ιουνίου 1965. τελείωσε µόνο το Δηµοτικό Σχολείο. Παντρεύτηκε τη Ζαχαρία Στυλιάδη, κόρη του δασκάλου του. Λέ- γεται ότι οι συνεργάτες του αναγνώριζαν την τεχνική υπεροχή του, γι'αυτό πριν παραδο- θούν τα έργα, εκείνος έβαζε "το τελευταίο χέρι". ο Χαρίσιος Χαρίσης γεννήθηκε στη Δρο- σοπηγή το 1883 και πέθανε το 1970. οι τρείς αυτοί συνεργάσθηκαν σ'όλη τη διάρκεια της επαγγελματικής τους δραστηρι6- τητας.΄Αλλωστε, εκτός από τη συγγένεια και την κοινή μαθητεία, ήταν και συνοµήλικοι, αφού γεννήθηκαν μέσα σε τρία χρόνια /1883-1886/ και πέθαναν μέσα σε πέντε χρόνια/1965- 1970/. Τοιχογράφησαν πολλές εκκλησίες και φιλοτέχνησαν άπειρες φορητές εικόνες. ΄Εργα τους βρίσκονται στις εκκλησίες της Δροσοπηγής, της Φλώρινας, του Δισπηλιού Καστοριάς, του Αμύνταιου, στο µοναστήρι των Αγίων Αναργύρων Καστοριάς και γενικά στις περιοχές Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας και στην ΄Ηπειρο. Φορητές εικόνες έστελναν στη Ρωσία και στην Ελληνική Κοινότητα του ΄Αµστερνταµ. Βέβαια, εκτός από τις κοινές εργασίες τους, καθένας έκανε και δικές του φορητές εικόνες. Ο Κωνσταντίνος Τζιάτζιος διακοσμούσε και σεντούκια για προίκες κοριτσιών. Μαζί τους συνεργάσθηκε για ένα διάστηµα και o συντο- πίτης τους Θωµάς Ζωγράφος. Φαίνεται πως κι αυτός είχε κάποια συγγένεια µε τους άλλους γιατί η μητέρα του Μαρία ήταν το γένος Ψζιάτζιου. Γεννήθηκε στα 1888 και πήγε µόνο στο Δηµοτικό Σχολείο. Στα 1913 παντρεύτηκε την Ευφροσύνη |Ι'ίτε, ένα χρόνο µετά την επι- στροφή του από το ΄Αγιον ΄Ορος. Παιδιά δεν έκανε αλλά υιοθέτησε το Νικόλαο, γιό του αδελφού του Δηµήτριου. Εκτός από την αγιογραφία, ασχολήθηκε και με τη διακόσµηση σπι- τιών. Στα 1924-25 συνεργάζεται µε το Τζιάτζιο, το Χαρίσιο και τον Στυλιάδη στη διακόσ- μηση του αρχοντικού Κωνσταντίνου Σωσσίδη στο Νυµφαίο. Πρόκειται, ασφαλώς, για το επι- βλητικότερο τοιχογραφικό σύνολο της νεοκλασικίζουσας λαϊκής µας ζωγραφικής. Εκτός από τη µεγάλη σύνθεση του "Χορού των ΧΙΙπΠΙΧ πονούν", υπάρχουν απεικονίσεις του Παρθενώνα, του Θησείου, αλληγορίες των Εποχών του ΄Ετους, ζωγραφικές αποµιμήσεις αγαλµάτων, παρα- στάδων με ανθρωπόµορφα επίκρανα, κυμάτιων, άλλων αρχιτεκτονικών στοιχείων και πλήθος διακοσµητικών θεµάτων. Επειδή, όµως, το έργο έγινε πολλές δεκαετίες µετά το χτίσιµο του αρχοντικού, είχαν προηγηθεί απανωτά ασβεστώματα των τοίχων και οι τοιχογραφίες απολεπίζονται µε γρήγορο ρυθµό. Αναφέρεται, ακόµα, το όνομα του ζωγράφου Στέφανου από τη Δροσοπηγή, στονοποίο αποδίδεται μια ζωγραφική αποµίμηση αγάλµατος "Αμαζόνας" πάνω από το τζάκι στο σπίτι του Παπαδόπουλου |Νυμφαίο 19ο1|. Δεν βρέθηκε, όμως, κανένα άλλο στοιχείο γι'αυτόν και τον αγνοούν τόσο οι γέροντες του χωριού όσο και εκείνοι που μου έστειλαν γραπτές πλη- ροφορίες για το χωριό και τους ζωγράφους του. Από τους Χιονιάδες της Ηπείρου κατάγονται οι Αδελφοί Αναστάσιος και Κοσμάς Ρ, Βού- ρη που στα 1898 στολίζουν µε τοιχογραφίες το σπίτι του Βασιλείου Γ. Παλαιού στο Δίλοφο Ζαγορίου. Στο δωμάτιο υποδοχής, εκτός από το ταβάνι όπου στο κέντρο ζωγραφίζουν στεφά- νι µε πολύχρωμα λουλούδια και ανά δύο ΄Ερωτες με φαρέτρα και αγγελάκια, στην επάνω ζώ- νη των τοίχων απλώνουν διακοσμητική φρίζα. Στο κέντρο κάθε πλευράς υπάρχουν στενόµακρες τοπιογραφικές συνθέσεις. Στη µία πλευρά εικονίζεται νησί µε τρία υφαίστεια σε δράση ε- νώ μπροστά του είναι αραγµένο πολεµικό πλοίο,στην άλλη τοπίο µε γέφυρα, στην τρίτη θα- λασσογραφία με δύο ιστιοφόρα και ένα τροχοφόρο πλοίο και στην τέταρτη τοπίο pa χωριό και περιτειχισµένο µοναστήρι. Σε δύο αντικρυστούς τοίχους αποµιμήσεις αγαλµάτων. Από τη μια μεριά ο "Προµηθεύς" σίγουρο αντίγραφο του συµπλέγματος του Προµηθέα του Γερμανού γλύπτη Εδουάρδου Μύλλερ /1828—1895/ δηµοσιευµένου σε ξυλογραφική απόδοση στην "Καλλι- τεχνική Πινακοθήκη της ΕΣΤΙΑΣ"36 και απέναντι ένας άντρας που καλλιεργεί τη γη pa την επιγραφή "Εργάζου". Στο έργο υπογράφουν "Αδελφοί Γ. Βούρη εκ Χιονιάδων" αλλά τα ονόµατά τους µας είναι γνωστά από άλλες πηγές. Ο Αναστάσιος μαζί με τον αδελφό του Αδάµο ζωγρά- φισαν το 1885 στο Δίλοφο το σπίτι του Βακόλα37. To πατρικό τους σώζεται ακόμα στους Χιο- νιάδες. Ο Αναστάσιος εγκαταστάθηκε στο χωριό Μανασή και ο Κοσμάς στο Δίλοφο, που τότε λεγόταν Σωποτσέλι. Εκτός από τη ζωγραφική, άσκησαν και το επάγγελμα του µαραγκού. Υπήρ- ξαν στην εποχή τους τεχνίτες φηµισµένοι για την ευσυνειδησία τους. "νθιτφ?ρουσες νεοκλασικές τνικογρ…οεες υπάρχουν και στο σπίτι της "μαντάμ άθσ" "το "€- ταξσκόςι 1γιάς. την παλιά Ώέταανη. " Ττ€φανΐ, ΥαλΣιΚύς καταγωγής σύζυγος ταν "λ'€τθδ ιομή Άννυ και µεγαλοκτηµατία Ευγένιου "άβρ, έζησε πάνω από Α5 χρόνια στο 'εταξοχόρι ως to θάνατό της στα 1913… Ο ;υγένιος Φόβο αυτοκτόνησε στα 1892 πέφτ0Ψτ!!6 στον Πηνειό. Η τεφανί, ωραιότατπ, καθώς είκνουν τα πορτραίτα της. είχε πολυτάραχη €ρ"ΐιΐή ζωή αλ… λά και φιλελληνική δράση, κυρίως κατά την Ππανάνταση του 1878 και την πρόσκαιρη τουρ- κική κατοχή της θεσσαλίας στα 1897. To αρχοντικό της χτίστηκε στα 1876. To 8Lau6opnra µε τοιχογραφίες ο Κικόλαος Αργυρό ουλος από το "εμπεγλέρ, τη σηµερινή "ίκαια του ϊσµού .άρισας. μκτός από ρωµαντικά τοπία και σκηνές κυνηγιού, θέµατα παρµένα από γαλλικά πρό- τυπα, ο αργυρόπουλος διακόσμησε τα ταβάνια με αλληγορίες / Αστρονοµία, Έωγραφική../, αγ γελάκια-ερωτιδείς και κάνιστρα. Το αρχοντικό, ακατοίκητο εδώ και πολλά χρόνια, έχει ape πωθε[ και μόνο µέρος από τις τΟιΧ0ΥΡαΨΐΈζ του σώζεται. Ο ικόλαος Αργυρόπουλος έκανε και αγιογραφίες στη Λάρισα και στον 'Ανω …όλο, καθώς και ελαιογραφίες σε µουσαμά µε κοσµικά θέµατα, πολλές από τις οποίες σώζονται σε σπίτια της Αγιάς. ΔΈλι… Μψαυ)Μψχ υ Άνν»… , ότι…-λε να μµ.; …; 1400 ω… βρω…. Αίτια… έ…… '… (:… Λ"'ΨΌ 8 E M A T A έχων mama-1.701874 θαυµα "…"Ν0Ή" ΜΜΜ " &"… --Ώπ-ζ-ω ζ…Ξν…δ μυαλο µας… οι.» Μ……- …." αν")… τον… …… Ο λόγιος νεοκλασικισµός έλκεται βέβαια από τα αρχαιοελληνικά και ρωμαϊκά θέματα, αλ- λά δεν περιορίζεται µόνο σ'αυτό. Είναι καλλιτεχνική Σχολή και όχι θεµατικός κύκλος. Αν ο γαλλικός νεοκλασικισμός απογειώνεται pa τον "΄0ρκο των ορατίων" του Λουδοβίκου Ιάκωβου Νταβίντ, έργα του ίδιου ζωγράφου είναι και "0 Ναπολέων στο βουνό του Αγίου Βερνάρδου", "H κυρία Ρεκαμιέ", "Ο κύριος Σεριζιά" και άλλα. Σκηνές της ελληνικής Επανάστασης στολί- ζουν το νεοκλασικό Μόναχο του Λουδοβίκου. To αριστούργημα της ελληνικής νεοκλασικής γλυ- πτικής, η "Κοιµωμένη" του Γιαννούλη Χαλεπά, παριστάνει τη νεαρή νεκρή Σοφία Αφεντάκη. Και στη ζωγραφική διακόσµηση σπιτιών της περιόδου αυτής δεν λείπουν τα νεοελληνικά θέµατα. To Ρήγα Φεραίο ζωγραφίζει πάνω από την είσοδο του νεοκλασικού σπιτιού Ιωαννίδη o Ιωάννης Καρδάσης στο χωριό 'Αγιος Γεώργιος Πηλίου. Στο σπίτι του Γαλαντή στη Σύρα συναντούμε ήρω- ες του 21 /Μπότσαρης, Μιαούλης...|, το ίδιο και σ'άλλα σπίτια. Ta παραδείγµατα θα μπορού- σαν να πολλαπλασιασθούν Οι λαϊκοί νεοκλασικίζοντες ζωγράφοι περιορίζονται σχεδόν αποκλειστικά σε θέµατα που είναι ή τα νοµίζουν αρχαιοελληνικά. Σε έξη κατηγορίες μπορούμε να τα χωρίσουµε, στα κοσ- µήματα, στις απομιμήσεις αρχιτεκτονικών στοιχείων ή αγαλµάτων, στα µυθολογικά, στα ιστο- ρικά, στα τοπία -πραγµατικά ή φανταστικά-, στις αλληγορίες και στα χαριτωµένα. Βέβαια, αυ- τα που από μεθοδολογική ανάγκη τα ξεχωρίσαμε σε κατηγορίες, στην πραγµατικότητα πολλές 10 φορές συγχέονται ή συνυπάρχουν. Η Αµαζόνα π.χ. είναι µυθολογικό θέμα, εμφανίζεται όμως με τη μορφή ζωγραφικής απομίμησης αγάλµατος.Τα τοπία, μικρών συνήθως διαστάσεων, αποτε- λούν αναπόσπαστα τμήµατα διακοσμητικών συνόλων. Το ίδιο συμβαίνει και με μερικά avari— πινα πρόσωπα, θεατρικές μάσκες και μετάλλια. Τα κ o σ μ ή p a τ α στολίζουν οροφές αλλά και τοίχους. Απαρτίζονται από ευθείες, καμπύλες και τεθλασμένες γραµμές, από μαίανδρους, έλικες, πλοχμούς, ρόδακες, πουλιά και σχηματοποιημένα φυτικά μοτίβα. κυριαρχούν τα χρώματα χοντροκόκκινο, ανοιτό και βαθύ γα- λάζιο, μαύρο και άσπρο. Σ'αυτά είναι φανερή η προέλευση από τυπωμένα πρότυπα. ΄Αλλωστε, στο Αρχείο μου υπάρχουν πολλά τέτοαιέγχρωμα τυπωμένα πρότυπα -δωρεές απογόνων των ζωγρά- φων- pa επιγραφές ευρωπαϊκών τυπογραφείων. Τα λαϊκά ζωγραφικά κοσμήματα χαρακτηρίζονται από άνεση στην εκτέλεση και καλλιγραφική διάθεση. Οι α π 0 p ι p ή σ ε ι ς, pa ζωγραφικά μέσα, αρχιτεκτονικών στοιχείων και αγαλμά- των έ%άσσονται στο φαινόµενο της "επίφασης πολυτέλειας", της απομίµησης, δηλαδή, ακρι- βών και απρόσιτων υλών και τεχνικών από άλλες φτηνές και προσιτές. Από παλιότερα γινό- ταν σε εκκλησίες και σπίτια ζωγραφική απομίμηση ορθομαρμάρωσης. Στο σπΐ. του Γεωργίου Σβάρτς /Αμπελάκια 1787/ ένας τοίχος καλύπτεται από μίμηση επίστρωσης pa ζωγραφιστά πλα- κάκια. Το ίδιο και στο σπίτι του Νανζή /Καστοριά 1796/. 0 ζωγράφος Παγώνης κάνει στο παράσπιτο Τριανταφύλλου απομίμηση πλουµιστής µεσάντρας |Δράκια Πηλίου 1832/. Στο νεο- κλασικισμό, κυρίως της περιφέρειας, στη θέση μαρμάρινων αγαλµάτων μπαίνουν κεραμεικά αντίγραφα. Το ίδιο γίνεται και pa άλλα αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως τα φορούσια, τα επί- κρανα, τα κάγκελα /σπίτι Χατζηκυριαζή στο Βόλο, θέατρο Πάτρας, σπίτι Μαλούχου στην Τρί- πολη/. Συχνή είναι και η χρήση σοβά που µιμείται µαρμάρινες παραστάδες /σπίτι Κούκιου στο Βόλο, Νοσοκοµείο Πάτρας/, πολυτελή λαξευτή ισοδομική τοιχοποιία /σπίτι Αντωνόπου- λου στο Βόλο/ ή χοντοπελελημένες τετράγωνες πέτρες/Βλληνικό Γυμνάσιο στο Ναύπλιο,1833/. Στο εσωτερικό των σπιτιών υπάρχουν ζωγραφικές απομιμήσεις φατνωμάτων /σπίτι Μαρέδη στο Βόλο/ και ανάγλυφων διακοσμητικών στοιχείων /Εργατικό Κέντρο Σύρας/. Τις περισσότερες φορές είναι τόσο τέλεια η εκτέλεση που δημιουργεί την ψευδαίσθηση όγκου. Στο λαϊκό νεοκλασικισμό είναι πολύ συχνές οι φευδοκόγχες και οι απομιμήσεις είτε αγαλμάτων είτε -σπανιότερα- ορθομαρμάρωσης /σπίτι Παπαδόπουλου στο Νυμφαίο, σπίτι Τσίρ- λη στο Νυμφαίο, σπίτι Γκέκη στο Πάαιγκο, σπίτι Παλαιού στο Δίλοφο..../. Τα p υ θ o λ o γ ι κ ά θέματα κατέχουν σημαντική θέση στο λόγιο νεοκλασικισμό. Χτυπητό και προσιτό παράδειγμα τα αγάλματα της Αθηνάς και του Απόλλωνα, καθώς και το κεντρικό αέτωμα στην Ακαδηµία Αθηνών, έργα του Λεωνίδα Δρόση. Στη ζωγραφική παραδείγ- ματα είναι το Δωδεκάθεο του σπιτιού Κοή στη Σάρα, η Αθηνά και ο Ερμής στο σπίτι του Ι- ωαννίδη στον ΄Αγιο Γεώργιο Πηλίου. Μυθολογικά θέματα σπάνια εµφανίζονται παλιότερα στη λαϊκή μας τέχνη, όπως στη ζωγραφική του σπιτιού Κανατσούλη που το προαναφέραμε, και 11 κένταυροι σε τέμπλα, αν κι αυτοί πρέπει να προέρχονται από το σύμβολο του αστερισμού του Τοξότη, όπως το συναντούµε και σε πολλές αγιογραφήσεις εκκλησιών. Στη λαϊκή νεοκλα- σικίζουσα ζωγραφική, όπως είναι φυσικό, δεν είναι σπάνια η εμφάνιση µυθολογικών θεμά- των/ Αθηνά-Καρυάτιδα και Αισώπιοι µύθοι στο σπίτι του Γκ΄εκη-Πάπιγκο, Αθηνά, Δίας, 'Αρης, Μνηµοσύνη στο σπίτι του Σωσσίδη-Νυμφαίο, Αµαζόνες σε πολλά σπίτια και άλλα/. Από τα πάµπολλα ι ο τ ο ρ ι κ ά θέµατα της λόγιας νεοκλασικής τέχνης αναφέρουµε γενικά τους αντριάντες ηρώων της Επανάστασης του 21, παλιών πολιτικών ανδρών και ευεργε- τών καθώς και ζωγραφικές απεικονίσεις πολεµικών και άλλων σκηνών. Παράδοση στο είδος έχει και η λαϊκή μας τέχνη. Ενδεικτικά αναφέρουμε την εικονογράφηση των Απομνημονευμά- των του στρατηγού Μακρυγιάννη από τον Παναγιώτη Ζωγράφο και τους γιούς του, τις σκηνές από τους πολέµους και τους γάμους του Ναπολέοντα στο σπίτι του Ρόδου στο Τσεπέλοβο, έρ- γα του Κωσταντίνου Παπακώστα-Μαρινά |µέσα 19ου αιώνα/. Στη λαϊκή νεοκλασικίζουσα ζωγρα- φική σηµειώνουμε το Λεύκιππο στο σπίτι του Θεόδωρου ΤσίρληηΝυμφαίο, τον Αριστοτέλη στο ίδιο σπίτι, του Περικλή στο σπίτι του Δ. Γκέκη-Πάπιγκο και του Δηµοσθένη στο σπίτι του Νικ. Τσίρλη-Νυμφαίο. Μορφές αρχαίων σοφών εμφανίζονται και στην παλιότερη αγιογραφία 39. Τα τ o π ί α, πραγµατικά ή φανταστικά, εμφανίζονται συχνά στη λαϊκή νεοκλασικίζου- σα ζωγραφική και είναι συνήθως µικρά πλαισιωμένα ενθέµατα μέσα σε διακοσµητικά σύνολα, ενώ στη μπαρόκ ζωγραφική είναι µεγάλες αυτοτελείς χππκπκκιφκκκ απεικονίσεις ξακουστων πολιτειών | Βενετιά, Κωσταντινούπολη, Μαδρίτη, Φραγκφούρτη/. Μόνο στο σπίτι του Σωσσί- δη-Νυμφαίο συναντήσαµε τον Παρθενώνα και το Θησείο σε µεγάλη κλίμακα. Οι α λ λ η γ ο ρ ί ε ς περιορίζονται κυρίως στις "Τέσσερες Εποχές" τόσο στη λόγια, |σπίτι Βασαρδάνη-Βόλος| όσο και στη λαϊκή νεοκλασ. ζωγραφική /σπίτι K. Σωσσίδη-Νυμφαίο, σπίτι Μούρτζου-Σιάτιστα/. To θέμα εµφανίζεται συχνά και στην παλιότερη αγιογραφία4ο. Βέ- βαια, το θέμα έχει εντελώς διαφορετικό νόημα στις δύο περιπτώσεις. Στην αγιογραφία pa τις "Τέσσερες Εποχές" "ιστορίζεται ο μάταιος βίος του κόσμου τούτου" κατά την έκφραση του Διονύσιου εκ Φουρνά41. Αντίθετα, στην κοσμική ζωγραφική είναι ένας ύµνος στη χαρά της ζωής, στην οµορφιά της εναλλαγής των εποχών του΄Ετους pa τα δώρα καθεµιάς τους προς τον άνθρωπο. Στο σπίτι του Κ. Σωσσίδη εμφανίζονται σαν θελκτικές αρχαιοντυµένες νέες που κρατούν στα χέρια τους τα προϊόντα κάθε εποχής. Στο σπίτι του M ούρτζου η 'Ανοιξη είναι νέα γυµνή γυναίκα που κρατάει λουλούδια, το Θέρος γυμνό παληκάρι που κρατάει δρεπάνι και στάχυα, το Φθινόπωρο ντυμένη γυναίκα που προσφέρει τσαμπιά σταφυ- λιών και ο Χειμώνας ασπροµάλλης αλλά θαλερός γέροντας µέσα σε γυμνό τοπίο. Γυναικεία µορφή που βρίσκεται στο σπίτι του Βακόλα/Δίλοφο Ζαγορίου/ και με το ένα χέρι της κρατάει επάνω στο κεφάλι κάνιστρο µε λουλούδια ενώ από το άλλο της κρέμεταικαλαθάκι pa κλαδί οπωροφόρου δέντρου, πρέπει να συµβολίζει την Πρόοδο, την Ευημερία ή κατι παρόµοιο γιατί στο βάθος δεξιά υπάρχει εργοστάσιο µε ψηλή καμινάδα και αριστερά ατµοκίνητα τροχοφόρο 12 πλοίο. Παραλλαγή της υπάρχει και στον απέναντι τοίχο του δωµάτιου. Σε συνδιασμό με τις "Τέσσερες Εποχές" εμφανίζονται η Μέρα και η Νύχτα στο σπίτι του Μούτςου-Σιάτιστα. Η Μέρα είναι απροντυμένη pa κόκκινο επώµιο και φοράει στο κεφάλι αχτινωτό στέµα. H Νύχτα, pa αυστηρή φυσιογνωµία, φοράει µαύρο επώμιο και καλύπτρα. Η Μέρα και η Νύχτα να στρέφουν τον "Κύκλο της Ζωής" εµφανίζονται και στην παλιότερη αγιογραφία/΄Αγιος Νικόλαος Τσαριτσάνης, Μονή Ρεντίνας, Ταξιάρχες Μηλεών/. Τα χ α ρ ι τ ω p έ ν α θέµατα δίνουν κάποιο τόνο χαράς και χάρης στο χώρο. Είναι συνήθως μικροί ΄Βρωτες µε φαρέτρα ή αγγελάκια-ερωτιδείς/σπίτι Παλαιού-Δίλοφο/. Στη λό- για νεοκλασική ζωγραφική της Ελλάδας εµφανίζονται πολύ συχνά, είτε ξεµοναχιασµένα είτε σε οµάδες, αλλά δεν είναι πάντοτε έργα Ελλήνων ζωγράφων /Αχίλλειο Κέρκυρας, Εργατικό Κέντρο Σύρας, Πολιτιστικό Κέντρο Σύρας.../. Στα χαριτωμένα θέµατα μπορούμε να κατατά- ξουµε και τις ανθοδέσµες επάνω σε µονόχρωμο φόντο /σπίτι Βακόλα-Δίλοφο|. Το θέµα εµφα- νίζεται από την εποχή του ελληνικού μπαρόκ /σπίτι Αϊβαζή-Καστοριά, Κανατσούλη-Σιάτιστα, Καλέα4Νεγάδες Ζαγορίου, Καραγιαννόπουλου-Βυζίτσα Πηλίου, Νανζή-Καστοριά/. Το συνήθιζαν και οι χιονιαδίτες ζωγράφοι /σπίτια Γώγολου-Τσεπέλοβο, Μάου-Τσεπέλοβο.../. TEXNO’I‘POHIKH AIEPEYNHYH Πριν προχωρήσουμε στην εξέταση των δύο τεχνοτροπιών,µε τις οποίες εργάζονται οι λαϊκοί ζωγράφοι που μελετούµε, πρέπει να αντιµετωπίσουµε ένα πρόβλημα. Πώς αυτοί που υπήρξαν όλοι τους αγιογράφοι και, εκτός από δύο εξαιρέσεις, έμαθαν την τέχνη τους στο ΄Αγιον ΄ορος, έφτασαν να γίνουν εκφραστές μιάς εντελώς διαφορετικής κοσμοαντάληΦης. Αν- τί για κήρυκες της περιφρόνησης στη "ματαιότητα των εγκοσµίων" γίνονται τραγουδιστές της ομορφιάς του ανθρώπινου κορµιού, της γυµνής γυναικείας σάρκας, της ελεύθερης πτύ- χωσης των φορεμάτων. Βπαναλαµβάνουν, pa άλλα µέσα, τα παγανιστικά αγάλµατα, τα "είδω- λα", αυτοί που κάπου στις αγιογραφίες τους θα παράστησαν τον "΄Αγιον θραύοντα τα είδω- λα". Τουλάχιστον για έναν από αυτούς, το Νικόλαο Παπαγιάννη, το ξέρουµε. Σημειώσαμε πα- ραπάνω τη διαφορά του μηνύματος στις αγιογραφικές και στις κοσµικές "Τέσσερες Εποχές". Βέβαια,στα χρόνια της μαθητείας των, το δεύτερο µισό του 19ου αιώνα, η αγιογραφία των αγιορείτικων εργαστηρίων έχει πια ξεφύγει από την αντιφυσιοκρατική €χηµατοποίηση της βυζαντινής παράδοσης. Κάτω από την επίδραση του δυτικού "νατουράλε", που οι ίδιοι το λέγαν "αναγεννησιακό", της τέχνης των Ναζαρηνών και της νεορωσικής αγιογραφίας, η νεο- ελληνική εκκλησιαστική ζωγραφική χαρακτηρίζεται από γλυκερή φυσικότητα. ΄Ενας χειρόγρα- φος οδηγός ζωγραφικής γραµµένος αυτή την περίοδο, συγκεκριμμένα στα 1855, συµβουλεύει: "'Οταν, λοιπόν, σχεδιάζεις σώματα ανθρώπων, σχεδίαζε αυτά γυμνά και έπειτα ένδυνε δια να μη λανθάνεις το µέτρο"42. Σε άλλο σηµείο ο άγνωστος κωδικογράφος δίνει οδηγίες γιά το σκιοφωτισµό &...πρόσεχε να κόμης όλας τας εικόνας τα ισκιώµατα από το ένα µέρος και 13 το φως να βλέπει όλο από ένα μέρος". Το παλιό πνευµατικό φως αντικαθίσταται από το φυ- σικό φως που έχει συγκεκριµµένη πηγή. Πολύ παλιότερα, στα 1726, o Παναγιώτης Δοξαράς συμβουλεύει να σχεδιάζουν "τον βραχίωνα εις την άρμωσιν καλλά σχηματισµένον από σάρκα μεστήν, το στήθος γεμάτο, υποκάτω εις ταις μασχάλαις να κόµης συκοµένους μετρίως τους µαστούς, λεπτούς τους εγκοφούς...". Αυτά, βέβαια, στα προωθημένα Εφτάνησα. Ωστόσο το χειρόγραφο του Δοξαρά τυπωνεται για πρώτη φορά στην Αθήνα το 187143, σε επιστημονική έκδοση, βέβαια, αλλά που είναι πιθανό να έφτασε και στα χέρια κάποιων ζωγράφων. Πρόκει- ται για βιβλίο µικρού σχήματος και 90 μόνον σελίδων, από τις οποίες οι µισές είναι Πρό- λογος του Σπ. Λάµπρου. 'Αλλωστε, από παλιότερα και σ'ολόκληρη την Ελλάδα πολλές φορές, στις απεικονίσεις αμαρτωλών γυναικών, και η αγιογραφία αποδίδει pa κάποιον εξιδανικευ- τικό ρεαλισμό το γυναικείο κορµί." Το επάνω μέρος του κορμιού των είναι γεµάτο, µαλακά πλασµένο pa μεγάλους φουσκωτούς μαστούς pa θηλές χοντρές σαν ρώγες σταφυλιού, τα πρό- σωπα ωραία pa λαμπερά μάτια. Πλούσια λυμένη κόµη πέφτει στούς ώμους και στις πλάτες κυ- ματιστή"4η. Εκτός από αυτά, αγιογραφία και νεοκλασικισμός έχουν µερικά κοινά χαρακτηρι- στικά, την πειθαρχία, την έλλειψη πάθους, τη συµμόρφωση σε πρότυπα, το σηµαντικό ρόλο του περιγράμματος. Με αυτές τις προύποθέσεις και κάτω από την επίδραση των ιδεολογικών τάσεων της εποχής, που επηρεάζουν τις προτιμήσεις της πελατείας, ωρισμένοι λαϊκοί ζω- γράφοι στρέφονται προς το νεοκλασικισμό. … . Ξ ** 0 λαϊκός νεοκλασικισµός δεν είναι αμιΥής. Μέσα του επιβιώνουν παλιότερα παραδοσι- ακά θεµατικά και τεχνοτροπικά στοιχεία. Π.Χ. στις µικρές πλαισιωµένες τοπιογραφίες που αποτελούν τµήματα διακοσμητικών συνόλων, αντί για τα ρωμαντικά τοπία της αντίστοιχης λό- γιας ζωγραφικής συναντούµε τα γνώριµα, από παλιότερα έργα, απλοικά τοπία με τα κάστρα και τα γεφύρια τους, τα δέντρα, τα λογής πλεούμενα, όλα αυτά σε κλίµα θαυµασμού. Η σύν- θεσή τους είναι απλή'συχνά στηρίζονται στη συµμετρία γύρω από ένα νοητό κάθετο άξονα. ΄οχι σπανια εμφανίζεται η τριαδική παράθεση θεμάτων: τρία καράβια, τρείς κρατήρες ηφαί- στειου, τρεις καµάρες σε γέφυρα...Λιτά στο χρώµα, pa όχι περισσότερα από δύο-τρία κύ- ρια χρώµατα. Σε µερικές περιπτώσεις επιβιώνουν στοιχεία του μπαρόκ, όπως στη διακόσµη- ση του σπιτιού Μιχαηλίδη/Νυμφαίο/, που τώρα είναι ερειπωμένο, όπου υπάρχουν µερικά ανή- συχα περιστρεφόμενα φυτικά θέματα που θυµίζουν αντίστοιχα των αρχοντικών της Καστοριάς, της Σιάτιστας και των Αµπελακίων. 'Αλλοτε πάλι μπαίνουν σύγχρονα σποιχεία της µικροα- στικής ζωής. Π.χ. επάνω στην αποµίμηση αγάλματος του Προμηθέα, η υπογραφή-αφιέρωση τωνι Αδελφών Βούρη γράφεται σε τετράγωνο χαρτάκι. Το κρατάει χέρι pa µανίκι, κάτω από το οποίο προβάλλει το µανικέτι του πουκάμισου. Τέτοια χέρια ήταν πολύ συνηθισμένα σε επι- στολικά δελτάρια της εποχής'το χαρτάκι είχε καλλιγραφημένες αισθηµατικές φράσεις ή ή- ταν αποµίμηση κλειστού φάκελλου, έτσι που να σηµαίνει περισσότερα. Μερικές φορές, από ΄. ;ξώ πρέπει να τονίσουµε πως ο λαϊκός νεοκλασικισµός εκφράζει την τάση αποµάκρυνσης από [τα βυζαντινά-ονατολίτικα πρότυπα, από την περιφρόνηση του κοµμιοώ και την καταδίκη της |πμάταιηΒ" ζωής και στρέφεται πρός την αρµονική σ6νεεση πνευµατικής και σωµατικής ομορ- φιάς. "π"Ρεΐ να ξέρουµε την προέλευσή του και τα κανάλια περάσµατός του προς την ορει- νή Ελλάδα. όµως η αποδοχή του εκεί σημαίνει πως εξέφραζε άλλη νοοτροπία, αυτή που απορ- Ρίπτει τον "οίκτο", το πελεος" και την ταπειυωσύνη και καµαρώνει τη λεβεντιά, τη δημ…- ουργία και την καλοπέραση, αυτή που εύχεται "πλουθυγείαν...δόξαν, Ήΐντωµ αγαθών Ρ0ήυ" /σπίτι Ράδου στο Τσεπέλοβο/, "χαράν, υγείαν και πόντων αγαθών αψθ…νίσν" /σπίτι Τζιαρ- τζή στη Λράκια/, κάνει αναφορές στην αρχαία µυθ"ΌΥΐα "Του Άσιδάλου είυ'η τΞΧνη εις ταύ την την οικοδοµήν" και µνηµονεύει τη φύση θα στ0ιΧΓ-ι΄Ο σι΄Η|΄ΧΓ|ι.ι'΄Όζ με την τέλνηινγ…αι 1…) τέχ- νη επιμήθη φύσεως την καλλονήν" /πάλι στο σπίτι του Ράδου|- Αυτή που εκτιΗάει τις τρείς κύριες πηγές δύναμης των καινούργιων κοινωνικών δυνάµεων που βγήκαν €10 προσκήνιο " τα άρματα, τα ΥΡόσια και τα γοάυµατα" κατά το γιαννιώτικο δίστιχο. ΄Ώλα αυτό, βέβαια, μέ- . σα σε πιά κοινωνία όπου λειτουργεί ακόμα, σε κάποιο Βαθμό, η ανασχαιτικη δύναμη της παράδοσης. , ' 1.µι 9(Μ 6ΐή€,&ζ΄ 66λ' 13 ά.':/ζ*.(ά…ς ότι": ίδια.; Η…… 14 1.5apxac του αιώνα μας και δώθε, τα διακοσμητικά θέµατα έχουν και κάποιες επιδράσεις από την "αρ νουβώ". Οι χωρικοί ζωγράφοι, αν και ξεκινούν pa την ευνόητη πρόθεση να πλάσουν το αύΈώπι- νο κορµί κατά την εξιδανικευµένη φυσικότητα των προτύπων τους,δεν το πετυχαίνουν γιατί είναι ποτισµένοι pa τη στατική και σχηµατική λαϊκή αντίληψη. Επίσης παραλείπουν, τρο- ποποιούν ή προσθέτουν στοιχεία. Αυτό συμβαίνει όταν τα στοιχεία που υπάρχουν στο πρό- τυπό τους δεν ανακαλούν τίποτα από τη µνήμη του5ή, άν τους είναι γνωστά, βρίσκονται σε αδικαιολόγητη γι'αυτούς θέση.΄Ετσι, μία περικεφαλαία που είναι στο κεφάλι την κατα- λαβαίνουν γιατί σ'αυτή τη φυσική της θέση την είδαν σε εικόνες της Αθηνάς, τον Περικλή, του ΄Αρη... Μία περικεφαλαία, όμως, στο δάπεδο τους είναι ακατανόητη. Την παραλείπουν και στη θέση της βάζουν αγγείο που θυμίζει το γνώριµο κουμάρι. Είναι χαρακτηριστικές, και δικαιολογηµένες από την πλευρά του, οι παρατηρήσεις αρχαιολόγου για την "Αµαζόνα" του αρχοντικού Μιχαήλ N. Τσίρλη στο Νυµφαίο, "...η σύνθεσις τελικώς δεν παύει να κατέ- χεται υπό τινος ακαμψίας εξωτερικός, εσωτερικός δε να υποφέρη από έλλειψιν ζωοδόχου πνοής". και προσθέτει παρακάτω " Εκ των υπό του Ρωμαίου αντιγραφέως εις το µαρµάρινον έργον προστεθέντων επί της πλίνθου και του κορμού του δένδρου παρά την Αµαζόνα όπλων, το µεν κράνος αποδίδεται ως πρόχους, ης η λαβή ελλείπει κατά το μεσαίον αυτής τµήμα, 45 o δε διπλούς πέλεκυς ουδόλως έχει απεικονισθεί" . Στο Δίλοφο οι Αδελφοί Βούρη αφαιρούν από το σύμπλεγµα του Προµηθέα, προφανώς γιά λόγους σεμνοτυφίας, το τολµηρό γυναικείο γυμνό που κείτεται pa προτεταμένους τους µαστούς κάτω από τα πόδια του Προμηθέα, αλλά- ζοντας έτσι τη σύνθεση του Μύλλερ.Μερικές φορές η ελευθερία του ζωγράφου από το πρότυ- πό του φτάνει ως την αλλαγή του φύλου. Από το πρότυπο της "Αµαζόνας MATEI" στο σπίτι του Νάνσυ Σωσσίδη γίνεται έργο με αντρική µορφή. ΄Αλλοτε παίρνουν μία µορφή από πολυ- πρόσωπη σύνθεση και την αποµονώνουν, τροποποιόντας την για να προσαρμοσθεί στη νέα της θέση και λειτουργία. ΄Ετσι, ο ζωγράφος που διακόσμησε το σπίτι του Γκέκη στο Πάπιγκο παίρνει τη µορφή του Περικλή από τη σύνθεση του Γερµανού ζωγράφου Φος " 0 Περικλής αγο- ρεύει στην Πνύκα" και την κάνει ανθρωπόµορφη κολόνα. Στο πρότυπο το χέρι του Αθηναίου πολιτικού απλώνεται μπροστά. O ζωγράφος µας, όμως, το προσαρµόζει στη νέα του λειτουρ- γία, λυγίζει το χέρι, που τώρα καλύπτεται σχεδόν από το φάρδος του κορµιού κι έτσι δια- τηρειται το ισόπαχο της κολόνας. To έργο του Φος κυκλοφόρησε ευρύτατα στην Ελλάδα σε ιστορικά και διδακτικά βιβλία καθώς και σε επιστολικό δελτάρια pa πολύχρωμη ή μονόχρω- μη εκτύπωση.΄Βνα από τα δελτάρια αυτό, έκδοση Πάλλη και Κοτζιά Νο 416, είναι μονόχρωµη και έχει πλάγια τον τίτλο " ο Περικλής από της Πνυκός, δικαιολογών τας χάριν της Ακρο- πόλεως δαπάνας", το ίδιο και σε γαλλική μετάφραση. Κάτω υπάρχει η σημείωση "Εκ του βι- βλίου Γ. Φιλαρέτου Περικλής και Ασπασία". Αντίγραφα του έργου του Φος στολίζουν το Αρε- 15 ταίειο Νοσοκομείο στην Αθήνα, το σπίτι της Καλλιόπης Βαλυράκη στο Ρέθυµνο, το Αναγνωστή- ριο Καλύμνου "Λι Μούσαι", ίσως και άλλα κτήρια. Από την άποψη της τεχνικής οι νεοκλασικίζοντες λαϊκοί ζωγράφοι ακολουθούν δύο pa- θόδους, τη µονόχρωμη απόδοση αρχιτεκτονικών μελών και αγαλµάτων και την πολύχρωμη ζωγρα- φική. Παρακάτω θα σηµειώσουµε αλληλοδιεισδύσεις των δύο αυτών τεχνοτροπιών. Η μονόχρωμη απόδοση αρχιτεκτονικών µελών /παραστάδες, επίκρανα, κόγχες, φατνώµατα, κυµάτια, έκτυπα πλαίσια...| προσπαθεί να δημιουργήσει pa διαβαθμίσεις του τόνου την αίσ- θηση όγκου. Στόχος η οφθαλμαπάτη pa την προσπάθεια όσο γίνεται πιστότερης και πειστι- κότερης απόδοσης. Στις οροφές, τα φατνώματα pa ανάγλυφους ρόδακες, κυµάτια, γεισώματα... αποδίδονται κατά κανόνα pa τις σκιές προς την αντίθετη πλευρά της κύριας πηγής φωτός |%αράθυρο, πόρτα pa τζαµαρία/. Σ'αυτά συχνά υπάρχει και κάποιο άλλο χρώµα, συνήθως γαλά- ζιο στο φόντο. Επειδή τα σχήματα είναι απλά και επαναλαµβανόμενα και βρίσκονται σε τέ- τοια θέση που ο θεατής δεν έχει την ευχέρεια να τα παρατηρεί pa άνεση, η ψευδαίσθηση είναι ολοκληρωτική. Για τις αποµιμήσεις αγαλµάτων οι συνθήκες διαφέρουν. Αυτές βρίσκον- ται στους τοίχους και στο ύφος περίπου του µατιού όρθιου ανθρώπου, η απόσταση του θεατή από το έργο είναι δυνατό να µειωθεί στο ελάχιστο. Κι ακόµα, καθώς ο θεατής κινείται μέ- σα στο δωµάτιο, θα έπρεπε, αν το άγαλμα ήταν αληθινό, ωρισµένα σηµεία του να µην είναι πιά ορατά κι άλλα να αποκαλύπτονται καθώς αλλάζει η οπτική γωνία. Για ν'αποφύγουν αυτό τον κίνδυνο οι λαϊκοί ζωγράφοι πρόβλεφαν και είτε τοποθέτησαν τις μορφές αυτές πίσω από την προεξοχή του τζακιόυ είτε μέσα σε φευτοκ6γχες, έτσι που να µειώνεται πολυ η αίσθη- ση αλλαγής της οπτικής γωνίας και η οφθαλµαπάτη γίνεται σε µεγαλύτερο ποσοστό πειστική. Μ'αυτόν τον τρόπο τα αγάλµατα παρουσιάζονται σαν αναπόσπαστα στοιχεία της αρχιτεκτονι- κής. Αυτό γίνεται περισσότερο έκδηλο στο σπίτι του Γκέκη -Πάπιγκο- όπου δίνουν στα αγάλ ματα τη μορφή και τη θέση "Καρυάτιδων" που στηρίζουν τοξοστοιχία και χρωµατίζουν γαλά- ζιο το φόντο για να δίνει την αίσθηση πως στο βάθος είναι ύπαιθρο και τ'αγάλµατα στηρί- ζουν την άκρη της οροφής. Δεξιά και αριστερά τους τοποθετούν αποµιµήσεις µαρµάρινων αγ- γείων σε τετράγωνες βάσεις. Για να τονίσουν τη λειτουργηκότητα των αγγείων αυτών τοπο- θετούν στο λαιµό τους κλαριά µε φύλλα και λουλούδια" αυτά όµως pa χρώµατα για να δίνουν την εντύπωση πως πρόκειται για φυσικά. ΄Εγχρωµα είναι, επίσης, τα λουλούδια της εσωτερι- κής επιφάνειας της ζωγραφιστής τοξοστοιχίας, σε θέση, δηλαδή, που από την εποχή του µπα- ρόκ έµπαιναν συχνά φυτικά θέματα. 'Αλλωστε, η ζωγραφική αποµίμηση τοζοστοιχίας συνηθί- ζεται στη Βόρεια Ελλάδα από το 18ο αιώνα/σπίτι Σβάρτς στ΄Λµπελάκια, Νανζή και Τσατσαπά στην Καστοριά, Καλέα στούς Νεγάδες.../.΄Οταν, όµως, τα µαρµάρινα ανθοδοχεία της νεοκλα- σικίζουσας λαϊκής ζωγραφικής τοποθετούνται µέσα σε ψευτοκόγχες, τότε και τα λουλούδια ζωγραφίζονται σαν µαρµάρινα, αφού το σύνολο αποτελεί µίµηση αρχιτεκτονικού στοιχείου 16 /σπίτι 0. Τσίρλη, Νυμφαίο/. Σε μερικά σημεία αντί για "Καρυάτιδες" ζωγ63ίζουν κίονες. ΄Ετσι γίνεται περισσότερο αισθητό πως οι "Καρυάτιδες" είναι "φέροντα" στοιχεία της οι- κοδοµής. Αυτή η μονόχρωμη σκ ιφωτισμένη απομίµηση αγαλμάτων δεν έχει καμμιά σχέση pa την ιχνογραφία, παρά τις εξωτερικές οµοιότητες. Δεν πρόκειται για ιχνογραφικά έργα που απο- δίδουν κάποιο άγαλµα αλλά για αποµιμήσεις που αντικαθιστούν, can θέση του, το γλυπτό. Ούτε µπορούµε να αποδώσουµε το φαινόμενο στην επίδραση των μονόχρωμων χαρακτικών πρό- τυπων γιατί είναι πολλά τα έργα πολύχρωμων τοιχογραφιών που προέρχονται από εξακριβω- µένα χαρακτικά πρότυπα, είτε τοπία είναι αυτά46, είτε προσωπογραφίες4? ?ε πολύχρωμη ζωγραφική είναι εκτελεσμένα πολλά διακοσµητικά ταβανιών και τοίχων. Στοχεύουν στην αρµονία θερµών και ψυχρών χρωµάτων και στην άψογη εκτέλεση. Είναι βέβαιο πως χρησιµοποιήθηκαν βοηθητικά όργανα σχεδίασης/διαβήτης, χάρακας.../. To χέρι κινείται pa σιγουριά και ακρίβεια. Είναι πολύ πιθανό να χρησιμοποιήθηκαν για τη σχεδίαση και διάτρητα χαρτιά, κάτι σαν τα ανθίβολα των αγιογράφων'ή χαρτόνια κοµµένα στο σχήμα του διακοσμητικού θέµατοα.Πολύ συχνά συνυπάρχουν pa µονόχρωμες απομιµήσεις αρχιτεκτονικών στοιχείων. Πάντοτε πολύχρωµα είναι ταέκθετα μικρά τοπία. Οι δύο Χιονιαδίτες Αδελφοί Βούρη στο σπίτι του Παλαιόν -Δίλοφο- μεταχειρίζονται στα φανταστικά τοπία έντονα χρώ- paia, κατακόκκινα και ζωηρά γαλάζια σπίτια, χτυπητά πράσινα στη βλάστηση, ενώ στις θα- λασσογραφίες χρησιµοποιούν χαµηλότερους τόνους, όπως και στη διακόσµηση του ταβανιού pa το λουλουδοστέφανο, τους ΄Βρωτες και τ'αγγελάκια. Στο σπίτι του Κ. Σωσσίδη η χρωμα- τική κλίμακα των μεγάλων ανεξάρτητων τοπίων είναι λιτή και χαµηλότονη' κυριαρχούν το ανοιχτό γαλάζιο και το καφεγκρίζο. Αντίθετα, οι ίδιοι ζωγράφοι στις αλληγορίες των Επο+ύ χών µεταχειρίζονται έντονα χρώματα, κόκκινο, πράσινο, καφέ σκούρο... Θυμίζουμε πως το έργο έγινά στα 1924-25 από τους Δροσοπηγιώτες ζωγράφους Κωνστ. Τζιάτζιο, Χαρίσιο Χαρί- ση, Μάρκο Στυλιάδη και Θωμά Ζωγράφο. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, από την άποψη του χρώµατος, είναι η ζωγραφική του σπιτιού Μούρτζου /Σιάτιστα, πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας/. Η σύνθεση των Εποχών αποτελείται …! από πέντε κύκλους και δύο γυναικείες όρθιες µορφές. Ο κεντρικός κύκλος απεικονίζει τη σφαίρα της Γης. Είναι φανερό πως το πρότυπό της ανήκει σε κάποιο επιστημονικό βιβλίο ή διδακτικό πίνακα γιατί σημειώνονται έντονα οι παράλληλοι και µεσηµβρινοί κύκλοι, κι αυτό είναι αταίριαστο για τη ζωγραφική απόδοση της γήινης σφαίρας. Η θάλασσα αποδίδε- ται pa γαλάζιο ανοιχτό και η στεριά, καθώς και το στρογγυλό πλαίσιο, pa λίγο σκουρότε- ρο γαλάζιο. To φόντο είναι γαλαζοπράσινο. ΄Ετσι τονίζεται o ζωηρός χρωματισμός των τεσ- σάρων κύκλων pa τις Εποχές, καθώς και των διακοσμητικών που συνδέουν τους πέντε κύκ- λους. H διάταξη αυτή δίνει την εντύπωση πως οι Εποχές περιστρέφονται γύρω από τη Γη και την κίνηση τη δίνουν η Μέρα και η Νύχτα, όρθιες γυναικείες μορφές στα πλάγια. Γε- 1? νικά, η διακόσµηση αυτού του σπιτιού χαρακτηρίζεται από τη λαµπρότητα του χρώματος, εκ- τός από το µεγάλο παραλληλόγραμµο pa άποψη της Κωσταντινούπολης. Σκόρπια νεοκλασικά θέµατα συναντούμε σε πολλά ζωγραφισµένα σπίτια αυτής της περι- όδου, κυρίως αμφορείς-ανθοδοχεία, όπως στο σπίτι του Παπαθεοδώρου |Εράτυρα/ έργο της δεκαετίας 1865-75, στο σπίτι του N. Σταμάτη |Αρίστη Ζαγορίου/, έργο του Χιονιαδίτη Γ. Νικολάου στα 1863, στο σπίτι του Νατσιόπουλου |Δίλοφο Ζαγορίου/ και άλλα. Βέβαια, το θέµα του ανθοδοχείου έχει μακριά ιστορία στην ελληνική λαϊκή ζωγραφική. Είναι πο συνη- θισµένο την εποχή του µπαρόκ, η διατύπωση, όµως, είναι διαφορετική' σ'αυτή εμφανίζεται με τη µορφή είτε ευρωπαϊκού είτε σύγχρονου λαϊκού βάζου /σπίτι Σβάρτς στ'Αµπελάκια, πο- διές τέµπλου Αγίας Μαρίνας Κισσού, σπίτι Πούλκως στη Σιάτιστα.../ και μερικές φορές ακουμπυζα σε ευρωπαϊκά έπιπλα. Στη νεοκλασική εποχή είναι αρχαιότροπα. Και µια ακόµα διαφορά, ενώ στα μπαρόκ ανθοδοχεία το κύριο θέµα είναι τα λουλούδια, στα νεοκλασικί- ζοντα είναι το δοχείο. Κλείνοντας θα πρέπει να κάνω δύο διεΙΐ.υκρινίσεις. Η πάρουσίαση µιας πλευράς της λαϊκής µας ζωγραφικής δε σημαίνει και πρόθεση να ανακηρυχθούν αριστουργήµατα τα έργα που την εκπροσωπούν. Μ'όλο που υπάρχουν αρκετά αξιόλογα , θα πρέπει να παραδεχθούμε ότι η νεοκλασικίζουσα λαϊκή ζωγραφική δεν ανήκει, στο σύνολό της, στις καλλίτερες εκ- φάνσεις της λαϊκής μας τέχνης. Η δεύτερη διευκρίνιση αφορά στα πρότυπα που δεν είναι απαραίτητο να ανήκουν στην κλασική αρχαιότητα ή να είναι έργα νεοκλασικών καλλιτεχνών. Μπορεί να έχουν άλλη προέλευση, όπως ο "Χορός των Μουσών" του Τζούλιο Ροµάνο ή τα "αρ νουβω" τυπωμένα πρότυπα. Η σύντομη αυτή εργασία δεν κολακεύεται πως εξάντλησε το θέµα. Είναι πολύ πιθανό πως υπάρχουν και άλλα σπίτια χωριών µε νεοκλασικίζουσες λαϊκές ζωγραφιές. Ούτε θεωρεί οριστικές τις ερµηνείες που δίνει. Ευτυχώς, για κάθε κοινωνικό φαινόµενο υπάρχουν πολ- λές απόψεις των οποίων η διασταύρωση προωθεί τη σωστή κατανόηση. Πάντως, pa την εργα- σία αυτή παρουσιάζεται για πρώτη φορά µια άλλη πλευρά της παραδοσιακής μας ζωγραφικής, κι αυτό είναι, ίσως, µια κάποια προσφορά στην εθνική μας αυτογνωσία. Τελειώνοντας, θέλω να ευχαριστήσω θερμά όλους τους ιδιοκτήτες σπιτιών που αναφέ- ρονται στο κείμενο, την κυρία Πολυξένη Ματσούκα για τις πληροφορίες, τις φωτογραφίες, τα σχέδια και τα πρότυπα του πατέρα της Κώλτσου Παπαγιάννη, τους κυρίους Μάρκο Στυλι- άδη, Γεώργιο Φζιάτζιο και Νικόλαο Ζωγράφο για τις φωτογραφίες και τα βιογραφικά στοι- χεία των προγόνων τους, τονκύριο και την κυρία Μακρυγιώργου για την ευγενική τους φι- λοξενία στο τοιχογραφηµένο σπίτι τους, τον κ. Στέφανο Ζωγράφο για τις πληροφορίες που μου έστειλε, τον κ. Λάκη Παπαστάθη που µου έδωσε για φωτογράφηση τη δυσεύρετη "Καλ- 18 λιτεχνική Πινακοθήκη της ΕΣΤΙΑΣ", το συνταξιούχο ιερέα της Δροσοπηγής αιδ. Στέργιο Γκέ- λια για τις μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις τους. Η Α Ρ Α Π Ο Μ Π E Σ 1. Κ.Θ.Δημαράς= Ο Ελληνικός Διαφωτισµός, Αθήνα 1964. Ι.Μ.Χατζηφώτηςε Ο ΕλλήνΙϊ6ς Δια- φωτισµός, Αθήνα 1971. Επίσης αξιόλογες μελέτες στο περιοδικό Ερανιστής. 2. Δηµήτριος Παπαστάμος= ΞΕνΞΞτΞΞ;ΞΞΞλλΞρ, Αθήνα 1973. Πίνακες 83,84,85,86,87,88,89, 9o και 91. 3. Ιωάννης Τραυλός - Αγγελική Κύκκου: ξρΕούπΞλη, Αθήνα 1980. Πίνακες 106 και 107.Ιτα- λος είναι ο ζωγράφος του σπιτιού Γαλαντή στην Ερμούπολη, πιθανότατα και άλλων σπι- τιων. Στην Αθήνα εργάζονται πολλοί ξένοι ζωγράφοι, όπως οιΞΏ. LEBIEDZKY, V. πλακα, CHP. σΒΙΒΡκπκΕΒι. Βλέπε σχετικά; Εµπορικής Τραπέζης της Ελλάδος: Νεοκλασική Αρχιτε- κτονική στην Ελλάδα, με πρόλογο Ι.Τραυλού, Αθήνα 1967. Πίνακες 29,30,31,32,45,46. 4. Κίτσος Α. Μακρής: Νεοκλασικές Σιδεριές.΄Βκδοση Ε.Ο.Μ.Μ.Β.Χ. Αθήνα 1981. 5. I. Ισιδωρίδης Σκυλίσσηςι Η παρ'ηµίν κοσµηματογραφία. Περιοδ. Παρ!ΞΞΞόΞ, τόµος Γ; A- θήνα 1879, σελ. 702 και 703. 6. Περιοδικό ΠαρθΞΣΞΣ, Αθήνα 1872, σελ. 1085. 7. Ζαχαρίας Παπςµτωνίουτ 10393, Αθήνα 1934, σελ. 215-221. 8. Νίκος Μουτσόπουλος= Θεσσαλονίκη 1900 - 1917. Θεσσαλονίκη 1981, σελ. 48. 9. Υπουργείον Εσωτερικών: Πίνακες των Επαρχιών Ηπείρου και Θεσσαλίας κατά την Απογρα- ΞΞ! του 1881αΛθήνα 1884, σελ. 60 10. 0 Φίλιππος Ιωάννου µεταφράζει σε αρχαΐζουσα γλώσσα δημοτικά ή δημοτικοφανή τραγού- δια. Παράδειγμα: το "Μάνα σου λέω δε µπορώ τους Τούρκους να δουλεύω.." το μεταφρά- ζει "Μήτερ εμή τριφίλητ'ωµόφροσιν ουκέτι Τούρκοις δουλεύειν δύναµαι". Παναγ. Πατρι- αρχέα: Φίλιππος Ιωάννου, Αθήνα 1935, σελ. 43. 11. Ευδοκία Ιωάννου: 0 Κλεισουριώτης Ζωγράφος του Νυμφαίου. Περιοδ. !!ΞκΞδονική Ζωή, τεύ- χος 132, Μάϊος 1978, σελ. 45. 12. Απόστ. Βακαλόπουλος: Ιστορία του Νέου Ελληνισµού. Β΄Τουρκοκρατία 1453- 1669, Θεσσα- λονίκη 1964, σελ. 83. 13. Απόστ. Βακαλόπουλος: Ιστορία της Μακεδονίας 1354 - 1833, Θεσσαλονίκη 1969, oak.3o5. 14. Βασίλης Δηµητριάδης: Η Κεντρική και Δυτική Μακεδονία κατά τον Εβλιγιά Τσελεµπή , Θεσσαλονίκη 1973, oak. 176. 15. H Οικονομική Δομή των Βαλκανικών Χωρών. Επιμέλεια: Σπύρος Ασδραχάς, Αθήνα 1979, σελ.323. 19 16. ΙΟΑΝΝΙΞ Α. ΡΑΡΑΏΕΙΑΝ05: DIE SPIRTAS. ΕΣΝΕ FAMILIE KLISSURIOTISSER AUSWANDER IN DER JUGOSLAWISCHER ΘΕΑ… 295111 πππυ1υπε 18 UND 19 JAHBHUNDE‘RTS. Ανάτυπο από τις BALKAN STUDIES 16,1, Θεσσαλονίκη 1975. 17. Αντ. Σιγάλας: Από την Πνευµατική Ζωή των Ελληνικών Κοινοτήτων της Μακεδονίας.Α'Αρ- χεία και Βιβλιοθήκαι Δυτικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1939, σελ. 136 - 138. 18. Κωνσταντίνος Σάθας: Νεοελληνική Φιλολογία. Βιογραφίαι των εν τοις Γράμµασιν Διαλαμ- ψάντων Ελλήνων 1453-1821 , Αθήνα 1868, σελ 564. Γεώργιος Ιωάννου Ζαβίρας: Νέα Ek- -ι-,-τ--ιιω λάς ή Ελληνικόν Θέατρον, που εκδόθηκε από τον Γεώργιο Π.Κρέµο, Αθήνα 1872, σελ. 283. 19. Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1969, σελ. Χ]! 451 ,477. 20. Αποστολος Βακαλόπουλος, όπου παραπάνω, σελ.477 21. Ιωάννης Λαµπρίδης : Ζαγοριακά, τόµος Α΄Αθήνα 1889, σελ. 42 22. Ιωάννης Παπαϊωάννου: Το Πάπιγκο, τόµος πρώτος, Θεσσαλονίκη 1977, σελ. 36 κ.ε. 23. Κώστας Λαζαρίδης: Το Πνευµατικό Ζαγόρι στα Χρόνια της Τουρκοκρατίας, Γιάννινα 1969. 24. Φάνης Μιχαλόπουλος: Μοσχόπολις. Αι Αθήναι της Τουρκοκρατίας. 1500 - 1769, Αθήνα 1941, σελ. 45 25. Μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις pa το συνταξιούχο οικοδόμο Κωνστ. Ρούμπο και το συντα- ξιούχο ιερέα Στέργιο Γκέλια. ΑρΧέίο Κ.Α.Μακρή, Βόλος. Τα Αρχεία της Κοινότητας έχουν καταστραφεί. 26. Γρηγόριος Π. Βέλκος: Η Εξαγορά της Σέλιτσας /Εράτυρας|, 1979. 27. Κίτσος Α. Μακρής: Οι Τοιχογραφίες των σπιτιών της Εράτυρας /Σέλιτσας/. Διάλεξη στο Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας στις 16 Νοεµβρίου 1984. Ετοιμάζεται η έκδοσή της. 28. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδί;ες Ζωχρά!ςι, Αθήνα 1981. 29. I. Τουράρσογλου : ΄ραπτή Αμαζών εκ Νυµφαίου. Αρχαιολογικά Ανάλεκτα Αθηνών, τόμος 3ος, Αθήνα 1968, σελ. 307. 30. Γεωργίου Σπυρ. Δοντά: Εικόνες Καθηµένων Πνευµατικών Ανθρώπων εις την Αρχαίαν Ελληνι- κήν Τέχνην, Αθήνα 1960, πιν. 21β και 21γ. 31. Τώρα βρίσκεται στο Αρχείο Κ.Α.Μακρή. 32. Αρχείο Κ.Α.Μακρή. 33. Ευδοκία Ιωάννου: 0 Κλεισουριώτης Ζωγράφος του Νυµφαίου, περ. Μακεδονική Ζωή, τεύχος 132, Μάϊος 1978, σελ. 4το 34. Νικ. Φίστα: Το Τέλος ενός Βιβλίου, Θεσσαλονίκη 1971, σελ. 116 35. 0 Στέργιος Ζωγράφος |1870-1915| παντρεύτηκε τη Βασιλική Θεοδώρου και απόχτησε πέντε , Λ'ζΞιΈ3 γιούς και μία κόρη. Αγιογραφία διδαξε µόνο στον πρωτότοκο γιό του΄γίατι πέθανε νέος. 0 Παντελής /1885-1950/ δεν έκανε οικογένεια. 36. "Καλλιτεχνική Πινακοθήκη της ΕΣΤΙΑΣ" Α΄φυλλάδιο, Ελληνική Αρχαιότης, Αθήνα 1887. 20 Ο Γιόχαν-΄Εντσυαρ Μύλλερ σπούδασε στην Ακαδημία της Αμβέρσας και στα 1854 πήγε στη Ρώμη, όπου διορίστηκε καθηγητής στην Ακαδηµία του Αγίου Λουκά. Η επισήμανση του πρότυπου έγινε χάρη στη γνωμάτευση του Ξστορικού της Τέχνης κ. Στέλιου Λυδάκη ότι πρόκειται οπωσδήποτε για έργο Γερμανού νεοκλασικιστή γλύπτη του τέλους του 19ου αι- ώνα. ΄Ετσι περιορίστηκε το πεδίο των ερευνών µου. Το δύσκολο ήταν να βρεθεί το προ- σιτό στους Χιονιαδίτες ζωγράφους χαρακτικό έργο στο οποίο το άγαλμα να εικονίζεται από την ίδια οπτική γωνία. Για τον Αρίστιππο ή Αριστοτέλη του Νυμφαίου ξέρουµε ότι προέρχεται από το Παλάτζο Σκόντα, χωρίς όµως να γνωρίζουμε και το πρότυπο που είχε στα χέρια του o λαϊκός ζωγράφος. H φωτογραφία που δηµοσιεύει στο βιβλίο του "Εικόνες Μαθη- µένων Πνευµατικών Ανθρώπων εις την Αρχαίαν Ελληνικήν Τέχνην" o Γ. Δοντάς είναι από δι- αφορενική γωνία παρμένη. ΄Ετσι δε µπορούµε να ξέρουµε pa ακρίβεια πόσο πιστός έµει- νε στο πρότυπό του o λαϊκός ζωγράφος. 37. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι, Αθήνα 1981, πίνακες 4o, 41. 38. Κίτσος Α. Μακρής: H Ξυλογλυπτική του Πηλίου, Βόλος 1958, σελ. 10. 39. Κωνσταντίνος Σπετσιέρης: Εικόνες Φιλοσόφων εις Εκκλησίας, Αθήνα 1964. Σωτ. Ι. Δά- καρης: Οδηγός Νήσου Ιωαννίνων, Αθήνα 1959, σελ. 19. Κίτσος Α. Μακρής: Η Τσατιτσά- νη και τα Μνηµεία της, Αθήνα 1967, σελ. 13 κ.ε. 40. Κίτσος Α. Μακρής: Χιονιαδίτες Ζωγράφοι, Αθήνα 1981, πίνακες 27,28. 41. Διονύσιος εκ Φουρνά : Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης, Πετρούπολη 1909 | Ανατύπωση βιβλιοπωλείου Σπανού-Αθήνα/ σελ. 213. 42. Κίτσος Α. Μακρής: "Εντεύθε αρχήζωμε μαθήµατα της ζωγραφικής", ένας ΄Αγνωστος Κώδι-.ι κας που εκφράζει τις τάσεις της ελληνικής ζωγραφικής στον 19ο αιώνα, Βήματα, Αθή- να 1979, σελ. 289. 43. Παναγιώτης Δοξαράς : Περί-ΞωγΞαφΞαΞ, Χειρόγραφον του ΑΨΚΣΤ: Νυν το πρώτον 1131183 1111! µετά προλόγου εκδιδόµενον υπό Σπυρίδωνος Π. Λάµπρου, Αθήνα 1871. 44. Σταύρος Ν. Μαδεράκης: Αναζητήσεις των Κρητικών Αγιογράφων στην Παράσταση του Γυ- µνού στο Θέµα των Ποινών σε Τρείς Εκκλησίες των Χανίων, Χανιά 1984,Χανιά 1984,σελ. 82. 45. I Τουράτσογλου, όπου παραπάνω, σελ. 309. 46. Κίτσος Α. Μακρής:΄Ενα Ευρωπαϊκό Πρότυπο Βορειοελλαδίτικης Τοιχογραφίας, ξέρατε, Αθήνα 1979, σελ. 367. Μίλτος Γαρίδης: Καινούργια Χαλκογραφικά Πρότυπα για την Κοσ- µική Ζωγραφική το 10ο και 19ο Αιώνα, Μακεδονικά, τόµος 22ος, Θεσσαλονίκη 1982, σελ. 1. 47. Κίτσος Α. Μακρής: H Λαϊκή Τέχνη του Πηλίου, Αθήνα 1976, σελ. 270.

ΚΙ"?7'ΟΣ Α. "ΑΚΡΗ". "Τ'"ΌΚΛλΐΤΚΟ ΠΗΛΙΟ ..ΠνπΤΛΦγπ… 'Ο νεοκλασικισµός σαν αισθητική θέση αρχίζει από την εποχή της Αναγξνησης, όταν οι καλιτ€χνες απαρνούνται τα ιδανικά του Μεσαίωνα και πιστεύουν πως η τέχνπ πρέ- πει να εκφράζει την ιδέα του ωραίου και του αιώνιου, όπως την πραγματοποίησε η κλα… - .- σική αρχαιότητα. Αλλά αυτό που σήμερα ονοµάζουμε "Νεοκλασικισµό" είναι η χαλιτεχνι… … ,... κή σχολή που εµφαν΄ιζεται στην Ευρώπη από τα µέσα περίπου του 18ou αιώνα καί κρα- .... τάει ως τα µέσα του 19ου - περιφερειακά ως τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα…μας. 7τήν Ελλάδα … νεοκλασικισμός έρχεται µαζί µε τους ποτισµ€νους από το πνεύµα-του Ραυαρούς αρχιτέκτονες και πολεοόόμους, όπως ο Κλόντσε, ο ΐάουµπερτ, ο Χάνσεν, Θ Πί- γκελ. και ο Ψσίλερ. Δίπλ: σ΄αυτούς και αφρικοί ΄ λ,ηνες, αφου αγµένοι στην .υρώπη, όπως ο τταµάτιος ϊλεάνΘης, ο Λύσανδρος Καυταντζόγλου, ο λίγο μεταγενέστερης Αναστά- σιος "εταξάς και άλλοι. ?κτόε από την Αρχιτεκτονική, νεοκλασικές επιδράσεις δέχεται και η τωγοαοική και κυρίως η Γλυπτική. Στα 18359 όταν ορίζεται πρωτεύουσα του νέου Κράτους, η ΑΘήνα είναι ένας πενιχρός οικισµός αλλά με πλούσιο κλασικό παρελθόν, κι αυτό Βοηθάει στην επικράτηση του pus» µόύ που φιλοδοξεί να είναι συνεχιστής-του. Π καινούργια Αθηνα, όχι µόνο στα δηµόσια κτήρια ή στα αρχοντ6σπιτα, αλλά και στις µικρές µονοκατοικίες, ακόμα και στα μικρο- µάγαζα, κυριαρχείται από το νεοκλασικισµό.Από την Πρωτεύουσα ακτινοβολεί καί πρός τίς επαρχιακές πόλεις, τη Σύρα, την Πάτρα, το Ναύπλιο, την Τρίπολη, την Καλαµάτα. Π ακτινοβολία αυτή απλώνεται και ως τις περιοχές που είναι τότε έξω από τα ελληνι- κά σύνορα. Χαρακτηριστικό παράδειγµα τα αρχοντικά της Θεσσαλονίκης. Από την ενσωµά- τωση της "εσσαλίας στην Ελλάδα o ρυθμός αυτός επικρατεί σε όλα σχεδόν τά νέα κτή- ρια στη Λάρισα, τον Ψίρναβο και τις άλλες θεσσαλικΕς πόλεις. O Βόλος, επειδή είναι καινούργια πόλη που τότε αναπτύσσεται, αποχτάει έντονο νέλλασικό ύφος. Χαρακτηριστι- κά είναι τα αρχοντικά Χατζηκυριαζή, Χατζηλάζαρου, Σταμούλη, Αντωνόπουλου, Βασαρδά- νη, 6 Εθνική Τράπεζα, η ?χολη ηικολα'ίόη, το Αθανασάκειο Μουσείο καί πολλά άλλα, κα- θώς και αγάλματα στο Γιδηροδροµικό Σταθµό, στό Νεκροταφείο κ.α. Από τα 1881 o ρυθµός αυτός περνάει και στο Πήλιο. Δέν είναι, βέβαια, αυτός που δημιουργεί το πρώτο ρήγµα στύ μακρόχρονη αρχιτεκτονική παράδοση. Μερικές δεκαετίες νωρίτερα, πηλιορείτες που πλούτισην στην Αίγυπτο χτίζουν σπίτια επηρεασµΞνα από τον "αποικιακό" ρυθµό, όπως του πούλια στην Πορταριά, του Κανταρζη στον 'Αγιο ΛαυρέντιοΕ κ.ά. Είναι συγκινητικό το ότι για να μνημονεύσουν οι Αηγιωργίτες την απελευθέρωση χτίζουν στο χωριό-τους νεοκλασική βρύση µε την επιγραφή " ΕΉΩΐΙ" ΘΠΥ?ΑΛΙΛ7 1881". ?τον ίδιο ρυθµό υπάρχουν και άλλες πηλιορείτικες βρύσες, είτε προγενέστερες |Ζαγορά/ είτε µεταγενέστερες |Βυζίτσα/. Πεοκλασικά στοιχεία υπάρχουν κ … - €'λα χτίσματα, ό… πως καμπαναριά, αυλόπορτες κ.ά. Υπάρχει μιά ουσιαστική διαφορά ανάµεσα στα νεοκλασικά κτήρια του Β΄λου και στα αντίστρινα του Πηλίου. Στο καινούργιο αστικό κέντρο της περιοχής, περήφανο και κάπως …λιζσνικό για την απότομη άνοδό-του, χτίζονται οικοδοµήματα μεγάλα, πολλές φορές με ρέ.τ |λ…ττικών και άλλων διακοσμήσεων και κάποια ποµπώδη µεγαλοπρέπεια. 'ΑντίΘετα, ΄ξ ΄΄-" . πμ "'ικ5Γ περίγυρος επέβαλε μικρότερη κλίµακα και η πολιτιστική παράδοση λιτότερες όψεις. Πολλά από τα σπίτια του Πηλίου έχουν πλούσια ζωγραφική διακόσμηση, .,;ι (" .)… J ”I "» κυρίως στο ταβάνι. " ‘L ;ό "η"! συττ …' κό1ιι … ρότητα και την καλλιγρα- ωική αντίλ " όλ "λ ' Ρ ' ? ί '… λ ΄ ' ΄8 … . …η…η , ων των νεοι…ασικων τα,ανιων …ξα ρεση αποτε ει το σπιτι του ιωαννι η στον 'Αγιο 1ε:΄ι….'ιο, χτισµένο στα 1ΠΩ1 και ;ιΘκοπυή€ΐνο στα 1ύ06 από το ντόπυο κοσµη- ΄ …; - ., - X? '\ o , _ ,… ,… ματογραφο και ζωγραφο Ιωαννη παρ τση. νι τοιχογραφιες-του, ιδιαιτερα οι …αρασταοεις , αρχαίων Θεών µε στύτιυσυς αναχρονισµούς, χωρίς να είναι έργα μακράς :νοης, έχουν κά- ποια ζωγραφική ποιότητα.

ι…κ µία! ". " …!… …. &… "…. ι χ…ψΜ & τα»… Μ*Χαπλ έν »;…χ… 49% € ? ΜΙΑ ΠΟΛΥΤ|ΜΗ ΕΚΔΟΣΗ Του, Κίτσου ΜΑΚΡΗ .:. & Το φαινόμενο ΟΕΟΦ|ΛΟΣ Τ ο φαινόµενο «Θεόφιλος» δεν έπαψε, εδώ και πε- νήντα χρόνια, να απασχολεί την ελληνική και τη διεθνή βιβλιογρα- φία. Στα 1957 ακόµα, η «Βιβλιο- γραφία Θεόφιλου Χατζημιχαήλ» του Γιώργου Κατσίµπαλη περιέ- χει 227 λήμματα. Από εκεί και πέρα, η μεγάλη έκδοση «Θεό- φιλος» της Εθνικής Τράπεζας µε κείμενα του Γιάννη Τσαρούχη, τα .βιβλία «O ζωγράφος Θεόφιλος στη Σµύρνη» της Ηρώς Λαμπίρη, «O ζωγράφος Θεόφιλος» του Οδυσσέα Ελύτη, «Ο ζωγράφος Θεόφιλος» του Γ. Πετρή φωτί- ζουν από διαφορετικές πλευρές και σηματοδοτούν τις αντιδρά- σεις ανθρώπων με ποικίλες ευαι- σθησίες. Μαζί με όσα άρθρα δη- μοσιεύτηκαν από τον Γιώργο Σε- φέρη, τον Τεριάντ, το Λεκορμπυ- ζιέ,,το Μωρίς Ραιύνάλ, τον Τζων Λέμον, τον Αγγελο Σικελιανό, τον Βενέζη, το Σπύρο Βασιλείου και …«κγΡιΑκΑτ…ικοΣ ΡιΖοΣπΑΣτΗΣ»|ι Φλεβάρη 1987 τόσους'άλλους, απαρτίζουν ένα επιβλητικό σε όγκο και βαρύ σε σημασία σύνολο αναφορών στο έργο του ταπεινού τεχνίτη, τόσο ιδιότυπου αλλά µαζί και τόσο αν- τιπροσωπευτικού του . Νεοελ- ληνα. Η πρόσφατη " έκδοση «Θεό- φιλος» του Δήμου Μυτιλήνης εί- ναι εξαιρετικά πολύτιμη γιατί μας επιτρέπει να σχηµατίσουμε πλη- ρέστερη εικόνα της τελευταίας περιόδου του, καθώς επικεντρώ- νεται στη δημιουργία των στερ- νών εφτά χρόνων της ζωής του, χρόνων που δεν έχουν μόνο βιο- γραφικό ενδιαφέρον αλλά, µέσα από την αισθητική και θεματο- γραφική ιδιοµορφία τους, ολο- κληρώνουν την εικόνα του εσω- τερικού βίου του ζωγράφου. Πρόωρα γερασμένος αλλά και κουρασμένος από την οδυνηρή περιπλάνηση στον ηρωικό του κόσµο --…ας θυµηθούµε εδώ και την «ηρωική» φουστανέλα του που δεν ήταν τοπική φορεσιά ούτε της πατρίδας του Μυτι- λήνης ούτε του Πηλίου όπου έζησε τριάντα χρόνια - επιστρέ- φει στην πατρική γη, γεμάτη παι- δικές αναμνήσεις και οικεία πρό- σωπα. O κοινωνικά απομονωµένος Θεόφιλος δέχεται πια τη φιλική προσφορά καφέ, τη συγγενική περιποίηση, την ανανεωμένη οι- κειότητα του συντρόφου των νεανικών παιχνιδιών. Τότε ο Θεό- λιανούς και … τον φιλος… εγκαταλείπει πια τη σχε- δόν μονοµερή, προσήλωσή του στους Κολοκοτρωναίους και τους Κατσαν"τώνηδες, στους Κούτα- τις αρρένωπές ηρωίδες και στρέφεται προς τα ζεστά θέματα της καθημερινό- τητας, στην ποίηση του λεσβια- . κού τοπίου. Πολύ πιο αραιά κάνει αναδροµές στα ηρωικά του θέ- ματα. Τώρα βλέπουμε, την υφάν- τρα της «υπαρχίας … Μυτιλήνης», την είσοδο του λιμανιού της λε- σβιακής πρωτεύουσας, το ψά- ρεμα, την Παναγία της Πέτρας, τον Λήμνιο οργανοπαίχτη, το μώλο, ' άλλη άποψη της Μυτι- λήνης, τη µόνο με το παιδί, το χορό των ευζώνων και δεσποινί- δων, το φρούριο, το χωριό Βα- ρειά, ψαράδες, τη σοδειά στο Μόλυβο, ζευγάρια χωρικών, τα παιδιά που περιπαίζουν' αλήτη, παλιό Μυτιληνιό, , τους . «ιχθυοπώλους» της Μυτιλήνης, τη Θερμή Λέσβου, το μάζεμα της ελιάς, το γαλακτοπωλείο, τον κόλπο της Γέρας,ετη Σκάλα Συ- καµιά, το φουρνάρικο στη Λάρισα και άλλα. Μα κι όταν επιστρέφει στα ηρωικά και µυθολογικά θέ- ματα, καθώς και, στην ιστορία, κατά κανόνα προτιμάει ειρηνικές µορφές, όπως τη «θεά της Γ coop- γίας Δήμητρα» και μάλιστα μπρο- στά σε μυτιληνιό ελαιουργείου, τον Περικλή στην Πνύκα, έργο εµπνευσµένο από έργα του Γ ερ- µανού ζωγράφου Φος, την ιδιωτι- κή ζωή της «αυτοκρατώρεισας» Ευδοξίας, το Μωάµεθ να παρα- χωρεί προνόμια στον Πατριάρχη,) τη Σαπφώ και τον Αλκαίο, το Βά- κχο, καθώς και µακρινές πολι- τείες και τοπία. Ακόμα και ο πο- λεμικός στόλος εμφανίζεται με την ανθρώπινη σκηνή του απο- χαιρετισμού του Αρχιναυάρχου. Βέβαια, o ψυχικές και»… του ανθρώπου χαρακτηρίζεται και από κάποιες αναδροµές σε πα- Χιότερο κλίµα. Μ…… θεωρούμε μονόδρομο την εσω- τερική πορεία» του δημιουργού. Τέτιες αναδροµές, που" nag βοη- θούν στη σφαιρικότερη σύλληψη της ψυχολογίας του Θεόφιλου, θα συναντήσουµε µερικές φορές, όπως είναι το στρατό- πεδο του Κολοκοτρώνη, η ναυ- µαχία, όπου όμως δεν προβάλλει ο ατομικός ηρωισμός, ο Αθανά- σιος Διάκος, όπου χαρακτηριστι- κά υπογραμμίζονται στον τίτλο τα .νιάτα και η λεβεντιό του. n µάχη του Φαλήρου, η' πτώση της Κων- σταντινούπολης, η μονομαχία Εκτορα και Αχιλλέα και ελάχιστες άλλες περιπτώσεις. Αλλά δεν εί- ναι µόνον η επιλογή των θεμάτων που χαρακτηρίζει την «περίοδο Μυτιλήνης» του Θεόφιλου. Είναι και n πρεµότερη γραμμή. το λυρι- κότερο χρώμα. Ας προσέξουμε την απόδοση των φυλλωμάτων της ελιάς στον κόλπο της Γέρας, την αντανάκλαση του ήλιου στη «Ζίµπερ Αλτα» και τη θαυμαστή μουσική του χρώματος στον Λήμ- νιο Κεχαγιά. Η ωραία σελιδοποίηση και βι-… βλιοδεσία του τεύχους, η ακρί- βεια στην εκτύπωση των χρωμά- των, η απόδοση της ματιέρας των έργων, καθιστούν την έκδοση αυτή από κάθε πλευρά πολύτιµη. Θα ήθελα να συγχαρώ τόσο τον δήμαρχο Μυτιλήνης Στρατή Πάλλη γιατί έδειξε ότι δεν αντι- λαµβάνεται την πολιτιστική δρα- στηριότητα της Τοπικής Αυτο- διοίκησης σαν λα'ι'κίστικη φιεατο- ' παραγωγή, και τον πάντα ακού- ραστο και αποδοτικό, ακόμα και σε περιόδους άδικου παραμέρι- σµού του, Νίκο Δαµδούμη για την επιμέλεια της έκδοσης. Τούτο το εγκάρδια σφίξιµο των χωριών νο- µίζω πως αποχτάει ιδιαίτερη ζε- στασιά καθώς προέρχεται από άνθρωπο που, εδώ και μιοόν αιώνα, άρχισε να ασχολείται µε την πηλειορείτικη περίοδο του Θεόφιλου και τύπωσε στα 1939 το πρώτο βιβλίο για τον ταπεινό ζωγράφο…

JKOHHA E‘PHHEPIAOI "ΠΡΩΙΝΗ" =ροµηνία...…2..5...Ν9.€. |% 81 Ξΐ΄1΄ις>α | & ΓΙΑ NA THPHOEI H ΥΠΟΣΧΕΣΗ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΄88 Σπουδή για έναρξη του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας στο Βόλο ν Πολύ σύντομα θα συνε- δούσει στο Βόλο. κατά τη: σα mam/6mm, n διοικούσα επιτροπή του Πανεηστηµί- ου θεσσσλίσς να να &…" ψηθεί - όπως δήλωσε στην προχθεσινή, του συνεντευ- ξη Ντου - ο τις… της κ. Παντ. … Λαζαρίδης. την ενώ λειτουργίας των πρώτων Μπασ- κών σχολών στο Βόλο από το ακαδημαικό έτος 1935-- 80. . Αν τελικά θα καταστεί ε- φικτή η έναρξη το I988. συ τή θα γίνει για τ:υς δύο κύκλους …………ν ε- πιστηµών και εΠ'σΤΠι.ύν r: W Πάντως εκ… νετ σπουδή προς την κο %… η οποία ερ- … ως επιδίωξη vo τν εμφανιστούν οι υπο- χΆσετς ως σθετηυενες. ι- διαίτερα σε µια xp’mun n: #… -εστω και πολύ πριν από "την "ο"… …. …ο. παντως. ' ση εκφράζεται µια διακαής . Μάρι v0 πα…… εμπόδια για ν' αρχίσει η λειτουργία ων πρώτων στο ων του Πανεπιστηµίου. ε- στω και … - όπου. ηοσ καμένου η έναρξη να κα ζ ταγροοεί στα στ…… ' της ακυόε.ρνητικής δραστη- ' ρτότητσςι -- ότι…" ησρατη- ι "ρουσσν "χθες ησλιηκοι. κύ- Μο…. Πάντως. o κ. Λαζαρίδης, . εξέφρασε ηροσωη κή και | μόνο άποψη. κατά την προ ! χθεσινή συνέντευξη εφ' & λης της ύλης. με ενόσω.- » ραντα στα"… ' οικονο…-… κά. οργανωτικά. κτηρ.ακά και …. κατά πόσο Θα εί ναι µη:ρετή η εναρξη λε- τσυργίας των πρώτων πανε ποτηυισκών σχ:λών το |%! στο Βόλο. ". -ιι -.΄Α ." …. -… . µι. .… είναι ετο'.μο το κτήριο πριν ην Παπαστρατσυ για τη οτε ναοη πανεπιστημιαων στο ων. Θα εφαρμοστούν ενη» λακτικες λύσεις. ανων- τας ότι Θα εξασφαλ…:οτούν "λύσεις ανάγκης» µε μι- oodman: ίσως κτηρίων. Σ' ό.Τι αφορά-την απ' ευ ' Θεως αγορά ή τη aux/boon επαλλοτρώσεων των σκι… των τόσο των «εψάλη»… κατασπ1μάτωντ στο κτήσσ Ματοόγγσυ ηου περήλΘε στην κυριότητα του Παν… στημίου. όσο και των δυο οικοδομικών τετραγώνων µεταξύ των οδών Ερµού - Δημητριάδος - Μακεδονα µάκων και κουτσοελ'α. ο κ. Λαζαρίδης είπε on «δεν εί- ναι στις προθέσεις της σοι κουσας επτρσηής να ζεστή πόσες κανέναν, αλλά προ- λοµόάνετσι στα μελλοντική σ'κεδουική ανάπτυξη στην κεντρική αυτή περιοΧΌ για να δ'ευκολυν0εί η δη- μιουργια της run-felon: Πα- νεττιστηµίου στην πρώτη ω ση της. ΥΜνΘυμίζετσι ότι. σύ"… να µε ανακοίνωση της δον , κούσσ: εητροηή2. παρε-,;- όόλλετσι η απ' ευθείας σ- γορά. εφόσον υπάρξουν ηοοσσορες ιδιοκτητών ακι- νήτων στην συγκεκριμένη αυτή κεντο'κή παροχή του Βόλου. και n προθεσµία … νει το ερκόµενο πάσσατο για την υποδολή προσφο- ρών. «Σε διαφορετική περί πως… Θα προχωρήσει n on. της απαλλοτρίω- ob κασία στις». Προεδρική εισήγηση στη διοικούσα επιτροπή Επίσης πρέπει να Θεωρεί- ται οριστική η απόκτηση α- πό το Πανεπιστήμιο Θεσσα- λίας η αγορά του παλιού κτηρίου της ΜΜΜ 1Ρά- πεζας όπου Μπάζα… σή- μερα το πρακτορείο υπερα- στικώ ΚΤΕΛ µεταξύ .Ληµη- τοιάδος. Μεταµορρωσεως, Ερμού. για τη δημιουργία όι6λια6ήκης του Πανεπιστη μία). Ο διαγωνισµός έλη- ξε την Παρασκευή και μο- ναδική πρως-Άρα ήταν αυ- τή της Εθνικής Τράπεζας για το συγκεκριµένο ακινη- το. µε τιμή κάτω του πρου- πολσγισμσυ των 70Τεωτοµ ων & ων. o κτη- μ΄.ιι,;ΡΘα αναπαλ…μ σιωΘέι και :r π πεσει ένας ροφος. Καπ)… Μντωξη που Μα» αν: ». Λαζαριδης …… - Μιά -- και τα εξης:" .. Μ… 291 ποστά- στις Μ…… Μύρων και µη Υπ' να γίνει μεταξύ αυτό" καλό… του διδΦ.τασύ πως…» πιω: τον Παττ.τιστηιι[σν Bra απλως ατο το σώμα των ").!- κτορων …. θα σί'…'α)οΓη0τ[ αρ- χ|.ς τον 'Η, εφόσον δυνατό. . -…θα muck-Nd …: τον ". διαγωνισμός για την γαλα… '2!»n θέσεων διοικητψώ προσωπικο… - & πλαζ η"… θα …σ- ιιι …… πληθυσμός 15.000 (:… στο Παππισττ΄μω Θεά Μπας. ΄ - Βόλος και Λάρι": θα |.- |…ονν τη ανικανότητα σχολή" "Ά Τρίκαλα και Καρδίτσα θα φωτα… τωνητυώ τένις… του Πανεπιστημίου. - To Με 0a είνα χρονιά προετοιµασίας στη Λάρισα για το ιπτραό τιμή…. ", ………αή αΞί1 …" κτηοιων και άλλων αυγή…" τον αγόρασα #. που πω…»… παν στο Παντ:ιισΓήιιιο 07606 Πας τί… ενός δισινα…ινοί κατωπ….ί -- Πρόταση είναι να χορη- γού…ι 25—30 πτυχία ετησί- ως από κάθε "|σ…σ1ηµιωώ τµήµα. — Mica στην ιρχόµιιη το… Tania θα έχει ολοκληοωθ'.Ι η µορφή λειτουργίας του Π…- στηµ|ου Θεσσαλίας. — Προτιµηθητ= η π'ΌΧ των σχολών Ian όχι η &… ρα τους … επικά… η … γη να είναι my“; … κοινωνικό ιστό της πόλης η… να µη µιλάµε µετά από πιά τα χρόνια θα ακόμη Μι- μόζα… η know-{Ia του Πανο- πιστηµ|Μ. ΄΄ — To Witch (firm τα µατι-ώ θα ΜΜΜ! µε λύσεις όχι Μπας και στην "μια; θα .ς….…ω …- Χαµ…. Πιθανότατα να ώρα! και ειδικό γραφω στι…- " τίς ιξ…ς τα Μά- , .

'ΤΑΧΥΔΡΟΗΟΣ' Ηµεροµηνία .................... . ζ1.8ά ή". "…"… ΥΠΟ Η… ΠΡΩΗΝ ΤΟΥ x. ΜΜΜ ZYNEPXETAI AYPIO H Δ. επιτροπιι τον HANEHIZTHMIOY οι…… " ΕΞΕΤΑΣΒΟΥΝ "Σ… Η…" Γ Η ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ Βασικά θέµατα που !- ζουν σχέση µι την ΜΜΜ παρ'/Ιος του Παν…. "ηµισυ Θεσσαλιας από το τρχδµινο ακαδημαϊκό ι- τος.θα ‘Enéan η Διοικ…- αα Επιτροπη του Ιδρυµα τος που &: συνιδριόαιι a0 µια Σά66οτο στην Αθηνα, υπό ?… “cuboid τον :? -.ηΈηή κ. Π:… ΜαρΙδη . ιδιώτη… η Δ..Ε του .ΠανεπιΜηµιου & διαιω- mat." "µου… Η! &"… "αγωνας "πληρη"… 4|ις … &…" "αν " πιο"… για τη ο…" και στέγαση φοιτητών των η… µε"… που θα Μιτου"!!- cow W τον Σιπτιμδριο στο Βάλα. Κατά τις ιδιες πληρούν µια, για Την κπ|λυοη των πιθαναφιρΘι'νωγ βασικα… προδληµ&1ων, όπως είναι η σίτιση …. πάψω των φοιτητών, η Δ.Ε. ! ακιν- "ή" mm Tnmli‘tfilu …αν"… διάσωση, καθώς και σ' άλ- λον; "µας :… θα ζητήσω η …… ασια τους Κι αν τζιαι! σας |ιδι…ν, υπάρχουν στο "λα unmade-cu: ων ΟΤΑ και άλλων ωρί- υν οι οποιες ϊΏησιµοπσι ώ"… για τουριστικούς ως mi το πλω"… σκο- ώς και που & µπορώ" καλυψει… ως ίνα ΜΜΕ, "άγια &… η αι- κατα τις και ντι-.. ΄" δι ιριννπΜΐ .…" .τιαη και στέγαση «…η… #0… Στην πιρϊπ1ωση που δι' 'mgmkl &" οι ιγκάΤα' "όπως αυτές.. &… Μ'" taupyouv ήµερα, &" πλη- να… τις προΜοΝσιις, θα η δυνατότητα αξιωοϊησης των … "? Μα" η "τωρα… :? ?" σον δώσουν ζην αµινών "& " γι' ενώ οι "Η" την ικµπ&λλ;υση …κι"… !! άλλου η ΔιοικΝσο Επιτροπή στην ίδια συνι- Spleen θα αι….. κ… δλ- M τοι-Μη… "αστο του Μ"… στην ο" "η' * του Πανεπιστηµιου Βιασµ- λϊας και. των "ολων των ea Ματωµένα… πο lb Μ και τη Λάρισα. nuunun u m ι.τ ." .… ".--…ή

ή … €Λ€ΥΘεΡιλ .ΜΡιΣηΣ ϊ?- Οµόφωνη απόφαση της Διοικούσας Επιτροπής Με 4 τμηματα «αρχίζει» T0 ’88 το Πα ν/μιο Θεσσαλίας … 81 , " | Γραφεία του Πανεπιστημίου ιδρύονται το 1988 am Λάρισα ΒΟΛΟΣ, 28 Elan.) Σύμφωνα µε έγκυρες πλη- ροφορίες κατό τη χθεσινή συ- νεδρίαση της διοικούσας επι- τροπής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας μετά από εισήγη- ση του προέδρου του Πανεπι- στηµίου, καθηγητή κ. Παντελή Λαζαρίδη αποφασίστηκε οµό- φωνα η έναρξη λειτουργίας του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας το ακαδηµαϊκό έτος 1988 - 89 µε 4 τµήματα. Από αυτό 2 τμήματα ανήκουν στη σχολή ανθρωπιστικών επιστη- μών και 2 στη σχολή των επιστη- µών παραγωγής. Τα τμήµατα που περιλαµθόνονται στην απόφαση της διοικούσας επιτροπής του Πα- νεπιστημίου είναι τα εξής: — Τμήμα Χωροταξίας και Περιφε- ρειακής Ανόπτυξης. - Τµήμα Γεωπονίας Φυτικής και Ζωικής Παραγωγής. - Τµήμα Νηπιαγωγών. - Τµήμα Παιδαγωγικό Δηµόπ- κής Εκπαίδευσης. Στην πρόταση προς το υπουρ- γείο Παιδείας διευκρινίζεται ότι κα- θενα από τα τμήµατα αυτό είναι σκόπιµο την πρώτη χρονιό λει- τουργίας του να δεχτεί από 30 φοι- τητές. Εξόλλου έγινε γνωστό ότι µετα από εισήγηση του κ. Λαζαρίδη αποφασίστηκε οµόφωνα η πρώτη εγκατασταση του Πανεπιστημίου να γίνει στην µεταθατική φαση σε ένα από τα κτίρια της «Μεταλλουρ- γικήςυ και ήδη υπάρχουν τα σχετι- κό προσχέδια. ΠανΠηώη των κατασκευών που απαιτούνται για να μετατρέψουν το κτίριο αυτό (του οποίου η έκταση είναι 3.000 τ.μ.) σε ένα ευχαριστο περιθόλλον για εργασία και ζωή θα παρακολουθήσει τις πρότυπες κα- τασκευές που έγιναν την περασμέ- νη χρονιά στη Geo/vim µε αφορμή την διεθνή -Μπιενόλε» των νέων. Αυτό σημαίνει πολύ υψηλή αι- σθητική ποιότητα με απλό κατα- σκευαστικό µέσα σε κτίριο υπαρ- κτό που τα Βασικό χαρακτηριστικό τους παραµένουν εµφανή. Σηµειώνεται ότι οι µεταθαττκές αυτές εγκαταστόσας μπορούν µελλονπκό να εξυπηρετήσουν έως και 1.200 φοιτητές και 100 θέσεις εργαζοµένων. Κατα τη διόρκεια της χθεσινής συνεδρίασης ο πρόεδρος της δια- κούσας επιτροπής καθηγητής κ. Παντελής Λαζαρίδης πρότεινε να επισπευσθούν όλες οι απαραίτητες ενέργειες ώστε το 1988 να µπορεί να χαρακτηρισθεί και χρονιό της Λόρισας. Συγκεκριμένα πρότεινε: Την ίδρυση γραφείου του Πανε- πιστημίου Θεσσαλίας στη Λόρισα μέσα στο 1988. Την ίδρυση των δύο τµηµάτων. ενός θιολογικού προσανατολισμού και ενός γενικού. ώστε µαζί µε το τµήµα ιατρικής να συνθέσουν σε πρώτη φαση μία σχολή επιστημών υγείας. Την σύσταση εππροπής που θα αναλόθει πιο ειδικό την οργανωτι- κή συγκρότηση του ιατρικού τμή µστος και την προώθηση των σχε- τικών πμ… ώστε οι οργανωτι- κές προύποθέσεις για την έναρξη λειτουργίας του ιατρικού τμήµατος να φΘόσουν σε επιθυµητό σηµείο µέσα στο 1988. 'Αλλα θέµατα που συζητήθηκαν ήταν η συνεργασία του πανεπιστηµίου με την Τοπική Αυτοδιοίκηση καθώς διοικητικό. οι- κονομικό και τεχνικό θέµατα. Ανακοινώθηκε επίσης το αποτέ- λεσµα του διαγωνισµού για την απόκτηση ακινήτου που θα χρησι μεύσει ως κεντρική 8ι8λιοθήκη του Πανεπιστημίου στο Βόλο και η κα- τακύρωση έγινε για το κτίριο της Εθνικής Τρόπεζας, όπου σήµερα Βρίσκεται το ΚΤΕΛ. Το κτίριο θα αναπαλαιωθεί και θα αποτελέσει. φαίνεται, ένα κομψστέχνημα για την πόλη του Βόλου. H τιµή αγορός του είναι περίπου 60 εκατοµµύρια που θα πληρω- θούν σε δύο δόσεις. To θέμα της επιλογής εργολαθικών επιχειρή- σεων για την κατασκευή του κτι- ρίου -Παπαστρότου- δεν ολοκλη- ρώθτικε και η συζήτηση θα συνεχι- ότι! το Σόθθατο 5 ΔεκεµΒρίου στην Αθήνα. Γενικό πόντως παρατηρείται μιό πόρο πολύ έντονη κινητικόπττα του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας µε εππυχημένες και γρήγορες κινή- σεις. πράγµα που εκτιµόται ιδιαίτε- ρα από όλη τη Θεσσαλία. H έναρξη της λειτουργίας του το 1988 θα σηµατοδοτήσει µια νέα εποχή για ολόκληρη την περιοχή. Ελπίζουμε ότι και οι πιστώσεις του υπουργείου Παιδείας. αλλά και η Βοήθεια των τοπικών φορέων να ενισχύσουν την διοικούσα επιτρο- πή στο τόσο δύσκολο έργο της.

!Π0ΚΟΠΠΛ ΕΨΗΠΕΡ|ΔΟΣ 'τΑχγΔΡοποΣ' ,. …|%1 ιµεροµην[α...=?..Μ δελ 13€ - VIE ΟΜΟΦΩΜΗ ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΗΣ Δ|0|Κ0ΥΕΝ ΕΠΙΤΡΟΠΗ" ...η... . Αρχιζει τη λειτουργια '0εσσαλιας AND TO 88 ΜΕ TEZZEPA ΤΜΗΜΑΤΑ 2_E__ ΠΡΩΤΗ ΦΑΣ| Την |ναοξη λ|ιτοιιργία΄; το". Παγαστψ|ου 900931.90; το' ΄|οχόμενο απ…… =έτο; 1988-09 ποτάμια. οµόφωνα κατά τη χθεσινή Μώρίπση τη; στην Αθηνα η ΜΜΕ.… επιτροπη. µετά 0.16 "αν…" του Μούδρου 990093793993 :1- Παν … Για Λαζαοώη. Κατά 90210319- τα… πιο…" ανήκουν στη Μ…ι… Μ…" και Ο" m Στο… των. &… … !! ιαγαπάς. Τα ακμαία 09 στην 0.10 A13933903990£9Y uflthgmmI µου '΄η΄ πιο O99 "ανθη"! στο Με? ' χιτ. Π…"… &… τα ξη;: " - Τμτ'µα Μποξ Π|ΜιοιιωιιΨ Αγάπα! …|α;΄ … ;ή; και πΖωαη; Παραγωγής.. ζ - Τµ."… Νηπιαγωγών. " "Άικ Παιδαγωγικά A93 MEI-0;. τω…;- .κος On τίφΐ Car ……στι. … ενώ, δυο Σ…)… το… … Στην πρόταση .100; το ν. "οπλο Παιδιά; διευκρινίζε- ται. ότι καθένα από το αίμα- τα αυτά είναι αοωµο την πώ τη χρονιά λ|ιυυργ|α; του να δεχθεί 0.90 30 φοιτητι;. I Ε;άυ.ον "να τνωσώ.΄… 093 µετά ο:… 03093793093 του :. Λα Κάθι; ……τµ| Μον"! η πρώτη |…άσταση τον !!: Μα…]… να VI ντι στη Οπτική φάση 0' αν; 90 κύρια τη; Μιτα)λοωγαη; ΜΜΜ… και "… …ο- … 999 math Μυαλά… ' οποίο πανί"… | ΄- οι …η WWW-’99! …η"… ”HI-9999113939993 των κατοικιών µου "απο…… ?… να µατα- τρέφουν το κύριο αυτό (τον ο… »… η άνιση |Η… 0.000 9. τα.) οι |νο Μάρ… ιτιοιΜ'».(1 … 730 το…… … Μ.Ο ……λο…ι τι; 9306939991; απ…; που Η…" την… οψη κοντά στη Θιωω'.ο- ' VI”). :… αν»… τη Διώνη !!… - |… των Νέων. A9996 σηµύ- να πολύ υψηλή 030093939393 :03- . 099390. µε .… ω…ι……α Ξ µεσα, ο; μίοω υπαρκτά. των- τα 6 10.002999303093930 του; που…"… …ο…» Σηµ|ιών|τω. ότι οι µποξ…- να"; αυτή "αποστάσεις 31.939 ο… µαλλονταά να 9.339999309993- 00'9N' δω; ναι 1.200 φοιτητές μου 100 Μι; τονοξοµι'νων. Κατά τη Μάο"… 993; χΘι΄ αντ'κ ο…… ως o Μόιδοο; τη; Δ…… 990893793993; 99. Παναµά; Λαζαριδης "όταν . να Μ…… &… οι ολο-' ρα!τητ΄|ς "εργο"; ως" το 'Ν' να ψαρά να 10.0999399303— .089'9 και το ιά τη; Λαρισα; ΣυγΜψδνα "όταν την… "Το… ήρωα… τον Πα- - να… θυσιών; .… Μ 0300 … 090 ll”, την I809- Βιολο- γικά ΠοωαΝτ… …α- νδ; Γενικού. Μι µαζι µι 9o Τα… Ιατρικη; V0. Μ…… µια . «Σχολή I …;.-. 093 I3993900.1'h;990 που θα ανώ.άδιι πω "δικά την οονανωταη αν; 9300993093 του Ιατρικού των… το; και την 10009693093 των πι … θεµάτων. ο…" οι οργα- του."; Μοιποθ|΄στι; για την ΜΗ Παπούα; του Τατ"… ιού ΤµΦµατο; να τα…"… " "Υβ 3'3' 'Αλ΄).α Μάο που 09.9399380- γ ηταν 93 Ντον… τον 39.99939099939W. μι την Τ…" . Λ'Μιοϊαηση. χαθώ; και ο… 9393949393.. οικονοµια… :… τικ…- ιά θψατά. ' Ε' αλλου, άναανωθηκι΄ το έλος… του Μ"… 1…» ανίατη… Μπι… που -Άχ χ΄Μ|ίν΄µ &; Μαι… β" 81308939393 του Πανεπιστηµίου 090 Βόλο και η Ματαίωση ινινι 730. το κτίριο τη; Εθνι- κη; Τράπεζας, όπου άμεσα πως… θα ' Μπαμπά στην |ψγη Μαδρίτη… η 099030 Θα …… το Σάββατο !» Διαµ. Μ'…) στην ΑΜ…." την… πάντως 90000993091909 µια …ο πολύ Η… των» "τη… του Πανωστηµ|ον 800 παλιάς. µι µάτια…; "ΜΟΝ.: κινήσει; 1007330 που "τιµάτι|ιδια'τιοα 0.16 στο… -991.93093 τη Θωμά: mo' &» λατονρνΐα; του το Η" .…ατο6ουί µι νία "?" Μ ολοκλ"… την που… ' Ελ.τΐ'οψι. ότι &… 0| Με» … 093; του ατα-οπίου Πιώ|΄ω;. ' αλλά και 93 '509'38930' τών .n.'T'19 -.‘ των Φορέων θα "Μπένου" τη έ Διοικούσα. Επιτροπή στο .… ως" Q19 τη… '. '… στ|γάζιαμ το 1300190000 των * Μάυτα"… λιωςοοαων. Το κτίριο αυτό θα ανατα- 1΄΄οιωθι΄ι 9303 θα. α.τοτ|).ωιι ένα ιψψΜψψα για την… πόλη του Βολου. Η τιμη 07000.; του "να 39.03.9039, 60.000.000. που θα πληρωθούν σε δύο & ως. . Στο μεταξύ. η διαδικασία τη; κάμψη; ιογ ολαβιιων ότι χιιοήοιων για 993V "των… του κτιρίου Πα.τ…ράτον δον οΜηοώθηαι "τη αττική -,ψ

& ;ων αρ- ,κα- της. πει για σα- …νε- … ης 3. ιοί- >ξη τον και lKl- με- Ι.Κ. τα- έλ- ως Κυ- ίνα ?? Σ ……ψµ- ΥΝΕΔΡ|ΑΣΕ Χ ΕΣ Θέµατα του Παν/µίου Θεσσαλίας συΖτ΄ππσε το Δυµοπκό Συµδούλιο . Ο ΔΗΜΑΡΧΟΣ Κ. ΑΡ. ΛΑΜΠΡΟΥΛΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΕ ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΤΗΣ Δ.Ε. Με ενηµέ ωση του Δηµάρ- χου κ. ΑρισΡτΈδη-Άαμπρούλη προς το Δηµοτικό Συµ8ουλιο για την πρόσφατη συνεδρίαση της Διοικούσας Επιτροπής του Πανεπιστηµίου Θεσσα- λίας, άρχισε χθες η συνεχιζό- µενη συνεδρίαση του σώµα- τος. 0 δήµαρχος ανεκοι'νωσε την έναρξη της λειτουργίας πανεπιστη- µιακ ν τ στων το ερχοµενο Ακαδημαϊκό έτος του πανεπιστη- µίου Θεσσαλίας. Α…νε' ερε ότι το υπουργείο /7_ ' "* πό την Διοικούσα Επιτ on ' ε ' να πληροφορηθεί ποτε αυτή aka- πτεται v’ αρχίσει εναρξη τμημάτων και ποιών για το έτος 1988 — 89. H Διοικούσα επιτροπή πρότεινε στο υπουργείο va λειτουργήσοΜ, τμήματα, δύο κύκλων σπουδών, των Ανθρωπιστικών (νηπιαγωγών - παιδαγωγών) και παραγωγής (μηχανικών - γεωπονίσς) που εδρεύουν στον Βόλο, ενώ ταυτό- χρονα πρότεινε να θεωρηθεί το 1988 χρόνια της Λάρισας με εγκα- τάσταση πανεπιστημιακού γραφεί- ου στην πόλη. Με πρόταση δε του δημάρχου Λάρισας να δημιουργη- θεί ειδικό…κλιμάκιο με στόχο να εξσφαλίζει την έναρξη της |ατρικής Σχολής στην Λάρισα για το ακαδη- µαϊκό έτος 1989 — 1990 και ταυτό- χρονα να φροντίσει και για την θε- σμική κατοχύρωση άλλων τµημά- των. Επίσης στην συνεδρίαση της Διοικούσας Επιτροπής διαθΞστηκε εγγραφο µε τις απομεις του ημου και της πόλης ΜΜΜ για την παιδαγωγική και την γεωπονική …λή αλλά δεν συζητήθηκε. Πάντως ο κ. δήμαρχος πήρε την υπόσχεση του προέδρου της διοι- κούσας ότι στην επόμενη συνε- δρίαση της Διοικούσας το άλλο Σάθθατο θα καθ ' ιθής, η μέρα συνάντησης της επιτροπής της πόλης με τον πρόεδρο της διοικούσας. Ανεξάρτητα πάντως an‘ αυτό ο κ. δήμαρχος σκοπεύει αύριο που θα ενημερώσει για την επίσκεψή του την επιτροπή της πόλης να προτείνει να κατέθει …στην Αθήνα και να επιδιώξει επαφή. 0 K. Σωτηρίου πρότεινε να ζητη- θεί να συνεδριάσει η διοικούσα στην Λάρισα µε θέμα την παιδαγω- γική και την γεωπσνική σχολή. Επίσης διατυπώθηκε η άποψη από τον κ. Δήμαρχο και τον κ. Μη- λιώνη να υποβληθεί πρόταση συ- νεργασίας σε κοι ' σ δριάση του Δημοτικού 'ou και της Διοικούσας για όλα τα προθλήμα- τα που α προκύψουν ενόψει της λειτουργίας τµηµάτων του Θεσσα- λικού Πανεπιστημίου στην Λάρισα." Το θέμα Βρίσκεται σε εξέλιξη. Η τροποποίηση προύπολογισµού του δημοτικού Περιφερειακού Θεάτρου Λάρισας οικ. έτους 1987 καθώς και η τροποποίηση του προύπολογισμού Δηµοτικής Πινα- κοθήκης Λάρισας Μουσείο Γ. |. Ka- τσι΄γρα για το οικ. έτος 1987 εγκρί- θηκαν ομόφωνα. Το θέµα το σχετικό µε έγγραφο της κίνησης για τον εκδηµοκρατι- σµό των ενόπλων δυνάµεων ανα- θλήθηκε λόγω του ότι τα μέλη του σώµατος δεν είχαν διαθάσει το σχετικό νομοσχέδιο. Η συνεδρίαση συνεχιζόταν µ΄ χρις αργά. ,- -ιιιι |Λ|Δ Μ? τα ρί κό or